DECYZJA RLU Nr 26/04

PREZES URZĘDU OCHRONY KONKURENCJI I KONSUMENTÓW CEZARY BANASIŃSKI Delegatura w Lublinie 20-079 Lublin, ul. Dolna 3-go Maja 5 Tel. (0-81) 532-35-31, 532-54-48, Fax (0-81) 532-08-26 E-mail: lublin@uokik.gov.pl RLU-565-17/552/03/IM Lublin dnia 18 sierpnia 2004 r. DECYZJA RLU Nr 26/04 Na podstawie art. 9 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. z 2003 r. Nr 86 poz. 804 ze zm.) oraz stosownie do art. 28 ust. 6 tej ustawy i 6 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 19 lutego 2002 r. w sprawie określenia właściwości miejscowej i rzeczowej delegatur Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Dz. U. nr 18 poz. 172), po przeprowadzeniu postępowania antymonopolowego wszczętego na wniosek p. M.D. prowadzącego działalność gospodarczą jako Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe M.D. w L. przeciwko Kościołowi Rektoralnemu p.w. Wszystkich Świętych w L. działając w imieniu Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów: 1. uznaje się za ograniczającą konkurencję i naruszającą zakaz, o którym mowa w art. 8 ust. 1 i 2 pkt 5 w/w ustawy, praktykę polegającą na nadużyciu pozycji dominującej przez Kościół Rektoralny p.w. Wszystkich Świętych w L. poprzez ograniczenie przedsiębiorcom pogrzebowym dostępu do świadczenia usług polegających na kopaniu, budowie i przebudowie grobów na Cmentarzu rzymskokatolickim przy ulicy Lipowej w L. i nakazuje zaniechania jej stosowania; 2. uznaje się za ograniczającą konkurencję i naruszającą zakaz, o którym mowa w art. 8 ust. 1 i 2 pkt 5 w/w ustawy, praktykę polegającą na nadużyciu pozycji dominującej przez Kościół Rektoralny p.w. Wszystkich Świętych w L. poprzez ograniczenie przedsiębiorcom pogrzebowym dostępu do świadczenia usług polegających na kopaniu, budowie i przebudowie grobów na Cmentarzu rzymskokatolickim przy ulicy Unickiej w L. i nakazuje zaniechania jej stosowania; 3. uznaje się za ograniczającą konkurencję i naruszającą zakaz, o którym mowa w art. 8 ust. 1 i 2 pkt 5 w/w ustawy, praktykę polegającą na nadużyciu pozycji dominującej przez Kościół Rektoralny p.w. Wszystkich Świętych w L. poprzez ograniczenie przedsiębiorcom pogrzebowym dostępu do świadczenia usług pogrzebowych w pełnym

2 zakresie na Cmentarzu rzymskokatolickim przy ulicy Lipowej w L., poprzez zamieszczenie w umowach o świadczenie usług pogrzebowych zapisów skutkujących tym, że, obsługa pogrzebu od momentu dostarczenia ciała osoby zmarłej do kaplicy, może być wykonana przede wszystkim przez zarządcę Cmentarza i nakazuje zaniechanie jej stosowania. 4. uznaje się za ograniczającą konkurencję i naruszającą zakaz, o którym mowa w art. 8 ust. 1 i 2 pkt 5 w/w ustawy, praktykę polegającą na nadużyciu pozycji dominującej przez Kościół Rektoralny p.w. Wszystkich Świętych w L. poprzez ograniczenie przedsiębiorcom pogrzebowym dostępu do świadczenia usług pogrzebowych w pełnym zakresie na Cmentarzu rzymskokatolickim przy ulicy Unickiej w L., poprzez zamieszczenie w umowach o świadczenie usług pogrzebowych zapisów skutkujących tym, że obsługa pogrzebu od momentu dostarczenia ciała osoby zmarłej do kaplicy może być wykonana przede wszystkim przez zarządcę Cmentarza i nakazuje zaniechanie jej stosowania. Uzasadnienie W dniu 26.05.2003 r. do Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Delegatura w L. wpłynęło pismo p. M.D. Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe w L., zwanego dalej PHU D. o wszczęcie postępowania antymonopolowego przeciwko Kościołowi Rektoralnemu p.w. Wszystkich Świętych w L., zwanemu dalej Zarządcą. Ponieważ w/w pismo nie spełniało wymogów przewidzianych dla wniosku o wszczęcie postępowania antymonopolowego PHU D. został wezwany do jego opłacenia i uzupełnienia. PHU D. złożył następnie formalny, opłacony wniosek. We wniosku zarzucono Zarządcy cmentarza: ingerencję w mechanizm konkurencji na rynku usług cmentarnych, pogrzebowych, skutkującą pozbawieniem klientów swobody wyboru wykonawcy usług, stosowanie niejednolitych warunków umów o świadczenie usług cmentarnych, uzależnienie zawarcia umowy od spełnienia innego świadczenia, z nią niezwiązanego, oraz zażądano wydania decyzji nakazującej Zarządcy zaniechanie praktyk monopolistycznych. W uzasadnieniu wniosku PHU D. podniósł, że Zarządca jest administratorem cmentarzy rzymsko-katolickich przy ulicy Lipowej i Unickiej w L., i świadcząc usługi jest tym samym przedsiębiorcą. Zarzucił on przy tym Zarządowi ograniczanie konkurencji poprzez utrudnianie dostępu do rynku usług świadczonych na cmentarzach i wymuszanie tym samym na klientach wyboru siebie jako usługodawcy.

3 Ponadto PHU D. wskazał na konieczność akceptacji przez kancelarię cmentarza otrzymanych od zleceniodawców pełnomocnictw, konieczność każdorazowego wnoszenia opłat za uzyskanie przepustki oraz konieczność wpłacania kaucji w związku z wykonywanymi na cmentarzu usługami. Jako dowody zostały przedstawione pisma do Zarządcy w sprawie zawarcia umów na świadczenie usług cmentarnych, które pozostały bez odpowiedzi, a także teksty umów już zawartych z Zarządcą, z których wynikać ma zakaz świadczenia usług cmentarnych. W związku ze złożonym wnioskiem Prezes UOKiK wszczął postępowanie wyjaśniające w sprawie wstępnego ustalenia, czy nastąpiło poprzez działania Zarządcy naruszenie przepisów antymonopolowych oraz czy sprawa ma charakter antymonopolowy. Do Zarządcy zostały skierowane szczegółowe pytania odnośnie zakresu wykonywanych przez niego usług, możliwości wykonywania usług cmentarnych i pogrzebowych przez innych przedsiębiorców na terenie obu cmentarzy rzymskokatolickich, uzasadnienia pobierania opłat za przepustki i kaucji oraz sytuacji prawnej samego Zarządcy. Odpowiadając na postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego Zarząd stanął na stanowisku, że nie prowadzi on usług pogrzebowych, natomiast wykonywane usługi cmentarne wchodzą w zakres zarządzania cmentarzem i stanowią kompetencję właściciela cmentarza. Według Zarządcy do zarządzania cmentarzem zaliczają się m.in. usługi polegające na kopaniu, murowaniu i zasypywaniu grobów oraz obsługa pogrzebów i te prace wykonuje wyłącznie on. Usługi cmentarne wykonuje właściciel cmentarza, realizując w ten sposób swoje ustawowe prawo i obowiązek. Natomiast firmy wykonujące na terenie cmentarzy administrowanych przez Zarządcę usługi pogrzebowe i kamieniarskie zawierają z nim stosowne umowy. Zarządca wyjaśnił ponadto, że nie istnieje zróżnicowany zakres dopuszczenia do wykonywania usług na terenie cmentarzy wobec różnych firmy. Przedstawione zostały wzory umów zwieranych przez Zarządcę z przedsiębiorcami wykonującymi prace na terenie cmentarzy. Zarządca przedstawiając wyjaśnienia stanął także na stanowisku, że nie prowadzi działalności gospodarczej. Jego zdaniem zarządzanie cmentarzami nie stanowi działalności gospodarczej, gdyż jej celem jest jedynie umożliwienie i ułatwienie kultywowania pamięci zmarłych. Jako uzasadnienie pobieranych opłat (za przepustki) została wskazana konieczność utrzymania cmentarza, który nie jest dotowany, a utrzymuje się jedynie z opłat administracyjnych. Ponadto Zarządca podniósł, że nie świadczy usług pogrzebowych i kamieniarskich, więc sam nie wnosi opłat za korzystanie z urządzeń cmentarzy. Odnosząc się z kolei do faktu pobierania kaucji Zarządca stwierdził, iż robi to w interesie wszystkich użytkowników cmentarzy. Kaucje są pobierane tylko na czas wykonywanej pracy (usługi kamieniarskie) i służą do pokrycia ewentualnych szkód, a po

4 zakończeniu prac są zwracane lub przechodzą na następne zlecenia wykonywane przez danego przedsiębiorcę. Odnosząc się do wnioskodawcy postępowania Zarządca stwierdził, że prowadził on w 2002 r. usługi kamieniarskie na terenie cmentarza przy ulicy Lipowej, ale wielokrotnie nie wywiązał się z warunków tzw. umowy kamieniarskiej. W wyniku analizy zebranego w trakcie postępowania wyjaśniającego materiału dowodowego, w dniu 12.08.2003 r. zostało wszczęte, pod przedstawionymi wyżej zarzutami, postępowanie antymonopolowe. Uzyskane w postępowaniu wyjaśniającym materiały zostały zaliczone postanowieniem w poczet dowodów w postępowaniu antymonopolowym. Prezes UOKiK zażądał uzupełnienia wyjaśnień złożonych przez Zarządcę w postępowaniu wyjaśniającym oraz ustosunkowania się do zakresu używanego przez niego pojęcia obsługa pogrzebów, w tym granic pomiędzy obsługą liturgiczną (jako czynnością kultu religijnego), a wykonywaniem usług pogrzebowych. Ponadto zażądano odniesienia się do niekonsekwencji w wyjaśnieniach odnośnie faktu, czy Zarządca ma przymiot przedsiębiorcy. Z jednej strony wystawia on faktury VAT, posiada Regon oraz numer NIP, a z drugiej twierdzi, że nie prowadzi działalności gospodarczej. Pytania Prezesa UOKiK dotyczyły także konieczności akceptacji pełnomocnictw od klientów (osób fizycznych) dla firm wykonujących usługi na terenie cmentarzy rzymsko-katolickich przez Zarządcę. W odpowiedzi na wszczęcie postępowania antymonopolowego Zarządca poinformował, że faktycznie wykonuje usługi cmentarne w zakresie wskazanym w trakcie postępowania wyjaśniającego (m.in. kopanie, murowanie i zasypywanie grobów, obsługa pogrzebów) które z natury rzeczy wchodzą w zakres zarządzania cmentarzem.... Z kolei odnosząc się do zakresu pojęcia obsługa pogrzebu Zarządca wyjaśnił, że wykonuje takie czynności wyłącznie w znaczeniu liturgii pogrzebu. Przy czym liturgia pogrzebu obejmować ma, zgodnie z pkt 3 Regulaminu Organizowania Liturgii Pogrzebowych Oraz Usług Pogrzebowych i Cmentarnych (zwanego dalej Regulaminem) nabożeństwo w kaplicy, procesję do grobu i złożenie ciała w grobie. Te czynności mają religijny wymiar i charakter. Zdaniem Zarządcy obsługa liturgiczna pogrzebu należy do Kościoła, jako podmiotu sprawującego kult religijny i jednocześnie będącego właścicielem cmentarza, a liturgia pogrzebu obejmuje ogół czynności związanych z procesją żałobną z kaplicy do grobu. Zgodnie z wyjaśnieniem Zarządcy, na podstawie zapisów Umowy o wykonywanie usług pogrzebowych ( 4 ust. 4) ponosi on, całkowitą odpowiedzialność przed zamawiającym za nienależyte wykonywanie usługi liturgicznej oraz usługi związanej z przygotowaniem grobu do pogrzebu. Jednocześnie Zarządca przyznał, że istnieją trudności w zdefiniowaniu i rozgraniczeniu pojęć: usługi cmentarne, usługi kamieniarskie, usługi pogrzebowe, które wynikają z braku ich prawnej

5 definicji. Zarządca wskazał też na pozytywne, jego zdaniem, aspekty wykonywania w podanym wyżej zakresie usług cmentarnych przez właściciela cmentarza. Są to: skrócony czas oczekiwania na pochówek, zapewnienie technicznego bezpieczeństwa grobów, ułatwienie występowania z roszczeniami z tytułu wad w takich robotach. Dodatkowo standardy i ceny świadczonych przez Zarządcę usług cmentarnych są porównywalne z usługami świadczonymi na lubelskich cmentarzach komunalnych. Odnosząc się do kwestii prowadzenia działalności gospodarczej Zarządca stwierdził, że Kościół Rektoralny nie jest przedsiębiorcą i nie prowadzi działalności gospodarczej w rozumieniu ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej. Do wyjaśnień zostało załączone stanowisko Kurii Metropolitalnej w L. z dnia 7.11.2001 r. odnośnie charakteru działalności Kościoła Rektoralnego w L.. Zgodnie z nim Zarządca wykonuje czynności polegające na zarządzaniu cmentarzem i taka działalność nie ma charakteru zarobkowego, a jej celem jest umożliwienie i ułatwienie kultywowania pamięci zmarłych. W tymże stanowisku powołane zostały podstawy prawne funkcjonowania Kościoła Rektoralnego p.w. Wszystkich Świętych jako zarządcy cmentarzy rzymskokatolickich. Bezpośrednią podstawą jest dekret Arcybiskupa Metropolity Lubelskiego z dnia 9.03.1999 r. Natomiast generalnie zarządzanie przez Kościół cmentarzami wyznaniowymi jest regulowane przez ustawę z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (tekst jedn. Dz. U. z 2000 r. Nr 23 poz. 295), Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r. Nr 51 poz. 318), ustawę z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP (Dz.U. Nr 29 poz. 154 ze zm.) oraz Kodeks Prawa Kanonicznego (kanony 1240-1243). Zarówno w ustawie o cmentarzach (...), ustawie o stosunku Państwa do Kościoła (...) oraz w Konkordacie znajdują się przepisy upoważniające Kościół do zakładania, posiadania i zarządzania cmentarzami wyznaniowymi. W w/w stanowisku znalazł się także fragment, z którego wynikać ma zakres pojęcia zarządzanie cmentarzem. Obejmuje ono w tej wersji także sporne kopanie, murowanie i zasypywanie grobów oraz obsługę pogrzebów i pieczę nad godnym i spokojnym przebiegiem uroczystości pogrzebowych. Kościół Rektoralny posiada osobowość prawną i otrzymał numer REGON. Zarządca przyznał, że wykonując uprawnienia właściciela cmentarzy, w zakresie dopuszczenia na ich terenach do działalności przedsiębiorców pogrzebowych i kamieniarskich, zawiera z nimi stosowne umowy, wystawiając przy tym faktury VAT i w związku z tym posiada także numer NIP. Z wyjaśnień Zarządcy wynika, że na obu zarządzanych przez niego cmentarzach stosowane są takie same cenniki i wzory umów.

6 Odnosząc się do zarzutów wnioskodawcy Zarządca stwierdził, że nie zajmuje się akceptacją przedkładanych przez przedsiębiorców pogrzebowych i kamieniarskich pełnomocnictw dysponentów grobów, a jedynie sprawdza, czy są one zgodne z dokumentacją cmentarza oraz czy można pod względem technicznym wykonać na danym grobie prace objęte takim pełnomocnictwem. Niektóre pełnomocnictwa przedstawiane przez PHU D. nie były zatwierdzane, ponieważ dotyczyły zakresu robót nie objętych umową kamieniarską. Zarządca stwierdził, że nie przeciwdziałał i nie przeciwdziała ukształtowaniu się warunków niezbędnych dla powstania bądź rozwoju konkurencji. Każda firma może zawrzeć z Zarządcą odpowiednią umowę na świadczenie usług pogrzebowych lub kamieniarskich (zgodnie z istniejącymi wzorami) i nie występują przy tym żadne zróżnicowania w zakresie dopuszczania do wykonywania takich usług. Każdy przedsiębiorca musi jednocześnie przestrzegać obowiązującego Regulaminu (...) i zapewnić odpowiedni poziom swoich usług, tzn. gwarantujący poszanowanie powagi miejsca świętego oraz bezpieczeństwa innych grobów i pomników. W tym kontekście Zarządca zwrócił uwagę, że PHU D. był informowany, że usługi polegające na kopaniu, murowaniu i zasypywaniu grobów może wykonywać wyłącznie właściciel cmentarza. Ponadto Zarządca wskazał, że PHU D. miał z nim zawartą umowę na świadczenie usług kamieniarskich w 2002 r., ale ze względu na liczne zastrzeżenia co do terminowości, jakości i rzetelności jego usług taka umowa na 2003 rok nie została zawarta. W momencie składania wyjaśnień Zarządca miał podpisane umowy na świadczenie usług kamieniarskich z 45 przedsiębiorcami oraz z 10 na świadczenie usług pogrzebowych. W dalszej części postępowania PHU D. postawił obok zarzutu utrudniania przez Zarządcę dostępu do usług cmentarnych, także zarzut wykonywania prac budowlanych i kamieniarskich. Zdaniem wnioskodawcy nie są to na pewno czynności liturgiczne, jak również wykraczają te prace poza czynności wyszczególnione w Stanowisku... Kurii Metropolitalnej. Jako dowód zostały wskazane cenniki usług świadczonych przez Zarządcę i faktura VAT. Prezes UOKiK zażądał następnie wyjaśnień od Zarządcy dotyczących zakresu wykonywania przez niego obsługi pogrzebów, możliwości udziału pracowników (asysty) z innych firm pogrzebowych na etapie procesji z kaplicy cmentarnej do grobu. Ponadto zapytano Zarządcę o uzasadnienie jego przekonania, że do jego wyłącznej kompetencji należy kopanie i przebudowywanie grobów, i czy nie powinna to być wyłącznie kwestia odpowiedniego nadzoru prac wykonywanych na cmentarzu. W odpowiedzi Zarządca stanął na stanowisku, iż nabożeństwo w kaplicy, procesja do grobu i złożenia ciała osoby zmarłej w grobie są czynnościami liturgicznymi o charakterze religijnym. Udział osób świeckich w obrzędach liturgicznych wynika jedynie z norm prawa kanonicznego i stosownych dokumentów

7 Kościoła (Rytuał Rzymski), a także z utrwalonego zwyczaju. Liturgia pogrzebowa obejmuje więc zarówno posługę duchownego, jak i innych osób, nie posiadających święceń (akolita, krucyferariusz, nawikulariusz, turyferariusz). Według Zarządcy obsługa liturgii od kaplicy do grobu należy do wyłącznej kompetencji Kościoła, zarówno w przypadku celebransa, jak i osób posługujących. Stanowić o tym mają kanony 1240-1243 Kodeksu Prawa Kanonicznego. Wynika z powyższego, zdaniem Zarządcy, że decyzja o tym kto będzie uczestniczył w charakterze asysty przy czynnościach liturgii pogrzebowej (pracownicy Zarządcy lub przedstawiciele firm pogrzebowych) należy do zakresu uprawnień Kościoła Rektoralnego. Odnosząc się do kwestii wyłączności na kopanie, murowanie i przebudowę grobów Zarządca wskazał, że cmentarz przy ulicy Lipowej (i Unickiej) jest cmentarzem wyznaniowym i stanowi wyłączną własność kościelnej osoby prawnej. Własność ta odnosi się także do grobów, związanych z gruntem, dlatego też budowa grobów ma należeć do kompetencji Zarządcy i właściciela cmentarza. Zarządca wskazał dodatkowo, że aktualnie (stan na 23.02.2004 r.) 60 przedsiębiorców ma zawarte z nim tzw. umowy kamieniarskie i w 2003 roku nie odmówiono żadnej firmie zawarcia takiej umowy. Odnośnie PHU D. Zarządca wskazał, że w momencie starania się tej firmy o zawarcie takiej umowy p. D. nie posiadał zarejestrowanej działalności gospodarczej, a po rejestracji nie występował już o zawarcie przedmiotowej umowy. W kolejnym piśmie do organu antymonopolowego Zarządca stwierdził, że Kościół Rektoralny nie spełnia przesłanek do uznania go za podmiot dominujący na rynku, ponieważ zarządza tylko dwoma cmentarzami, a na terenie L. i w najbliższej okolicy znajduje się ich ok. 10. Organ antymonopolowy ustalił, co następuje : Kościół Rektoralny p.w. Wszystkich Świętych jest właścicielem i zarządcą cmentarzy rzymsko-katolickich przy ulicy Lipowej i Unickiej w L.. Posiada przy tym osobowość prawną i zawiera umowy o charakterze cywilno-prawnym z przedsiębiorcami świadczącymi usługi kamieniarskie i pogrzebowe na terenie w/w cmentarzy. Obowiązują jednolite wzory umów wobec wszystkich przedsiębiorców oraz Regulamin organizowania liturgii pogrzebowych oraz usług pogrzebowych i cmentarnych obowiązujący na terenie cmentarzy rzymsko-katolickich przy ul. Lipowej i Unickiej w L.. Uczestnicząc w obrocie cywilno-prawnym Zarządca w rozumieniu definicji zawartej w art. 4 pkt 1 lit a ustawy o ochronie (...) jest przedsiębiorcą, świadcząc i organizując usługi o charakterze użyteczności publicznej. Umowy na wykonywanie prac kamieniarskich oraz umowy o wykonywanie usług pogrzebowych, zawierane przez Zarządcę z zainteresowanymi przedsiębiorcami mają charakter cywilno-prawny i odsyłają w zakresie w nich nieuregulowanym wprost do przepisów kodeksu cywilnego. Umowa o

8 wykonywanie usług pogrzebowych także wprost wskazuje drogę sądową w przypadku sporów wynikających z jej realizacji. Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską (Dz.U. z 1998 r. Nr 51 poz. 318) w art. 5 odsyła w zakresie administrowania i zarządzania sprawami Kościoła Katolickiego do norm prawa kanonicznego. Z kolei Kodeks Prawa Kanonicznego realizując zasadę pomocniczości uznał w kanonie 1290 właściwość prawa cywilnego w odniesieniu do umów ( w ogólności i w szczególności ). Zgodnie z art. 3 ust. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (...) w sprawach odnoszących się do Kościoła, nie uregulowanych w tejże ustawie, stosuje się powszechnie obowiązujące przepisy prawa. Taki wymóg spełniają przepisy ustawy o ochronie konkurencji (...). Wymienione unormowania stwarzają bezpośredni obowiązek stosowania przez kościelne osoby prawne w obrocie cywilnoprawnym prawa świeckiego. Ograniczeniem w stosowaniu prawa państwowego jest treść kanonu 22, który wyłącza możliwość stosowania prawa cywilnego, jeżeli sprzeciwiałoby się to Prawu Bożemu (zarówno naturalnemu, jak też pozytywnemu). Konsekwencją stosowania przez podmioty kościelne prawa cywilnego w zakresie umów jest możliwość dokonywania oceny treści tych umów z punktu widzenia przepisów ustawy o ochronie konkurencji (...), z wyłączeniem oceny tych zapisów umów, które bezpośrednio odnoszą się do sprawowania przez osoby kościelne kultu religijnego. Stosowany przez Zarządcę wzór umowy z 2002 r. o świadczenie usług cmentarnych (przede wszystkim kamieniarskich) zawierał w 1 pkt 2 zapis wprost zakazujący kopania, budowy i przebudowy grobów. Z kolei wzór umowy z 2003 r. (zastępującej powyżej wskazaną z 2002 r.) na wykonywanie prac kamieniarskich na terenie cmentarza precyzuje w 1 pkt 2 jakie usługi są pracami kamieniarskimi i na świadczenie tylko takich zezwala. Natomiast umowy o wykonywanie usług pogrzebowych zawierają w 4 pkt 2 instrukcję dla przedsiębiorców pogrzebowych, z której wynika, że obsługa pogrzebu od momentu dostarczenia ciała zmarłego do Kaplicy należy do Zarządcy. Jednocześnie 4 pkt 5 daje wyjątkowo, po indywidualnym uzgodnieniu z Zarządcą, możliwość wykonania obsługi liturgicznej z kaplicy do grobu przez pracowników przedsiębiorcy pogrzebowego, który zajmował się organizacją pogrzebu do momentu dostarczenia ciała osoby zmarłej do kaplicy cmentarnej. Zarządca przyjął stanowisko, iż nie wykonuje usług pogrzebowych, a jedynie sprawuje liturgię pogrzebu. Wyjaśniając charakter i rodzaj czynności składających się na obsługę pogrzebu wskazał, że liturgia pogrzebowa obejmuje zarówno posługę duchownego, jak i posługę innych osób nie posiadających święceń, wypełniających przewidziane przez prawo kanoniczne i przepisy liturgiczne czynności. Jako te inne osoby zostały wskazane: akolita, krucyferariusz, nawikulariusz, turyferariusz, obsługa

9 ołtarza, organista. Obsługa liturgii od kaplicy do grobu przez celebransa i osoby posługujące należy, zgodnie z twierdzeniem Zarządcy, na podstawie kanonów 1240-1243 Kodeksu Prawa Kanonicznego, do wyłącznej kompetencji Kościoła. W związku z powyższym organ antymonopolowy, posługując się ogólnie dostępnym słowniczkiem liturgicznym (http://lsomosina.webpark.pl/slow.htm), ustalił, że wskazane osoby, nazwane w/w terminami (nazwy funkcji) wykonują czynności związane z liturgią (np. akolita - przygotowuje ołtarz i dary ofiarne, nawikulariusz ministrant niosący łódkę z kadzidłem), ale nie wykonują czynności zwyczajowo należących do pracowników firm pogrzebowych, tj. przewóz lub niesienie trumny i asysta obok niej, opuszczanie trumny do grobu. Wskazane przez Zarządcę kanony 1240-1243 nie zakazują udziału pracowników firm pogrzebowych w ceremonii pogrzebowej, we wskazanym wyżej zakresie. Zarządca nie wskazał również przepisów prawa partykularnego (miejscowego), które uniemożliwiałyby taki udział. Ze wzoru umowy o wykonywanie usług pogrzebowych stosowanego przez Zarządcę wynika, że za czynności obsługi liturgicznej z kaplicy do grobu, wykonywane przez Zarządcę, przedsiębiorcy świadczący usługi pogrzebowe na terenie cmentarzy przy ulicy Lipowej i Unickiej są zobowiązani do uiszczenia opłaty w wysokości 250 złotych. Ta sama Umowa dopuszcza wyjątkowo możliwość wykonania obsługi liturgicznej przez pracowników innych przedsiębiorców niż Zarządca. Kwota 250 złotych za wykonanie czynności obsługi liturgicznej jest więc ceną, występuje ona w treści umów zawieranych przez Zarząd z przedsiębiorcami pogrzebowymi, nie ma jej natomiast wśród opłat o charakterze administracyjnym zebranych w cenniku cmentarza, obowiązującym od dnia 4.02.2002 r. Wskazana wyżej odpłatność nie jest również dobrowolną ofiarą z tytułu udzielenia sakramentów lub sakramentaliów. W związku z twierdzeniem PHU D., popartym przedstawieniem odpowiednich faktur, iż Zarządca wykonuje także usługi budowlane i kamieniarskie, a nie tylko czynności liturgiczne, UOKiK przeprowadził kontrolę odnośnie zakresu usług świadczonych przez Zarządcę. Porównując wystawione przez Zarządcę faktury i stosowane cenniki ustalono, że Zarządca wykonuje usługi budowlane, obejmujące deklarowany przez niego zakres świadczonych usług cmentarnych, wynikających z zarządzania cmentarzem. Na podstawie wyników kontroli nie stwierdzono wykonywania przez Zarządcę prac kamieniarskich. Pozycja cennikowa rozłożenie i złożenie pomnika jest związana z budową lub przebudową grobu i tym samym nie odnosi się do samodzielnych prac kamieniarskich. Prezes UOKiK zważył, co następuje:

10 Art. 8 ust. 2 pkt 5 ustawy o ochronie konkurencji (...) określa jako praktykę ograniczającą konkurencję działanie polegające na nadużyciu pozycji dominującej na rynku przez przeciwdziałanie ukształtowaniu się warunków niezbędnych do powstania lub rozwoju konkurencji. Przy czym, zgodnie z art. 1 ust. 2 powołanej ustawy działania Prezesa UOKiK nakierowane są na przeciwdziałanie praktykom, które wywołują lub mogą wywoływać negatywne skutki w zakresie stanu konkurencji. Aby stwierdzić, że działania danego przedsiębiorcy wyczerpują znamiona praktyki ograniczającej konkurencję, niezbędne jest wykazanie spełnienia przez niego wszystkich przesłanek określonych w/w przepisem ustawy, a mianowicie : posiadanie przez danego przedsiębiorcę pozycji dominującej na rynku, podjęcie przez niego działań (w postaci czynności lub zaniechania) przeciwdziałających ukształtowaniu się warunków do powstania lub rozwoju konkurencji. Zarządca organizując i świadcząc usługi o charakterze użyteczności publicznej, a takimi są usługi cmentarne i pogrzebowe, posiada tym samym przymiot przedsiębiorcy. Przy czym pojęcie przedsiębiorcy na gruncie ustawy o ochronie (...) jest rozumiane znacznie szerzej niż w kontekście zapisów ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. z 1999 r. Nr 101 poz. 1178 ze zm.). Dla uznania za przedsiębiorcę dla potrzeb ustawy antymonopolowej wystarcza, zgodnie z jej art. 4 pkt 1a, że dany podmiot świadczy lub organizuje usługi nawet nie będące działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów o działalności gospodarczej. W myśl art. 4 pkt 9 o ochronie konkurencji (...) przez pozycję dominującą na rynku rozumie się pozycję przedsiębiorcy, która umożliwia mu zapobieganie konkurencji na rynku właściwym, przez stworzenie mu możliwości działania w swoim zakresie niezależnie od konkurentów, kontrahentów oraz konsumentów. Domniemywa się, że przedsiębiorca posiada pozycję dominującą, jeżeli jego udział w rynku przekracza 40 %. Po analizie zebranego w sprawie materiału Prezes UOKiK uznał, że jako rynki pod względem geograficznym należy rozpatrywać dwa cmentarze wyznaniowe, zarządzane przez Kościół Rektoralny p.w. Wszystkich Świętych w L.. Zgodnie z ustalonym już orzecznictwem Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o wyborze cmentarza w niewielkim stopniu decydują elementy konkurencji pomiędzy zarządcami poszczególnych cmentarzy. Wybór cmentarza jest w sposób istotny determinowany szczególnymi względami wolą osoby zmarłej, wyznaniowym charakterem cmentarza, istnieniem grobów osób bliskich, prestiżem cmentarza, itd. (tak np. w uzasadnieniu do wyroku z dnia 14.07.1999 r., sygn. akt XVII Ama 28/99). Funkcjonowanie więc innych cmentarzy w L. i okolicach nie

11 pozbawia Zarządcy pozycji dominującej na tych rynkach. Lokalnym rynkiem usług cmentarnych i pogrzebowych (w zakresie wskazanym w niniejszej decyzji) jest każdy cmentarz z osobna. Ponadto specyfika usług kamieniarskich, świadczonych na terenie cmentarzy, czy cmentarnych (przygotowanie grobów) polega na tym, że przedsiębiorcy świadczący te usługi nie podejmują suwerennie decyzji, na którym cmentarzu będą je wykonywać. W tym zakresie są uzależnieni od zleceniodawców, którzy wybierając miejsce pochówku nie kierują się (to fakt powszechnie znany) oceną ofert cmentarzy, czy ich porównaniem, ale przesłankami subiektywnymi. Pod względem przedmiotowym rynek właściwy stanowią usługi pogrzebowe polegające na kopaniu, budowie i przebudowie grobów na obu w/w cmentarzach oraz świadczenie usług pogrzebowych w zakresie obsługi pogrzebu (asysty) na etapie od kaplicy do złożenia ciała osoby zmarłej do grobu. Na wyżej określonym pod względem geograficznym i przedmiotowym rynku relewantnym Zarządca będący jednocześnie właścicielem cmentarzy posiada pozycję monopolistyczną, która jest kwalifikowaną postacią pozycji dominującej, co oznacza, że nie spotyka się on z konkurencją wykonując usługi cmentarne (zarządzając cmentarzami), ani usługi pogrzebowe (we wskazanym wyżej zakresie). Pozycja ta wynika z treści stosowanych przez Zarządcę umów o świadczenie usług kamieniarskich i pogrzebowych oraz z obowiązującego, ustanowionego przez Zarządcę Regulaminu (...). Jest mianowicie Zarządca jedynym podmiotem uprawionym do kopania, budowy i przebudowy grobów oraz jedynym, który może obsługiwać ceremonię pogrzebową od kaplicy cmentarnej do grobu. Ponadto przysługuje Zarządcy wyłączne uprawnienie do ustalania i stosowania cenników opłat za korzystanie z cmentarzy, co świadczy o jego sile rynkowej, a co za tym idzie pozycji dominującej. Stosownie do ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (...) oraz orzecznictwa antymonopolowego, w ramach działalności związanej z chowaniem zmarłych wyodrębnia się rynek usług cmentarnych i rynek usług pogrzebowych (wyroki Sądu Antymonopolowego z dnia 14 czerwca 1995 r., sygn. akt XVII Amr 11/95; z dnia 14 lipca 1999 r., sygn. akt XVII Ama 28/99; z dnia 25 września 2000 r., sygn. akt XVII Ama 76/99, oraz wyroku Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 5 marca 2003 r., sygn. akt XVII Ama 49/02). Przy czym rynek usług pogrzebowych obejmuje wykonywanie usług związanych z pochówkiem: przygotowanie zwłok do pochówku, transport zwłok, pochówek i związana z tym asysta pogrzebowa, wykonywanie grobów, stawianie pomników, ekshumacje. Natomiast rynek usług cmentarnych obejmuje czynności związane z utrzymaniem i prawidłowym funkcjonowaniem cmentarza. Do czynności tych należą czynności porządkowe (m.in. pielęgnacja zieleni, utrzymanie czystości, konserwacja urządzeń cmentarnych), czynności związane z rozbudową

12 infrastruktury cmentarza, czynności administracyjne (nadzór architektoniczny, sanitarny, porządkowy, prowadzenie ksiąg cmentarnych, pobieranie opłat). Art.. 45 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (...) potwierdza prawo parafii do zarządzania cmentarzami. Kościół Rektoralny p.w. Wszystkich Świętych w L. zarządzając cmentarzami przy ulicy Lipowej i Unickiej zawiera z przedsiębiorcami odpowiednie umowy, organizujące ich działalność na terenie tych cmentarzy. Z treści tych umów wynikają jednak ograniczenia w możliwości świadczenia usług pogrzebowych przez zainteresowanych przedsiębiorców, a więc ma miejsce blokowanie rozwoju konkurencji. W przypadku umowy o świadczenie usług cmentarnych (od 2003 r. jest to umowa na wykonywanie prac kamieniarskich) ograniczenia te skutkują brakiem dostępu innych przedsiębiorców do wykonywania usług polegających na kopaniu, budowie i przebudowie grobów. Tym samym usługi te są zastrzeżone dla Zarządcy, przez co konkurencja na rynkach właściwych (oba cmentarze) jest wyłączona, a klienci zostali pozbawieni prawa wyboru zleceniobiorcy. Zarządca nadużył posiadanej pozycji dominującej na rynku usług cmentarnych, włączając w ich zakres usługi przynależne do sektora usług pogrzebowych. Z ustalonego stanu faktycznego wynika wniosek, że Zarządca posiadając pozycje dominującą na jednym z rynków lokalnych (rynku usług cmentarnych) wpływa negatywnie na rozwój konkurencji na innym rynku lokalnym (usług pogrzebowych). Z kolei stosowana przez Zarządcę umowa o wykonywanie usług pogrzebowych ustalając precyzyjnie moment, do którego obca firma pogrzebowa może wykonywać swoje usługi, skutkuje wyłącznym uprawnieniem Zarządcy do obsługi każdego pogrzebu na etapie od kaplicy cmentarnej, aż do momentu złożenia ciała osoby zmarłej w grobie. Takie działanie także w sposób jednoznaczny eliminuje rozwój konkurencji w sektorze usług pogrzebowych. Przy czym organ antymonopolowy nie może ingerować w sposób wykonywania czynności sprawowania kultu religijnego w trakcie pogrzebu przez Zarządcę. Działaniem, do którego odnosi się decyzja, jest niedopuszczanie przez Zarządcę do świadczenia przez tzw. żałobników, będących pracownikami innych firm pogrzebowych, usługi asysty pogrzebowej. O tym, że takie czynności mogłyby być wykonywane także przez pracowników przedsiębiorców pogrzebowych innych niż Zarządca świadczy zapis znajdujący się w 4 pkt 5 umowy o wykonywanie usług pogrzebowych. Zapis ten zezwala incydentalnie ( W wyjątkowych przypadkach uzgodnionych indywidualnie z Administratorem... ) na przeprowadzenie całego pogrzebu przez tego samego przedsiębiorcę, co pośrednio wskazuje, że takie działanie nie koliduje z liturgicznym charakterem obrzędu. Pomimo negatywnego stanowiska Zarządcy w kwestii pełnego dopuszczenia innych

13 przedsiębiorców do świadczenia usług pogrzebowych, aż do momentu złożenia ciała osoby zmarłej w grobie, nie wskazał on żadnej podstawy prawnej, która takie stanowisko uzasadniałaby. Co więcej Regulamin (...) w punkcie 4 formułuje zobowiązanie Zarządcy cmentarza m.in. do udostępnienia wszystkiego, co służy kapelanowi i rodzinie dla godnego sprawowania obrzędów pogrzebowych (...), w tym ludzi obsługujących liturgię w kaplicy, w drodze do i przy grobie. Jest to więc tylko zobowiązanie Zarządcy, z którego nie wynika wprost uprawnienie do wyłącznego wykonywania czynności asysty pogrzebowej, którą mogliby świadczyć także pracownicy innych przedsiębiorców. W tym zakresie istnieje różnica pomiędzy Regulaminem (...), a treścią umowy o wykonywanie usług pogrzebowych, która w 4 pkt 2 in fine w sposób stanowczy wskazuje na Zarządcę jako wyłącznie uprawnionego do przeprowadzenia całej ceremonii pogrzebowej. Zarządca pobiera ponadto od firm wykonujących usługi pogrzebowe na terenie obu cmentarzy opłatę za obsługę liturgiczną w wysokości 250 złotych. Opłata ta nie ma charakteru opłaty pobieranej w związku z zarządzaniem cmentarzami, nie funkcjonuje bowiem w oficjalnych cennikach Zarządcy. Jest ona natomiast określona w tekście umowy o wykonywanie usług pogrzebowych. Taka opłata nie ma charakteru ofiary w związku z czynnościami kultu religijnego, jest natomiast ekwiwalentem za czynności wykonywane przez pracowników Zarządcy. Potwierdza taki charakter tejże opłaty zapis zawarty w 4 pkt 5 umowy (...), który dopuszcza wyjątkowo wykonanie obsługi liturgicznej przez pracowników innych firm pogrzebowych. Skutkiem przedmiotowego unormowania, zawartego w stosowanej przez Zarządcę umowie o wykonywanie usług pogrzebowych, jest zablokowanie dostępu do wykonywania przez inne firmy kompleksowych usług pogrzebowych w postaci asysty pogrzebowej, aż do momentu złożenia ciała osoby zmarłej w grobie. Oznacza to uniemożliwianie przez podmiot dominujący rozwoju konkurencji w sektorze usług pogrzebowych. Odnosząc się do zarzutu dyskryminacji, sformułowanego przez PHU D., Prezes UOKiK nie stwierdził jego zaistnienia. Wnioskodawca świadczy usługi kamieniarskie na cmentarzach. Aktualnie Zarządca współpracuje z 60 przedsiębiorcami, świadczącymi usługi kamieniarskie i nikt poza wnioskodawcą nie zgłaszał z tego tytułu problemów, co wskazuje nie na dyskryminację w rozumieniu prawa antymonopolowego, ale na konflikt o charakterze cywilno-prawnym, nie posiadający znamion naruszenia interesu publiczno-prawnego. Istotą konfliktu jest więc ustalenie, czy i która ze stron naruszała zapisy umowy łączącej wnioskodawcę z Zarządcą, co nie leży w kompetencji organu antymonopolowego. Także w odniesieniu do opłat (za przepustki na wjazd) pobieranych przez Zarządcę Prezes UOKiK nie stwierdził znamion zaistnienia praktyki ograniczającej konkurencję. Aktualnie zakres czynności wykonywanych przez Zarządcę na administrowanych cmentarzach nie pokrywa się z

14 czynnościami innych przedsiębiorców, wobec czego pobieranie tych opłat nie stwarza nierównoprawnych warunków świadczenia usług. W związku z tym, że Kościół Rektoralny pełniąc funkcję zarządcy obu cmentarzy ponosi odpowiednie koszty, w tym na zapewnienie funkcjonowania infrastruktury cmentarzy, z której korzystają inni przedsiębiorcy, pobieranie opłat jest uzasadnione. Zważywszy, że przedmiotowa sprawa dotyczy wszystkich przedsiębiorców, zainteresowanych nieskrępowanym dostępem do świadczenia usług pogrzebowych, a także ich klientów, w kontekście swobody wyboru firmy mającej wykonywać zlecone usługi, czy to polegające na budowie grobów, czy to na organizowaniu pogrzebów, postępowanie podjęte przez Prezesa UOKiK przeprowadzone było w interesie publiczno-prawnym, zgodnie z zapisem art. 1 ustawy antymonopolowej. Wobec spełnienia obu przesłanek koniecznych do stwierdzenia praktyki ograniczającej konkurencję określonej w art. 8 ust. 1 i 2 pkt 5 organ antymonopolowy orzekł, jak w sentencji. Stosownie do treści art. 78 ust. 1 ustawy o ochronie (...) w związku z art. 479 28 2 k.p.c. od niniejszej decyzji przysługuje odwołanie do Sądu Okręgowego w Warszawie Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, w terminie dwutygodniowym od dnia jej doręczenia, za pośrednictwem Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Delegatura w L.. Otrzymują: Rektor Kościoła p.w. Wszystkich Świętych w L. M.D. decyzja podpisana z up. Prezesa UOKiK przez P. Ewę Wiszniowską Dyrektora Delegatury UOKiK w L.

15