HINDUIZM (2) Bogowie

Transkrypt

1 HINDUIZM (2) Bogowie Indowie przypisują moc nadprzyrodzoną zjawiskom przyrody. Należy tu wymienić kult Matki Ziemi, niektórych gór (Kailas, Himalaje), kamieni fallicznych, niektórych rzek (Ganges, Jamuna), drzewa figowego, pewnych zwierząt (małpy, krokodyle, węże), zwłaszcza krowy, której nie wolno zabijać. Zmarli bohaterowie i święci wzywani są na pomoc w potrzebie. Poza tym czci się wielu bogów jako opiekunów różnych stron świata lub kierujących określonymi zjawiskami natury, np. słońcem i księżycem, wiatrem i wodą, burzą czy ogniem. Naczelne miejsce w hinduskim panteonie zajmują trzej wielcy bogowie: Brahma, Wisznu i Sziwa. Czasem przedstawiani bywają w postaci trójcy (trimurti): Brahma jest symbolem stworzenia, Wisznu trwania, a Sziwa zniszczenia świata. Owa trójca jest raczej filozoficzną abstrakcją, która w życiu religijnym nie ma wielkiego znaczenia. Wbrew pozorom Brahma nie jest najwyższym bogiem bramanizmu; nazwa religii wywodzi się od kapłanów zwanych braminami, a nie od nazwy boga. Brahma jest tylko demiurgiem, który na rozkaz wyższego boga stwarza świat. Prawdopodobnie początkowo był on uosobieniem bezosobowego Absolutu upani-szad. Istnieje niewiele świątyń poświęconych bogowi Brahmie. Najwyższymi bogami hinduistów są Wisznu i Sziwa. Każdy z nich uważany jest przez swoich czcicieli za jedynego przedwiecznego pana świata; inni bogowie, jako istoty przemijające, podlegają prawu wędrówki dusz. Bóg Wisznu (Przenikający) znany był już w Wedzie, ale jako jeden z wielu. Wisznu przedstawiany jest zwykle z czterema rękami, w których trzyma dysk, lotos, muszlę i pałkę; czasem widzi się go jak odpoczywa na wężu świata, a jego małżonka Lakszmi, bogini piękności i szczęścia, masuje mu stopy. Wisznu niejednokrotnie pojawiał się na ziemi jako zwierzę lub człowiek dla ratowania ludzkości lub pokonania potworów. Wymienia się dziesięć jego awatarów (wcieleń, zstąpień). W jednym ze swych wcieleń pojawia się jako Kriszna i udziela pouczeń filozoficznych księciu Ardżunie. Nauki te przedstawia poemat Bhagawadgita. Kriszna przeżywa wiele przygód miłosnych. W końcu zostaje zabity przez myśliwego, który z dala bierze go za gazelę. Nowsza literatura hinduistyczna w obrazie miłości Kriszny i Radhy widzi zwykle więź Boga z ludzką duszą. Sziwa (Miłosierny) zawiera w sobie cechy wielu bogów wedyjskich, w szczególności boga burzy, Rudry. Nosi naszyjnik z ludzkich czaszek, w czterech rękach trzyma trójząb, łuk i bęben. Budzi grozę, gdyż tańcem swym sprowadza zagładę. Ponadto jako władca płodności czczony jest w symbolu fallusa. Bywa też wzorem dla ascetów, którzy uprawiają jogę. Sziwa posiada zatem różne cechy.

2 Zazwyczaj dobremu Wisznu przeciwstawia się złego" Sziwę. Aczkolwiek w wielu poematach Sziwa występuje w roli zbawiciela i pocieszyciela. Jego małżonka posiada również mieszane rysy - złośliwe i dobroczynne. Hinduizm jest swoistym konglomeratem religijnym: od prymitywnego politeizmu do uduchowionego monoteizmu czy panteizmu. Hinduiści w swej większości są monoteistami o tyle, że wierzą w jedynego odwiecznego osobowego władcę świata (Iszwara), którego sługami są liczni przemijający bogowie. Istnieje jednak silny kierunek wśród autorów ksiąg wedyjskich, którzy skłaniają się do panteizmu, uznając istnienie nieosobowej jedni" źródła wszystkiego, co jest na świecie. Kult Bramini są dziedziczną kastą kapłańską. Tylko część z nich pełni funkcje duchownych w świątyniach lub nauczycieli religijnych (Guru); większość wykonuje świeckie zawody. Duchową pieczę spełniają również mnisi żyjący w klasztorach, należący do różnych zakonów i sekt, oraz wędrowni asceci, bardzo poważani przez ludność, żyjący z jałmużny. Ariowie czcili wpierw swych bogów pod gołym niebem, na umajonych trawą ołtarzach. Obrzędy kultowe polegały głównie na podtrzymywaniu świętego ognia ofiarnego, na składaniu ofiar z ziarna ciasta, zabitych zwierząt i odurzającego napoju (soma). Obecnie kult sprawuje się w świątyniach przed posągami lub symbolami bogów. Śpiewa się hymny, myje się, namaszcza i ozdabia posągi bogów, zapala im światełka, okadza je, obdarowuje posiłkiem i kwiatami. Ofiary krwawe składa się dziś tylko niektórym bogom. Podczas świąt wizerunki bogów obwozi się po mieście. Rokrocznie pielgrzymuje się gromadnie do miejsc kąpieli w Benares, Mathura, Allahabadzie itd., gdzie obmywa się ze swych grzechów. Do obowiązków hinduisty należą określone posty i umartwienia, zachowanie pewnych ślubów, oddawanie się medytacji; wszystko to oczyszcza człowieka i pomnaża jego dobre czyny (karma). Tylko asceci grzebani są w pozycji kucznej, zwłoki innych ludzi są palone. Kastowość Podział na kasty jest cechą charakterystyczną hinduizmu jako systemu religijnospołecznego. Istnieją cztery kasty: bramini, wojownicy, rolnicy i rzemieślnicy, siudrowie wykonujący zawody służebne. Poniżej ostatniej kasty istnieje jeszcze bardzo liczna warstwa społeczna (ponad 50 milionów) pariasów (nietykalnych), którzy są uważani za nieczystych i dlatego mogą wykonywać jedynie nieczyste" posługi zamiataczy ulic, czyścicieli ustępów, oprawców itp. Obecnie uważa się ich za członków hinduizmu. Oprócz czterech kast podstawowych istnieje jeszcze parę tysięcy podkast. Małżeństwo można zawrzeć tylko w obrębie własnej podkasty. Określone zwyczaje, wykonywanie pewnych zawodów, wspólne posiłki wyróżniają przedstawicieli

3 poszczególnych kast; nie wolno jeść razem z członkiem niższej kasty, a nawet spożywać potrawy sporządzonej przez niego i pić wody podawanej przez niego. Sposób ubierania, noszenia fryzury jest ściśle określony dla jakiejś kasty. Niezachowanie przepisów może pociągnąć wykluczenie z kasty. W wielu kastach dozwolone jest tylko jarskie pożywienie, a napoje alkoholowe są zakazane. Wskazania moralno-religijne Prawo moralne przejawia się we wszechświecie. Kto je przestrzega, tego dobre czyny (karma) będą nagrodzone w ponownych narodzinach. Hinduiści sądzą, że osobowy Bóg lub bezosobowa Prajednia powoduje niezakłócone działanie owego prawa. Człowiek winien we własnym interesie postępować zgodnie z zasadami moralnymi, by móc wznosić się wyżej w kolejnych narodzinach. Księgi praw podają nakazy obowiązujące wszystkich. Z uwagi na system kastowy istnieją jednak prawa szczególne, tyczące jednej kasty, np. wojownicy mogą polować i jeść mięso, natomiast innym tego nie wolno. Prawo moralne jest ściśle związane z zachowaniem określonych przepisów rytualnych. W hinduizmie nie ma najwyższej instancji, która by rozstrzygała, co dobre, a co złe; o tym decyduje obyczaj i zwyczaj. Hinduizm ukazuje swym wyznawcom cztery cele: rozkosz zmysłową (kama), zdobywanie dóbr materialnych (artha), wypełnianie obowiązków obywatelskich i religijnych (dharma) i osiągniecie wyzwolenia (moksza). Każdy następny cel jest lepszy od poprzedniego. Oznacza to, że wyzwolenie jest najwyższym celem, do którego każdy winien dążyć. Widzieliśmy, że istnieją dwie zasadnicze drogi prowadzące do zbawienia. Sekty wisznuickie i sziwaickie wskazują drogę emocjonalną: pobożne przywiązanie do władcy świata umożliwia wyzwolenie dzięki jego łasce, otrzymanej w zamian za wyrzeczenie się świata. Systemy religijne o nastawieniu bardziej filozoficznym, intelektualnym jedyną drogę zbawienia widzą w samodzielnie osiąganym poznaniu wiedzy. Człowiek kontemplujący poznaje, że jego jaźń, duch stanowi jedno z jaźnią wszechświata, czyli Brahmą. Tę drugą drogę zbawienia mocno podkreślał filozofujący bramin Siankara w VIII w. po Chr. Z punktu widzenia najwyższej prawdy istnieje tylko absolutny duch, wieczny i niepodzielny Brahma. Natomiast każda wielorakość jest pozorem spowodowanym naszą niewiedzą. Z punktu widzenia prawdy niższej, uwarunkowanej naszą niewiedzą rzeczywistość świata ukazuje się nam wielopostaciowo, świat stanowi miejsce wędrówek niezliczonych dusz o materialnej powłoce, zaś Brahma jest wiecznym osobowym władcą świata, który okresowo stwarza i niszczy kosmos. Człowiek spełniający wiernie obowiązki cywilne i religijne winien osiągnąć taki stopień oczyszczenia, w którym dojrzeje do poznania najwyższej prawdy. Kto rozpozna jedność swego ducha z praprzyczyną wszelkiego

4 bytu oraz zrozumie, że wszelka wielość i każde cierpienie na ziemi są jedynie ułudą spowodowaną przez niewiedzę, ten jest zbawiony. Po śmierci dusza, obleczona w subtelne, niewidzialne ciało przechodzi do innego istnienia. Jeśli nie osiągnie go od razu, odbywa wędrówkę, podczas której syci swój głód posiłkiem przynoszonym przez krewnych na ofiarę zmarłym. Kto popełnił szczególnie przewrotne czyny, tego wędrówka duszy na ziemi bywa przerwana przez pobyt w piekle, trwający nawet tysiące lat. Nagrodą zaś za czyny dobre jest określony pobyt w niebie. Kto wyzwolił się już z konieczności ponownych wcieleń i narodzin, przebywa na stałe w świecie pozaziemskim w obecności boga. Według wedanty Siankary całkowicie wygasa wówczas wszelka indywidualność, którą wchłania wszechogarniający duch. Hinduizm a chrześcijaństwo Niektórzy dostrzegają podobieństwo między chrześcijaństwem a hinduizmem w jego nauce o trójcy bogów (trimurti) i o wcieleniu Kriszny. Trójcę bogów w hinduizmie ukazuje Brahma symbol stworzenia, Wisznu zachowania, Sziwa zniszczenia i odrodzenia. Koncepcja ta tylko pozornie przypomina chrześcijańską Trójcę, w istocie bardzo się od niej różni. Powstała ona z pewnością na gruncie hinduistycznej tendencji sprowadzania wszystkiego do jedności. Pierwotnie funkcję jednoczącą pełnił sam Brahma, później gdy wzrósł kult bogów Wisznu i Sziwy dodano mu istoty towarzyszące. Trójca (trimurti) w hinduizmie to raczej wyraz synkretyzmu religijnego charakteryzującego tą religię; nie jest to jakaś prawda wiary, lecz raczej rezultat teoretycznej spekulacji pod wpływem panteistycznego monizmu. Z końcem XIX wieku L. Jacoliot utrzymywał, że życie i nauka Chrystusa jest jedynie kopią dziejów i pouczeń Kriszny. Na pozór historia Kriszny pod wieloma względami przypomina dzieje Chrystusa. Kriszna, syn Wasudewy i Dewaki, jest prześladowany przez stryja, wychowuje się wśród pasterzy, żyje beztrosko do chwili, gdy ujawnia się jako wcielenie boga Wisznu i dokonuje czynów bohaterskich. Głosi naukę o miłości boga i potrzebie bezinteresowności oraz dobroci wobec wszystkich, o konieczności opanowania egoizmu. Jak wytłumaczyć te podobieństwa? Epos Mahabharata z poematem Bhagawadgitą, purany (starożytne tradycje, legendy), Bhagawata i Wisznu, gdzie opisane są dzieje Kriszny, pochodzą z III-VI w. W tym czasie chrześcijaństwo było już znane w Indiach od czasów św. Tomasza Apostoła, a potem nestorianizmu. Nie można zatem wykluczyć wpływu chrześcijańskich Ewangelii na legendę o Krisznie, a nie odwrotnie. Hinduizm w przeciwieństwie do innych wielkich religii nie ma określonego założyciela; nie przyjmuje też do swej wspólnoty poszczególnych jednostek nawróconych: warunkiem wyznawania hinduizmu jest przynależność do jednej z

5 kast. Nawrócenie na hinduizm może nastąpić jedynie w taki sposób, że cały ród czy szczep nawróconego wciela się doń jako nową kastę. Przyjęcie odbywa się przez obrzęd oczyszczenia z poprzednich win. W świecie zachodnim zainteresowanie hinduizmem nie wynika z działalności misyjnej jego wyznawców, lecz jest owocem lektury przekładów upaniszad i Bhagawadgity, a także wpływu, jakie te dzieła wywarły na niektórych myślicieli, jak Schelling. W. v. Humboldt czy Schopenhauer. W wieku XX do wielkiego rozgłosu tej religii przyczynili się walnie Rabindranath Tagore, laureat literackiej nagrody Nobla (1913) i Mahatma Gandhi, przywódca narodu, któremu Indie zawdzięczają niepodległość (1947). Gandhi nawoływał do powrotu do filozoficznych i religijnych tradycji Indii, którym sam był heroicznie wierny. Dla wszystkich bez względu na przekonania religijne stał się Gandhi wzorem człowieka, który w oparciu o rozumowe przesłanki, nawet bez odwoływania się do nakazów objawionych umie stawiać sobie wysokie wymagania etyczne, by ocalić człowieczą godność. Przykładem może być jego wizja małżeństwa: od chwili mego małżeństwa ideałem, który mi przyświecał, była monogamia, a wierność, jaką dochowałem mojej żonie, stanowiła część mego umiłowania prawdy". Chrześcijaństwo z szacunkiem odnosi się do hinduizmu, w którym jak w każdej religii istnieje wiele cennych wartości. Wyrazem tego są słowa soborowej deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich: :...w hinduizmie ludzie badają i wyrażają boską tajemnicę poprzez niezmienną obfitość mitów i wnikliwe koncepcje filozoficzne i szukają wyzwolenia z udręk naszej egzystencji albo w różnych formach życia ascetycznego, albo w głębszej medytacji, albo w miłującej i ufnej ucieczce do Boga". Ks. Kazimierz Bukowski