PROGRAM REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH W BIELSKU BIAŁEJ

PROGRAM REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH W BIELSKU BIAŁEJ Bielsko-Biała, styczeń 2005

Spis zawartości: WPROWADZENIE... 5 I. CHARAKTERYSTYKA OBECNEJ SYTUACJI W MIEŚCIE... 9 1) Zagospodarowanie przestrzenne...10 2) Gospodarka...35 3) Sfera społeczna...42 4) Analiza SWOT obecnej sytuacji w mieście...61 II. NAWIĄZANIE DO STRATEGICZNYCH DOKUMENTÓW DOTYCZĄCYCH ROZWOJU PRZESTRZENNO SPOŁECZNO -GOSPODARCZEGO MIASTA I REGIONU...65 1) Strategia rozwoju województwa śląskiego na lata 2000-2015...65 2) Wojewódzki Program Operacyjny Województwa Śląskiego Na Rok 2004...66 3) Strategia Rozwoju Bielska Białej do 2010 roku...68 4) Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Bielska-Białej...70 5) Dokumenty dotyczące polityk w różnych sektorach społeczno-gospodarczych...72 6) Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Starówki...87 7) Wieloletni Plan Inwestycyjny Bielska Białej...88 III. ZAŁOŻENIA PROGRAMU REWITALIZACJI...90 1) Cele Programu Rewitalizacji obszarów miejskich...90 2) Podokresy programowania: 2005-2006 i lata następne...104 3) Zasięg terytorialny rewitalizowanego obszaru...105 4) Podział na projekty i zadania inwestycyjne...109 5) Kryteria wyboru pilotażu i kolejność realizacji...113 6) Oczekiwane wskaźniki osiągnięć...116 IV. PLANOWANE DZIAŁANIA W LATACH 2005 2006 I W LATACH NASTĘPNYCH NA OBSZARZE REWITALIZOWANYM...118 IVa. Planowane działania przestrzenne (techniczno-materialne) w latach 2005 2006 i w latach następnych na obszarze rewitalizowanym...119 IVb. Plan działań gospodarczych w latach 2005 2006 i w latach następnych na obszarze rewitalizowanym...132 IVc. Plan działań społecznych w latach 2005 2006 i w latach następnych na obszarze rewitalizowanym...138 V. PLAN FINANSOWY REALIZACJI REWITALIZACJI NA LATA 2005 2006 I NA LATA NASTĘPNE...145 VI. SYSTEM WDRAŻANIA...147 1) Podmiot zarządzający Programem...147 2) Koordynacja z innymi działaniami operacyjnymi Miasta...150 VII. SPOSOBY MONITOROWANIA, OCENY I KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ...152 1) System monitorowania Programu Rewitalizacji...152 2) Sposoby oceny Programu Rewitalizacji...156 3) Sposoby inicjowania współpracy pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i organizacjami pozarządowymi...160 4) Public Relations programu rewitalizacji...161 ZAŁĄCZNIK FINANSOWY...167 ZAŁĄCZNIKI GRAFICZNE...171 2

Spis tabel: Tabela 1. Gęstość zaludnienia osiedli...12 Tabela 2. Budynki oddane do użytku w Bielsko-Białej w latach 2000-2002...13 Tabela 3. Mieszkania (dane za spisem powszechnym)...13 Tabela 4. Decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu w latach 1997-2001...14 Tabela 5. Decyzje o pozwoleniu na budowę w latach 1997-2001...15 Tabela 6. Mieszkania według sposobu wykorzystania i przeznaczenia oraz rodzaju właściciela...15 Tabela 7. Lokale mieszkalne w zarządzie ZGM (powierzchnie i stan własnościowy) 16 Tabela 8. Liczba lokali mieszkalnych w zarządzie ZGM...17 Tabela 9. Lokale użytkowe...17 Tabela 10. Struktura wiekowa budynków...17 Tabela 11. Struktura budynków mieszkalnych wg kategorii GUS...17 Tabela 12. Średnie stawki czynszów ZGM za powierzchnie użytkowe...18 Tabela 13. Zestawienie terenów zieleni urządzonej w mieście...23 Tabela 14. Formy ochrony przyrody na terenie Miasta...24 Tabela 15. Zestawienie średniorocznych wartości stężeń zanieczyszczeń na terenie miasta Bielska-Białej...27 Tabela 16. Wodociągi i kanalizacja...29 Tabela 17. Zużycie energii elektrycznej przez gospodarstwa domowe (dane za 2002 r.)...31 Tabela 18. Odbiorcy i zużycie gazu w gospodarstwach domowych (dane za 2002 r.)...31 Tabela 19. Drogi publiczne i zarejestrowane samochody osobowe (dane na 31.12.2002 r.)...33 Tabela 20. Dane dotyczące natężenia i struktury ruchu występujące w przekrojach pomiarowych...34 Tabela 21. Podmioty gospodarcze zarejestrowane w rejestrze REGON (stan na dzień 31.12.2002)...38 Tabela 22. Podmioty gospodarcze (REGON) według liczby pracujących (stan na 31.12.2002r.)...38 Tabela 23. Nakłady inwestycyjne firm...38 Tabela 24. Struktura własnościowa podmiotów prowadzących działalność gospodarczą (rok 2002)...39 Tabela 25. Procentowy udział wybranych sekcji PKD w zatrudnieniu w Bielsku-Białej w 2002 roku...40 Tabela 26. Ludność Bielska-Białej wg grup wiekowych, płci oraz gęstość zaludnienia (stan na dzień 31.12.2002r.)...42 Tabela 27. Małżeństwa, urodziny, zgony, przyrost naturalny i saldo migracji (stan na dzień 31.12.2002r.)...42 Tabela 28. Ludność w wieku lat 13 i więcej według wykształcenia...43 Tabela 29. Ludność według głównych źródeł utrzymania (2002 r.)...43 Tabela 30. Pracujący w wieku pow. 15 lat według grup zawodów, statusu zatrudnienia oraz płci (2002 r.)...44 Tabela 31. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej wg grup wiekowych i płci (2002 r.)...44 Tabela 32. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej według poziomu wykształcenia (2002 r.)...45 3

Tabela 33. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w PUP w Bielsku-Białej na koniec 2004 r....45 Tabela 34. Zmiana liczby bezrobotnych i ofert pracy w Bielsku-Białej (kwiecień-maj 2004 r.)...46 Tabela 35. Rejestracja bezrobotnych w PUP w Bielsku-Białej w roku 2004...46 Tabela 36. Bezrobotni według wykształcenia...47 Tabela 37. Struktura rodzin objętych pomocą MOPS...48 Tabela 38. Świadczenia przyznane w roku 2003...48 Tabela 39. Liczba oraz źródła problemów rodzin i osób objętych pomocą MOPS w Bielsku-Białej...48 Tabela 40. Przestępczość na terenie Bielska-Białej w latach 1999 2003...49 Tabela 41. Struktura przestępczości kryminalnej...50 Tabela 42. Współczynnik przestępstw ogółem na 100 tys. ludności w latach 2000-2003...50 Tabela 43. Dynamika przestępstw ogółem stwierdzonych na terenie miasta Bielsko- Biała...50 Tabela 44. Dynamika przestępstw stwierdzonych na terenie miasta Bielsko-Biała...51 Tabela 45. Placówki edukacyjne w Bielsku Białej (bez specjalnych) w roku 2004...55 Tabela 46. Uczniowie wg rodzajów szkół (dane na 2002 r.)...55 Tabela 47. Biblioteki publiczne, kina...56 Tabela 48. Dostępność usług medycznych...59 Tabela 49. Cele operacyjne rozwoju Bielska Białej, wg Strategii Rozwoju...69 Tabela 50. Wymiar finansowy i źródła nakładów ujętych w WPI na lata 2005 2008...89 Tabela 51. Działy WPI, na które przypada największy udział w całości nakładów....89 Tabela 52. Podstawowe parametry Obszaru Rewitalizacji...109 Tabela 53. Zadania inwestycyjne zamieszczone w Czteroletnim Planie Inwestycyjnym na lata 2005 2008, oraz uwzględniające warunki Poddziałania 3.3.1 ZPORR...110 Tabela 54. Kryteria merytoryczno-techniczne wg Uzupełnienia ZPORR...114 Tabela 55. Kryteria merytoryczno-techniczne wg Uzupełnienia ZPORR dla projektów dotyczących inkubatorów przedsiębiorczości...114 Tabela 56. Kryteria merytoryczno-techniczne wg Uzupełnienia ZPORR dla projektów drogowych...115 Tabela 57. Wskaźniki oddziaływań działania 3.3 ZPORR: Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe...116 Tabela 58. Teoretyczne wskaźniki osiągnięć Programu Rewitalizacji...117 Tabela 59. Projekty realizujące działania przestrzenne...121 Tabela 60. Projekty realizujące działania gospodarcze...134 Tabela 61. Projekty realizujące działania społeczne...140 Tabela 62. Ramowy plan finansowy Programu Rewitalizacji...145 Tabela 63. Koszty kwalifikowane w okresie programowania 2005 2006...146 Tabela 64. Koszty kwalifikowane w okresie programowania 2007 2013...146 Tabela 65. Częstotliwość sprawozdawczości z uwzględnieniem pomiaru wskaźników...156 4

WPROWADZENIE 1) Opracowanie wykonane zostało na zlecenie Miasta Bielsko Biała, zwanego dalej Miastem, na podstawie Umowy z autorem, zwanej dalej Umową. 2) W dalszej części stosowane będzie następujące nazewnictwo: a) Opracowanie eksperckie pt. Program Rewitalizacji Obszarów Miejskich w Bielsku Białej, będące Lokalnym Programem Rewitalizacji w rozumieniu Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego zwane będzie dalej Programem, Programem Rewitalizacji, LPR lub Opracowaniem, b) Etap I Programu Rewitalizacji Obszarów Miejskich Bielska Białej, obejmujący identyfikację i artykulację założeń (części I III struktury Programu, sugerowanej w Uzupełnieniu ZPORR), określany będzie jako Założenia Programu Rewitalizacji, c) Etap II Programu Rewitalizacji Obszarów Miejskich Bielska Białej, obejmujący konsultacje społeczne programu, napływ wniosków od Beneficjentów Zewnętrznych oraz zaproponowanie listy projektów objętych Programem w latach 2005-2006, określany będzie jako Konsultacje Programu Rewitalizacji, d) Urząd Miejski Bielska Białej, zwany będzie dalej Urzędem, e) Narodowy Plan Rozwoju, określany będzie jako NPR, f) Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego, zwany będzie dalej ZPORR, g) Uzupełnienie Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, określane będzie dalej jako UZPORR, h) Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, określany będzie jako EFRR, i) Europejski Fundusz Społeczny, określany będzie jako EFS, j) Strategia Rozwoju Bielska Białej do 2010 roku (Uchwała nr LXII/825/98 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z 16.06.1998 roku), zwana będzie dalej Strategią Rozwoju, k) Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Bielsko-Biała (Uchwała NR XXII/252/99 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z 21.12.1999 roku) określane będzie, jako Studium Gminy, l) Czteroletni Plan Inwestycyjny na lata 2005-2008, zwany będzie dalej WPI, m) Podmioty, które w rozumieniu zasad Poddziałania 3.3.1 ZPORR - mogą zgłaszać projekty do ujęcia w Programie Rewitalizacji, określane będą Beneficjentami Zewnętrznymi, n) Podmiot zarządzający wdrożeniem Programu Rewitalizacji, określany będzie mianem Operatora Rewitalizacji, 3) Opracowanie zostało przygotowane zgodnie z wymogami: a) Uzupełnienia ZPORR (załącznika do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 25.08.2004 r. w sprawie przyjęcia Uzupełnienia Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, Dz. U. Nr 200, Poz. 2051), b) Podręcznika procedur wdrażania ZPORR, opracowanego przez MGiP, c) Przewodnika dotyczącego kryteriów planowania oraz zarządzania projektami dotyczącymi rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich, po-przemysłowych i po-wojskowych w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, finansowanego ze środków funduszy strukturalnych, opracowanego przez MGiP (wersja z października 2004) zwanego dalej Przewodnikiem.. d) Aktualnej wiedzy eksperckiej na temat programowania przekształceń struktur funkcjonalno przestrzennych oraz społeczno gospodarczych miast, 4) Program Rewitalizacji Bielska Białej zawiera opis niezbędnych działań potrzebnych dla rozwoju gospodarczego rewitalizowanych terenów, proponowane sposoby rozwiązywania problemów społecznych, a także kilkuletnie plany finansowe gminy dotyczące 5

rewitalizacji obszarów miejskich. Program jest zgodny ze Strategią Rozwoju Województwa Śląskiego i będzie przekazany, razem z wnioskiem aplikacyjnym EFRR, po uprzednim zatwierdzeniu uchwałą Rady Miejskiej Bielska Białej, do Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego. 5) Program Rewitalizacji Bielska Białej posiada charakter programu zintegrowanego, w którym: a) przewidziano do realizacji różne działania społeczno-gospodarcze z zakresu aktywizacji terenu rewitalizowanego, ujęte w różnych programach Miasta, a szczególnie Lokalnym Programie Społecznym Bielska-Białej, b) występują projekty różnych kategorii beneficjentów końcowych przewidziane w Uzupełnieniu ZPORR dla Poddziałania 3.3.1. 6) Zakres Programu został przyjęty na podstawie Podręcznika procedur wdrażania ZPORR, zawierającego przykładową procedurę przygotowania oraz sugestię struktury Programu Rewitalizacji Obszarów Miejskich. Niniejszy dokument stanowi efekt trzyetapowego procesu opracowania Programu rewitalizacji obszarów miejskich w Bielsku-Białej. Poniżej zamieszczono schematy przedstawiające ten proces. Pierwszy schemat obrazuje przebieg prac na powstaniem Programu wraz z powiązaniem wprowadzania projektów przez Beneficjentów Zewnętrznych i Miasto. W schemacie kolejnym zawarto szczegóły procesu dochodzenia do ostatecznego kształtu dokumentu, a następnie jego uchwalenia przez Radę Miejską wraz z proponowanymi terminami realizacji poszczególnych działań. 6

KONTEKST OPRACOWANIA PROGRAMU REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH W BIELSKU - BIAŁEJ ETAP I: ZAŁOŻENIA PROGRAMU REWITALIZACJI PROJEKTY BENEFICJENTÓW ZEWNĘTRZNYCH ETAP II: KONSULTACJE SPOŁECZNE PROGRAMU ZAINTERESOWANI + BENEFICJENCI ZEWNĘTRZNI PROJEKTY MIASTA ETAP III: PROJEKT PROGRAMU REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH PRZYJĘCIE PROGRAMU UCHWAŁĄ RADY MIEJSKIEJ PROJEKTY WSPÓŁFINANSOWANE PRZEZ UNIĘ EUROPEJSKĄ (PODDZIAŁANIE 3.3.1 ZPORR) 7

PROCES OPRACOWANIA PROGRAMU REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH W BIELSKU - BIAŁEJ ZAŁOŻENIA PROGRAMU REWITALIZACJI STRESZCZENIE ZAŁOŻEŃ PROGRAMU REWITALIZACJI WYSYŁKA DO BENEFICJENTÓW ZEWNĘTRZNYCH PROJEKTY BENEFICJENTÓW ZEWNĘTRZNYCH (projekty - wnioski przekazane do Urzędu do 10.11.2004) WERYFIKACJA WNIOSKÓW PRZEZ URZĄD MIEJSKI (przekazanie ANK do 19.11.2004) PROJEKT PROGRAMU REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH (9.12.2004) UZGODNIENIE PROGRAMU REWITALIZACJI Z PREZYDENTEM MIASTA POSIEDZENIE POŁĄCZONYCH KOMISJI RADY MIEJSKIEJ OPRACOWANIE KOŃCOWEGO RAPORTU Z PRAC NAD PROGRAMEM REWITALIZACJI SESJA RADY MIEJSKIEJ PRZYJĘCIE PROGRAMU UCHWAŁĄ 8

I. CHARAKTERYSTYKA OBECNEJ SYTUACJI W MIEŚCIE Miasto Bielsko-Biała powstało w 1951 roku z połączenia dwóch miast - Bielska i Białej. W latach 1975-1998 było stolicą Województwa Bielskiego, położonego na południu Polski, graniczącego z Czechami i Słowacją. Obecnie, Miasto - będące powiatem grodzkim i gminą województwa śląskiego, liczy ok. 178 tys. mieszkańców. Bielsko-Biała, zwane Miastem 100 Przemysłów, jest aktualnie dynamicznie rozwijającym się ośrodkiem gospodarczym. Prężny rozwój jest rezultatem proinwestycyjnej polityki władz samorządowych, chłonnego i dużego rynku konsumenckiego, dość dobrze ukształtowanego tzw. otoczenia biznesu (banki, instytucje ubezpieczeniowe, fundacje i stowarzyszenia wspierania rozwoju oraz przedsiębiorczości, organizacje zawodowe, itp.). Dzisiejszy poziom społeczno-gospodarczy Miasto zawdzięcza również wielowiekowym tradycjom w produkcji, handlu oraz wymianie międzynarodowej. Sprzyja to lokowaniu się na jego terenie zarówno kapitału krajowego, jak i zagranicznego. Nawiązywaniu nowych kontaktów służą także organizowane w Mieście targi, sympozja i konferencje z zakresu turystyki, budownictwa, telekomunikacji, czy energetyki. Bielsko Biała ma dobre powiązania kolejowe i drogowe z miastami Śląska, Warszawą, a także Pragą, Wiedniem, Budapesztem i Bratysławą. W granicach administracyjnych i w bezpośrednim otoczeniu Bielska-Białej znajdują się góry Beskidy z dobrze rozbudowaną bazą noclegową i gastronomiczną. Miasto jest również centrum kulturalnym regionu. Strategia Rozwoju Bielska Białej z 1998 roku podkreśla, że Miasto pełni istotną rolę w życiu społeczno-gospodarczym regionu i kraju, wynikającą z funkcji: regionalnego centrum życia politycznego i społecznego, regionalnego centrum zarządzania gospodarką, krajowego bieguna aktywności gospodarczej, znaczącego ośrodka edukacji, kultury, turystyki, wyspecjalizowanej opieki zdrowotnej oraz węzła transportowego. 1 Wypełniając te funkcje, Bielsko-Biała jest również istotnym miejscem kontaktów międzynarodowych, a także ważnym punktem koncentracji bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Znacząca pozycja Bielska-Białej wynika niewątpliwie z jego wielofunkcyjności, co zwiększa odporność Miasta na zmienne koniunktury gospodarcze i związane z tym zjawiska kryzysowe. Wraz z przemianami ustrojowymi i społecznogospodarczymi (określanymi mianem transformacji systemowej), które dokonują się w naszym kraju od 1989 roku, Bielsko-Biała uzyskało niepowtarzalną historyczną szansę stania się znaczącym ogniwem w systemie osadniczym kraju. Miastem, które nie tylko pełniłoby funkcje regionalne, lecz byłoby również centrum finansów i bankowości, innowacyjnej wytwórczości i usług, nauki i szkolnictwa wyższego oraz kultury i sztuki w skali ponadregionalnej i Polski. Wzrastająca pozycja Bielska-Białej w otoczeniu krajowym i międzynarodowym nie jest równoznaczna z brakiem zagrożeń rozwojowych. Takie zagrożenia, i to poważne, istnieją. Najważniejszym z nich są, występujące w skali aglomeracji, zjawiska wynikające z sytuacji systemu transportowego. Zjawiska te są skutkiem nie nadążania rozwoju sieci drogowoulicznej (w tym obwodnic) oraz miejsc parkingowych za dynamicznym wzrostem motoryzacji indywidualnej i transportu towarowego. Kolejnym progiem rozwojowym jest niedostateczne tempo rozwoju budownictwa mieszkaniowego (zwłaszcza komunalnego), znaczna dekapitalizacja istniejącej substancji mieszkaniowej oraz zabytkowych obszarów i kwartałów Miasta. Istotnym zagrożeniem jest również niezadowalająca, z punktu widzenia dynamiki ogólnoświatowych procesów ekonomicznych, niedostateczna innowacyjność. 1 Por.: Strategia Rozwoju Bielska Białej do 2010 roku, Wprowadzenie. 9

gospodarki Bielska-Białej. Niezależnie od poczynionych już działań władz Miasta i Urzędu, wciąż zbyt małe jest zainteresowanie inwestorów rozwojem przemysłów tzw. zaawansowanej technologii. Dalsze przeobrażenia społeczno gospodarcze Miasta warunkowane są przyśpieszeniem procesów restrukturyzacji kapitału urbanistycznego Bielska Białej. Warunkiem podniesienia tego kapitału jest rewitalizacja obszarów miejskich, zagrożonych procesami degradacji. 1) ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENNE Uwarunkowania przestrzenne Położenie i struktura przestrzenna Bielsko - Biała obejmuje obszar o powierzchni 125 km 2, o urozmaiconej rzeźbie terenu, na średniej wysokości 313 m n.p.m. (centrum nad rzeką). 2 Struktura przestrzenna związana jest z położeniem na przeszło 20 rozległych wzgórzach o różnym stopniu zurbanizowania, rozdzielonych potokami spływającymi do rzeki Białej, stanowiącej w przeszłości granicę wpływów Śląska i Małopolski. Była to także granica dwóch miast: Bielska i Białej, połączonych w jeden organizm administracyjny w 1951 roku. Miasto jest centrum administracyjnym, przemysłowym i kulturalnym regionu zwanego Podbeskidziem, obejmującego tereny Beskidu Śląskiego, Małego, Żywieckiego, Makowskiego oraz Pogórza Śląskiego. Bielsko-Biała od zachodu graniczy z gminami Jaworze i Jasienica, od północy z miastem Czechowice-Dziedzice oraz gminami Bestwina i Wilamowice, od wschodu z gminą Kozy, od południa z gminą Wilkowice (wszystkie wymienione miasta i gminy należą do powiatu bielskiego) oraz z gminą Brenna, należącą do powiatu cieszyńskiego. Bielsko - Biała jest ważnym węzłem komunikacyjnym. Krzyżują się tu drogi o znaczeniu krajowym i międzynarodowym: Gdańsk Cieszyn (w kierunku Wiednia): droga krajowa nr 1 (międzynarodowa nr E75), Bielsko Biała Cieszyn: droga krajowa nr 52, Bielsko Biała Żywiec: droga krajowa nr 69. Ok. 30 - kilometrowa odległość od przejść granicznych z Czechami (w Cieszynie z największym towarowo osobowym przejściem na południu Polski) i Słowacją (w Zwardoniu), zbliżone odległości od regionalnych centrów rozwoju (Katowice 60 km, Kraków 90 km) oraz stolic państwowych (Warszawa 360 km, Praga 400 km, Bratysława 320 km, Wiedeń 350 km, Budapeszt 370 km) czynią Miasto istotnym ośrodkiem na styku Śląska i Małopolski, ale także pogranicza Polski, Czech i Słowacji. Warto podkreślić, że w zasięgu jednogodzinnego dojazdu samochodem znajdują się porty lotnicze w Krakowie (110 km autostradą A4), Ostrawie (65 km) i Katowicach Pyrzowicach (80 km). Zagospodarowanie przestrzenne Bielska-Białej posiada układ pasmowo koncentryczny, podzielony na dwie części rzeką Białą. Historyczny układ Miasta przebiega ulicami Cieszyńską i Sobieskiego do Bielskiej Starówki (z Katedrą Św. Mikołaja, Rynkiem) przez Bielskie Podzamcze z Zamkiem Sułkowskich, ciągami ulic 11 Listopada i Ks. Stojałowskiego, do ulic Krakowskiej i Żywieckiej. Ciągi te stanowią tradycyjne centrum handlowe Miasta. 2 Najniższy punkt w administracyjnych granicach Miasta 268 m n.p.m. Stawy Komorowickie, najwyższy 1117 m n.p.m. szczyt góry Klimczok). 10

Strefa mieszkalno-usługowa rozciąga się po obu stronach rzeki Białej i obejmuje: zwarty układ Centrum i Śródmieścia Miasta (tzw. Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa, osiedle Grunwaldzkie i Słoneczne), osiedla nawarstwiające się w ciągu od Dworca PKP wzdłuż ulic Piastowskiej i Cieszyńskiej w kierunku Wapienicy: Piastowskie, Kopernika, Wojska Polskiego, Polskich Skrzydeł, a także osiedla Złote Łany, Langiewicza, Karpackie, Beskidzkie. Wielkości bielskich osiedli mieszkaniowych są zróżnicowane od kilkuset mieszkańców do kilkunastu tysięcy. Osiedla z lat powojennych mają standard normatywny, narzucony budownictwu w latach realnego socjalizmu. Dominują budynki od 5-ciu do 11-tu kondygnacji w technologii wielkopłytowej. Zabudowa jednorodzinna jest zróżnicowana, o niskim standardzie urbanistycznym i architektonicznym. Pozytywnie wyróżnia się zabudowa willowa okolic Lasu Cygańskiego, pochodząca z okresu międzywojennego i powojennego. Historyczny ciąg zakładów przemysłowych zlokalizowanych nad rzeką Białą, przebiegający z północy na południe miasta ulega przekształceniom. Przestarzałe i zanikające zakłady przemysłowe, głównie włókiennicze i maszyn włókienniczych są likwidowane. W obszarze śródmieścia wypełnia je funkcja handlowo-usługowa, bankowa i administracyjna. Tradycyjny układ przestrzenny terenów przemysłowych zastępuje obszar aktywnej strefy produkcyjno handlowo usługowej, ciągnący się ze wschodu na zachód w północnej części Miasta, wzdłuż ulic: Niepodległości, Monte Cassino, Czerwonej, aż do Wapienicy. Miasto w swych granicach administracyjnych posiada bardzo atrakcyjne i rozległe tereny rekreacyjno-wypoczynkowe. Zaliczyć do nich można cały pas strefy podstokowej, ciągnący się od Wapienicy, zapory wodnej u podnóża Błatniej, po rejon Dębowca pod Szydzielnią, Błonia Mikuszowickie, Staraconkę, Przegibek pod Magurką. Zgodnie z danymi, zawartymi w Strategii Rozwoju, poszczególne funkcje zagospodarowania powierzchni Miasta zajmują następujący odsetek: tereny mieszkaniowe 16,4%, tereny usług 2,6%, tereny przemysłowo składowe 3,6%, tereny komunikacyjne 11%, tereny rolne 14,6%, zieleń leśna 24,2%, zieleń miejska 5,6%, tereny pozostałe 22%. Mieszkalnictwo osiedla Bielska Białej Obszar Miasta podzielony jest na 30 osiedli, stanowiących jednostki pomocnicze Miasta 3 : 1) Komorowice Śląskie 2) Komorowice Krakowskie, 3) Stare Bielsko, 4) Dolne Przedmieście, 5) Osiedle Polskich Skrzydeł, 6) Osiedle Wojska Polskiego, 7) Osiedle Aleksandrowice, 8) Osiedle Kopernika, 9) Osiedle Beskidzkie, 10) Bielsko-Południe, 11) Osiedle Piastowskie, 12) Osiedle Mieszka I, 13) Górne Przedmieście, 14) Osiedle Słoneczne, 3 Działających na postawie statutów przyjętych w drodze uchwały Nr LXVII/1093/2002 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 8 października 2002 r. w sprawie uchwalenia Statutów Osiedli w Bielsku-Białej. 11

15) Śródmieście - Bielsko, 16) Biała Śródmieście, 17) Biała Wschód, 18) Osiedle Grunwaldzkie, 19) Hałcnów, 20) Biała Północ, 21) Biała Krakowska, 22) Lipnik, 23) Wapienica, 24) Kamienica, 25) Osiedle Karpackie, 26) Mikuszowice Śląskie, 27) Złote Łany, 28) Leszczyny, 29) Straconka, 30) Mikuszowice Krakowskie. Mapka osiedli Bielska Białej znajduje się, wraz z innymi załącznikami graficznymi, na końcu Opracowania (plansza nr 1). Osiedla są bardzo zróżnicowane pod względem wielkości powierzchni oraz gęstości zaludnienia. Największa gęstość zaludnienia charakteryzuje osiedle Wojska Polskiego oraz Biała Śródmieście i Śródmieście Bielsko (położone w centralnych częściach aglomeracji), najniższa osiedla: Kamienica, Mikuszowice Krakowskie oraz Straconka, położone na południu Miasta. Skalę zróżnicowania przedstawiono w tabeli poniżej. Tabela 1. Gęstość zaludnienia osiedli Gęstość zaludnienia Osiedle liczba mieszkańców na ha pow. zabudowy mieszkaniowej 1 2 Kamienica 25,60 Lipnik 26,80 Mikuszowice Krakowskie 27,71 Straconka 29,70 Mikuszowice Śląskie 33,62 Komorowice Śląskie 36,40 Biała Północ 37,40 Hałcnów 37,40 Aleksandrowie 38,61 Stare Bielsko 41,90 Wapienica 49,52 Komorowice Krakowskie 55,40 Leszczyny 64,69 Biała Krakowska 101,26 Mieszka I 108,50 Grunwaldzkie 140,90 Bielsko Południe 146,86 12

Polskich Skrzydeł 183,63 Górne Przedmieście 188,68 Kopernika 199,96 Słoneczne 222,53 Biała Wschód 238,99 Dolne Przedmieście 242,20 Piastowskie 248,68 Karpackie 270,63 Złote Łany 357,13 Beskidzkie 413,71 Śródmieście Bielsko 442,98 Biała Śródmieście 632,29 Wojska Polskiego 762,34 Źródło: Studium Gminy Diagnoza stanu Bielska Białej, opracowana na potrzeby Strategii Rozwoju, ocenia stan mieszkalnictwa w Mieście, jako bardzo podobny do sytuacji w innych miastach. Charakterystyczne cechy mieszkalnictwa w Bielsku Białej to: deficyt mieszkaniowy, załamanie się nowego budownictwa mieszkaniowego za wyjątkiem indywidualnego, zły stan techniczny zasobów istniejących, przy czym lepszy zasobów spółdzielczych (jako zasobów młodszych i dofinansowanych w zakresie usuwania wad technologicznych), a gorszy zasobów komunalnych (jako zasobów starszych z wieloletnimi czynszami urzędowymi, abstrahującymi w swojej wysokości od realiów ekonomicznych). Poniższa tabela pokazuje stopniowy wzrost ilości budynków mieszkalnych oddawanych do użytku w ciągu trzech kolejnych lat 2000-2002. Kolejna tabela dowodzi ponad 2,5-krotnego przekraczania w Mieście wskaźnika mieszkań oddanych na 1000 ludności w porównaniu do średniej wojewódzkiej (blisko 10% wszystkich mieszkań oddanych do użytku w województwie). Tabela 2. Budynki oddane do użytku w Bielsko-Białej w latach 2000-2002. Wyszczególnienie 2000 2001 2002 Budynki mieszkalne 296 348 388 Budynki o przeznaczeniu innym niż mieszkalne 95 108 83 Źródło: BIP Mimo tej poprawy, w badaniach przeprowadzonych przez Urząd Miejski Bielska-Białej, pn. Rodzina Bielska 2001, na uciążliwe niedostatki w zakresie warunków mieszkaniowych uskarżało się 12,6% ankietowanych. Jednocześnie było to o 2,7% więcej niż w tożsamym badaniu przeprowadzonym w 1996 r. Poniżej zamieszczono dane dotyczące sytuacji mieszkaniowej na terenie Miasta za Narodowym spisem powszechnym z roku 2002. Tabela 3. Mieszkania (dane za spisem powszechnym) Jednostka Mieszkania zamieszkane (za NSP) w liczbach bezwzględnych na 1000 ludności stanowiące własność gminy w % ogółem przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w m 2 Mieszkania oddane do użytku w liczbach bezwzględnych Województwo 1 572 810 331,6 14,8 65,4 7 605 1,6 na 1000 ludności 13

Śląskie Powiat Bielski 42 790 291,3 2,8 80,5 541 3,7 Miasto Bielsko- Biała 58 897 330,8 14,3 63,4 756 4,3 Źródło: NSP 2002 Podstawowe wskaźniki w zakresie stanu mieszkalnictwa w Bielsku-Białej wyniosły w roku 2002: liczba mieszkań na 1000 mieszkańców 330,8 (Polska ok. 300, Śląskie 331,6), jako minimalny standard europejski przyjmuje się dostępność 400 mieszkań na 1000 mieszkańców, co oznacza w przypadku Bielska-Białej niedobór w wysokości ponad 12 tys. mieszkań (w Polsce ponad 1,5 mln, Śląskie ok. 147 tys.), przeciętna powierzchnia użytkowa jednego mieszkania 63,4 (Polska 68,3, Śląskie - 65,4), przeciętna powierzchnia użytkowa w m 2 na 1 osobę 20,9 (Polska - 21, Śląskie 21,6, w krajach Zachodniej Europy ok. 25), przeciętna liczba osób na izbę 0,84 (Polska - 0,88, Śląskie 0,84, Europa Zachodnia o 0,5-0,6), przeciętna liczba gospodarstw domowych w mieszkaniu 1,16 (Polska - 1,15, Śląskie 1,14). Niezbędny przyrost ilości oddawanych mieszkań uwarunkowany jest wieloma czynnikami o charakterze makroekonomicznym. Przeprowadzona przez Miasto analiza wielkości obszarów, przeznaczonych w planach zagospodarowania na cele mieszkalne, stwierdziła nadpodaż terenów budownictwa mieszkaniowego. 4 Interesującym wskaźnikiem opisującym rozwój przestrzenny Bielska Białej w kontekście rozwoju mieszkalnictwa, jest rozwój budownictwa jednorodzinnego na obrzeżach Miasta. Poniższe tabele wskazują atrakcyjność poszczególnych osiedli, odzwierciedloną wydanymi decyzjami o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu oraz decyzjami o pozwoleniu na budowę. Obszarem największego natężenia inwestycji budowlanych, są słabo zaludnione i atrakcyjne, przede wszystkim dla zabudowy jednorodzinnej, gminy katastralne Lipnik (dwukrotnie większa liczba wydanych decyzji niż dla kolejnego osiedla), Hałcnów i Kamienica. Tabela 4. Decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu w latach 1997-2001 Gmina katastralna Ilość decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu w latach 1997-2001 łącznie dla zabudowy jednorodzinnej dla zabudowy wielorodzinnej Lipnik 668 640 28 Hałcnów 334 330 4 Stare Bielsko 308 306 2 Komorowice Krakowskie 294 291 3 Kamienica 270 237 33 Aleksandrowice 173 158 15 Wapienica 168 165 3 4 Por. Ocena zmian w zagospodarowaniu przestrzennym Miasta Bielska Białej w okresie od 1997 2001 roku. 14

Straconka 138 134 4 Mikuszowice Śląskie 123 120 3 Mikuszowice Krakowskie 102 99 3 Komorowice Śląskie 97 95 2 Źródło: Ocena zmian w zagospodarowaniu przestrzennym Miasta Bielska Białej w okresie Tabela 5. Decyzje o pozwoleniu na budowę w latach 1997-2001 Gmina katastralna Ilość decyzji o pozwoleniu na budowę w latach 1997-2001 łącznie dla zabudowy jednorodzinnej Lipnik 693 673 20 Kamienica 340 332 8 Hałcnów 331 328 3 Komorowice Krakowskie 325 320 5 Stare Bielsko 305 302 3 Aleksandrowice 183 165 18 Wapienica 157 156 1 Mikuszowice Śląskie 116 116 3 Straconka 106 104 2 Mikuszowice Krakowskie 93 92 1 dla zabudowy wielorodzinnej Komorowice Śląskie 84 83 1 Źródło: Ocena zmian w zagospodarowaniu przestrzennym Miasta Bielska Białej w okresie od 1997 do 2001 roku. Tabela poniżej przedstawia między innymi strukturę własnościową budynków. Warto odnotować, iż uległa ona zmianie w stosunku do wyników badań prowadzonych w roku 1996. I tak: w 1996 roku w strukturze lokali mieszkalnych według własności dominowała własność spółdzielcza - 47,2% i prywatna - 29,4%, w zasobie gminy znajdowało się 19% zasobów mieszkaniowych, w tym 2,5% stanowiły mieszkania własnościowe we wspólnotach z udziałem gminy; 4,4% zasobów obejmowały mieszkania zakładowe; w roku 2002 dominowała własność spółdzielcza (ale obejmowała już mniej, bo 44% zasobów) i prywatna osób fizycznych (która wzrosła znacząco do 38,4% lokali), lokale komunalne stanowiły jedynie 14,3 %, a zakładowe zaledwie nieco ponad 1% 5. Tabela 6. Mieszkania według sposobu wykorzystania i przeznaczenia oraz rodzaju właściciela Rodzaj podmiotów będących właścicielami mieszkań Ogółem Zamiesz - kane stale Przeznaczone do czasowego lub sezonowego zamieszkania (jako drugie mieszkania) zamieszkanzamiesz- nie- czasowo kane Wykorzy - stywane wyłącznie do prowadzenia dział. gosp. Niezamieszkane przeznaczone do stałego zamieszka -nia przeznaczo -ne do rozbiórki, opuszczone OGÓŁEM 61 845 58 442 455 199 100 2 426 214 9 o nieustalo -nym przeznaczeni u 5 Szczegóły dotyczące zasobów komunalnych zawarto w podrozdziale Zasoby komunalne 15

w tym stanowiące własność: Osób fizycznych 23 756 21 704 228 149 73 1 460 135 7 Spółdzielni mieszkaniowych 27 154 26 460 160 35 3 482 12 2 Gminy 8 880 8 381 46 5 6 392 50 - Skarbu Państwa 729 685 9 - - 24 10 - Zakładów pracy 738 689 4-15 23 5 - Pozostałych 588 523 8 7 3 45 - - podmiotów Źródło: NSP 2002 Struktura inwestorska nowego budownictwa mieszkaniowego daje pierwszeństwo budownictwu indywidualnemu. W latach 1997 2001 udział poszczególnych inwestorów był następujący: spółdzielnie mieszkaniowe 8,3%, gmina 2%, budownictwo indywidualne 74,8%, deweloperzy 6,2%, TBS 8,8%. Znajduje to potwierdzenie także w zamieszczonej wyżej strukturze wydawanych decyzji dotyczących mieszkaniowych inwestycji budowlanych. Zasoby komunalne w zarządzie Zakładu Gospodarki Mieszkaniowej w Bielsku-Białej Jak już wskazano wyżej, 14,3% mieszkań zamieszkanych w Bielsku-Białej to mieszkania, których właścicielami jest gmina. Poniżej przedstawiono dane przekazane przez Zakład Gospodarki Mieszkaniowej w Bielsku-Białej o zasobach komunalnych oraz zasobach zarządzanych przez Zakład. ZGM zarządza ogółem 1 449 budynkami, z których 1 043 to budynki mieszkalne, w tym 10 908 lokalami mieszkaniowymi o łącznej powierzchni ponad 535 tys. m 2, 1 129 lokalami użytkowymi o powierzchni ponad 89,5 tys. m 2 i pomieszczeniami gospodarczymi o powierzchni prawie 3,5 tys. m 2. Szczegółowe informacje o zarządzanych zasobach zawierają poniższe tabele. Tabela 7. Lokale mieszkalne w zarządzie ZGM (powierzchnie i stan własnościowy) Powierzchnia lokali mieszkalnych ogółem: 535 170,35 w bud. stan. w 100% własność osób fizycznych 14 351,16 w bud. stan. współwłasność Gminy B-B i osób fizycznych lub prawnych 7 105,36 w bud. stan. własność lub współwłasność Skarbu Państwa 1 234,40 w bud. stan. współwłasność Gminy B-B i miasta B-B na prawach powiatu 13 800,79 sprzedanych 127 054,69 komunalnych w budynkach komunalnych i budynkach ze Wspólnotami Mieszkaniowymi 378 729,31 powierzchnia lokali mieszkalnych w budynkach przekazanych Wspólnocie 16 428,67 powierzchnia lokali mieszkalnych własnościowych w budynkach przekazanych Wspólnocie 9 865,93 Źródło: ZGM 16

Tabela 8. Liczba lokali mieszkalnych w zarządzie ZGM Ilość lokali mieszkalnych ogółem: 10 908 w bud. stan. w 100% własność osób fizycznych 269 w bud. stan. współwłasność Gminy B-B i osób fizycznych lub prawnych 158 w bud. stan. własność lub współwłasność Skarbu Państwa 25 w bud. stan. współwłasność Gminy B-B i miasta B-B na prawach powiatu 358 sprzedanych 2 309 komunalnych w budynkach komunalnych i budynkach ze Wspólnotami Mieszkaniowymi 7 947 ilość lokali mieszkalnych w budynkach przekazanych Wspólnocie 260 ilość lokali mieszkalnych sprzedanych w budynkach przekazanych Wspólnocie 135 Źródło: ZGM Spośród 1 129 lokali użytkowych, 1 018 to lokale komunalne o powierzchni ponad 80 tys. m 2. Poniższa tabela przedstawia strukturę właścicielską budynków, w których się znajdują. Tabela 9. Lokale użytkowe Powierzchnia lokali użytkowych ogółem (m 2 ): 89 560,97 w bud. stan. w 100% własność osób fizycznych 2 202,69 w bud. stan. współwłasność Gminy B-B i osób fizycznych lub prawnych 6 095,85 w bud. stan. własność lub współwłasność Skarbu Państwa 1 296,98 w bud. stan. współwłasność Gminy B-B i miasta B-B na prawach powiatu 2 618,60 sprzedanych 3 106,95 komunalnych w budynkach komunalnych i budynkach ze Wspólnotami Mieszkaniowymi 80 335,75 powierzchnia lokali użytkowych w budynkach przekazanych Wspólnocie 872,70 powierzchnia lokali użytkowych własnościowych w budynkach przekazanych Wspólnocie 60,43 Źródło: ZGM W poprzednim podrozdziale wskazano, że zasoby gminne charakteryzują się złym stanem technicznym. Poniższe dwie tabele przedstawiają strukturę wiekową budynków oraz wiekowo-technologiczną budynków mieszkalnych, dowodząc szczególnie skomplikowanych problemów, wynikających z gospodarowania budynkami komunalnymi należącymi do Miasta. Tabela 10. Struktura wiekowa budynków Przekrój wiekowy zasobów Odsetek (%) budynki wybudowane przed 1900 r. 31,8 budynki z lat 1900-1945 45,8 budynki z lat 1946-1970 19,1 budynki wybudowane po 1970 3,3 Źródło: ZGM Tabela 11. Struktura budynków mieszkalnych wg kategorii GUS Nr kat. GUS Bielsko-Biała Cechy poszczególnych kategorii budynków % % I budynki wybudowane po 1.1.1961 r. 8,9 23 I a budynki konstrukcyjne trwałe wybudowane do 31.12.1960 r. 7,6 28 Średnie krajowe 17

I b budynki o standardzie współczesnym wybudowane przed 1950 r. 22,2 17 II budynki murowane o stropach drewnianych 60,9 30 III budynki nietrwałe drewniane i z muru pruskiego 0,4 2 Źródło: ZGM W zasobach mieszkaniowych ZGM budynki powstałe po roku 1970 obejmują jedynie 3,3% ogółu. Struktura zasobów w porównaniu ze średnią krajową, obrazuje ich standard technologiczny. W zasobie lokali użytkowych ZGM właściwie nie występują pustostany. Istnieją natomiast problemy z wynajmem lokali o niskim standardzie, pochodzenia poprodukcyjnego. Poniższa tabela przedstawia wysokość czynszu za powierzchnie użytkowe ze względu na rodzaj działalności w nich wykonywanej. Tabela 12. Średnie stawki czynszów ZGM za powierzchnie użytkowe Średnie stawki czynszu w zł/m 2 Rodzaj działalności Centrum Pozostała część miasta 1) ogół lokali w lokalach ogół lokali w lokalach w rejonie atrakcyjnych w rejonie atrakcyjnych handel art. przemysłowymi 24 50 8 30 handel art. spożywczymi 24 40 11 27 gastronomia 12 35 6 20 usługi 9 20 5 15 biura 8 20 5 15 gabinety lekarskie i lecznice weteryn. 11 20 8 14 apteki i drogerie 25 40 8 15 kluby komputerowe 11 16 11 18 piekarnie 6 6 6 9 magazyny 4 10 2 5 produkcja 12 12 3 5 biblioteki i placówki kulturalne - 3 8 inne - 3 13 1) lokale w głównych ciągach komunikacyjnych z witrynami lub wejściami od strony ulicy, w dobrym stanie technicznym bez trudnych do wykorzystania, a nie dających się oddzielić pomieszczeń Źródło: ZGM 1) Na koniec grudnia 2003 r. zaległości z tytułu czynszu i odszkodowań za bezumowne korzystanie z lokali osiągnęły wartość ponad 5,8 mln zł w lokalach mieszkalnych, 2,9 mln zł w przypadku lokali użytkowych i ponad 100 tys. zł z pozostałych pożytków. W roku tym zaległości przyrastały, przede wszystkim w lokalach użytkowych (z tytułu najmu o blisko 32%). W lokalach mieszkalnych z tytułu odszkodowań za bezumowne korzystanie z mienia (lokalu, gruntu, ściany pod reklamę) wzrosły o 54%. Zasoby spółdzielcze 6 Zasoby spółdzielcze stanowią dominującą, stanowiącą 44% ogółu, część lokali mieszkalnych w Bielsku Białej. Zakres potrzeb remontowych i skala problemów społecznych w poszczególnych osiedlach spółdzielczych są zróżnicowane. Dynamika rozwoju zasobów spółdzielczych jest aktualnie jak wskazano powyżej niska, co wpływa 6 Opracowano na podstawie danych przekazanych przez spółdzielnie mieszkaniowe, które wykazały zainteresowanie Programem. 18

na odsetek budynków o znacznym stopniu zużycia: większość budynków (powyżej 60%) jest eksploatowana ponad 30 lat. Budynki wchodzące w skład zasobów spółdzielczych budowane były według ówczesnych standardów, które nie odpowiadają współczesnym parametrom termoizolacyjnym ścian, co często stanowi przyczynę przemarzania i przecieków na ścianach i stropach. Z tego względu spółdzielnie przeznaczają znaczne środki na remonty obiektów. Wiele budynków kwalifikuje się do rewitalizacji. Są to często budynki wysokie, wykonane w technologii płyt prefabrykowanych oraz niskie wykonane w części z płyt prefabrykowanych i w systemie tradycyjnym. Liczne budynki wymagają docieplenia, wymiany drzwi wejściowych oraz okien (szczególnie na klatkach schodowych), a część docieplenia stropodachów. W budynkach najstarszych wymagana jest wymiana instalacji wewnętrznych: gazowych, wodnych, centralnego ogrzewania, elektrycznych. Wiele budynków spółdzielczych posiada elewacje z okładzinami zawierającymi azbest tj. płytami acekolowymi oraz płytami lignocementowymi. Rewitalizacja tych budynków wiąże się z koniecznością utylizacji odpadów azbestowych, co podnosi koszt prac remontowych. Na ostatnim miejscu, ze względu na priorytetowe traktowanie remontu budynków mieszkalnych, znajdują się remonty przestrzeni publicznych: dróg, placów, miejsc postojowych i chodników. Kolejny problem stanowi utrzymanie osiedlowej zieleni, w tym drzew (zwłaszcza topoli) i krzewów, które zostały posadzone bez planu, często niezgodnie z przepisami, a obecnie powodują zacienienia i zawilgocenia mieszkań, a także ułatwiają włamania do nich. Na wielu osiedlach nie ma placów zabaw, spełniających unijne wymogi, miejsc do wypoczynku dla osób dorosłych, oraz ścieżek rowerowych. Remontu wymagają latarnie osiedlowe, brakuje również oświetlenia wielu traktów pieszych. W opinii władz spółdzielni mieszkańcy osiedli spółdzielczych to przede wszystkim ludzie niezamożni. Liczne lokale zamieszkiwane są przez osoby starsze i schorowane, utrzymujące się ze źródeł niezarobkowych. Zadłużenie mieszkańców wobec spółdzielni rośnie. Wiąże się to z koniecznością korzystania z pomocy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej przez wiele rodzin. Władze spółdzielni zwracają uwagę na problemy społeczne - związane z dziedziczonym już niejednokrotnie bezrobociem w rodzinach mieszkańców - alkoholizm młodzieży i kobiet, dewastacje mienia. Uwarunkowania wynikające z ochrony konserwatorskiej Na historię miasta o nazwie Bielsko Biała, istniejącego jak już wskazano wyżej od 1.01.1951 r., składa się historia dwóch miejscowości, położonych na przeciwległych brzegach rzeki Białej, stanowiącej tradycyjną granicę Małopolski i Śląska. Miasto Bielsko zostało założone w drugiej połowie XIII wieku. Pierwsze zapiski, dotyczące miasta, pochodzą z 1312 roku, kiedy to pełniło rolę miasta granicznego Księstwa Cieszyńskiego. W ciągu wieków, Bielsko wielokrotnie znajdowało się pod panowaniem innych państw (między innymi Austro-Węgier), by w końcu w roku 1918 znaleźć się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Od 1564 roku datuje się historię drugiej części Miasta Białej. Początkowo Biała wchodziła w skład królewskiej wsi Lipnik, z biegiem czasu przekształciła się w osadę zamieszkałą przez rzemieślników. W roku 1613 Biała została wyodrębniona jako samodzielna osada, a następnie w 1723 roku uzyskała prawa miejskie. Na początku XVIII wieku Bielsko znane już było jako prężny ośrodek sukiennictwa, a w XIX stuleciu, wraz z rewolucją przemysłową, obydwa miasta weszły w okres dynamicznego rozwoju gospodarczego. Stały się nowoczesnymi ośrodkami przemysłowymi, tworząc z czasem zwarty organizm gospodarczy. 19

Substancja zabytkowa Bielska Białej to przede wszystkim Bielska Starówka oraz rozproszone obiekty zabytkowe. Bielska Starówka Termin "Bielska Starówka" odnosi się do zabytkowego zespołu średniowiecznego miasta Bielska. Lokowane w końcu XIII wieku, w XIV i XVI wieku, otoczone podwójną linią murów obronnych, zajmowało teren około 6,5 ha. W obecnym stanie zachowania obrzeży tego zespołu, przekształconych i wtórnie zagospodarowywanych od czasu likwidacji funkcji obronnych murów miejskich w końcu XVIII wieku, czytelność granicy zespołu uległa zatarciu. Po podjęciu przez Władze Miasta decyzji o konieczności przywrócenia Bielskiej Starówce wysokich wartości społecznych, użytkowych i kulturowych, dla umożliwienia organizacji procesu realizacji tego zamierzenia, wyznaczone zostały umowne granice zespołu. Definiując obszar jednostki kierowano się uwarunkowaniami: historycznymi (miasto średniowieczne wraz z pierścieniem terenów, które dawnej zajmowały mury obronne, fosa i zbocze tzw. Wzgórza Miejskiego, na którym dokonano lokacji Bielska), przestrzennymi (starano się wydzielić z otoczenia jednostkę czytelną w odbiorze krajobrazowym, z poszanowaniem dawnej struktury), funkcjonalnymi. W ten sposób w samym centrum połączonych organizmów historycznych miast Bielska i Białej wyznaczono granice obszaru o powierzchni około 10 ha, otoczonego ulicami: Listopadową, Kopernika, Sikorskiego od południowego zachodu, Żwirki i Wigury, Zamkową i Placem Bolesława Chrobrego od południowego wschodu oraz Nad Niprem i Placem Marcina Lutra od północy. Strukturę tej jednostki tworzy sieć dwudziestu sześciu ulic i dwóch placów miejskich (Rynek i Plac św. Mikołaja) oraz szesnastu kwartałów z zabudową o charakterze mieszkaniowo - usługowym (A P), dwóch kwartałów kościelnych - z Katedrą p.w. św. Mikołaja i S - z zespołem Kościoła p.w. św. Trójcy) i kwartał T z Zamkiem Sułkowskich. 7 Stan techniczny wielu obiektów Starówki jest bardzo zły i wymaga remontów kapitalnych. Starówka wymaga też praktycznie nowego uzbrojenia ulic w infrastrukturę komunalną. Dodatkowo, w trakcie prac związanych z odnową nawierzchni Rynku oraz ulic, a także realizacją nowych sieci uzbrojenia miejskiego, konieczne będzie wzmacnianie fundamentów zabytkowych elewacji. W przeciwnym razie istnieje zagrożenie katastrofami budowlanymi. Budynki na Starówce zamieszkiwane są często przez ludność niezamożną. Kompleksowa rewitalizacja Starówki uzależniona jest więc od inwestycji komunalnych podnoszących jakość przestrzeni publicznych (nawierzchnie placów i ulic) oraz standardy techniczne infrastruktury miejskiej. Jest to warunek zainteresowania inwestorów nowymi przedsięwzięciami na Starówce. Szerzej na temat rewitalizacji Bielskiej Starówki w rozdziale II, w którym przedstawiono przyjęte rozwiązania planistyczne i programowe tego procesu. Zabytki architektoniczne na terenie Bielska Białej Poniżej zamieszczono listę głównych zabytków znajdujących się na obszarze Miasta wraz z krótką charakterystyką. Schematyczne rozmieszczenie obiektów na terenie Miasta przedstawia Plansza nr 7 na końcu Opracowania. 7 Por. plansza nr 7. 20

Kościół św. Stanisława w Starym Bielsku - zbudowany w II połowie XIV w. na miejscu starszego kościoła z I połowy XII w. W latach 1560-1654 był świątynią protestancką, w związku z uznaniem luteranizmu za oficjalne wyznanie Księstwa Cieszyńskiego. To typowy wiejski kościółek gotycki o skromnej architekturze. Na 25 metrowej wieży umieszczono niezwykle cenny dzwon z 1555 r. z plakietką ukrzyżowania. W kościele znajdują się kamienne gotyckie portale, sklepienia krzyżowo-żebrowe i cenna polichromia. Późnogotycki tryptyk namalowany olejem na drewnie lipowym jest najpełniejszym w sztuce polskiej cyklem dokumentującym legendę św. Stanisława. Ratusz - siedziba władz miejskich. Wybudowany w latach 1895-97 według projektu Emanuela Rosta w stylu neorenesansowym. Początkowo był siedzibą Komunalnej Kasy Oszczędności, magistratu i rady miejskiej. Budynek posiada kwadratową wieżę zegarową z loggią widokową, nakrytą wielobocznym hełmem z galeryjką i iglicą. Na bogato dekorowanej fasadzie widnieją medaliony i wizerunki pszczół, symbolizujących pracowitość i zapobiegliwość. Zamek Sułkowskich - wzniesiony przez księcia cieszyńskiego Przemysława I Noszaka, na miejscu drewnianego gródka, w II poł. XIV w. Rozbudowany w XV-XVIII w. na dużą rezydencję magnacką o kształcie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. Spalony przez Szwedów w 1645 r., a także w pożarach Miasta w 1753, 1808, 1836 r., kilkakrotnie przebudowywany. Ostateczną, eklektyczną formę nawiązującą do romanizmu, gotyku i renesansu nadał mu wiedeński budowniczy Jan Ptzelmeyer w latach 1855-1864. Był własnością Piastów Cieszyńskich, Węgierskich Sunneghów i Książąt Sułkowskich (do 1945 r.). Obecnie jest siedzibą Muzeum Okręgowego, miejscem stałych i czasowych ekspozycji oraz koncertów muzyki kameralnej. Katedra św. Mikołaja - wzniesiona w latach 1443-1447 w stylu gotyckim. Na początku XX wieku gruntownie przebudowana według projektu wiedeńczyka Leopolda Bauera. Wysoka wieża (61 m) zwieńczona kilkoma kondygnacjami widokowych loggii, stała się charakterystyczną budowlą Miasta. Na uwagę zasługują wspaniałe witraże z 1912 r., wykonane przez Rudolfa Harflingera z Wiednia, zdobiące wnętrze katedry. Do rangi katedry kościół podniesiony został w 1992 r., w związku z utworzeniem w Bielsku- Białej stolicy katolickiej diecezji bielsko-żywieckiej. Kościół Opatrzności Bożej w Białej - zbudowany w latach 1760-69 według projektu Jana Józefa Polaczka. W latach następnych przebudowany. Reprezentuje styl późnobarokowy. Znajduje się w nim ambona w kształcie łodzi rybackiej, drewniany ołtarz neobarokowy i interesujące stacje drogi krzyżowej. Teatr Polski - wzniesiony w latach 1889-1890 według projektu wiedeńczyka Emila Ferstera. Fasada ozdobiona motywem rzymskiego łuku triumfalnego oraz posągami Apolla, Melpomeny i Talii. Budynek teatru wzorowany jest na architekturze teatrów Wiednia i Budapesztu. Zachowała się kurtyna z 1890 r. przedstawiająca "Taniec Nimf', wykonana w pracowni Franciszka Rottonary. Zespół kamienic staromiejskich przy bielskim Rynku wraz z przylegającymi ulicami z II połowy XVII i z XVIII w. o wąskich sieniach przechodnich, ze śladami dawnych podcieni. Barokowa kamieniczka przy ul. Wzgórze 1a - tzw. dom Kałuży - z połowy XVII w., o pięknej elewacji z arkadami. Hotel "Prezydent - wybudowany w latach 1872-93 jako Kaiserhof (hotel cesarski) przy drodze prowadzącej do dworca kolejowego. Wysoki, neorenesansowy budynek stoi tuż nad tunelem oddanej do użytku w 1878 r. linii kolejowej do Żywca. Fundamenty hotelu sięgają głębokości 12 m. W 1922 r. hotel zmienił nazwę na "Prezydent" na cześć Gabriela Narutowicza, pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej. 21

Kościół Zbawiciela przy placu Marcina Lutra - ewangelicko-augsburski, powstał w latach 1782-1790, odbudowany po pożarze w 1808 r., następnie gruntownie przebudowany w stylu neogotyckim według projektu wiedeńskiego architekta Henryka Ferstla. W kościele znajduje się obraz "Ukrzyżowanie Chrystusa" autorstwa D. Pentherma z 1867 r., organy z 1881 r., neogotyckie żyrandole, a w gablotach kolekcja polskich starodruków protestanckich. Pomnik Marcina Lutra - wykonany w 1900 r. w brązie przez wiedeńskiego artystę Franciszka Vogla. Jedyny w Polsce pomnik tego teologa i reformatora religijnego. Kamienica "Pod Żabami" - budynek z 1905 r. stojący przy placu Wojska Polskiego 12. Przykład architektury secesyjnej o kolorowej, bogato zdobionej elewacji z charakterystycznymi rzeźbami żab nad portalem. Dom Tkacza - parterowy, drewniany budynek z połowy XVIII w. o konstrukcji zrębowej, z galeryjką od frontu, będącą przedłużeniem strychu. Początkowo był to dom i warsztat sukiennika. Później pełnił rolę domu mieszkalnego i warsztatu szewskiego. Od 1992 r. oddział Muzeum Okręgowego w Bielsku-Białej. Hotel "Pod Orłem" - budynek w stylu secesji i neobaroku, przebudowany w 1905 r. Fasada urozmaicona jest licznymi ozdobami neobarokowymi. Wewnątrz dawna sala redutowa z pięknym plafonem i żeliwnymi arkadami. Do hotelu przyjeżdżało wiele znanych osobistości. W 1915 r. gościem był Józef Piłsudski. Obecnie budynek stanowi siedzibę licznych firm i sklepów. Kościół św. Stanisława w Starym Bielsku - zbudowany w II połowie XIV w. na miejscu starszego kościoła z I połowy XII w. W latach 1560-1654 był świątynią protestancką, w związku z uznaniem luteranizmu za oficjalne wyznanie Księstwa Cieszyńskiego. To typowy wiejski kościółek gotycki o skromnej architekturze. Na 25 metrowej wieży umieszczono niezwykle cenny dzwon z 1555 r. z plakietką ukrzyżowania. W kościele znajdują się kamienne gotyckie portale, sklepienia krzyżowo-żebrowe i cenna polichromia. Późnogotycki tryptyk namalowany olejem na drewnie lipowym jest najpełniejszym w sztuce polskiej cyklem dokumentującym legendę św. Stanisława. Kościół p.w. Marcina Lutra w Białej - ewangelicko-augsburski, zbudowany w latach 1782-88 w stylu klasycystycznym na terenie dawnego cmentarza ewangelickiego. Był pierwszym kościołem protestanckim w Galicji dzięki patentowi cesarza Józefa II z 1781 r. Kościół zachował klasycystyczną architekturę i wystrój wnętrza w kolorze białym. Ozdobą kościoła są piękne organy z 1848 r., wykonane w znanej wytwórni Karola Kuttlera w Opawie, z 1550 piszczałkami i ruchomymi figurami, uznane za zabytek klasy europejskiej. Kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii w Hałcnowie - sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej zbudowane w latach 1777-1784 w stylu późnobarokowym. Zniszczone w czasie II wojny światowej, a w 1977 r. gruntownie odnowione. W kościele na ołtarzu jest Pieta z 1945 r. odtworzona w miejsce spalonej rzeźby z XVII w. Kościół otoczony grubym murem z kapliczkami pasyjnymi. Przed wejściem do świątyni na kolumnie z XVIII w. znajduje się polichromowana, kamienna, barokowa figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Od II połowy XVIII w. kościół, znany jako sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej jest miejscem licznych pielgrzymek. Grodzisko w Starym Bielsku - pozostałość pierścieniowej osady rolniczo-produkcyjnej z XII - XIV w. o powierzchni ponad 3 ha. Przeprowadzone badania archeologiczne wskazują, że była to osada rolników, rzemieślników, prządek. Jest to najstarszy zabytek na terenie Miasta. Drewniany kościółek św. Barbary w Mikuszowicach z 1690 r. jest jedną z ostatnich drewnianych budowli sakralnych w tej części Beskidów. Kościół ma obszerną nawę, sześciokątne prezbiterium, zakrystię i wieżę z prostokątnym przedsionkiem 22