Centrala Krajowych Administracji Wymiaru Sprawiedliwości d/s Wyjaśnienia Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu Gen. IV - 215 stan 31 grudnia 2013 r. Broszura informacyjna I. Geneza i zadania Centrala Krajowych Administracji Wymiaru Sprawiedliwości ds. Wyjaśnienia Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu powstała przed 56 laty na mocy umowy administracyjnej ministrów sprawiedliwości z dnia 6 listopada 1958 r. i jest wspólną instytucją krajów związkowych Republiki Federalnej Niemiec. Swoją działalność rozpoczęła 1 grudnia 1958 r. Zgodnie z umową zawartą 6 listopada 1958 r. początkowo do zadań Centrali należało jedynie ściganie zbrodni hitlerowskich popełnionych poza terytorium Republiki Federalnej. Poza tym kompetencje Centrali ograniczały się do ścigania zbrodni wojennych na ludności cywilnej, jednakże z wyłączeniem zbrodni, które zostały popełnione w ramach bezpośrdenich działań wojennych. Celem działań Centrali były więc przede wszystkim zbrodnie popełnione w obozach koncentracyjnych i podobnych im miejscach. Zakres kompetencji Centrali został rozszerzony w znacznym stopniu na mocy decyzji ministrów sprawiedliwości krajów związkowych RFN podjętych kolejno na konferencjach 22 listopada 1964 r. oraz 27 i 28 kwietnia 1966 r. Wtedy to nadano Centrali uprawnienia do ścigania zbrodni popełnionych przez władze hitlerowskie na terytorium samej RFN. Szczególny nacisk położono na śledztwa przeciwko funkcjonariuszom najwyższych władz państwowych Trzeciej Rzeszy, członkom kierownictwa partii oraz personelu obozów
2 koncentracyjnych znajdujących się na tych terenach. Rozszerzenie działalności śledczej na część zbrodni popełnionych na jeńcach wojennych doprowadziło do przełamania obowiązującej wówczas zasady, że ściganiu podlegają wyłącznie przestępstwa na ludności cywilnej. II. Przyczyny powstania Centrali Po 1945 r. niemiecki wymiar sprawiedliwości na szeroką skalę prowadził śledztwa w sprawie zbrodni nazistowskich. Świadczą o tym statystyki niemieckiego Ministerstwa Sprawiedliwości sporządzone w związku z trwającą na przełomie lat 1964-65 debatą o wydłużeniu okresu przedawnienia. Wynika z nich, że sądy i prokuratury w zachodnich strefach okupacyjnych, a następnie w Republice Federalnej Niemiec, przeprowadziły do tego czasu postępowania przeciwko ponad 61 000 osób, spośród których ok. 13 000 oficjalnie oskarżono, a ok. 6 100 skazano prawomocnym wyrokiem (aktualne dane znajdują się w rozdz. IV niniejszej broszury). Ponadto trybunały wojskowe oraz sądy okupacyjne trzech mocarstw zachodnich na terenie RFN skazały 5 000 osób, natomiast sądy w radzieckiej strefie okupacyjnej i NRD 12 000 (w działalności tych ostatnich często lekceważono jednak zasadę praworządności, a celem większości postępowań była denazyfikacja). Wiele osób skazanych zostało przez sądy radzieckie, po części w radzieckiej strefie okupacyjnej, w NRD oraz w samym Związku Radzieckim (dokładne liczby są nadal nieznane). Ponad 16 000 wyroków wydano w Polsce i Czechosłowacji, a ponad 1 000 w innych krajach. W połowie lat 50-tych mogło więc powstać wrażenie, że kwestia ścigania zbrodni hitlerowskich została całkowicie rozwiązana. W rzeczywistości jednak na przeszkodzie do ich ostatecznego wyjaśnienia bezpośrednio po upadku Trzeciej Rzeszy stał nie tylko dotkliwy brak doświadczonych pracowników wymiaru sprawiedliwości, lecz także poważne problemy materiałowe i lokalowe. Trudności wynikały również z faktu podziału Niemiec na strefy okupacyjne, braku jednolitej struktury organów policyjnych, utraty milionów dokumentów stanu cywilnego i meldunkowych oraz ograniczeń nałożonych na
3 niemiecki wymiar sprawiedliwości przez władze okupacyjne. Brak dokładnej znajomości struktur organizacyjnych Trzeciej Rzeszy dodatkowo utrudniał pracę organów śledczych w trakcie przesłuchań podejrzanych i oskarżonych, co z kolei utrudniało uzyskanie ważnych informacji o innych sprawcach i rozkazach wydawanych przez przełożonych. Trudności w kompleksowym wyjaśnieniu zbrodni nazistowskich przysparzały również tradycyjne struktury właściwości terytorialnej prokuratur i sądów karnych. W myśl niemieckiego kodeksu postępowania karnego (StPO) są one uprawnione wyłącznie do ścigania przestępstw popełnionych na terenie ich jurysdykcji lub też - w wyjątkowych przypadkach - przestępstw popełnionych w innym miejscu przez osoby zameldowane na ich terenie. Dlatego też przede wszystkim ściganie osób odpowiedzialnych za masowe zbrodnie popełnione głównie na terenach okupowanych poza granicami Niemiec było przed powstaniem Centrali często jedynie dziełem przypadku. Dopiero jej powstanie i nadanie kompetencji organu działającego bezpośrednio przez szczeblem prokuratury pozwoliło wypełnić istniejącą lukę odnośnie podziału kompetencji. Bezpośrednią przyczyną powstania Centrali w Ludwigsburgu był tzw. proces grup operacyjnych (Einsatzgruppenprozess) w Ulm, w którym dziesięciu członków oddziału specjalnego Tilsit (Einsatzkommando Tilsit) stanęło przed sądem za udział w masowych egzekucjach głównie ludności żydowskiej popełnionych na terenach przygranicznych Litwy krótko po napaści Niemiec na Związek Radziecki. Sąd przysięgłych w Ulm w dniu 29 sierpnia 1958 r. skazał wszystkich oskarżonych na długoletnie kary więzienia. W trakcie procesu światło dzienne ujrzały nieznane do tej pory materiały, które dały podstawy do przypuszczeń, że szereg innych, podobnych zbrodni nadal nie został wyjaśniony. Chodziło tu przede wszystkim o tzw. Raporty o zdarzeniach (Ereignismeldungen) Policji oraz Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst - SD), dotyczące działalności grup operacyjnych (Einsatzgruppen) oraz ich pododdziałów (Einsatzkommandos) w czasie wojny na terenie Związku Radzieckiego. Okazało się także, że nadal nie wyjaśniono wielu masowych zbrodni popełnionych w obozach koncentracyjnych oraz obozach zagłady na terenie okupowanej Polski.
4 III. Metoda pracy i personel Zadaniem Centrali w Ludwigsburgu jest gromadzenie i analiza wszelkich dostępnych materiałów dotyczących zbrodni hitlerowskich popełnionych na terytorium Niemiec i innych krajów. Chodzi w szczególności o wykrycie nieznanych do tej pory kompleksów przestępstw, usystematyzowanie ich według miejsca i czasu popełnienia oraz (grupy) sprawców, a następnie ustalenie, którzy z tych sprawców mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej. Po wykryciu sprawców oraz ustaleniu właściwej prokuratury Centrala w Ludwigsburgu zamyka śledztwo i przekazuje akta sprawy do tej właśnie prokuratury. Ta natomiast jest zasadniczo zobowiązana do zajęcia się całością sprawy. Może ona nadal korzystać z pomocy Centrali. Dzięki takiej procedurze prokuratury nie prowadzą już pojedynczych śledztw, jak to miało miejsce przed rokiem 1958, lecz mogą prowadzić kompleksowe, wielowątkowe postępowania, co umożliwia im zakrojone na szeroką skalę oraz systematyczne wyjaśnienie przedmiotowych zbrodni. Ze względów prawnych od maja 1960 r. wyjaśnieniu podlegają zasadniczo tylko zbrodnie nazistowskie stanowiące zabójstwo (morderstwo) w myśl 211 niemieckiego kodeksu karnego (StGB). Pozostałe czyny (ze zbrodnią zabójstwa w myśl 212 niemieckiego kodeksu karnego (StGB) włącznie) uległy już przedawnieniu. Po przemianach politycznych w Europie Środkowej i Wschodniej pojawiła się szansa dostępu do tamtejszych archiwów, wcześniej w większości niedostępnych. W związku z tym ministrowie sprawiedliwości krajów związkowych RFN zlecili Centrali w Ludwigsburgu wkrótce po zjednoczeniu Niemiec analizę zasobów archiwalnych byłego Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego NRD dotyczących zbrodni nazistowskich (NS-Archiv Ministerium für Staatssicherheit (Stasi)). Nie było to możliwe wcześniej, gdyż władze NRD przez dziesiątki lat konsekwentnie odmawiały współpracy z Centralą. Od dłuższego natomiast czasu łączy Centralę współpraca z instytucjami zajmującymi się ściganiem zbrodni hitlerowskich w innych krajach. Należą do
5 nich przede wszystkim Wydział Praw Człowieka i Specjalnych Spraw Karnych (Human Rights and Special Prosecutions Section (HRSP)), czyli byłe Specjalne Biuro Śledcze (Office for Special Investigations (OSI)) przy amerykańskim Departamencie Sprawiedliwości, specjalny wydział kanadyjskiego Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Główna Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Ponadto do dziś prowadzona jest intensywna współpraca z włoskimi organami wymiaru sprawiedliwości oraz wieloma krajami Unii Europejskiej. Od zakończenia zimnej wojny prowadzone są także kwerendy w archiwach byłego bloku wschodniego, w szczególności na Białorusi oraz w Rosji. Działalność taka prowadzona jest również w krajach Ameryki Południowej. Ciężar pracy śledczej spoczywa m. in. na sędziach i prokuratorach oddelegowanych do Centrali z macierzystych placówek w poszczególnych krajach związkowych. Aktualnie łączna liczba pracowników Centrali wynosi 19 osób. Należą do nich m. in. dyrektor Centrali oraz sześciu referentów. W latach 1967-71, kiedy w Centrali prowadzono równocześnie ponad 600 śledztw, pracowało tu 121 osób, w tym 49 sędziów i prokuratorów. Część swych różnorodnych zadań Centrala w Ludwigsburgu od kwietnia 2000 r. wypełnia wspólnie z niemieckim Archiwum Federalnym (Bundesarchiv). Na mocy umowy administracyjnej podpisanej przez kraje związkowe finansujące Centralę oraz Rząd Federalny, dokumenty nie potrzebne już w bieżącej pracy Centrali przeszły w posiadanie Archiwum Federalnego. W wyniku tego w budynku Centrali utworzono jego filię. Od tego czasu Centrala powróciła do wypełniania swych pierwotnych zadań prawnych, czyli prowadzenia postępowań przygotowawczych i sprawdzających dotyczących zbrodni hitlerowskich oraz gromadzenia i analizowania dokumentów z kraju i zagranicy. Posiada ona przywilej pierwszeństwa w dostępie do materiałów przekazanych uprzednio w posiadanie Archiwum.
6 Podczas gdy zadaniem Centrali jest prowadzenie bieżących postępowań karnych, w gestii Archiwum Federalnego leży dziś udzielanie informacji o zasobach archiwalnych oraz pomoc dla osób chcących otrzymać dostęp do zasobów archiwalnych - w szczególności historyków. Dlatego też udostępnianie dokumentów odbywa się na zasadach określonych w Ustawie o Archiwum Federalnym (Bundesarchivgesetz). 5 ust. 1 oraz 2 tej ustawy zezwalają na skrócenie przewidzianego okresu ochronnego dokumentów w celach naukowych oraz w uzasadnionych przypadkach osobistych, o ile nie pozostaje to w sprzeczności z 5 ust. 6 tejże ustawy. O udostępnieniu tzw. Akt Generalnych (Generalakten) decyduje nadal Centrala. Centrala w Ludwigsburgu dysponuje w zasadzie tylko aktami śledztw (wstępnych) oraz postępowań sprawdzających, które były lub są prowadzone przez nią samą lub przez niemieckie prokuratury od momentu jej powstania. Zasoby archiwalne Centrali dają jednak dość pełny obraz postępowań dotyczących zbrodni hitlerowskich prowadzonych w Republice Federalnej od 1958 r. Po zamknięciu śledztwa wstępnego oraz przekazaniu akt do właściwej prokuratury Centrala zatrzymuje kopię akt sprawy. Akta te są następnie sukcesywnie uzupełniane odpisami późniejszych dokumentów w sprawie. Procedurę tę reguluje umowa administracyjna o utworzeniu Centrali. W ten sposób możliwe jest odtworzenie dalszego przebiegu sprawy. W przypadku, gdy śledztwo wszczyna sama prokuratura, ta również zobowiązana jest do przesłania Centrali kopii akt sprawy. Dokumenty te są archiwizowane w tzw. aktach korespondencyjnych sprawy i wchodzą w poczet zarejestrowanych postępowań. Wprawdzie liczba prowadzonych postępowań wstępnych prowadzonych przez Centralę maleje w miarę upływu czasu od zakończenia Drugiej Wojny Światowej, jednak działalność zmierzająca do wyjaśnienia zbrodni popełnionych w tym okresie będzie kontynuowana tak długo, jak długo będzie to możliwe oraz będą istniały szanse na odnalezienie żyjących jeszcze sprawców i współsprawców zbrodni, których stan zdrowia umożliwi postawienia ich przed sądem. Ze zrozumiałych względów pozostało na to już niewiele czasu, jednakże przekazane w ostatnim czasie postępowania
7 wstępne, skierowane w szczególności przeciwko byłym strażnikom obozów koncentracyjnych, świadczą o tym, że nadal nie jest na to za późno. IV. Dane o działalności Centrali od powstania do 31 grudnia 2013 r. 7 555 Liczba wszczętych postępowań przygotowawczych. Należy wziąć pod uwagę, że w wielu przypadkach są to postępowania przeciwko większym grupom podejrzanych oraz/ lub dotyczące szeregu zbrodni. 7 522 Liczba zakończonych postępowań przygotowawczych, głównie poprzez przekazanie do właściwych prokuratur celem wszczęcia postępowania karnego. 33 Liczba aktualnie prowadzonych postępowań przygotowawczych. Nie obejmuje ona tzw. spraw różnych, czyli postępowań sprawdzających oraz czynności administracyjnych związanych z kwerendą w archiwach (głównie poza granicami kraju). 18 275 Liczba wszystkich postępowań w sprawie zbrodni hitlerowskich (prze)prowadzonych od 1958 r. przez niemieckie prokuratury i sądy (Verfahrensübersicht). Także postępowania wszczęte przez inne instytucje są przynajmniej pośrednio związane z działalnością Centrali w Ludwigsburgu. 1 538 Liczba postępowań prokuratur zarejestrowanych w spisie postępowań (Verfahrensübersicht) nie posiadających tutejszej sygnatury, gdyż były one prowadzone przed powstaniem Centrali. 117 062 Liczba spraw opatrzonych sygnaturą AR (pisma z odpowiedzią na zapytania itp.) załatwionych przez Centralę od 1958 r. (łącznie z postępowaniami mającymi na celu uzyskanie lub sprawdzenie danych).
8 1 711 771 Liczba kart w kartotece centralnej (Zentralkartei). Jest ona usystematyzowana wg nazwisk, nazw miejscowości oraz jednostek wojskowych. Zawiera m. in. 27 548 nazw miejscowości i innych nazw geograficznych oraz 4 247 nazw jednostek i urzędów. ok. 558 300 Liczba kart zbiorów archiwalnych Centrali. W kartotece liczącej 163 000 kart skatalogowanych jest ponad 427 500 jednostek archiwalnych (karty zawierają również dane o miejscu przechowywania oryginałów). W statystyce Federalnego Ministerstwa Sprawiedliwości podano następujące dane o postępowaniach prowadzonych przez prokuratury i sądy w Republice Federalnej Niemiec: Prokuratury niemieckie (z wyłączeniem organów krajów zwycięskich oraz radzieckiej strefy okupacyjnej) przeprowadziły po 8 maja 1945 r. śledztwa przeciwko 106 496 znanym z nazwiska podejrzanym. Dane te pochodzą z 1996 r., później ministerstwo nie prowadziło już podobnych statystyk. Aktualna jest natomiast statystyka osób skazanych, której dane pochodzą z 1 stycznia 2012 r.: - prawomocnym wyrokiem skazano 6 498 oskarżonych, w tym: na karę śmierci (przed uchwaleniem konstytucji) 13 oskarżonych, na karę dożywotniego więzienia 169 oskarżonych, na karę pozbawienia wolności 6 201 oskarżonych, na karę grzywny 115 oskarżonych, upomnieniem na mocy prawa dla nieletnich 1 oskarżonego, zrezygnowano z wymierzenia kary w stosunku do 1 oskarżonego. W ramach projektu Uniwersytetu w Monachium dotyczącego utworzenia specjalnej bazy danych okazało się jednak, że liczby te w rzeczywistości są o wiele wyższe (por.: Eichmüller, Die Strafverfolgung von NS-Verbrechen durch
9 westdeutsche Justizbehörden seit 1945. Eine Zahlenbilanz, Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte, Heft 4/ 2008, Seite 621ff /Ściganie zbrodni nazistowskich przez organa wymiaru sprawiedliwości w Niemczech Zachodnich po 1945 r. Bilans, w: Kwartalnik historyczny, nr 4/ 2008, str. 621 i kolejne/): Wynika z tego, że w latach 1945-2005 przeprowadzono śledztwa przeciwko łącznej liczbie 172 294 podejrzanych, przy czym w okresie 1945-1958 przeciwko 52 083 podejrzanym, a w okresie 1959-2005 przeciwko 120 211 podejrzanym; oskarżenie wniesiono przeciwko łącznej liczbie 16 740 podejrzanych, w tym za popełnienie zbrodni zabójstwa przeciwko 2 510 podejrzanym; prawomocny wyrok zapadł w stosunku do 13 952 podejrzanych, w tym wyrok uniewinniający w stosunku do conajmniej 5 184 podejrzanych, umorzono postępowanie w stosunku do conajmniej 2 101 podejrzanego, wyrok skazujący w stosunku do conajmniej 6 656 podejrzanych, w tym za popełnienie zbrodni zabójstwa w stosunku do conajmniej 1 147 podejrzanych. V. Dane kontaktowe a) Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen Schorndorfer Str. 58, 71638 Ludwigsburg Postfach 1144 / 71611 Ludwigsburg tel.: +49-07141 - 49 87 70 faks: +49-07141 - 49 87 73 e-mail: poststelle@zst.justiz.bwl.de b) Bundesarchiv - Außenstelle Ludwigsburg - adres pocztowy jak wyżej tel.: +49-07141 - 89 92 83 faks: + 49-07141 / 89 92 12 e-mail: ludwigsburg@bundesarchiv.de