Projekt Kapitał ludzki i społeczny jako czynniki rozwoju regionu łódzkiego współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Kapitał ludzki i społeczny regionu łódzkiego Autorzy: Kamil Brzeziński Ilona Celej Paweł Daniłowicz Krystyna Dzwonkowska-Godula Emilia Garncarek Agnieszka Michalska-Żyła Bartłomiej Przybylski Ewa Malinowska Ewa Rokicka Paweł Starosta 1
Spis treści: Wstęp Paweł Starosta.. 3 Rozdział I Paweł Starosta, Paweł Daniłowicz, Cel i metodologia badań surveyowych zasobów kapitału ludzkiego i społecznego w województwie łódzkim.. 5 Rozdział II Krystyna Dzwonkowska-Godula, Emilia Garncarek, Ewa Malinowska, Subiektywna ocena stanu zdrowia oraz wyglądu.... 12 Rozdział III Bartłomiej Przybylski, Wykształcenie jako komponent kapitału ludzkiego... 35 Rozdział IV Ewa Rokicka, Sytuacja pracy i kwalifikacje zawodowe. 45 Rozdział V Bartłomiej Przybylski, Znajomość prawa jako element kompetencji obywatelskich... 55 Rozdział VI Paweł Starosta, Sieciowy komponent kapitału społecznego.. 66 Rozdział VII Kamil Brzeziński, Zaufanie jako komponent kapitału społecznego.. 91 Rozdział VIII Agnieszka Michalska-Żyła, Normy współpracy i poczucie bezpieczeństwa jako komponent kapitału społecznego...104 Rozdział IX Krystyna Dzwonkowska-Godula, Ewa Malinowska, Ocena równości i nierówności szans życiowych, zawodowych i obywatelskich ze względu na płeć... 121 Rozdział X Ilona Celej, Ewa Malinowska, Orientacje osobowościowe mieszkańców województwa łódzkiego.. 134 Zakończenie Paweł Starosta...145 Bibliografia.. 153 Aneks 155 2
Wstęp Współczesne koncepcje rozwoju struktur społeczno przestrzennych zasadniczo odchodzą od ujęcia koncentrującego uwagę wyłącznie na klasycznych ekonomicznych czynnikach wzrostu jak siła robocza, kapitał finansowy czy zasoby naturalne. Coraz większą uwagę zwraca się natomiast na jakość czynników ludzkich funkcjonujących w danym środowisku. Prace R. Putnama (2008), R. Floridy (2010) i wielu innych badaczy( Czekaj Niesporek, 2008) dostarczają argumentów na rzecz uwzględniania jakości środowiska społecznego jako czynnika stymulującego rozwój miast i aglomeracji. Już w latach siedemdziesiątych ekonomiści amerykańscy (G. Becker 1974, T.W Schulz 1982) zwrócili uwagę na znaczenie kapitału ludzkiego jako czynnika rozwoju ekonomicznego. W latach późniejszych koncepcja ta była rozwijana między innymi przez F. Welcha. W latach dziewięćdziesiątych A. Sen ( 1993, 1998) i M. Nussbaum(1992) rozwijają, nieco szerszą zakresowo w stosunku do kapitału ludzkiego i odmienną w kategoriach funkcji, koncepcję capabilities obejmującą zbiór normatywnych i empirycznych zasad będących podstawą dla oceny jakości życia. W tym ujęciu zarówno pojęcie rozwoju uległo poszerzeniu o kategorie pozaekonomiczne jak też czynniki determinujące rozwój nie są redukowane do atrybutów ekonomicznych. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w pracach Bourdieu (1986), Colemana(1994) i Lina(2001) odnajdujemy inspiracje do uwzględniania zasobów kapitału społecznego w analizach zróżnicowania społecznego. Natomiast zupełnie ostatnio prace M.Woolcocka (1998) Halprena (2005), R. Floridy(2010) eksponują doniosłość połączenia klasycznych determinant wzrostu ekonomicznego jakimi są nowoczesne technologie ze społecznymi podstawami organizacji społecznej i umiejętnościami jednostek zawartych w kapitałach ludzkich i społecznych. Cytowani Autorzy wskazują, iż wyższe możliwości rozwojowe osiągają te struktury społeczne, które zapewniają równocześnie wysoki poziom organizacyjnej spójności oraz wysoki poziom synergii (Woolcock 1998, Halpren 2005). Co więcej, postulaty uwzględnienia atrybutów jednostkowych i społecznych w problematyce rozwoju zawarte są nie tylko w propozycjach teoretycznych, ale również w wytycznych polityki społecznej sformułowanej przez oficjalne gremia Unii Europejskiej. Wśród nich do priorytetów należy Program Strategii Lizbońskiej przyjęty w 2000 roku Przez Radę Europejską, zakładający ustanowienie w Zjednoczonej Europie najbardziej konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy oraz Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013 zatwierdzony przez Komisję Europejską w 2007 roku. W obydwu dokumentach eksponuje się znaczenie kapitału ludzkiego jako czynnika wzrostu gospodarczego i kluczowego elementu polityki społeczno-ekonomicznej krajów członkowskich UE. Niektóre kraje Europejskie jak np. Irlandia (Haynes 2004) uwzględniają w swoich planach rozwoju regionalnego nie tylko czynniki kapitału ludzkiego, co jest pewnym standardem, ale również kapitału społecznego. Analizy empiryczne potwierdził również doniosłość znaczenia kapitału społecznego dla procesów rozwojowych. Wyniki badań J.F Helliwella i R. Putnama (1994) w odniesieniu do społeczeństwa włoskiego oraz S. Kancka (2002) w odniesieniu do 46 krajów generalnie potwierdzają trafność sugestii teoretycznych Woolcocka i Halprena. Podobne sugestie wynikają z analiz M. Raisera (2008) w odniesieniu do 21 krajów postsocjalistycznych z Europy Środkowo Wschodniej. Autor konkluduje, iż niski poziom zaangażowania obywatelskiego i słabo rozwinięte społeczeństwo obywatelskie stanowią istotnie przeszkody w procesie transformacji. W szczególności zidentyfikowano istotne poparcie dla poglądu,iż społeczne i biznesowe sieci powiązań redukują transakcyjne koszty, a zatem zapewniają zarówno bezpośrednie ekonomiczne korzyści dla członków sieci jak i bardziej ogólne korzyści dla społeczeństwa (Raiser 2008; 507). W Polsce analizy J.J Sztaudyngera (2007) ujawniają istotny wpływ zmiennych kapitału społecznego na prognozowane tempo rozwoju ekonomicznego. Również analizy K.Janica (2008) wskazują na selektywnie pozytywny wpływ niektórych zmiennych kapitału społecznego na rozwój gospodarek lokalnych Nie ulega zatem wątpliwości, iż współczesne analizy potencjałów rozwojowych różnych struktur społecznych powinny uwzględniać zasoby zarówno kapitału ludzkiego jak i społecznego. Jednakże dotychczasowe badania koncentrują się głównie albo na skali makro czyli kraju albo na skali mikro czyli rodziny i gospodarstwa domowego. Znacznie mniej uwagi poświęca się natomiast mezzo 3
poziomowi organizacji społecznej. Nie znaczy to jednak, że tego typu analizy nie są zupełnie podejmowane. W pierwszym dziesięcioleciu dwudziestego pierwszego wieku opublikowano w Polsce kilka pozycji szacujących kapitał społeczny poszczególnych miejscowości; Trutkowski, Mandes (2005) gmin; Frykowski Starosta ( 2005) czy województw (Działek 2008) Pionierskie opracowania w odniesieniu do zasobów kapitału ludzkiego w skali regionu przeprowadzono w roku 2006 dla woj. Dolnośląskiego. Próby określenia poziomu kapitału ludzkiego i społecznego zostały podjęte również w odniesieniu do woj. łódzkiego. Należy wymienić tu cenne opracowania Urzędu Statystycznego w Łodzi Potencjał społeczno-ekonomiczny powiatów w województwie łódzkim w latach 2002-2007 autorstwa A. Mikulca (2008) oraz pracy Kapitał Ludzki w województwie łódzkim w latach 2005-2008 wykonanej pod red. A. Jaeschke (2010). Potencjał kapitału ludzkiego i społecznego miasta Łodzi szacowany był również dwukrotnie w ekspertyzach firmy Price Water House Coopers z roku 2007 i 2011. Jednakże cecha specyficzną cytowanych opracowań jest bazowanie głównie na oficjalnych, łatwo dostępnych, tzw. twardych danych statystycznych. Z tych to względów charakterystyka kapitałów dokonywana jest zasadniczo na poziomie całego województwa lub dużego miasta. Co więcej, charakterystyki odnoszące się do środowiska społecznego przedstawione w odniesieniu do poszczególnych powiatów w opracowaniu Potencjał społeczno-ekonomiczny powiatów informują raczej o infrastrukturze instytucjonalnej, a nie o cechach samego środowiska. Ze względu na specyfikę danych nie uwzględnia się zasadniczo zasobów, które można zidentyfikować na poziomie jednostkowym. Ponadto o ile charakterystyki poziomu zbiorowości odpowiadają wymogom formułowanym w teorii kapitału ludzkiego o tyle nie odpowiadają teorii kapitału społecznego. W dotychczasowych badaniach kapitał ludzki najczęściej redukowany jest do zasobów siły roboczej, a kapitał społeczny do liczby uczestniczących w zachowaniach wyborczych i liczby zarejestrowanych w danej jednostce terytorialnej stowarzyszeń lub instytucji. Poza ten schemat wykracza praca Działka(2008) uwzględniająca również komponent zaufania i liczbę przyjaciół czyli pewien składnik komponentu sieci Aby zatem bardziej kompleksowo oszacować potencjał kapitału ludzkiego i społecznego należy uzupełniać dane już istniejące, danymi pochodzącymi z badań surveyowych lepiej charakteryzujących zasoby indywidualne kapitałów. a po drugie, wskaźniki poszczególnych kapitałów, zwłaszcza kapitału społecznego należy lepiej powiązać z istniejącymi koncepcjami teoretycznymi. 4
Paweł Starosta Paweł Daniłowicz Rozdział I Cel i metodologia badań survey owych zasobów kapitału ludzkiego i społecznego w woj łódzkim 1.1 Wstęp. Województwo łódzkie jest regionem administracyjnym plasującym się na piątym- siódmym miejscu, w skali kraju, w rożnych rankingach szacujących poziom rozwoju ekonomicznego i jakości życia. Charakteryzuje się korzystną lokalizacją przestrzenną oraz znaczącym potencjałem ekonomicznym i intelektualnym który został zidentyfikowany i sklasyfikowany w wielu rożnych ekspertyzach. Co więcej, na podstawie niektórych analiz statystycznych (Jaeschke, 2010) można wnosić,że pozycja ta w odniesieniu do kapitału ludzkiego w skali kraju jest nawet nieco wyższa i pozwala na plasowanie naszego regionu na trzecim miejscu w kraju. Inaczej przedstawia się sytuacja w kontekście kapitału społecznego. Wspomniane wcześniej analizy Działka (2008) lokują nasz region dopiero na 11 miejscu pod tym. W skali Europy należymy do kategorii regionów najbiedniejszych, a niektóre ważne parametry oceny poziomu kapitału ludzkiego takie jak nakłady na oświatę jednostek samorządu terytorialnego, przeciętny poziom uzyskiwanych dochodów na mieszkańca czy wskaźniki umieralności na główne choroby cywilizacyjne plasują nas na ostatnich pozycjach w kraju. Równie niskie pozycje zajmuje nasz region ze względu na takie charakterystyki kapitału społecznego jak poziom frekwencji wyborczej czy liczba zarejestrowanych stowarzyszeń. W sumie z powyższych analiz wynika, że jesteśmy starzejącym się regionem, nieźle wykształconym, o niskiej atrakcyjności rynku pracy i relatywnie niewysokim poziomie uzyskiwanych dochodów, oraz o wysokim odsetku umieralności na choroby cywilizacyjne, znacznej bierności społecznej ale relatywnie bezpiecznym. Wskazane dominujące cechy naszego regionu wskazują zatem na konieczność stałego monitorowania zasobów kapitałowych w celu odpowiedniego ich wykorzystywania w polityce regionalnej. 1.2 Cele badania, hipotezy i charakterystyka problematyki badań. Wykorzystując wyniki dotychczasowych badań nad zasobami kapitału ludzkiego i społecznego w różnych regionach naszego kraju będziemy zmierzać w naszym badaniu do osiągnięcia trzech zasadniczych celów. 1 Celem pierwszym jest zdiagnozowanie indywidualnych zasobów kapitału ludzkiego i społecznego w skali całego województwa łódzkiego. 2 Celem drugim jest wykazanie zróżnicowania poziomów kapitału ludzkiego i społecznego w poszczególnych powiatach w województwie łódzkim 3 Wreszcie celem trzecim jest ukazanie związków zachodzących pomiędzy zasobami kapitału ludzkiego i społecznego a płcią badanych respondentów i ich wykształceniem. Zgodnie z powyższymi celami sformułowano trzy zasadnicze pytania problemowe. Problem pierwszy sprowadza się do pytania o poziom zasobów kapitału ludzkiego i społecznego oraz o wzajemne relacje pomiędzy zasobami kapitałów w województwie łódzkim. Problem drugi to pytanie o powiaty województwa łódzkiego, które charakteryzują się najwyższymi i najniższymi poziomami 5
kapitałów. Wreszcie pytanie trzecie, jest pytaniem o wpływ wykształcenia i płci respondentów na poziom posiadanych przez nich zasobów kapitałowych Stosownie do sformułowanych pytań problemowych przyjęto następujące hipotezy wyjściowe, które poddane zostaną weryfikacji empirycznej. H1 Poziomy kapitału ludzkiego i społecznego w woj łódzkim charakteryzować się będą różnymi wielkościami. Znaczy to, iż wysokiemu poziomowi kapitału ludzkiego nie będzie równocześnie towarzyszył wysoki poziom kapitału społecznego. Co więcej, przyjmujemy iż potencjał kapitału ludzkiego będzie większy aniżeli kapitału społecznego. Powyższa hipoteza oparta jest w dużej mierze na wynikach badań wcześniejszych ( Działek 2008; Jaeschke 2010 ). H2. Zasoby kapitału ludzkiego i społecznego są wysoce zróżnicowane pomiędzy poszczególnymi powiatami woj. łódzkiego. Przyjmujemy iż, wyższe zasoby kapitału ludzkiego będą w powiatach miejskich jak miejski łódzki, miejski piotrkowski i miejski skierniewicki natomiast kapitały społeczne w powiatach wiejskich jak łódzki wschodni, pajęczański. H3 Wyższymi zasobami kapitału ludzkiego i społecznego dysponować będą mężczyźni aniżeli kobiety oraz częściej osoby z wykształceniem wyższym aniżeli z podstawowym. Zgodnie z przyjętymi pytaniami problemowymi zmienną wyjaśnianą w naszym badaniu są zasoby kapitału ludzkiego i społecznego. Zgodnie z powszechnie obowiązującymi ustaleniami zawartymi w literaturze przedmiotu przez kapitał rozumiemy taką wartość, która spełnia dwa warunki. Po pierwsze może ona podlegać konwersji w inną wartość oraz po drugie, jej zastosowanie powinno zmierzać do pojawienia się efektu dodanego czyli takiej korzyści, która nie wstąpiłaby w przypadku gdyby dana wartość nie została wprowadzona do systemu wymiany społecznej. Jak pisze Coleman (1994:304) kapitał społeczny zabezpiecza osiągniecie celów, które nie mogłyby być osiągnięte w przypadku jego absencji lub też mogłyby być osiągnięte ale po znacznie wyższych kosztach W literaturze socjologicznej i ekonomicznej wymienia się różne typy kapitałów. Ze względu na funkcję można mówić o kapitale wewnątrzgrupowym, międzygrupowym (Putnam 2008) i łączącym (Woolcock 1998). Ze względu na kryterium dysponowania Lin (2001) wyróżnia wyłącznie kapitał ludzki i społeczny. Ten pierwszy pozostaje w wyłącznej dyspozycji jednostki. Ten drugi nie jest natomiast indywidualnie posiadanym dobrem ale zasobami dostępnymi poprzez bezpośrednie i pośrednie więzi (Lin 2001;56). Zgodnie z propozycjami J. Colemana (1994) i Putnama (2008) ze względu na genezę powstawania możemy wyróżnić trzy typy kapitałów. Kapitał fizyczny, kapitał ludzki oraz kapitał społeczny. Bourdieu (1992) dodaje ponadto kapitał kulturowy. Kapitał fizyczny postaje na skutek przekształceń dokonywanych przez człowieka w środowisku naturalnym. Kapitał ludzki jest efektem kształtowania naszej osobowości, natomiast kapitał społeczny powstaje w wyniku interakcji podejmowanych przez poszczególne jednostki i grupy. Natomiast kapitał kulturowy jest zbiorem norm i wartości zinternalizowanych przez jednostkę w procesie socjalizacji i wychowania. Jak łatwo zauważyć pomimo analitycznych rozróżnień poszczególne typy kapitałów są zjawiskami niełatwo poddającymi się obserwacji. Najbardziej uchwytny pod tym względem jest bez wątpienia kapitał fizyczny, nieco mniej kapitał ludzki, a najmniej uchwytny jest kapitał społeczny. Innymi słowy kapitały ludzki i społeczny są możliwe do empirycznego uchwycenia poprzez zastosowanie odpowiednich wskaźników inferencyjnych. W naszych analizach koncentrujemy się wyłącznie na kapitale ludzkim i społecznych. Pewne elementy kapitału kulturowego w rozumieniu Bourdieu wprowadzono do koncepcji kapitału społecznego. Zgodnie z literaturą przedmiotu przez kapitał ludzki będziemy rozumieć ogół dyspozycji osobowościowych, wiedzy i umiejętności jakimi dysponuje dana jednostka oraz potencjału zawartego w każdym człowieku, określającym zdolności do pracy, adaptacji do zmian w otoczeniu, oraz możliwości kreacji nowych rozwiązań a zatem są to wszelkie zasoby, którymi dysponuje jednostka ludzka jako indywiduum, i które : 6
a/ mogą być przez jednostkę wykorzystywane w procesie uczestnictwa społecznego, tzn. we wszelkich rolach społecznych, w różnych typach aktywności; b/ odpowiednio zainwestowane umożliwiają podwyższenie pozycji społecznej jednostki oraz poprawę jakości życia jednostki; c/ zbiorowości zapewniają określoną pozycję społeczno-ekonomiczną na rynku ponadlokalnym oraz znaczenie polityczne w strukturach wyższego rzędu; W skład tych dyspozycji wchodzą zarówno pewne właściwości ludzkiego organizmu, ludzkiej psychiki jak i ról społecznych jakie jednostka odtwarza w różnych kręgach i środowiskach społecznych. Nasze stanowisko wykracza zatem swoim zakresem poza wąskie rozumienie kapitału ludzkiego jako siły roboczej. Jest też nieco szersze aniżeli to zaproponowane przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego( 2007) które koncentruje się na trzech elementach: zasobach wiedzy, umiejętnościach oraz zdrowiu. Nawiązuje raczej do A. Sena (1993) koncepcji capabilities ( Robeyns 2005) Operacyjnymi wskaźnikami kapitału ludzkiego w naszym badaniu będą zatem: - subiektywna ocena stanu zdrowia mieszkańców woj. łódzkiego, - charakterystyka poziomu i kierunków wykształcenia mieszkańców woj. łódzkiego, - umiejętności i kompetencje obywatelskie, - dodatkowe umiejętności pozwalające na lepsze pełnienie ról zawodowych i efektywniejszą rywalizację na rynku pracy. Literatura przedmiotu zawiera wiele propozycji w odniesieniu do charakterystyki indywidualnych zasobów kapitału społecznego. W naszych badaniach pod tym pojęciem rozumieć będziemy zbiór zasobów wytworzonych w procesie interakcji jakimi dysponuje jednostka w określonej sytuacji społecznej (Halpren 2005). Jak pisze Putnam (2008;33) kapitał społeczny odnosi się do powiązań miedzy jednostkami-sieci społecznych, norm wzajemności oraz wyrastającego z nich zaufania. Zgodnie z powyższa sugestią w analizach empirycznych uwzględniamy tylko te komponenty kapitału społecznego, które uznaje się za czynniki konstytutywne tego zjawiska. Do nich zaliczyć należy : - gęstość i zakres utrzymywanych sieci interakcji społecznych - poziom zaufania społecznego zarówno zgeneralizowanego, poziomego jak i pionowego oraz - stopień podzielania norm społecznych związanych ze współpracą, dobrem wspólnym, demokracją oraz podmiotowością jednostek w danym społeczeństwie lub danej grupie społecznej. Kapitał społeczny jest zatem pojęciem wielowymiarowym. Konsekwencją przyjęcia takiego podejścia jest możliwość skonstruowania syntetycznej skali kapitału społecznego na której można lokować każdą ze zbadanych jednostek. Podejmując próbę budowy takiej skali przyjmujemy, że podwymiary kapitału społecznego (zaufanie, normy i sieci) to zmienne porządkowe. Zatem odpowiednie konfiguracje wartości tych zmiennych tworzą kolejne jej stopnie. Każdemu z badanych respondentów można więc, ze względu na uzyskane od niego informacje, przypisać odpowiednie miejsce na skali kapitału społecznego. Co oczywiste, sprawę istotną jest rozstrzygnięcie czy zmienne tworzące taką skalę mają taka sama wagę dla jej rekonstrukcji. Literatura przedmiotu daje, jak się wydaje, przekonującą odpowiedź na tak postawione pytanie. Otóż cechami konstytutywnymi w przypadku kapitału społecznego jest, jak na to wskazują liczne badania, sieci powiązań oraz podzielanie norm, zaufanie jest rodzajem dopełnienia tego pojęcia. Podobnie jak kapitał społeczny potraktowaliśmy kapitał ludzki traktując go również jako pojęcie wielowymiarowe w którego skład wchodzą takie zmienne jak: poziom osiągniętego wykształcenia, doskonalenie zawodowe (odbywane kursy) oraz stan zdrowia. W przypadku kapitału ludzkiego mamy ponadto do czynienia z dwiema jego odmianami. Jeżeli przyjmiemy najogólniejszą definicję tego pojęcia to 7
łatwo zauważyć, że jedną z jego odmian jest kapitał potencjalny, drugą zaś rzeczywisty. Umiejętności nabyte są bowiem jedynie tym co może być, chociaż niekiedy nie jest wykorzystane, a tym samym użyteczne społecznie. Podobnie rzecz ma się z kapitałem społecznym. Nie zawsze bowiem wysoki poziom integracji wewnętrznej i zewnątrzgrupowej oraz respektowanie norm stanowią wystarczającą przesłankę do osiągnięcia sukcesu. Innymi słowy posiadanie pewnych umiejętności i stanów organizacji społecznej staje się kapitałem tylko wtedy kiedy przynosi wartość dodaną. To co jest treścią niniejszego raportu to raczej charakterystyka potencjalnych zasobów, a nie charakterystyka kapitału jako takiego. Niemniej jednak cytowane wcześniej badania wykazują, iż zasadne jest wnioskowanie o zasobach samego kapitału na podstawie jego uchwytnego empirycznie potencjału. 1.3 Poziomy analizy, badane jednostki i narzędzia gromadzenia danych Aby osiągnąć zamierzone cele przeprowadzono analizę na dwóch poziomach. Poziom pierwszy odnosi się do analizy zasobów mieszkańców woj łódzkiego poziom drugi odnosić się będzie do analizy zasobów wybranych typów kategorii społecznych czyli płci i wykształcenia oraz struktur społecznoprzestrzennych czyli powiatów. Badaniami objęto losowo wybranych mieszkańców woj. Łódzkiego. W celu osiągnięcia zadowalającego stopnia reprezentatywności wykorzystano peselowskie operaty losowania oraz realizacje próby badawczej w liczbie 2005 respondentów. Podstawowym narzędziem zbierania informacji był wywiad kwestionariuszowy uwzględniający pytania odnoszące się zarówno do zmiennych zależnych jak i niezależnych. W trakcie wywiadu proszono także respondentów o samodzielne wypełnienie dwóch testów psychologicznych Jednym z nich był IPP, a drugim NEO FFI autorstwa P. Costy i R. McCrae a zaadaptowany przez P. Szczepaniaka, M. Śliwińską J. Strelaua i B. Zawadzkiego. Wywiad kwestionariuszowy zawierał w sumie 155 pytań, z czego wygenerowano 578 zmiennych pierwotnych. Zaprezentowany w raporcie materiał stanowi zatem jedynie część zgromadzonych danych. 1.4 Przebieg i organizacja badania. Realizacja badania terenowego przebiegała w dwu fazach: pierwsza z nich to badania wstępne, druga zaś zasadnicze. Badania wstępne podzielone zostały z kolei na dwa etapy. Pierwszy z nich to rekonesans, czy używając innego określenia zwiad badawczy, a więc badanie o charakterze merytorycznym. Jego celem było dostarczenie dodatkowej wiedzy, która stała się podstawą do formułowania dodatkowych hipotez i precyzacji pytań problemowych. Drugi krok to pilotaż, czy pretest, a więc badanie metodologiczne, które było narzędziem sprawdzenia poprawności metodologicznej, przygotowanego w fazie koncepcyjnej, narzędzia badawczego (kwestionariusza wywiadu). W tej fazie zrealizowano 80 wywiadów pilotażowych. Były one przeprowadzone przez członków zespołu badawczego, studentów doktorantów Instytutu Socjologii UŁ oraz osoby stale współpracujące z Instytutem Socjologii UŁ w roli ankieterów badań sondażowych. Zarówno rekonesans badawczy jak i pilotaż zrealizowano na próbach celowych. Przy doborze respondentów kierowano się trzema kryteriami: wiekiem, wykształceniem i miejscem zamieszkania. Dokonując sprawdzenia narzędzia dobraliśmy celowo najtrudniejszych potencjalnie respondentów, a więc słabo wykształconych, starszych i mieszkających głównie na obszarach wiejskich po to, aby przeprowadzony test przebiegał w teoretycznie najtrudniejszych warunkach. W rezultacie opracowania materiałów empirycznych z badań wstępnych, które sprowadziło się między innymi do przeformułowania niektórych pytań, przygotowania dodatkowych instrukcji dla ankieterów oraz rezygnacji z wielu pytań po to aby pytania były zrozumiałe, a długość wywiadu nie przekraczała bariery wyrozumiałości respondenta, przygotowaliśmy ostateczną wersję kwestionariusza wywiadu. 8
Przed rozpoczęciem badania zasadniczego przeprowadzono szkolenie wszystkich biorących w nim udział ankieterów. Wizyty ankieterów były poprzedzone listami zapowiednimi. Badanie zasadnicze przeprowadzono od 30.10 2010 roku do 23.12 201 roku. W wyniku przeprowadzonego przetargu badania terenowe realizowała w całości firma ARC Rynek i Opinia z siedzibą w Warszawie. Autorzy badania uczestniczyli w szkoleniu ankieterów oraz w działaniach kontrolnych. Badanie zrealizowano na losowej próbie adresowej mieszkańców woj. łódzkiego w wieku 16-65 lat. Innymi słowy badaniami objęto wyłącznie mieszkańców w tzw. wieku produkcyjnym oraz późnym przedprodukcyjnym. Zrezygnowano z badania osób w wieku poprodukcyjnym, ze względu na ich relatywnie mniejsze zaangażowanie w procesy rozwojowej. Próbę losową adresową 6000 mieszkańców uzyskano z Łódzkiego Regionalnego Banku Danych. W sumie zrealizowano docelową próbę 2005 wywiadów przy równoczesnym wyczerpaniu wszystkich dostarczonych adresów. Zatem na każde 3 osoby umieszczone w liście adresowej tylko z jedną udało się z sukcesem przeprowadzić wywiad. Podstawowymi przyczynami niedostępności były nieaktualne dane zawarte w liście adresowej oraz odmowy udzielenia wywiadu. Należy podkreślić, iż w oficjalnych bankach danych widnieją nazwiska osób, które formalnie zamieszkują pod danym adresem, a faktycznie są nieobecne z powodu wyjazdu do pracy w innej miejscowości, a nawet kraju na dłuższy okres czasu. Nie bez znaczenia dla wysokiego odsetka odmów i ogólnej niedostępności respondentów był z pewnością świąteczno-noworoczny termin realizacji badania oraz fakt, że samo badanie dotyczyło osób w wieku produkcyjnym a zatem najbardziej obciążonych praca i innymi obowiązkami. 1.5 Charakterystyka próby i ocena uzyskanych danych. Zebrane materiały poddane zostały dwóm odmianom kontroli: terenowej i nie terenowej. Terenowa metoda kontroli polegała na nawiązaniu ponownego kontaktu telefoniczny z respondentem i sprawdzeniu pobytu ankietera pod wskazanym adresem oraz uzyskaniu informacji o fakcie przeprowadzenia wywiadu. Tę formę realizowano z użyciem oprogramowania do badań CATI (Voxco Interwiever) i objęto nią 347 respondentów co stanowi 17,3 % ogółu próby docelowej. Nieterenowa metoda kontroli polegała z kolei na weryfikacji zapisów w kwestionariuszach pod kątem logiki oraz ich kompletności. Te formę działań kontrolnych przeprowadzano dwuetapowo pierwszą fazę oceny dokonywał wyznaczony pracownik firmy realizującej badania, a drugą członkowie zespołu badawczego. W wyniku przeprowadzenia działań kontrolnych 168 wywiadów przeprowadzonych w pierwszej fazie realizacji zostało wykluczonych ze względu na wysoką niekompletność danych lub ze względu na inne błędy ankieterskie. W ich miejsce zrealizowano wywiady z rezerwowej listy adresowej w tych samych miejscowości, w których realizowano wywiady z listy podstawowej. Wśród ogółu badanych były 1172 kobiety co stanowi 58,5% próby oraz 832 mężczyzn co stanowi 41,5% ogółu próby. Porównanie z oficjalnymi danymi przygotowanymi przez Urząd Statystyczny w Łodzi wskazuje na 7,6% nadreprezentację kobiet i równocześnie 7,6% niedoreprezentowanie mężczyzn w naszej próbie. Jest to konsekwencją zarówno większej skłonności kobiet do udzielania wywiadów jak i większej ruchliwości przestrzennej mężczyzn i ich obiektywnej niedostępności pod wskazanym adresem. Populacja woj. łódzkiego w wieku 16-65 lat w roku 2010 liczyła 1793974 mieszkańców. 9
Tabela 1. Badani w poszczególnych powiatach* Powiaty Liczebności w próbie Odsetki próbie w Liczebności populacji w Odsetki populacji w 1.Bełchatowski 85 4,2 83965 4,7 2.Brzeziński 29 1,4 21716 1,2 3.Kutnowski 83 4,1 72432 4,0 4.Łaski 41 2,0 35997 2,0 5.Łęczycki 40 2,0 35865 2,0 6.Łowicki 55 2,7 56114 3,1 7.Łódzki Wschodni 48 2,4 48129 2,7 8.M. Łódź 560 27,9 528 331 29,4 9.Opoczyński 30 1,5 53646 3,0 10.Pabianicki 109 5,4 84701 4,7 11.Pajęczański 43 2,1 36136 2,0 12.M.Piotrków 86 4,3 55 386 3,1 13. Piotrkowski 71 3,5 62036 3,5 14. Poddębicki 26 1,3 28689 1,6 15.Radomszczański 146 7,2 81445 4,5 16.Rawski 42 2,1 34157 1,9 17.Sieradzki 98 4,9 83465 4,6 18.M.Sierniewice 18 0,9 35747 2,0 19.Skierniewicki 52 2,6 25231 1,4 20.Tomaszowski 64 3,2 83742 4,7 21.Wieluński 66 3,3 53941 3,0 22.Wieruszowski 34 1,7 29524 1,6 23.Zduńskowolski 50 2,5 47955 2,7 24.Zgierski 130 6,5 115624 6,4 Ogółem 2005 100,0 1 793 974 100,0 * Liczebności i odsetki w próbie podano na podstawie badań własnych liczebności i odsetki w populacji podano na podstawie danych GUS W badanej próbie największą populację stanowili mieszkańcy Łodzi (27,9% )oraz powiatów radomszczańskiego(7,2%) oraz zgierskiego (6,5%), podczas gdy najmniejszą populacją są mieszkańcy miejskiego skierniewickiego (0,9%) oraz powiatów poddębickiego (1,3%) i brzezińskiego(1,4%). W układzie jednostek terytorialnych nadreprezentowani są mieszkańców powiatu radomszczańskiego, miejskiego piotrkowskiego oraz pabianickiego. Natomiast wyraźnie są niedoreprezentowani mieszkańcy 10
miasta-powiatu Skierniewice, powiatów opoczyńskiego, tomaszowskiego oraz w niewielkim (3%) zakresie również mieszkańcy Łodzi. W podziale na wieś i miasto struktura naszej próby nie odbiega zasadniczo od struktury populacji województwa albowiem w próbie odsetek mieszkańców miast wynosi 62% podczas gdy w populacji wynosi ona 65%. Biorąc pod uwagę kategorie wykształcenia należy odnotować, iż wśród badanych respondentów najwięcej było osób z wykształceniem średnim ukończonym 782 osoby, co stanowi 39% ogółu próby a najmniej z wykształceniem gimnazjalnym 64 osoby co stanowi 3,2 % ogółu badanych. Tabela 2. Struktura badanych według poziomów wykształcenia Poziom wykształcenia Liczebności Odsetki w próbie Odsetki wg.bael w populacji Podstawowy 373 18,3 25,4 Zasadniczy. Zaw. 427 21,4 22,6 Średni 846 42,2 34,7 Wyższy 359 17,8 17,4 Ogółem 2005 100,0 100,0 Należy podkreślić, że do kategorii osób z wykształceniem wyższym zaliczono zarówno tych respondentów, którzy uzyskali stopień licencjata (4,6) jak i magistra (13,2%). Natomiast do kategorii osób z wykształceniem podstawowym wliczono respondentów, którzy deklarowali wykształcenie nieukończone średnie (3,3%), podstawowe ukończone (11,5%), podstawowe nieukończone (0,5%) jak i gimnazjalne (3,2%). Ze względu na brak danych porównawczych trudno natomiast ocenić adekwatność struktury próby pod względem wykształcenia. Można to uczynić jedynie poprzez odwołanie się do innych badań, które przeprowadzona w IV kwartale 2010 roku. Mamy tu na uwadze badania BAEL-u, które mają za zadanie monitorowanie sytuacji na rynku pracy. Jak wynika z tabeli 2 struktura naszej próby pod względem wykształcenia wskazuje na 7% niedoreprezentowanie populacji z wykształceniem podstawowym i podobną nadreprezentację osób z wykształceniem średnim. Najprawdopodobniej jest to konsekwencja również 7% nadreprezentacji kobiet. 11
Krystyna Dzwonkowska-Godula, Emilia Garncarek, Ewa Malinowska Rozdział II Subiektywna ocena swego stanu zdrowia oraz wyglądu Z punktu widzenia celu badań, którym jest charakterystyka kapitału ludzkiego, znaczenie ma m.in. subiektywna ocena swego stanu zdrowia oraz wyglądu. Te oceny wpływają bowiem na zachowania człowieka, na jego aktywność życiową, na realizowany styl życia itd. Zebrane dane pozwalają scharakteryzować: 8.1. dbałość o stan zdrowia w badanej populacji (wskaźnik masy ciała, palenie papierosów, picie alkoholu), 8.2. subiektywną ocenę działania istotnego czynnika warunkującego stan zdrowia, jakim jest podleganie stresowi oraz subiektywną ocenę stanu własnego zdrowia i jego wpływu na codzienne funkcjonowanie badanych, 8.3. subiektywną ocenę swego wyglądu i jego znaczenia w kontaktach z innymi ludźmi. 2.1. Dbałość o stan zdrowia badanej populacji 2.1.1. Wskaźnik masy ciała - BMI W badaniu zapytano respondentów o wagę i wzrost. Na podstawie tych danych wyliczono BMI (Body Mass Index wskaźnik masy ciała). Współczynnik ten konstruuje się dzieląc masę ciała podaną w kilogramach przez kwadrat wysokości podanej w metrach. Wskaźnik masy ciała ma z kolei zastosowanie przy ocenianiu zagrożenia chorobami związanymi z nadwagą i otyłością, np. cukrzycą, chorobą niedokrwienną serca, miażdżycą. Podwyższona wartość BMI jest związana ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia wymienionych chorób. Mniej niż połowa ogółu badanych (46,3 % respondentów) charakteryzuje się prawidłową masą ciała, jednakże prawie 38 % badanych ma nadwagę, natomiast 13% respondentów jest otyła. Wyniki analizy wskazują, że istnieje związek między wskaźnikiem masy ciała a płcią. Kobiety w większości charakteryzuje waga prawidłowa, natomiast u mężczyzn przeważa nadwaga (prawie 50 %) 1 (patrz tabele poniżej opracowania własne na podstawie danych zebranych podczas badań survey owych). 1 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000) i jest to zależność na średnim poziomie (V Cramera = 0,25). 12
Tabela 3. Wskaźnik masy ciała (BMI) a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Niedowaga (BMI poniżej18,5) Waga (BMI w przedziale 18,5-24,9) Nadwaga (BMI w przedziale 25-29,9) prawidłowa 2,7 4,3 0,5 46,3 54,6 34,6 37,9 29,7 49,4 Otyłość (BMI 30 i więcej) 13,1 11,3 15,5 Ogółem (N=2004) 100,0 100,0 100,0 Wpływ na wskaźnik masy ciała ma wiek badanych. Prawie 70 % respondentów w wieku 18-24 lata charakteryzuje się prawidłową masą ciała, natomiast wraz ze wzrostem wieku respondentów, liczba osób charakteryzująca się prawidłowym wskaźnikiem masy ciała maleje. W przedziale wieku 55 lat i więcej, połowa badanych posiada nadwagę (49,3%), a 22 % badanych z tej grupy wiekowej to ludzie otyli 2. Tylko nieco ponad jedna czwarta respondentów ma wagę prawidłową (27,7%). Warto zauważyć, że otyłości nabawiano się zwłaszcza między 45 a 54 rokiem życia (udział otyłych jest tu najwyższy i wynosi 21,1% ). Tabela 4. Wskaźnik masy ciała (BMI) a wiek (w %) 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej Niedowaga (BMI poniżej18,5) Waga prawidłowa (BMI w przedziale 18,5-24,9) Nadwaga (BMI w przedziale 25-29,9) 8,9 3,6 1,3 0 0,8 69,9 58,2 49,4 34,1 27,7 19,9 31,1 38,8 44,9 49,3 Otyłość (BMI 30 i więcej) 1,2 7,1 10,5 21,1 22,2 Ogółem (N=2004) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Wyniki analizy pokazują równocześnie, że istnieje silna zależność pomiędzy wskaźnikiem masy ciała a płcią i wiekiem 3. I tak, młode kobiety (18-24 lata) w większości charakteryzuje prawidłowa masa ciała (ponad 73 %). Ponadto, wśród kobiet biorących udział w badaniu i mieszczących się w tym przedziale wiekowym, zdecydowanie więcej jest tych, które mają niedowagę (15,3 %) niż tych z nadwagą (10,2 %). 2 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000) i jest zależność na średnim poziomie (V Cramera = 0,23). 3 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000) i jest to dość silna zależność (V Cramera = 0,29). 13
Inaczej wygląda sytuacja u płci przeciwnej. Już prawie jedna trzecia młodych mężczyzn, tzn. mieszczący się w przedziale wiekowym 18-24 lata charakteryzuje się znaczną nadwagą (30,9 % respondentów). Niedowagę ma tylko 1,3 % badanych. Uzasadnioną wydaje się hipoteza o wpływie kulturowych ideałów płci (szczupłość jako pożądana cecha wyglądu kobiety) na ten ważny, także dla zdrowia aspekt wyglądu, nie jest pozbawiona sensu (zwłaszcza w odniesieniu do początkowego okresu dorosłego życia, kiedy to wygląd ma niebagatelne znaczenie dla osiągania celów życiowych (zresztą nie tylko przez kobiety, choć w naszej kulturze wygląd kobiety od wieków był jej wizytówką, obowiązkiem a czasem jedynym posagiem). Im starszy człowiek, tym częściej charakteryzuje go BMI wskazujące nadwagę. Warto jednak zwrócić uwagę, że największy odsetek kobiet z nadwagą (45,9 %) pojawia się dopiero wśród tych po 55 roku życia. W populacji mężczyzn zaś, problemy z nadwagą pojawiają się dużo wcześniej tj. w przedziale wiekowym 25-34 lata (prawie 51 %) i utrzymują się na podobnym poziomie (35-44 lata 52,7 % mężczyzn z nadwagą; 45-54 lata 55,3 % mężczyzn z nadwagą; pow. 55 lat 53,8 % mężczyzn z nadwagą) we wszystkich przedziałach wiekowych. Co więcej wśród najstarszych kobiet jest mniej osób z nadwagą (45,9%) niż wśród najstarszych mężczyzn (tych z nadwagą jest tu 53,8%). Zestawiając powyższe dane z faktem feminizacji populacji w województwie łódzkim można przypuszczać, że potwierdzenie zyskuje tu teza, iż otyli żyją krócej. Tabel 5. wskaźnik masy ciała (BMI) a zmienna łącząca płeć i wiek (w %) Kobiety Mężczyźni Niedowaga (BMI poniżej18,5) Waga prawidłowa (BMI w przedziale 18,5-24,9) Nadwaga (BMI w przedziale 25-29,9) Otyłość (BMI 30 i więcej) 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 15,3 6,1 2,1 0 0,7 1,3 0 0 0 0,9 55 lat i więcej 73,3 72,3 61,7 43,2 30,5 66,4 37,9 28,8 20,7 24,1 10,2 17,3 30,5 37,7 45,9 30,9 50,9 52,7 55,3 53,8 1,1 4,3 5,8 19,1 22,9 1,3 11,2 18,5 24,0 21,2 Ogółem (N=2004) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 W analizie wyników badań uwzględniono także miejsce zamieszkania tj. powiat, w którym mieszkają respondenci. 4 Stosunkowo najwięcej badanych posiadających nadwagę znalazło się wśród uczestników badania z powiatu wieruszowskiego (50%) oraz pajęczańskiego (48,8 %), do powiatów charakteryzujących się wysokim odsetkiem osób z nadwagą należą również powiaty: opoczyński (46,7%), poddębicki (46,2%), radomszczański (45,1%), łęczycki (45%) oraz kutnowski (43,4%). Jeśli chodzi o wskaźnik niedowagi, to największy odsetek osób charakteryzujących się niedowagą występuje w powiecie piotrkowskim prawie 10%. 4 Poziom istotności p=0,000; V Cramera na poziomie 0,14 14
Tabela 6. Wskaźnik masy ciała (BMI) a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Niedowaga (BMI poniżej18,5) Waga prawidłowa (BMI w przedziale 18,5-24,9) Nadwaga (BMI przedziale 25-29,9) w Otyłość (BMI 30 i więcej) Ogółem: bełchatowski 6,0 52,4 23,8 17,9 100,0 brzeziński 0,0 37,9 27,6 34,5 100,0 kutnowski 0,0 44,6 43,4 12,0 100,0 łaski 2,4 43,9 29,3 24,4 100,0 łęczycki 7,5 27,5 45,0 20,0 100,0 łowicki 0,0 65,5 34,5 0,0 100,0 łódzki wschodni 0,0 50,0 37,5 12,5 100,0 Łódź 1,4 44,5 41,6 12,4 100,0 opoczyński 0,0 46,7 46,7 6,7 100,0 pabianicki 4,6 43,1 35,8 16,5 100,0 pajęczański 0,0 34,9 48,8 16,3 100,0 Piotrków Trybunalski 3,5 61,6 23,3 11,6 100,0 piotrkowski 9,9 47,9 32,4 9,9 100,0 poddębicki 0,0 50,0 46,2 3,8 100,0 radomszczański 1,4 45,1 45,1 8,3 100,0 rawski 2,4 45,2 31,0 21,4 100,0 sieradzki 3,1 48,0 35,7 13,3 100,0 Skierniewice 5,6 38,9 38,9 16,7 100,0 skierniewicki 1,9 46,2 40,4 11,5 100,0 tomaszowski 4,7 45,3 32,8 17,2 100,0 wieluński 1,5 42,4 40,9 15,2 100,0 wieruszowski 0,0 35,3 50,0 14,7 100,0 zduńskowolski 4,0 40,0 40,0 16,0 100,0 zgierski 6,3 53,5 31,5 8,7 100,0 Ogółem (N=2004) 2,7 46,3 37,9 13,1 100,0 15
2.1.2. Palenie papierosów Podobnie jak omówiony wcześniej wskaźnik BMI, udzielone przez respondentów informacje na temat stosowania używek, tj. palenia papierosów oraz picia alkoholu, są przydatne do charakterystyki jakości kapitału ludzkiego. Wyniki analizy pokazują, iż jedna trzecia mieszkańców woj. łódzkiego pali papierosy (w grupie tej znaleźli się palący, niezależnie od liczby wypalanych papierosów). Wśród palaczy przeważają mężczyźni (42,5 % pali papierosy, nie pali 57,5 % respondentów płci męskiej). Natomiast jeśli chodzi kobiety, nieco ponad jedna czwarta (27,1 % ) pali papierosy, zaś prawie trzy czwarte kobiet (72,9 %) nie stosuje tego typu używki) 5. Tabela 7. Palenie papierosów a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Palę papierosy 33,5 27,1 42,5 Nie palę papierosów 66,5 72,9 57,5 Ogółem (N=2004) 100,0 100,0 100,0 Wyniki badania pokazują, że palenie papierosów rozwija się jako nawyk wraz z wiekiem. Odsetek osób palących stopniowo wzrasta, następnie utrzymuje się na tym samym poziomie u ludzi między 35 a 54 rokiem życia, aby po 55 roku życia łagodnie zacząć spadać 6. Tabela 8. Palenie papierosów a wiek (w %) 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej Palę papierosy 24,5 33,2 37,9 37,8 33,1 Nie palę papierosów 75,5 66,8 62,1 62,2 66,9 Ogółem (N=2004) 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Wyniki analizy wskazują, iż istnieje zależność pomiędzy paleniem papierosów a płcią i wiekiem. W nielicznej grupie kobiet palących papierosy, najwięcej palaczek występuje w przedziale wiekowym 35-44 lata oraz 45-54 lata ( ok. 33 %). Dla populacji męskiej charakterystyczne jest utrzymywanie się odsetka palących papierosy na podobnym poziomie. Tylko w przedziale wiekowym 18-24 lata mniej niż 30 % mężczyzn pali tytoń; poczynając od 35 roku życia odsetek palaczy utrzymuje się na poziomie 45-46 %. Mężczyźni pozostają więc wierni temu nałogowi. 5 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000), ale jest to słaba zależność (V Cramera = 0,16). 6 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,001), ale jest to bardzo słaba zależność (V Cramera = 0,1). 16
Tabela 9. Palenie papierosów a zmienna łącząca płeć i wiek (w %) Kobiety Mężczyźni 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej Palę papierosy 20,1 24,8 33,1 32,6 24,0 29,9 45,3 45,9 45,6 45,2 Nie palę papierosów 79,9 75,2 66,9 67,4 76,0 70,1 54,7 54,1 54,4 54,8 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Analiza uwzględniająca powiat, w którym mieszkali uczestnicy badania 7 pokazuje, że najwięcej papierosów wypalają mieszkańcy powiatu poddębickiego (72 %), natomiast w drugiej grupie niepalących stosunkowo najwięcej jest mieszkańców powiatu bełchatowskiego (85,9%), a także w powiatach: piotrkowskim (83,1%) oraz łaskim (80,5%). Tabela 10. Palenie papierosów a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Palę papierosy Nie palę papierosów N = 2005 Odsetki bełchatowski 14,1 85,9 85 100 brzeziński 17,2 22,8 29 100 kutnowski 39,8 60,2 83 100 łaski 19,5 80,5 41 100 łęczycki 55,0 45,0 40 100 łowicki 30,9 69,1 55 100 łódzki wschodni 27,7 72,3 48 100 Łódź 42,5 57,5 560 100 opoczyński 36,7 63,3 30 100 pabianicki 32,4 67,6 109 100 pajęczański 23,3 76,7 43 100 Piotrków Trybunalski 23,3 76,7 86 100 piotrkowski 16,9 83,1 71 100 poddębicki 72,0 28,0 26 100 7 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera na poziomie 0,22 17
radomszczański 33,8 66,2 145 100 rawski 31,7 68,3 42 100 sieradzki 20,8 79,2 98 100 Skierniewice 44,4 55,6 18 100 skierniewicki 28,8 71,2 52 100 tomaszowski 25,0 75,0 64 100 wieluński 30,3 69,7 66 100 wieruszowski 38,2 61,8 34 100 zduńskowolski 24,0 76,0 50 100 zgierski 38,8 61,2 130 100 Ogółem 33,5 66,5 2005 100 2.1.3. Picie alkoholu Respondenci odpowiadali także na pytanie o to, jak często piją napoje zawierające alkohol. Z analizy zebranych danych wynika, iż najczęściej respondenci przyznawali, że piją alkohol kilka razy w roku 32,2 %. Natomiast prawie jedna piąta (19,2 % ) ogółu respondentów w ogóle nie pije alkoholu. Istnieje istotny statystycznie związek między piciem napojów alkoholowych a płcią 8. Mężczyźni piją alkohol częściej niż kobiety - codziennie lub kilka razy w tygodniu pije alkohol tylko 1,5 % kobiet, natomiast aż 9,3 % mężczyzn; w ogóle nie pije alkoholu 26 % respondentek, a tylko 9,6 % respondentów. Zależność między piciem alkoholu a płcią jest jednak bardzo słaba (V Cramera = 0,1). Tabela 11. Picie alkoholu a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Codziennie, kilka razy w tygodniu 4,7 1,5 9,3 Dwa razy w tygodniu 4,2 1,8 7,6 Raz w tygodniu 12,8 7,8 20,0 Raz na dwa tygodnie 11,0 9,9 12,5 Raz na miesiąc 15,9 15,8 16,0 Kilka razy w roku 32,2 37,1 25,1 W ogóle nie piję alkoholu 19,2 26,1 9,6 Ogółem 100,0 100,0 100,0 8 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000) i jest to silna zależność (V Cramera = 0,35). 18
Również słaba zależność występuje między piciem alkoholu a płcią i wiekiem (V Cramera = 0,17). Tabela 12. Picie alkoholu a wiek (w %) 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej Codziennie, kilka razy w tygodniu 4,6 4,1 4,3 4,0 5,9 Dwa razy w tygodniu 4,9 3,8 3,8 4,6 4,1 Raz w tygodniu 13,7 16,3 13,0 14,3 8,4 Raz na dwa tygodnie 11,6 9,9 13,3 12,1 8,8 Raz na miesiąc 17,9 17,1 18,1 16,2 11,4 Kilka razy w roku 25,5 31,1 34,9 33,7 34,6 W ogóle nie piję alkoholu 21,9 17,6 12,5 15,1 26,9 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Tabela 13. Picie alkoholu a zmienna łącząca płeć i wiek (w %) Kobiety Mężczyźni Codziennie, kilka razy w tygodniu 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej 2,2 0,9 0,4 1,4 2,5 7,4 8,7 10,9 7,9 10,4 Dwa razy w tygodniu 4,5 0,9 1,6 1,4 1,1 5,4 8,1 7,5 9,3 8,0 Raz w tygodniu 11,2 9,1 7,8 8,2 4,3 16,8 26,7 21,8 23,2 13,7 Raz na dwa tygodnie 11,2 9,5 12,2 11,4 6,5 12,1 10,6 15,0 13,2 11,8 Raz na miesiąc 16,2 17,3 19,2 20,0 7,9 20,1 16,8 16,3 10,6 16,0 Kilka razy w roku 27,4 36,8 40,8 37,7 40,9 22,8 23,0 25,2 27,8 26,4 W ogóle nie piję alkoholu 27,4 25,5 18,0 20,0 36,9 15,4 6,2 3,4 7,9 13,7 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 19
Analiza uwzględniająca powiat, w którym mieszkali uczestnicy badania 9 pokazuje, że najczęściej piją alkohol (codziennie lub kilka razy w tygodniu) mieszkańcy powiatu pabianickiego (12,8 %) oraz kutnowskiego (9,6 %). Natomiast wśród mieszkańców powiatu skierniewickiego jest największy odsetek osób w ogóle niepijących alkoholu (36,5%). Tabela 14. Picie alkoholu a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Codziennie, kilka razy w tygodniu Dwa razy w tygodniu Raz w tygodniu Raz na dwa tygodnie Raz na miesiąc Kilka razy w roku W ogóle nie piję alkoholu Ogółem: bełchatowski 2,4 7,1 10,6 14,1 21,2 31,8 12,9 100,0 brzeziński 0,0 0,0 3,4 17,2 17,2 31,0 31,0 100,0 kutnowski 9,6 10,8 19,3 13,3 19,3 12,0 15,7 100,0 łaski 2,5 2,5 12,5 10,0 17,5 45,0 10,0 100,0 łęczycki 5,0 2,5 35,0 7,5 5,0 30,0 15,0 100,0 łowicki 7,4 9,3 24,1 11,1 14,8 20,4 13,0 100,0 łódzki wschodni 6,3 10,4 20,8 10,4 14,6 25,0 12,5 100,0 Łódź 6,1 5,0 16,1 11,1 17,4 29,7 14,5 100,0 opoczyński 6,7 0,0 6,7 6,7 16,7 43,3 20,0 100,0 pabianicki 12,8 2,8 9,2 9,2 8,3 35,8 22,0 100,0 pajęczański 0,0 2,3 7,0 2,3 16,3 46,5 25,6 100,0 Piotrków Trybunalski 5,8 2,3 3,5 18,6 18,6 40,7 10,5 100,0 piotrkowski 1,4 2,8 12,7 12,7 16,9 29,6 23,9 100,0 poddębicki 3,8 3,8 15,4 34,6 23,1 11,5 7,7 100,0 radomszczański 2,8 5,5 14,5 7,6 13,8 28,3 27,6 100,0 rawski 2,4 2,4 9,5 0,0 7,1 47,6 31,0 100,0 sieradzki 2,0 2,0 10,2 18,4 12,2 35,7 19,4 100,0 Skierniewice 0,0 0,0 5,6 16,7 11,1 44,4 22,2 100,0 skierniewicki 1,9 3,8 5,8 5,8 11,5 34,6 36,5 100,0 tomaszowski 1,6 4,7 18,8 12,5 14,1 28,1 20,3 100,0 wieluński 0,0 0,0 1,5 10,6 30,3 34,8 22,7 100,0 wieruszowski 0,0 0,0 8,8 11,8 26,5 26,5 26,5 100,0 9 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera na poziomie 0,16 20
zduńskowolski 0,0 0,0 8,0 0,0 14,0 56,0 22,0 100,0 zgierski 6,2 3,1 6,2 8,5 11,5 36,9 27,7 100,0 Ogółem 4,7 4,2 12,8 11,0 15,9 32,2 19,2 100,0 2.2. Subiektywna ocena podlegania stresowi, stanu zdrowia i wpływu stanu zdrowia na codzienne funkcjonowanie 2.2.1. Podleganie stresowi Przedmiotem badania były tu opinie mieszkańców woj. łódzkiego na temat występowania w ich życiu sytuacji stresujących. Prawie 44% populacji ocenia, że w sytuacjach stresujących znajdują się tylko czasami, choć mniej więcej jedna trzecia respondentów uważa, że jest często narażona na stres; nieco częściej dotyczy to kobiet (33,9%) niż mężczyzn(28,9% zbiorowości mężczyzn wyraziło taką opinię). Nie stwierdzono jednak zależności pomiędzy płcią a deklarowanym poziomem stresu. Tabela 15. Poziom stresu a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Stale jestem narażony na stres 6,3 6,3 6,3 Często jestem narażony na stres 31,8 33,9 28,9 Czasami znajduję się w sytuacjach stresujących 43,9 43,6 44,4 Rzadko jestem narażony na stres 15,1 19,3 16,8 W moim życiu nie występują sytuacje powodujące stres 1,1 1,2 1,2 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Istnieje natomiast istotny statystycznie związek między oceną poziomu stresu a wiekiem respondentów, a także między podleganiem sytuacjom stresującym a wiekiem i płcią. Między tymi zmiennymi występuje jednak słaba zależność (V Cramera odpowiednio 0,12 i 0,13). Najwięcej osób uważających, że są stale narażone na stres występuje w grupie wiekowej 45-54 lata (prawie 9 %). Największy odsetek osób, które uznały, że często są narażone na sytuacje stresujące występuje przedziale wiekowym 35-44 lata (prawie 40 % badanych). Najrzadziej narażone są na stres osoby powyżej 55 roku życia i starsze; stanowią one także relatywnie najliczniejszą grupę respondentów wśród twierdzących, że w ich życiu nie występują sytuacje powodujące stres (1,4%). 21
Tabela 16. Poziom stresu a wiek (w %) 15-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej Stale jestem narażony na stres Często jestem narażony na stres Czasami znajduję się w sytuacjach stresujących Rzadko jestem narażony na stres W moim życiu nie występują sytuacje powodujące stres 5,2 5,4 7,4 8,9 4,7 28,2 34,9 39,5 35,8 22,9 50,3 46,7 42,3 39,9 41,2 15,3 12,5 9,7 14,0 29,8 0,9 0,5 1,0 1,3 1,4 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Spośród osób, które uznały, że są stale narażone na stres, największą grupę stanowią kobiety w wieku 35-44 lata (prawie 10% wszystkich kobiet z tego przedziału wiekowego) oraz mężczyźni w wieku 45-54 lata (prawie 12% mężczyzn z tego przedziału). Natomiast za często narażonych na stres uważają się przede wszystkim kobiety i mężczyźni w wieku 35-44 lata (pierwsze stanowią 42%, a drudzy 35,4% tej kategorii wieku w odpowiednich grupach płci). Czasami na stres jest narażona ponad połowa najmłodszych kobiet, tj. w wieku 18-24 lata (51,4%) raz liczne kobiety w wieku 25-34 lata (prawie 46% kobiet z tej grupy wieku). Także wielu spośród mężczyzn w tym samym wieku (18-24 oraz 25-34 lata) wielu czasami znajduje się w sytuacjach stresujących (pierwsi - 48,6% swej grupy wieku a drudzy 47,8% swej grupy wieku). Tabela 17. Poziom stresu a zmienna łącząca płeć i wiek (w %) Kobiety Mężczyźni 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 lat i więcej Stale jestem narażony na stres Często jestem narażony na stres Czasami znajduję się w sytuacjach stresujących Rzadko jestem narażony na stres W moim życiu nie występują sytuacje powodujące stres 4,5 5,6 9,9 6,8 4,3 6,1 5,0 3,4 11,9 5,2 31,1 36,8 42,0 37,3 24,1 25,0 32,3 35,4 33,8 21,2 51,4 45,9 40,7 41,8 39,9 48,6 47,8 44,9 37,1 42,9 11,9 11,3 7,0 12,7 29,9 19,6 14,3 14,3 15,9 29,7 1,0 0,4 0,4 1,4 1,8 0,7 0,6 2,0 1,3 0,9 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 22
W analizie opinii respondentów na temat odczuwania stresu w życiu codziennym uwzględniono także ich miejsce zamieszkania powiat 10. Wyniki pokazują regionalne zróżnicowanie dotyczące tej kwestii. Stosunkowo najwięcej osób stale narażonych na stres jest w mieście Skierniewice (22,5%), natomiast często narażonych na stres jest najwięcej w powiecie łęczyckim (56,4%). Najrzadziej narażeni na stres są mieszkańcy powiatu rawskiego, natomiast największy odsetek respondentów, którzy odpowiedzieli, że w ich życiu nie występują sytuacje powodujące stres jest w powiecie skierniewickim (7,7 %). Tabela 18. Poziom stresu a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Stale jestem narażony na stres Często jestem narażony na stres Czasami znajduję się w sytuacjach stresujących Rzadko jestem narażony na stres W moim życiu nie występują sytuacje powodujące stres Ogółem: bełchatowski 1,2 28,9 50,6 18,1 1,2 100,0 brzeziński 3,4 20,7 51,7 24,1 0,0 100,0 kutnowski 7,2 39,8 30,1 22,9 0,0 100,0 łaski 2,4 24,4 58,5 14,6 0,0 100,0 łęczycki 10,3 56,4 30,8 2,6 0,0 100,0 łowicki 7,3 20,0 45,5 27,3 0,0 100,0 łódzki wschodni 6,3 41,7 39,6 12,5 0,0 100,0 Łódź 8,1 35,5 46,6 9,3 0,5 100,0 opoczyński 3,3 23,3 56,7 13,3 3,3 100,0 pabianicki 9,2 33,0 35,8 18,3 3,7 100,0 pajęczański 11,6 34,9 37,2 16,3 0,0 100,0 Piotrków Trybunalski 2,3 34,9 47,7 14,0 1,2 100,0 piotrkowski 7,1 30,0 48,6 14,3 0,0 100,0 poddębicki 0,0 42,3 38,5 19,2 0,0 100,0 radomszczański 4,1 32,4 42,1 20,7 0,7 100,0 rawski 0,0 19,5 41,5 34,1 4,9 100,0 sieradzki 2,1 24,0 42,7 30,2 1,0 100,0 Skierniewice 22,2 38,9 33,3 5,6 0,0 100,0 skierniewicki 9,6 28,8 34,6 19,2 7,7 100,0 tomaszowski 7,8 25,0 53,1 14,1 0,0 100,0 wieluński 4,5 21,2 47,0 27,3 0,0 100,0 wieruszowski 0,0 23,5 58,8 17,6 0,0 100,0 10 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera na poziomie 0,16 23