Badania paleobotaniczne osadów organiczno-mineralnych. w szuwarach turzycowych Parku Narodowego Ujście Warty. Wstęp

Studia Limnologica et Telmatologica Badania paleobotaniczne osadów organiczno-mineralnych 2 (Stud. Lim. et Tel.) w szuwarach 1 turzycowych... 3-14 2008 3 Badania paleobotaniczne osadów organiczno-mineralnych w szuwarach turzycowych Parku Narodowego Ujście Warty Mariusz Gałka¹, Małgorzata Denisiuk² ¹Zakład Biogeografii i Paleoekologii UAM, Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań, gamarga@wp.pl ²Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków, mdenisiuk@tlen.pl Abstrakt: Badania paleoekologiczne w Parku Narodowym Ujście Warty, na które złożyły się wiercenia geologiczne oraz analizy paleobotaniczne, pozwoliły na cząstkową rekonstrukcję historii wybranych obszarów ujściowego odcinka doliny Warty. W trakcie sondowań geologicznych natrafiono na rozległe zbiorniki akumulacji biogenicznej torfowiska o zróżnicowanej genezie. Jedno z nich powstało przez zlądowienie kopalnego zbiornika wodnego. Rozwój drugiego związany jest z zabagnieniem podłoża mineralnego. Wykonana analiza składu botanicznego umożliwiła stwierdzenie 48 taksonów roślin, które w przeszłości występowały na badanym terenie. Tworzyły one zbiorowiska wodne i telmatyczne, które według współczesnych kryteriów geobotanicznych można zaliczyć do immersyjnych fitocenoz hydrofitów oraz lądowych szuwarów trzcinowo-pałkowo-turzycowych. Aktualnie występują tu szuwary turzycowe należące do dwóch głównych zespołów Caricetum ripariae i Caricetum gracilis. Słowa kluczowe: Park Narodowy Ujście Warty, paleoekologia, osady biogeniczne, szuwary turzycowe Wstęp Podjęcie badań paleoekologicznych na tym obszarze motywowane było dwoma czynnikami. Pierwszym jest realizacja projektu badawczego pt. Właściwości morfologiczne i biologiczne turzyc stanowiących biotopy ptaków wodno-błotnych Parku Narodowego Ujście Warty objętego Konwencją Ramsarską, którego kierownikiem jest współautorka niniejszego artykułu, zajmująca się ochroną roślinności w parkach narodowych i rezerwatach (Denisiuk M. 2002, Denisiuk M., Denisiuk Z. 2001, 2002, 2006, 2007, Denisiuk, Bartoszewicz 2008). Drugim są zainteresowania naukowe dolinami rzecznymi niektórych pracowników Zakładu Biogeografii i Paleoekologii UAM (Kowalewski i in. 2002, Kowalewski 2003, Lamentowicz 2005, Gałka 2007a,b, Gałka, Kalisz 2008, Tobolski, Gałka 2008a,b,c), koncentrujące się na procesach rozwoju torfowisk w ich obrębie. Podjęte badania paleobotaniczne, jako pierwsze na terenie PN Ujście Warty, mogą mieć duże znaczenie dla poznania historii przyrody tego obszaru, objętego szczególną ochroną o znaczeniu międzynarodowym. Wykonane przez nas badania i zaprezentowane w tym artykule wyniki należy traktować jako niewielki, na razie, wkład w rozwój badań nad przeszłością tej części doliny Warty. W badaniach założono kilka celów. Pierwszym było określenie typu osadów zalegających pod najbardziej rozległymi obszarowo zbiorowiskami roślinności szuwarowej. Chodzi tutaj głównie o zespół turzycy brzegowej Caricetum ripariae, bardzo rozpowszechniony w PN Ujście Warty, który na obszarach objętych wyżej przytoczonym projektem badawczym osiągnął rzadko spotykane rozmiary i wykazuje niebywałą dynamikę (Denisiuk M. 2002). W celu wyjaśnienia, czy osady na których rośnie ta turzyca w jakiś szczególny sposób, chociażby swym typem, wpływają na postać zespołu, postanowiono wykonać sondowania geologiczne. Drugim celem było określenie czasu egzystencji Carex riparia i ewentualnie innych gatunków turzyc na tym terenie. Wykonanie analizy składu botanicznego pobranego osadu miało wykazać, czy turzyca brzegowa na tym stanowisku rośnie już od dłuższego czasu, czy też jest młodym przybyszem. Kolejnym celem, który łączy się z problem turzycy brzegowej była rekonstrukcja kopalnej roślinności, która w przeszłości występowała na badanych stanowiskach. Ich sukcesja również wpływała na postać akumulowanych osadów. Wykonując wiercenia geologiczne staraliśmy się dotrzeć do podłoża mineralnego, wyznaczającego początek akumulacji biogenicznej. Pozwoliło to na określenie miąższości osadów biogenicznych, a tym samym na określenie zdolności niektórych roślin do wykształcania złóż torfu w dolinach rzecznych. Podjęte badania, wynikające z tak zakrojonych celów należy traktować jako początkowe i sondażowe, zmierzające w przyszłości do poznania zdarzeń, jakie rozegrały się w tej dolinie rzecznej nie tylko w ostatnich stuleciach, ale w

4 Gałka M., Denisiuk M. przeciągu tysięcy lat. Chodzi, przede wszystkim, o odtworzenie zmian krajobrazu doliny rzecznej, które następowały w sposób naturalny, a zostały przerwane poprzez zakrojone na wielką skalę osuszanie mokradeł i regulację wielu koryt rzecznych Warty w jej ujściowym odcinku, rozpoczęte w II poł. XVIII w. (Piasecka 1974, Kaniecki 2004, Denisiuk M., Denisiuk Z. 2001, Denisiuk Z., red. 2002). Stanowiska badań, metodyka Wiercenia geologiczne, w trakcie których pobrano dwa ciągłe, o nie zaburzonej strukturze rdzenie z osadami organiczno-mineralnymi, wykonano w dwóch, odległych od siebie około 6 km (w linii prostej) stanowiskach (ryc.1). Pierwsze (o symbolu UWA I/07) położone jest w północnej części parku (Polder Północny), na południe od miejscowości Kamień Mały. Dojście prowadzi ok. 3,5 km na południe wzdłuż Kamieńskiej Grobli, a następnie ok. 1,5 km na zachód Bobrową Drogą. Wiercenie wykonano w zespole Caricetum ripariae na południe od tej drogi. Drugie sondowanie (o symbolu UWA II/07), przeprowadzono w części południowej, którą określamy jako Polder Południowy, gdzie dominuje szuwar turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Stanowisko to znajduje się w kompleksie torfianek otoczonych szuwarami na zachód od Słońska i jest położone ok. 1,2 km od wieży widokowej na wydmie Czarnowska Górka oraz ok. 0,5 km na północ od szosy, między torfiankami po wschodniej stronie polnej drogi. Wybór tego stanowiska wynikł z obecności torfianek, których istnienie dowodzi, iż w przeszłości na tym terenie były złoża torfu. Dlatego też, wykonane wiercenie pozwoliło nie tylko określić miąższość jego pokładu w tej części doliny Warty, ale również poznać jego typ oraz gatunki (lub rodzaje) roślin torfotwórczych, dzięki którym powstał. Sondowania przeprowadzono laską holenderską oraz ręcznym świdrem torfowym typu InsTorf o średnicy puszki 5 cm, którym pobierano również rdzenie do analiz laboratoryjnych. W celu ustalenia, czy osady zawierają związki węglanu wapnia, w warunkach laboratoryjnych polewano je 10% HCl. Miało to również na celu, po wykonaniu analizy składu botanicznego, rozpoznanie ewentualnych preferencji środowiskowych roślin, które pozostawiły ślady swej obecności na danym terenie w postaci generatywnych makrofosyliów. Analizą składu botanicznego objęto utwór organiczno-mineralny o łącznej miąższości 800 cm. Sprowadzała się ona do rozpoznania spoczywających w tym osadzie makrofosyliów roślinnych, głównie w postaci owoców lub nasion. Określono również procentową zawartość części wegetatywnych (głównie radicelli i epiderm) w celu rozpoznania typu torfu. Stwierdzone taksony roślin niższych i naczyniowych przedstawiono na diagramach oraz w formie listy florystycznej, którą zamieszczono na końcu pracy. Aby poznać wiek osadów biogenicznych, a zwłaszcza początek ich akumulacji pobrano próby na datowanie palinologiczne. Ekspertyzy palinologiczne wykonał prof. Kazimierz Tobolski. Niestety, określenie czasu depozycji osadów, chociażby przynależności do danego okresu w postglacjalnej historii rozwoju roślinności, okazało się niemożliwe. Wynikało to z powodu niskiej frekwencji drzew liściastych oraz ogromnej ilości pyłku sosny w osadzie. Świadczy to najprawdopodobniej o niespokojnej sedymentacji osadów, co uniemożliwiło w znacznym stopniu rekonstrukcję historii rozwoju roślinności badanego obszaru w oparciu o mikrofosylia roślin. Zróżnicowane warunki akumulacji osadów świadczą o ich heterogeniczności w obrębie jednego zbiornika, zwłaszcza w zbiorniku na stanowisku pierwszym (ryc. 2). Nie zamyka to jednak możliwości datowania zdarzeń, jakie rozegrały się w przeszłości na tym obszarze, przy użyciu metody palinologicznej. Podczas kolejnych badań paleoekologicznych należałoby znaleźć zbiornik akumulacji biogenicznej, w którym osady organiczne powstawały w warunkach mniejszego ruchu wody. Wobec zakłóconego zapisu palinologicznego, nie podjęto datowań osadów metodą radiowęglową. Spowodowane to jest brakiem możliwości weryfikacji otrzymanych wyników z tego typu datowań, jaka ma miejsce przy równoczesnym określaniu wieku powstania osadów analizą palinologiczną. Na stanowiskach, na których przeprowadzono wiercenia profili glebowych wykonano zdjęcia fitosocjologiczne występujących tam zbiorowisk roślinnych Caricetum ripariae (stanowisko UWA I/07) i Caricetum gracilis (UWA II/07). Przy opisie współczesnej roślinności posłużono się powszechnie stosowaną w fitosocjologii metodą Braun-Blanqueta, omówioną przez Matuszkiewicza (2005), według którego przyjęto też nazewnictwo syntaksonów. Natomiast nazwy gatunkowe roślin przyjęto za Mirkiem i in. (2002). Dla porównania wykonano również zdjęcia fitosocjologiczne tych fitocenoz z innych stanowisk, nie objętych badaniami paleobotanicznymi (tab. 1, ryc. 1). W miejscach notowań i badań pobrano materiał roślinny i dokonano pomiaru wielkości części wegetatywnych i generatywnych dominujących gatunków turzyc, a także zmierzono odczyn (ph) metodą potencjometryczną przy użyciu ph-metru Elmetron (CP-104) z elektrodą kombinowaną (EPP-2) oraz natlenienie wody stagnującej na powierzchni gruntu metodą Winklera. Wybrane miejsca do badań paleobotanicznych posiadają specyficzne warunki siedliskowe. Wynika to z faktu, że rozwijające się tam fitocenozy Caricetum ripariae (UWA I/07) i Caricetum gracilis (UWA II/07) nie reprezentują typowych postaci, co uwidacznia się w różnicy wielkości gatunków turzyc z tych stanowisk, w porównaniu do pozostałych na obszarze PN Ujście Warty.

Badania paleobotaniczne osadów organiczno-mineralnych w szuwarach turzycowych... 5 Ryc. 1. Obszar badań: 1 stanowiska zdjęć fitosocjologicznych, 2 stanowiska poboru osadów do analiz laboratoryjnych (1 UWA I/07, 2 UWA II/07), 3 granica PN Ujście Warty, 4 granica PK Ujście Warty, 5 sieć wodna, 6 drogi Współczesny stan roślinności szuwarowej badanego terenu Badania współczesnej roślinności torfowiskowej i bagiennej doliny Warty mają dosyć długą historię. Pierwsze prace monograficzne odnoszące się do szuwarów turzycowych i trawiastych ukazały się w latach 60. ubiegłego stulecia. Z badań Denisiuka (1967a,b) wynika, że pół wieku temu dolina rzeczna w dolnym biegu Warty była silnie zabagniona i na znacznych obszarach pokryta szuwarami turzycowymi, wypełniającymi duże, bezodpływowe obniżenia ze stagnującą wodą, ubogą w tlen, zalegającą na powierzchni przez długi czas sezonu wegetacyjnego. Dominował wtedy zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis przy współudziale innych szuwarów, jak Caricetum elatae, C. rostratae, C. vesicariae, C. ripariae, C. acutiformis, C. vulpinae. Potwierdził to również Szoszkiewicz (1967), który badał szuwary trawiaste rozpowszechnione na terenach zalewowych z przepływającą, natlenioną wodą. W tamtych latach powszechnie występowały tu szuwary trzcinowo-pałkowe Phragmitetum communis i Typhetum latifoliae, szuwar mozgowy Phalaridetum arundinaceae i mannowy Glycerietum maximae, a także wilgotne łąki wyczyńcowe Alopecuretum pratensis. Ze względu na płaskie ukształtowanie i rozległość doliny rzecznej w latach 60. XX w. teren ten był przygotowywany do osuszenia i wprowadzenia intensywnej gospodarki łąkowo-pastwiskowej. Z czasem jednak władze polityczne odstąpiły od tych planów i po zaniechaniu inwestycji melioracyjnych teren uległ wtórnemu zabagnieniu, wskutek czego zachowały się, a nawet rozprzestrzeniły zbiorowiska bagienne (Borysiak 1994, Denisiuk M. 2002, Denisiuk M., Denisiuk Z. 2001, 2002, 2006). W latach 1977-2001 istniał tu duży rezerwat faunistyczny Słońsk (4166 ha), który ze względu na bogactwo ptaków i rozmaitość siedlisk bagiennych został wpisany na listę obiektów Konwencji Ramsar o obszarach wodno-błotnych mających międzynarodowe znaczenie szczególnie jako siedliska ptaków terenów wodnych i bagiennych (Dobrowolski, Lewandowski (red.) 1998, Ehrnsberger i in. (red.) 1999, Lesicki i in. (red.) 2000). W 2001 r. rezerwat ten włączono do nowo powołanego Parku Narodowego Ujście Warty (7956 ha), który skupia tereny zalewowe doliny Warty po obydwu stronach biegu rzeki Polder Północny (PN) i Południowy (PS). Oczywiście postanowienia wynikające z Konwencji Ramsar nie straciły na aktualności (Denisiuk, Bartoszewicz 2008).

6 Gałka M., Denisiuk M. Stanowisko Miejscowość/przysiółek Data Pow. zdj./pow. łanu (m 2 ) UWA PS PN I/07 B PN C PS D A (PS1) E Kamień Mały 10.08.05 17.05.06 400/ 10000 Kamień Mały 14.06.05. 10.08.05 17.05.06 UWA II/07 F PS (PS2) G PN H PN I Dąbroszyn Torfianki Torfianki Torfianki Torfianki Dąbroszyn Kamień Mały 13.06.05 11.06.05 08.08.05 500/10000 400/2000 50/50 11.06.05 08.08.05 400/5 000 11.06.05 08.08.05 500/ 10000 11.06.05 08.08.05 10.06.06 13.06.05 09.08.05 14.06.05 10.08.05 17.05.06 400/1000 500/45000 500/ 10000 Głębokość podtopienia (cm) 0-5 0-5-(20) 5-10 50 0-5 0-1 5-10 0-15 5-(20) Zwarcie roślin (%) 100 100 100 70-80 95-100 95-100 80-95 100 95-100 Wysokość roślin (cm) Pora fenologiczna średnia 176 180 190 160 183 130 173 170 165 maksymalna 204 215 210 180 202 160 180 210 185 Kwit. Udział roślin kwit. lub (%) 80 50 70 10 35 40 45 70 35 Struktura fitocenozy Użytkowanie koszenie brak koszenie brak koszenie brak koszenie koszenie koszenie Lp. Wykaz gatunków Caricetum ripariae Caricetum gracilis Ch. Magnocaricion 1. Carex gracilis + 1.2 + 1.2 5.5 5.5 5.5 5.5 5.5 2. Carex riparia 5.5 5.5 5.5 5.5 1.2 + + 1.2 3. Carex vesicaria + + + 1.2 4. Galium elongatum + + 2.2 1.1 5. Iris pseudacorus + + 1.2 + 1.1 1.1 + 1.1 6. Peucedanum palustre + + 7. Phalaris arundinacea + + + 1.2 1.2 1.2 1.1 1.1 Ch. Phragmitetea i Phragmitetalia 8. Equisetum fluviatile + + + + + 9. Glyceria maxima + + + +.2 1.1 1.2 10. Oenanthe aquatica 1.1 11. Rumex hydrolapathum + + + + 12. Sium latifolium + + + + 13. Sparganium erectum + + Gat. towarzyszące 14. Bidens tripartita + 1.1 15 Caltha palustris + + 16. Calystegia sepium + + 1.1 + 17. Epilobium palustre + + + 18. Lathyrus palustris + + + 19. Lemna minor 4.4 20. Lycopus europaeus + + 21. Lysimachia vulgaris + 1.1 1.1 22. Lythrum salicaria + 1.1 + + 1.1 + 1.1 + 1.1 23. Myosotis palustris + + 24. Polygonum amphibium + 1.1 + + + + 1.1 1.1 25. Ranunculus repens + + 2.2 26. Solanum dulcamara 1.2 + + 27. Stachys palustris + 1.1 + 1.2 1.1 + + 28. Symphytum officinale 1.1 1.2 1.1 1.1 + 1.1 29. Urtica dioica + + + 2.2 1.1

Badania paleobotaniczne osadów organiczno-mineralnych w szuwarach turzycowych... 7 We współczesnej szacie roślinnej zdecydowanie dominują zbiorowiska nieleśne (wodne, szuwarowe, łąkowe, pastwiskowe i wydmowe), przy minimalnym udziale (poniżej 0,5%) lasów. Podobnie jak dawniej największy udział mają telmatyczne zespoły bagien i torfowisk, przy czym najszerzej wykształconym zespołem jest szuwar mozgowy Phalaridetum arundinaceae, pokrywający tereny zalewowe z krótkotrwałym przepływem wody. Towarzyszy mu, zajmując znacznie mniejsze rozmiary, szuwar mannowy Glycerietum maximae, a na bardziej wyniesionych gruntach rośnie łąka wyczyńcowa Alopecuretum pratensis. Tereny wyraźnie obniżone, zaklęśnięte i bezodpływowe są domeną szuwarów turzycowych, które opanowały rozległe powierzchnie, zwłaszcza na Polderze Północnym i częściowo Południowym, gdzie woda na powierzchni gruntu utrzymuje się przez dłuższą część okresu wegetacyjnego. Jest to woda o niskiej zawartości tlenu 0,64-7,0 mg/l (średnio 2,7 mg/l) i odczynie (ph) w granicach 6,6-7,7 (średnio 7,2). Wiosną jej głębokość dochodzi do 50 cm, latem opada do poziomu zerowego, a w niektórych miejscach w szuwarach turzycowych woda zaznacza się na poziomie 15-30 cm pod powierzchnią gruntu. Głównym zespołem Polderu Północnego jest szuwar turzycy brzegowej Caricetum ripariae, który występuje na terenach silnie i długotrwale podtapianych (nawet do 50 cm w okresie wiosennym), jednak w połowie lub pod koniec lata woda ustępuje i teren staje się dostępny do mechanicznego koszenia w ramach planu ochrony Parku (Pawlaczyk i in. 2001). Turzyca brzegowa wykazuje tu niezwykłą żywotność, objawiającą się intensywnie rozwiniętymi częściami nadziemnymi (łodygi i liście) oraz podziemnymi (korzenie i rozłogi). Fitocenozy Carex riparia tworzą osobniki osiągające wysokość ponad 2 m (średnia wysokość 176 cm, maksymalna wysokość 204 cm) i rosnące w silnie zwartej, gęstej masie, całkowicie ocieniającej podłoże. Liście turzycy mają szerokość ponad 2,5 cm (średnio 1,9 cm), na brzegach są ostro piłkowane. Kłosy żeńskie mają grubość około 1,2 cm ( 1,5 cm). Kwiatostany zebrane w okazałe kłosy osiągają średnią długość blisko 38 cm ( 50 cm) i umieszczone są na szczycie sztywnej, silnej łodygi, której grubość pod kwiatostanem wynosi średnio 0,4 cm ( 0,5 cm). Na pierwszym stanowisku badawczym (UWA I/07) zaobserwowano jednak, że okazałe osobniki wytwarzają bardzo duże, wręcz nienaturalnej wielkości, kruche orzeszki, w których rozwija się grzybnia pasożytniczej głowni Anthracoidea subinclusa (Ellis M.B., Ellis J.P. 1985). Występowanie tego grzyba, którego strzępki rozwijają się w częściach generatywnych rośliny i tam też wytwarzają zarodniki, wpływa na ograniczenie lub całkowicie uniemożliwia generatywną reprodukcję turzycy (Paulech, Magic 2002). Wpływa to stymulująco na wegetatywny sposób rozmnażania się tego gatunku, który wytwarza liczne, bardzo grube rozłogi. Tak bujnych szuwarów turzycy brzegowej nie spotyka się poza Polderem Północnym Parku Narodowego. Również w części południowej Parku można zaobserwować nieliczne zbiorowiska z tym gatunkiem, w których jednak turzyca brzegowa osiąga mniejsze wskaźniki biometryczne organów wegetatywnych i generatywnych (tab. 2). Skład florystyczny zespołu Caricetum ripariae jest dosyć ubogi, co przedstawia zestawienie czterech zdjęć fitosocjologicznych Tabela 1. Zestawienie zdjęć fitosocjologicznych zespołów Caricetum ripariae i Caricetum gracilis na obszarze PN Ujście Warty. Gat. sporadyczne: Magnocaricion: Carex elata (G), Galium palustre (G), Oenanthe fistulosa (E), Scutellaria galericulata (A); Phragmitetea i Phragmitetalia: Acorus calamus (D), Alisma plantago-aquatica (G), Rorippa amphibia (F), Typha latifolia (I), Schoenoplectus lacustris (F), Veronica anagallis-aquatica (G); Gat. towarzyszące: Cirsium arvense (A), Equisetum telmateia (C), Filipendula ulmaria (I), Galeopsis sp. (B), Galium aparine (A), Juncus effusus (E), Lemna trisulca (D), Mentha aquatica (G), Polygonum hydropiper (F), Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium (G), Ranunculus flammula (G), Rorippa sylvestris (G), Scirpus sylvaticus (B), alictrum flavum (F), Valeriana officinalis (F). Objaśnienia skrótów: UWA I/07 i UWA II/07 pierwsze i drugie stanowisko pobrania osadów organiczno-mineralnych, PN Polder Północny, PS Polder Południowy, kwit. kwitnienie, owocowanie. Lokalizacja zdjęć: A Płat w ogromnym kompleksie szuwarów turzycowych, oddalony 4,6 km od miejscowości Kamień Mały, 3,6 km Kamieńską Groblą do rogatki po prawej stronie, ok. 1km za szlabanem po południowej stronie Bobrowej Drogi (ścieżka ekologiczna), B Kompleks szuwarów 4,6 km od miejscowości Kamień Mały w kierunku Wału Północnego Warty, niedaleko na N sztuczny zbiornik wodny. Płat po stronie S drogi równoległej do Wału Północnego, C Kompleks szuwarów turzycowych, 2,8 km od Dąbroszyna, 200m na N od Wału Północnego Warty. Stanowisko ok. 150 m na W za szlabanem w widłach dwóch rowów, D Przysiółek Torfianki na W od Słońska, 0,5 km od wieży widokowej na wydmie Czarnowska Górka. Około 1 km na N od szosy, w szerokim rowie (4 m) po E stronie grobli (między 2 i 3 przeprawą przez rów), E Kompleks torfianek na W od Słońska, 0,5 km od wieży widokowej na wydmie Czarnowska Górka. 100 m na N od szosy po W stronie grobli (1 przeprawa przez rów), F Kompleks torfianek na W od Słońska, 0,5 km od wieży widokowej na wydmie Czarnowska Górka. 0,5 km na N od szosy po E stronie grobli (2 przeprawa przez rów), G Kompleks torfianek na W od Słońska, 0,5 km od wieży widokowej na wydmie Czarnowska Górka. 1 km na N od szosy, ok. 50 m na W od grobli (3 przeprawa przez rów), H Kompleks szuwarów turzycowych 2,8 km od Dąbroszyna, 160 m od granicy, mostku i tablicy PN UW w prawo za drugim mostkiem, 450 m na N od Wału Północnego Warty. Stanowisko w widłach dwóch rowów, za szlabanem w prawo, I Kompleks szuwarów 4,6 km od miejscowości Kamień Mały w kierunku Wału Północnego Warty, niedaleko na N sztuczny zbiornik wodny. Płat ok. 150 m na S od drogi równoległej do Wału Północnego.

8 Gałka M., Denisiuk M. Tabela 2. Zestawienie cech biometrycznych części wegetatywnych i generatywnych turzycy brzegowej Carex riparia z Północnego (UWI/07) i Południowego Polderu (PS1a) oraz turzycy zaostrzonej Carex gracilis z południowej części Parku Narodowego (UWII/07), (PS2) i (PS1b). Stanowisko/ zbiorowisko Długość liści [cm] Szerokość liści [cm] Długość pędu [cm] Długość kwiatostanu złożonego [cm] Liczba kłosów Liczba kłosów Długość kłosów [cm] Grubość kłosów [cm] Grubość pędu pod kwiatostanem [cm] Gatunek UWA I/07 1 Zespół Caricetum ripariae PS1a 2 Zespół Caricetum gracilis z Carex riparia UWA II/07 3 Zespół Caricetum gracilis Carex riparia 183,0 223,0 1,9 2,6, 175,9 204,0 37,7 50,0 2,7 3,6 4,5 5,5 9,2 11,5 1,2 1,5 0,4 0,5 144,4 183,2 1,9 2,2 146,1 182,0 27,2 38,3 3,5 4,5 4,7 5,7 6,3 9,0 1,1 1,5 0,3 0,4 140,0 154,0 0,7 0,8 130,0 160,0 22,8 29,1 2,9 4,0 2,7 3,0 7,5 9,5 - - - - PS2 4 Zespół Caricetum gracilis Carex gracilis 166,8 189,0 0,7 0,9 173,0 180,0 25,7 35,5 3,6 4,0 2,6 4,0 6,4 7,4 0,6 0,8 0,3 0,4 PS1b 5 Zespół Caricetum gracilis z Carex riparia 1-5 opis stanowisk jak do tab. 1. (PS1a=PS1b) - - - - 182,7 202,0 27,7 32,3 3,0 4,0 3,2 4,0 - - 0,5 0,6 0,2 0,2 z północnej (w tym z pow. UWA I) i południowej części Parku (tab. 1). Pod tym względem nie różni się on wiele od tego samego, a także od innych szuwarów turzycowych z innych regionów Polski (Denisiuk, Bartoszewicz 2008, Denisiuk M., Denisiuk Z. 2006, Denisiuk Z. 1967a, 1980, Tomaszewicz 1979, Radwan, Kornijów (red.) 1999, Radwan, Płaska 2005). Dla porównania przedstawiono również listę florystyczną zespołu Caricetum gracilis z udziałem Carex riparia z Polderu Południowego (PS1) (tab. 1), który jest bogatszy w gatunki i występuje na obszarze o dłużej trwającym okresie podtopienia. Tereny z dłużej utrzymującym się na powierzchni, niewysokim stanem wody są bardziej sprzyjające dla drugiego dominującego zespołu, jakim jest szuwar turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis, który przeważa na Polderze Południowym. Zespół Caricetum gracilis rozprzestrzeniony jest w całym Parku, także na Polderze Północnym, ale największe tereny zajmuje w lewobrzeżnej Dolinie Warty, na zachód od Słońska. Należą do niego ogromne, wielohektarowe tereny podmokłych łąk gdzie, podobnie jak Caricetum ripariae, uzyskał on bardzo okazałą formę. Wprawdzie rośliny nie osiągają tak imponujących rozmiarów, jak Carex riparia, to jednak miejscowe warunki siedliskowe sprzyjają rozwojowi zespołu Caricetum gracilis, w związku z czym warstwa nadziemna szuwaru jest bardzo gęsta i trudna do przebycia. Wysokość roślin dochodzi do 2 m (średnio 173 cm). Liście mają średnią szerokość 0,7 cm ( 0,9), łodygi mają grubość średnio 0,3 cm ( 0,4), a złożone kwiatostany osiągają długość 35,5 cm. Parametry te, w odniesieniu do Caricetum gracilis, które znalazło się w miejscu wiercenia na drugiej powierzchni (UWA II/07) są odpowiednio mniejsze, tzn. średnia wysokość Carex gracilis wynosi około 130 cm ( 160 cm), liście mają średnią szerokość 0,7 cm ( 0,8), a kwiatostany mierzą średnio 23 cm ( 29) (tab. 2). Jest to prawdopodobnie związane z bliskim sąsiedztwem torfianek, do których spływa woda gruntowa, co powoduje obniżenie poziomu podtopienia najbliższych fitocenoz, a tym samym wpływa na wielkość wykształcanych przez nie organów nadziemnych i podziemnych. W okresie roztopów i wiosennych wezbrań woda na powierzchni gruntu stagnuje do około 20 cm, latem natomiast opada poniżej powierzchni wtedy szuwary te są wykaszane w ramach planu ochrony Parku. Terenem występowania tego szuwaru są torfowiska niskie, które w przeszłości (najprawdopodobniej w latach 60-70. XX w.) były eksploatowane w celach opałowych. Po tych zabiegach pozostały do dziś dużych rozmiarów (po kilkanaście arów)

Badania paleobotaniczne osadów organiczno-mineralnych w szuwarach turzycowych... 9 torfianki wypełnione wodą, w których rozwijają się takie zespoły, jak Hydrocharitetum morsus-ranae, Nupharo-Nymphaeetum albae, Lemnetum trisulcae oraz zbiorowisko z osoką aloesowatą Stratiotes aloides. Liczącym się zespołem szuwarowym jest również kępiasty szuwar turzycy sztywnej Caricetum elatae, występujący na Polderze Północnym, na południe od Dąbroszyna. Zwarte niewielkie płaty tego zespołu znajdują się także na południu Parku, gdzie występują wzdłuż rowów z wodą i na brzegach dołów torfowych, jako zbiorowiska ekotonowe między szuwarem Caricetum gracilis, a zespołami roślin wodnych (np.: Hydrocharitetum morsus-ranae, Lemnetum trisulcae). Marginalne znaczenie ma szuwar turzycy błotnej Caricetum acutiformis, spotykany tylko na odosobnionych stanowiskach między kanałami, a głównym korytem Warty na Polderze Północnym. W stadium zanikowym jest zespół turzycy pęcherzykowatej Caricetum vesicariae, która rośnie raczej sporadycznie w domieszce zespołu Caricetum gracilis (tab. 1). W niektórych miejscach, zazwyczaj na wyniesionych obrzeżach kanałów rzadziej ulegających podtopieniu, zachowały się nieduże płaty zespołu Caricetum distichae z gęsto rosnącą turzycą dwustronną (Carex disticha). Na terenie Parku Narodowego nie rośnie już zespół turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae, który w środkowej i północnej Polsce należy do najczęściej notowanych zbiorowisk roślinnych (Denisiuk 1980). W miejscach wyraźnie suchszych, zwłaszcza w północnej części parku występują jeszcze płaty zdegradowanego zespołu turzycy lisiej Caricetum vulpinae. W lokalnych, niedużych mokrych zagłębieniach ostały się jeszcze płaty zespołu sitowia leśnego (Scirpetum sylvatici). W szacie roślinnej Parku Narodowego zaliczane są one do jednostek wzbogacających różnorodność biocenotyczną i siedliskową, umożliwiającą gniazdowanie i rozmnażanie się ptaków wodno-błotnych. Wyniki badań paleobotanicznych i dyskusja Pobrane w trakcie wierceń próby osadów, w postaci rdzeni, różnią się od siebie. Odmienność dotyczy typu ich osadów oraz składu botanicznego, jaki w nim stwierdzono. Wynika to z różnych warunków środowiska, w którym się wykształciły. Osady na pierwszym stanowisku (rdzeń UWA I/07 o długości 450 cm) akumulowały się w dwóch różnych środowiskach. Początek powstania osadu wiąże się z jego sedymentacją w zbiorniku wodnym. Być może było to starorzecze, którego obecność potwierdzają nie tylko osady w postaci gytii grubodetrytusowej (z dodatkami mułku lub piasku i mułku), ale również spoczywające w nim makrofosylia roślin wodnych (ryc. 2). W osadzie na głębokości 450-110 cm natrafiono na owoce: wywłócznika kłosowego (Myriophyllum spicatum) i włosienicznika (Batrachium sp.) oraz nasiona: grążela żółtego (Nuphar lutea), grzybienia białego (Nymphaea alba) i rzęsy drobnej (Lemna minor), której obecność w osadach naszych szerokości geograficznych, w postaci nasion jest bardzo rzadko notowana (Landolt 1986). O tym, że nie był to zbiornik głęboki (bo zaledwie kilkumetrowy) świadczą, poza wyżej wymienioną obecnością kopalnych roślin, również pozostałości fosyliów osoki aloesowatej (Stratiotes aloides) w postaci kolców, pochodzących z brzegów jej liści. Niestety, nasion osoki aleosowatej dość rzadkich w osadach holoceńskich (Tobolski 2000) nie znaleziono. Kopalne nasiona w gytiach holoceńskich podają Gałka (2007a,b) oraz Gałka i Onuch (2007). Ciekawym epizodem w rozwoju tego zbiornika był okres, gdy powstała w nim kilkucentymetrowa warstewka osadów jeziornych w postaci gytii wapienno-detrytusowej z mułkiem. Osady zawierające węglan wapnia, zostały zanotowane tylko w rdzeniu UWA I/07 na głębokości 431-423,5 cm (ryc. 2). Obecność związków wapnia w środowisku wodnym spowodowała kolonizację podłoża ówczesnego zbiornika wodnego przez ramienice Chara sp., których oospory zalegały tylko w tej warstwie. Na obrzeżach lądowiejącego, stopniowo wypełniającego się osadami organiczno-mineralnymi zbiornika rosły liczne gatunki szuwarowe. W osadach natrafiono m.in. na makroszczątki pałki (Typha sp.), oczeretu jeziornego (Schoenoplectus lacustris), kropidła wodnego (Oenanthe aquatica) i żabieńca babki wodnej (Alisma plantago-aquatica). Z powodu mocnego stopnia rozkładu torfu oraz niewielkiej w nim reprezentacji makrofosyliów roślin rosnących na torfowisku niskim, rozwiniętym na osadach jeziornych, nie można dokładnie określić, które rośliny torfotwórcze wykształciły torf. Można jednak posłużyć się zapisem ich obecności, jaki powstał w trakcie funkcjonowania na tym obszarze zbiornika wodnego. Oprócz nasion i owoców roślin wodnych do zbiornika trafiały również makrofosylia roślin rosnących w jego sąsiedztwie. Z tego też względu możemy stwierdzić, że najprawdopodobniej torfowisko rozwinęło się w wyniku procesu torfotwórczego, w którym brały udział turzyce, bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata) i karbieniec pospolity (Lycopus europaeus). W przeszłości na tym obszarze rosły współcześnie chronione rośliny zielne, tj.: włosienicznik Batrachium sp. (obecnie występują: w. rzeczny B. fluitans, w. tarczowaty B. peltatum, w. pędzelkowaty B. penicillatum, w. skąpopręcikowy B. trichophyllum), Nuphar lutea, Nymphaea alba i Menyanthes trifoliata. Ważnym wynikiem jest stwierdzenie, iż na pierwszym badanym stanowisku (UWA I/07) nie stwierdzono w osadach, na których współcześnie rośnie Carex riparia, jej generatywnych makrofosyliów w postaci owoców (orzeszka lub pęcherzyka). Można zatem przypuszczać, że Carex riparia jest stosunkowo młodym przybyszem w tej części Parku. Brak obecności orzeszków tego gatunku w starszych i młodszych osadach może świadczyć również o długotrwałym pasożytnictwie głowni Anthracoidea subinclusa, która została stwierdzona na tym obszarze na tym gatunku turzycy. Obecność grzyba uniemożliwia wykształcenie trwałych,

10 Gałka M., Denisiuk M. Ryc. 2. Diagram makroszczątków roślinnych ze stanowiska UWI/07: 1 mocno rozłożony torf (Sh4, +, Gmin+ - Sh2, Gmin2, +,), 2 gytia grubodetrytusowa (Ld2, Dh1, Dg1, Gmin+), 3 piasek z gytią grubodetrytusową (Gmin2, Ld1, Dh1, Dg+), 4 mułek z gytią detrytusową (Ag2, Ld1, Dh1, Dg+, 5 mułek z piaskiem (Ag2, Gmin2, Dh+, Dg+), 6 gytia detrytusowa z mułkiem i piaskiem (Ld2, Ag1, Gmin1, Dh+, Dg+), 7 gytia wapienno-detrytusowa z mułkiem (Lc1, Ld1, Dh1, Ag1, Dg+), 8 piasek (Gmin4, Dh+, Dg+), o owoce, otr owoce trójznamieniowe, odw owoce dwuznamieniowe, n nasiona, oos oospory, k kolce z brzegu liścia.

Badania paleobotaniczne osadów organiczno-mineralnych w szuwarach turzycowych... 11 Ryc. 3. Diagram makroszczątków roślinnych ze stanowiska UWII/07: 1 mocno rozłożony torf (Sh4, +, Gmin+ - Sh3, 1, Gmin+), 2 średnio rozłożony torf zielny ( 2, Sh2), 3 słabo rozłożony torf zielny ( 3, Sh1), 4 piasek z torfem zielnym (Gmin2, 2 Gmin3, 1), 5 piasek (Gmin4), o owoce, otr owoce trójznamieniowe, odw owoce dwuznamieniowe, n nasiona, oos oospory, past pastorały.

12 Gałka M., Denisiuk M. zdolnych do rozsiewu orzeszków z pęcherzykami, a przez to ogranicza generatywną reprodukcję (Chlebicki 2004), w związku z czym zachodzi tu głównie wegetatywny sposób rozmnażania, co uzasadnia wykształcanie przez Carex riparia obfitych części podziemnych (korzeni i rozłogów) na tym stanowisku badań. Historia rozwoju drugiego badanego zbiornika akumulacji biogenicznej jest inna. Jego początek związany jest z wtórnym zabagnieniem mineralnego podłoża, wskutek podniesienia poziomu wód gruntowych. Szerszy opis, wraz ze schematem rozwoju takiego torfowiska podali m.in. Overbeck (1975) i Tobolski (2003). Paludyfikacja tego obszaru przyczyniła się do jego kolonizacji przez rośliny torfotwórcze, tj.: turzyce, trzcinę, pałkę oraz bobrek trójlistkowy, które rozpoczęły wykształcać podkład torfu. Najbardziej produktywne były jednak turzyce, których korzenie są najliczniejszym składnikiem torfu, miejscami (głębokość 90-40 cm) przekraczając 80% ogólnej masy torfu. Trzcina, której liczną obecność wegetatywnych organów stwierdzono w spągu analizowanego rdzenia, na głębokości 300-260 cm, była obok turzyc drugim najważniejszym komponentem budującym torf. Powierzchnia torfowiska podczas jego rozwoju znajdowała się, co najmniej kilkakrotnie, pod wodą lub była mocno podtopiona. Świadczą o tym znajdowane w torfie owoce i nasiona roślin szuwarowych. Największą ich obecność stwierdzono na głębokościach 225-200 cm w przypadku Schoenoplectus lacustris oraz na głębokości 250-235 cm dla Typha sp. (ryc. 3). Występowanie okresów, w których doszło do znacznego zwiększenia wilgotności podłoża potwierdzają również spoczywające w torfie oospory ramienic, których największe nagromadzenie zanotowano na głębokości 180-155 cm. W trakcie analizy składu botanicznego pobranych rdzeni z osadami organiczno-mineralnymi oznaczono 48 kopalnych taksonów roślin, w tym 35 gatunków. Zestawiono je w listę florystyczną (tab. 3), z podziałem na grupy w zależności od wymagań środowiskowych, głównie wilgotnościowych, roślin. Wnioski W wyniku przeprowadzonych badań ekologicznofitosocjologicznych oraz paleobotanicznej analizy osadów organiczno-mineralnych w szuwarach turzycowych Parku Narodowego Ujście Warty, można wysunąć następujące wnioski: 1. Rozwój torfowisk w ujściowym odcinku Warty rozpoczął się poprzez lądowienie obszarów wodnych (starorzeczy) oraz w wyniku zabagnienia powierzchni mineralnych. 2. Wobec braku makrofosyliów Carex riparia w badanych osadach, można wstępnie przypuszczać, iż jest ona świeżym przybyszem na terenie badanych stanowisk. Nieobecność orzeszków może również wskazywać na długotrwałe pasożytowanie głowni Anthracoidea subinclusa na tym gatunku turzycy w obszarze badawczym. 3. Na terenie zbiorników akumulacji biogenicznej rosło w przeszłości, co najmniej, 48 taksonów roślin. Część z nich należy do roślin torfotwórczych. 4. Ze składu florystycznego, ustalonego na podstawie makrofosyliów można wnioskować, że w dawnym zbiorniku wodnym występowały zbiorowiska immersyjne, złożone z takich hydrofitów jak Batrachium sp., Hippuris vulgaris, Myriophyllum spicatum i Chara sp., które współcześnie obecne są w zbiornikach wód stojących. 5. Lustro wody lądowiejącego zbiornika prawdopodobnie pokrywały także rośliny pływające na powierzchni, lecz zakorzenione w mule dennym, jak: Nuphar lutea, Stratiotes aloides, Nymphaea alba, Sagittaria sagittifolia, tworzące zespoły roślinne podobne do współcześnie istniejących. 6. Prawdopodobnie w zarośniętych zbiornikach wytworzyły się telmatyczne zespoły roślinne o charakterze szuwarów, w których dominowały takie gatunki, jak: Phragmites australis, Schoenoplectus lacustris, S. tabernaemontani, Typha sp., Oenanthe aquatica, Carex pseudocyperus, Carex sp. (C. gracilis?), Sparganium emersum, S. erectum, Scirpus sylvaticus, Peucedanum sp., Ranunculus lingua, R. sceleratus i inne. 7. Jednym z ogniw w zarastaniu zbiorników wodnych były prawdopodobnie niskoturzycowe młaki torfowiskowe. Wskazują na to takie gatunki, jak: Carex nigra, Comarum palustre, Menyanthes trifoliata, Ranunculus flammula, Juncus articulatus. 8. Współcześnie na terenie Parku Narodowego Ujście Warty na rozległych obszarach występują dwa dominujące zespoły szuwarów turzycowych: zespół turzycy brzegowej Caricetum ripariae oraz zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis tworzące okazale wykształcone fitocenozy, stanowiące biotopy ptaków wodnobłotnych, znajdujących tu dogodne warunki do gniazdowania i rozrodu. Literatura Borysiak J. 1994. Struktura roślinności lądowej środkowego i dolnego biegu Warty. Wyd. Nauk. UAM w Poznaniu, Biologia, 52: 1-258. Chlebicki A. 2004. Od pasożytnictwa do mutualizmu, konsekwencje długotrwałych interakcji. Kosmos 53, 1: 33-38. Denisiuk M. 2002. Przyroda Parku Narodowego Ujście Warty w okresie wysokiej fali powodziowej. W: Denisiuk Z. (red.) Strategia zachowania różnorodności biologicznej i krajobrazowej obszarów przyrodniczo cennych dotkniętych klęską powodzi. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 62-66. Denisiuk M., Denisiuk Z. 2001. Park Narodowy Ujście Wary w systemie parków narodowych w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57, 5: 18-32.

Badania paleobotaniczne osadów organiczno-mineralnych w szuwarach turzycowych... 13 Denisiuk M., Denisiuk Z. 2002. Obszary chronione znajdujące się w zasięgu nawalnych deszczów i zagrożeń powodziowych. W: Denisiuk Z. (red.) Strategia zachowania różnorodności biologicznej i krajobrazowej obszarów przyrodniczo cennych dotkniętych klęską powodzi. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 24-27. Denisiuk M., Denisiuk Z. 2006. Ochrona obszarów wodno-błotnych w parkach narodowych. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62, 2: 3-27. Denisiuk M., Denisiuk Z. 2007. Ochrona przyrody i krajobrazu w parkach narodowych. Eduk. Biolog. i Środow. 4, 24: 13-31. Denisiuk M., Bartoszewicz M. 2008. Szuwary turzycowe jako biotopy ptaków wodno-błotnych w Parku Narodowym Ujście Warty. Parki Nar. Rez. Przyr. (w druku). Denisiuk Z.1967a. Roślinność łąk turzycowych w dolinie Warty (klasa Phragmitetea). Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Pr. Kom. Biol. 32, 2: 1-96. Denisiuk Z. 1967b. Roślinność łąk turzycowych w dolinie Warty (klasa Scheuzerio-Caricetea fuscae). Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Pr. Kom. Nauk Roln. i Kom. Nauk Leśn. 23, 2: 355-415. Denisiuk Z. 1980. Łąki turzycowe Wielkopolski (Klasa Phragmitetea). Studia Naturae, A, 20: 1-140. Denisiuk Z. (red.) 2002. Strategia zachowania różnorodności biologicznej i krajobrazowej obszarów przyrodniczo cennych dotkniętych klęską powodzi. Inst. Ochr. Przyr., Kraków: 1-299. Dobrowolski K.A., Lewandowski K. (red.) 1998. Ochrona środowisk wodno-błotnych w Polsce. Stan i perspektywy. Ofic. Wyd. Inst. Ekol. PAN, Dziekanów Leśny: 1-188. Ehrnsberger R., Dabert J., Błaszak Cz. (red.) 1999. Przyroda rezerwatu Słońsk. Wyd. Acarus, Poznań: 1-144. Ellis M.B, Ellis J.P. 1985. Microfungi on Land Plants: an Identification Handbook, Croom Helm. Gałka M. 2007a. Geograficzno-historyczne studium mokradeł południowo-wschodniej części Ziemi Świeckiej, Prace Zakładu Biogeografii i Paleoekologii UAM, Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 1-98. Gałka M. 2007b. Zmiany jeziorno-torfowiskowe w ujściowym odcinku Strugi Siedmiu Jezior. Bogucki, Wyd. Nauk. Poznań: 1-76. Gałka M, Onuch M. 2007. Zbiornik południowy i pogrzebane złoża bagienne. W: Grygorowicz A., Milecka K., Tobolski K. (red.) Architektoniczno-przestrzenne i przyrodnicze podstawy rekonstrukcji wczesnośredniowiecznych założeń obronnych Giecza, Wyd. Politech. Poz.: 113-122. Gałka M., Kalisz B. 2008: Szczątki roślin kopalnych w glebach mułowych sandru mazursko-kurpiowskiego. Roczniki Gleboznawcze (w druku). Kaniecki A. 2004. Poznań. Dzieje miasta wodą pisane. Wyd. PTPN, Poznań: 1-717. Kowalewski G., Schubert T., Tobolski K. 2002. Geologia i historia niektórych torfowisk Tucholskiego Parku Krajobrazowego. W: Ławrynowicz M., Rózga B. (red.) Tucholski Park Krajobrazowy 1985-2000. Wyd. Uniw. Łódzkiego: 356-367. Kowalewski G. 2003. Przeobrażenia jezior i mokradeł w strefie oddziaływania Zbiornika Koronowskiego. Prace Zakładu Biogeografii i Paleoekologii UAM. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 1-62. Lamentowicz M. 2005. Geneza torfowisk naturalnych i seminaturalnych w Nadleśnictwie Tuchola, Prace Zakładu Biogeografii i Paleoekologii UAM. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 1-103. Landolt E. 1986. e family of Lemnaceae a monographic study [w:] Biosystematic investigations in the family of duckweeds (Lemnaceae), 2, Zürich. Lesicki A., Błaszak Cz., Dabert J., Ehrnsberger R. (red.) 2000. Results of Zoological, Botanical and Hydrological Investigations in the Słońsk Nature Reserve in Years 1994-1996. Biolog. Bull. of Poznań, 37, 2: 181-341. Matuszkiewicz W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Wyd. Nauk. PAN, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering Plants and Pteridophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Inst. of Botany, PAS, Kraków. Overbeck F. 1975. Botanisch-geologische Moorkunde. Wachholz. Neummünster. Paulech P., Magic D. 2002. Antracoidea subinclusa (Körn.) Bref. (Ustilaginales) na Carex distans L. na Slovensku. Bull. Slov. Bot. Spoločn., Bratislava, 24: 31-33. Pawlaczyk P., Wołejko L., Jermaczek A., Stańko R. 2001. Poradnik ochrony mokradeł. Wyd. Lubusk. Klubu Przyr., Świebodzin: 1-272. Piasecka J.E. 1974. Zmiany stosunków hydrologicznych w dolinie Warty, Czas Geograf. 2: 229-238. Radwan S., Kornijów R. (red.) 1999. Problemy aktywnej ochrony ekosystemów wodnych i torfowiskowych w Polskich Parkach Narodowych. Wyd. UMCS, Lublin. Radwan S., Płaska W. 2005. Zasady ochrony ekosystemów wodno-torfowiskowych w świetle Dyrektywy Wodnej i Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej. W: Chmielewski T. J. (red.) 15 lat Poleskiego Parku Narodowego. Monografia. Pol. Park. Nar., Warszawa, Lublin, Urszulin: 135-140. Szoszkiewicz J. 1967. Zbiorowiska roślinne łąk łęgowych w dolinie Warty. Cz. A. Zbiorowiska klasy Phragmitetea i Plantaginetea. Pr. Kom. Nauk Roln. i Kom. Nauk Leśn. PTPN, 23, 2: 465-501. Tobolski K. 2000. Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych, PWN, Warszawa. Tobolski K. 2003. Torfowiska na przykładzie Ziemi Świeckiej, Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły, Świecie: 1-255. Tobolski K., Gałka M. 2008a. Wstępne rezultaty badań historii roślinności okolic Barcina i Łabiszyna, Przyroda okolic Barcina i Łabiszyna (w druku). Tobolski K., Gałka M. 2008b. Tymczasowa wiadomość o genezie i paleoekologii zatorfionej doliny Noteci koło Barcina, Studia Limn. et Telm. (w druku). Tobolski K., Gałka M. 2008c. Kopalne stanowisko kłoci wiechowatej (Cladium mariscus) w dolinie Brdy przy ujściu do jeziora Widoczno (Zaborski Park Krajobrazowy), (w tym tomie). Tomaszewicz H. 1979. Roślinność wodna i szuwarowa Polski. Rozpr. Uniw. Warszaw., 160: 1-324.

14 Gałka M., Denisiuk M. Tabela 3. Lista kopalnych taksonów roślin stwierdzonych na terenie dwóch stanowisk w Parku Narodowym Ujście Warty Drzewa I II Gatunki torfowisk niskich I II 1. Alnus glutinosa + + 22. Alisma plantago-aqatica + + 2. Betula sec. albae + 23. Carex pseudocyperus + + 3. Sambucus nigra + 24. Carex nigra + Rośliny zielne 25. Carex sp. (odw) + + Gatunki wodne 26. Carex sp. (otr) + + 4. Batrachium sp. + 27. Cirsium sp. + 5. Chara sp. + 28. Comarum palustre + 6. Hippuris vulgaris + 29. cf. Epilobium palustre + 7. Lemna minor + + 30. Juncus articulatus + 8. Myriophyllum spicatum + 31. Lycopus europaeus + 9. Nuphar lutea + 32. Lythrum salicaria + + 10. Nymphaea alba + 33. Mentha aquatica + 11. Sagittaria sagittifolia + 34. Mentha sp. + 12. Stratiotes aloides + 35. Menyanthes trifoliata + + Gatunki szuwarowe 36. Peucedanum sp. + 13. Oenathe aquatica + + 37. Potentilla sp. + 14. Phragmites australis + 38. Ranunculus flammula + + 15. Schoenoplectus lacustris + + 39. Ranunculus lingua + + 16. Schoenoplectus tabernaemontani + 40. Ranunculus repens + 17. Sparganium emersum + 41. Ranunculus sceleratus + 18. Sparganium erectum + 42. Ranunculus sp. + + 19. Typha sp. + + 43. Rumex sp. + Gatunki terrestryczne 44. Scirpus sylvaticus + 20. Urtica dioica + + 45. Solanum dulcamara + 21. Poaceae + 46. Stachys palustris + 47. Thelypteris palustris + 48. Valeriana officinalis + Objaśnienia: I stanowisko UWA I/07, II stanowisko UWA II/07, odw owoce dwuznamieniowe, otr owoce trójznamieniowe