BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM XI

Transkrypt

1 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM XI

2 BIELSCENSIA-ZYVIECENSIA STUDIA THEOLOGICA TOM XI INSTYTUT TEOLOGICZNY IM. ŚW. JANA KANTEGO BIELSKO-BIAŁA 2010

3 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM XI INSTYTUT TEOLOGICZNY IM. ŚW. JANA KANTEGO BIELSKO-BIAŁA 2010

4 RADA PROGRAMOWA KS. PROF. ZW. DR HAB. TADEUSZ BORUTKA Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie BP PROF. DR HAB. ANDRZEJ FRANCISZEK DZIUBA Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie KS. DR HAB. STANISŁAW GŁAZ Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Igatianum w Krakowie KS. PROF. DR HAB. JAN GÓRSKI Uniwersytet Śląski KS. PROF. DR HAB. JÓZEF KIEDOS Uniwersytet Śląski KS. PROF. DR HAB. ZDZISŁAW KIJAS OFMCONV. Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie KS. DR HAB. JAROSŁAW KORAL Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie KS. PROF. DR HAB. JERZY LEWANDOWSKI Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie KS. PROF. DR HAB. PIOTR NITECKI Papieski Fakultet Teologiczny we Wrocławiu KS. PROF. DR HAB. JAN ORZESZYNA Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie KS. PROF.. DR HAB. MACIEJ OSTROWSKI Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie KS. PROF. ZW. DR HAB. HENRYK SKOROWSKI SDB Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie KS. PROF. DR HAB. JAN WAL Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie KS. PROF. DR HAB. ANDRZEJ ZWOLIŃSKI Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Komitet Redakcyjny ks. Tadeusz Borutka (przewodniczący) Dawid Jeziorek (sekretarz), Marian Kozielski (korekta) ks. Leszek Łysień, ks. Piotr Greger, ks. Piotr Kroczek Adres Redakcji Instytut Teologiczny im. św. Jana Kantego ul. S. Żeromskiego 5, Bielsko-Biała 7 skr. pocz. 61 tel ; fax it-bielsko@bielsko.opoka.org.pl Tłumaczenie tekstów angielskich mgr Benita Krzak Projekt okładki Dawid Jeziorek ISSN Copyright by Instytut Teologiczny im. św. Jana Kantego, Bielsko-Biała 2010 Bielsko-Żywieckie Studia Teologiczne znajdują się na Liście czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Część B (Pozostałe czasopisma zagraniczne i czasopisma polskie) Wykazu czasopism naukowych wraz z liczbą punktów za umieszczoną w nich publikację naukową. Pozycja 201. Liczba punktów za publikację naukową: 2 ( Studia są dostępne w Internecie pod adresem: Łamanie i opracowanie techniczne Wydawnictwo «scriptum» Tomasz Sekunda tel ; scriptum@scriptum.strefa.pl Druk i oprawa Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, Kraków

5 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 11 (2010) SŁOWO WSTĘPNE Rok akademicki 2009/2010 zbiegł się z obchodami w całym Kościele powszechnym Roku Kapłańskiego ogłoszonego przez papieża Benedykta XVI i przeżywanego pod hasłem Wierność Chrystusa wierność kapłana. Wierność to pojęcie bardzo szerokie. Przede wszystkim jest to postawa wobec rzeczywistości transcendentnej i doczesnej, wynikająca z akceptacji i umiłowania a przejawiająca się w bliskiej więzi człowieka z Bogiem i z drugim człowiekiem, jak również w pragnieniu utrzymania tej więzi wbrew wszelkim trudnościom oraz potwierdzenia jej czynami, nawet za cenę wyrzeczeń, ofiar i poświęceń. Wierność jest postawą ludzi dojrzałych, świadomych swych zadań, świadomych siebie, Boga i innych ludzi, potrafiących docenić znaczenie relacji interpersonalnych, przepełnionych miłością i gotowych do obrony tak osób, jak i wartości, które miłują. Jest wyrazem wewnętrznej potrzeby osoby prawdziwie kochającej, a czasem wręcz narzuca się jako głębokie pragnienie współistnienia. Wierność Bogu i człowiekowi to także wierność prawdzie oraz przekazywaniu prawdy, na drodze do prawdy i na drodze przekazywania prawdy. W tym też kontekście wierności należy odczytywać artykuły i rozprawy zamieszczone w oddawanym do rąk Czytelników tomie Bielsko-Żywieckich Studiów Teologicznych, stanowią one bowiem świadectwo wierności prawdzie w różnych obszarach dyskursu naukowego a zarazem wezwanie czy zachętę do wejścia na drogę prawdy i wierności. Autorów wszystkich tych tekstów można zatem potraktować jako przewodników na pewnych odcinkach tej niełatwej drogi, ale za przewodników na całej tej drodze z pewnością można uznać Miguela Mañarę i Jana Pawła II, o których mówi w swym artykule ks. Andrzeja Witko, a także przedstawionego w opracowaniu ks. prof. Józefa Kiedosa ks. prof. dr. hab. Stanisława Pisarka, znanego i cenionego biblistę, wiernego duszpasterza i naukowca, wieloletniego wykładowcę naszej uczelni, którego na kilka dni przez rozpoczęciem minionego roku akademickiego Pan Bóg powołał do wieczności. Warto się też przyjrzeć postaci Martina Heideggera i jego koncepcji Boga zarysowanej w tekście Janusza Pilszaka, jak również osobie zapomnianej pisarki Kazimiery Alberti, o której opowiada Halina Magiera. Gorąco polecamy też pozostałe rozprawy, których autorzy podejmują refleksje nad niektórymi aspektami życia społecznego oraz zagadnieniami za zakresu teologii, filozofii, pedagogiki oraz prawa kanonicznego. Cieszy nas fakt, że w gronie autorów tego tomu Studiów znajdują się osoby młode, wkraczające dopiero na drogę poszukiwań naukowych (ks. dr Damian Wąsek, ks. dr Tomasz Seweryn), a także absolwent naszego Instytutu

6 6 Teologicznego (Janusz Pilszak), kontynuujący obecnie studia licencjacko-doktoranckie na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie. Drogim Czytelnikom życzymy owocnej lektury i pozostajemy w nadziei, że dopomoże im ona w odkrywaniu prawdy oraz budowaniu fundamentów wierności we wszystkich obszarach codziennego życia. Redakcja

7 15. ROCZNICA PIELGRZYMKI PAPIESKIEJ DO DIECEZJI BIELSKO-ŻYWIECKIEJ

8

9 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 11 (2010) KS. TADEUSZ BORUTKA OBCHODY 15. ROCZNICY PAPIESKIEJ PIELGRZYMKI DO DIECEZJI BIELSKO-ŻYWIECKIEJ Stało się już tradycją, że co roku 22 maja powracamy do dnia papieskiej pielgrzymki do diecezji bielsko-żywieckiej i organizujemy jej obchody, by stanąć jeszcze raz wobec tego, co się wówczas dokonało, uczcić Ojca Świętego i przypomnieć pozostawione nam przez niego przesłanie. Pielgrzymka ta była wydarzeniem bez precedensu dla Podbeskidzia, największym, najbardziej doniosłym. W 1995 r. po raz pierwszy nawiedził tę ziemię Namiestnik Chrystusowy. Błogosławił ją i tych, którzy na niej żyją, modlił się z nimi, głosił im słowo Boże i nauczał najpierw w Skoczowie, później w Bielsku-Białej a następnie w Żywcu. W pierwszym z tych miast odwiedził protestantów w ich świątyni i odprawił Mszę św. na Kaplicówce. W drugim rozmawiał w domu biskupa bielsko-żywieckiego z prezydentem oraz premierem Polski, spożył obiad, nawiedził kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa i przemówił do mieszkańców. W trzecim spotkał się z wiernymi na rynku i skierował do nich swoje słowo. Ogólnie rzecz ujmując, można powiedzieć, że przewodnim tematem tej pielgrzymki było życie i świętość pochodzącego ze Skoczowa Jana Sarkandra, kanonizowanego 21 maja 1995 r. w Ołomuńcu. Nawiązując do świadectwa jego życia i męczeństwa, Ojciec Święty mówił o potrzebie wierności sumieniu, nauczał, że wierność sumieniu to przede wszystkim wierność Chrystusowi i Jego nauce, wołał o ludzi sumienia i stawiał za wzór św. Jana Sarkandra, który pozostał wierny sumieniu Bogu w nim do końca. Każda rocznica odwiedzin diecezji bielsko-żywieckiej przez Sługę Bożego Jana Pawła II stanowi okazję do spotkań modlitewnych, naukowych refleksji i podejmowania cennych inicjatyw. Pierwszą taką inicjatywą, na miarę całej Polski, była pielgrzymka Podbeskidzian do Rzymu w maju 1996 r., w pierwszą rocznicę wizyty Papieża na ich ziemi. Jej program był bardzo bogaty, obejmował zwiedzanie najważniejszych świątyń rzymskich, spotkania i modlitwy

10 10 Ks. Tadeusz Borutka a jego punktem szczytowym była audiencja, w czasie której Ojciec Święty wygłosił wspaniałe przemówienie 1. Drugim ważnym wydarzeniem upamiętniającym papieską pielgrzymkę były uroczystości z okazji jej dziesięciolecia, poprzedzone, zgodnie z intencją organizatorów, obchodami w parafiach w niedzielę na kilka dni przed rocznicą. Uroczystości diecezjalne odbyły się 21 i 22 maja 2005 r. przybył na nie ks. abp Stanisław Dziwisz, osobisty sekretarz Jana Pawła II, oraz prefekt Kongregacji ds. Ewangelizacji ks. kard. Crescenzio Sepe miały więc bardzo wysoką rangę, ale przebiegały w smutku i żałobie, przypadły bowiem w półtora miesiąca po śmierci i pogrzebie Ojca Świętego (zmarł 2 kwietnia 2005 r.). W pierwszym dniu Mszę św. w kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bielsku-Białej odprawił i homilię wygłosił ks. kard. C. Sepe. Po Mszy św. odbyła się w Bielskim Centrum Kultury sesja naukowa poświęcona podbeskidzkiemu nauczaniu papieża. Kolejnym punktem programu był uroczysty koncert w kościele Św. Maksymiliana. Nazajutrz w godzinach rannych w świątyni protestanckiej w Skoczowie odprawione zostało nabożeństwo ekumeniczne z udziałem gości z Rzymu i duchownych Kościoła ewangelicko-augsburskiego, a następnie odbyła się uroczysta procesja z kościoła Św. Piotra i Pawła w Skoczowie na Kaplicówkę pod przewodnictwem ks. kard. C. Sepe, z udziałem wielu kapłanów i rzeszy świeckich przybyłych z całej diecezji. Mszy św. na Kaplicówce przewodniczył ks. abp S. Dziwisz i on też wygłosił homilię a po Mszy św. poświęcił obelisk upamiętniający pielgrzymkę papieską. W godzinach popołudniowych na rynku żywieckim odprawiona została Msza św. dziękczynna, której przewodniczył ks. bp Jan Szkodoń z Krakowa. Innym ważnym przedsięwzięciem mającym na celu upamiętnienie papieskiej pielgrzymki było wybudowanie na dziedzińcu Kurii w Bielsku-Białej pomnika Sługi Bożego Jana Pawła II, według projektu znanego rzeźbiarza z Warszawy (pochodzącego z terenu diecezji bielsko-żywieckiej) prof. Jana Kucza. Odsłonięcia monumentu dokonał 16 października 2006 r. ks. kard. S. Dziwisz metropolita krakowski, a uroczystości poświęcenia zostały poprzedzone odprawioną przez niego w kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bielsku-Białej Mszą św. Od tamtej pory każdego dnia przed pomnikiem gromadzą się mieszkańcy miasta, zapalają znicze, kładą kwiaty i modlą się, stał się więc on miejscem swoistego kultu. W rocznice związane z pontyfikatem Ojca Świętego organizowane są przed nim uroczystości, na które bardzo licznie przybywają wierni. W 15. rocznicę papieskiej pielgrzymki odbyły się uroczystości zakrojone na bardzo dużą skalę. Informował o nich specjalny list pasterski biskupa bielsko-żywieckiego, odczytany we wszystkich świątyniach diecezji w pierwszą niedzielę maja. Zgodnie z sugestią Księdza Biskupa, obchody jubileuszowe w poszczególnych parafiach diecezji były organizowane w niedzielę 16 maja, natomiast diecezjalne tydzień później. 1 Jan Paweł II, Sprawa Boża winna jednoczyć wspólnotę Kościoła, L Osservatore Romano (wyd. polskie) 17 (1996) nr 7 8 (185), s

11 Obchody 15. rocznicy papieskiej pielgrzymki do diecezji W sobotę 22 maja w kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bielsku- -Białej koncelebrowana była uroczysta Msza św. dziękczynna. Przewodniczył jej ks. kard. Stanisław Dziwisz metropolita krakowski, a koncelebrowali z nim: bp Tadeusz Rakoczy, bp Janusz Zimniak oraz liczni duchowni diecezjalni i zakonni. Uczestniczyły w niej siostry zakonne i rzesze wiernych. Był też obecny bp Paweł Anweiler z Kościoła ewangelicko-augsburskiego, delegacja Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie z jej rektorem ks. prof. J. Dyduchem, prorektorem ks. prof. W. Zuziakiem, ks. dziekanem Wydziału Teologicznego Janem Szczurkiem oraz ks. prof. J. Orzeszyną oraz delegacja Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej z rektorem Ryszardem Barcikiem i prorektorem H. Klamą. W czasie Mszy św. śpiewał Kameralny Bielski Chór oraz Chór Akademii Techniczno-Humanistycznej. Następnie odbył się koncert Zespołu Pieśni i Tańca Śląsk, zatytułowany Santo subito, po którym wszyscy zgromadzeni przeszli procesyjnie na plac Kurii, gdzie przed pomnikiem Jana Pawła II modlili się o rychłe wyniesienie Ojca Świętego do chwały ołtarzy, złożyli kwiaty, zapalili znicze i wysłuchali koncertu w wykonaniu dzieci i młodzieży z zespołów artystycznych działających przy Bielskim Centrum Kultury. Wcześniej poświęcono pamiątkową tablicę w kościele oraz odsłonięto kamienny obelisk na rogu ulic Traugutta i Żeromskiego, skąd Papież przemawiał do mieszkańców Bielska-Białej. Podczas uroczystości ks. kard. S. Dziwiszowi, abp. M. Mokrzyckiemu, bp. Tadeuszowi Rakoczemu, ks. prałatowi Janowi Sopickiemu i prezydentowi Bielska-Białej Jackowi Krywultowi została wręczona nagroda Patrimonium Crucis Stowarzyszenia Evangelium viate, przyznana przez jego Kapitułę za propagowanie nauczania papieskiego i podejmowanie inicjatyw mających na celu upamiętnienie pontyfikatu Jana Pawła II. W drugim dniu (23 maja, w niedzielę Zesłania Ducha Świętego) w kościele pw. Św. Piotra i Pawła w Skoczowie, została odprawiona dziękczynna Msza pod przewodnictwem długoletniego sekretarza papieży: Jana Pawła II i Benedykta XVI metropolity lwowskiego ks. abp. Mieczysława Mokrzyckiego, który też wygłosił homilię. Słowo powitania podczas tej Mszy św., podobnie jak podczas poprzednich, skierował do arcybiskupa oraz wszystkich zgromadzonych bp Tadeusz Rakoczy. W uroczystościach skoczowskich uczestniczyli kapłani i wierni przybyli z całej diecezji. Obchodom 15. rocznicy pielgrzymki Ojca Świętego Jana Pawła II na Podbieskidzie towarzyszyło wiele innych wydarzeń, takich jak np. otwarta 24 maja wystawa filatelistyczna, przygotowany przez studentów Instytutu Teologicznego specjalny program papieski zaprezentowany w Teatrze Polskim (na małej scenie) w ramach Festiwalu Nauki i Sztuki (28 maja) czy też maratony czytania przemówień papieskich wygłaszanych podczas pielgrzymki, przeprowadzone 21 maja w Książnicy Beskidzkiej, a wcześniej (19 maja) w Bielskiej Wyższej Szkole Bankowości i Finansów. W obu tych maratonach wziął udział bp Tadeusz Rakoczy.

12 12 Ks. Tadeusz Borutka Ponieważ pamięć ludzka jest zawodna i z czasem wszystko w niej traci blask, blednie i zanika, dobrze się stało, iż podjęta została jeszcze jedna ważna inicjatywa opublikowania materiałów związanych z 15. rocznicą papieskiej pielgrzymki do diecezji bielsko-żywieckiej. Zapisanie ich w druku pozwoli je utrwalić dla przyszłych pokoleń i uchronić od zapomnienia.

13 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 11 (2010) BP TADEUSZ RAKOCZY ORDYNARIUSZ BIELSKO-ŻYWIECKI SŁOWO POWITANIA I POZDROWIENIA Zgromadziliśmy się dzisiaj tak licznie, by uczcić 15. rocznicę tego niezapomnianego wydarzenia, jakim było nawiedzenie naszej diecezji i naszego Miasta przez Sługę Bożego Jana Pawła II. W dziewięćdziesiątą rocznicę jego urodzin dziękujemy Bogu za dar jego pięknego i bogatego życia Pamiętamy dobrze ten wspaniały majowy piękny, choć z rana pochmurny i mglisty, ale w miarę pobytu z nami Ojca Świętego coraz bardziej słoneczny i pogodny dzień. Niektórzy przechowują jeszcze zabłocone buty, jako szczególną pamiątkę z tego spotkania. Wiele osób pieczołowicie przechowuje też zdjęcia czy filmy, notatki, artykuły prasowe i każdą rzecz, która kojarzy się z tym dniem. Ale przede wszystkim przechowujemy wspomnienie. Wszyscy mamy głęboko w swych duszach obraz Ojca Świętego, we wszystkich nas ciągle rozbrzmiewają Jego słowa i wszyscy doskonale pamiętamy jakbyśmy je ciągle jeszcze widzieli, jakby ciągle jeszcze się rozciągało to spojrzenie Papieża, gdy patrzył na nas i gdy patrzył na nasze miasto, gdy tym spojrzeniem wnikał w głębie naszych serc, w głębie naszych dusz, naszego życia, naszych parafii, zakładów pracy, szkół i naszych mieszkań, świadomy naszych radości, ale świadomy też naszych bólów i smutków, naszych nadziei i naszych zwątpień. Dzisiaj z głębi serca dziękujemy Panu Bogu za wielki dar pielgrzymki Sługi Bożego Jana Pawła II do naszej diecezji. Cieszymy się, że w tym wyjątkowym dniu jest z nami najbliższy współpracownik Sługi Bożego Jana Pawła II, jego duchowy syn i przyjaciel ks. kard. Stanisław Dziwisz, który przybył, by nas utwierdzić w tym Duchu, by przypomnieć wezwanie do wierności Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II i jeszcze raz zaświadczyć sobą tę wierność. Z wielką radością witam Cię, Księże Kardynale. Z ogromnym wzruszeniem stajemy dzisiaj wokół Ciebie i z ogromną wdzięcznością za to wszystko, czym byłeś dla Ojca Świętego oraz dla Kościoła w Polsce i świecie. Witamy Cię najgoręcej i najserdeczniej. Cieszymy się Twoją obecnością i prosimy, abyś przewodniczył tej dziękczynnej Eucharystii, którą sprawujemy w 15. lecie pielgrzymki papieskiej.

14 14 Bp Tadeusz Rakoczy Głęboko w sercu nosimy wdzięczne wspomnienie spotkania sprzed pięciu lat, gdy wraz z kard. Crescenzio Sepe przybyłeś do nas z Rzymu, by razem z nami dziękować za pielgrzymkę Jana Pawła II do naszej diecezji. Dzisiaj raz jeszcze chcemy za nią gorąco dziękować Bogu i Tobie, wiemy bowiem, jak wielce się do niej przyczyniłeś. Prosimy Cię, abyś przewodniczył tej modlitwie i umocnił nas swoim słowem. Serdecznie proszę, abyś do tej eucharystycznej modlitwy włączył także prośbę o wieczny pokój dla wszystkich Ofiar samolotowej katastrofy spod Smoleńska oraz ich rodzin i środowisk. I Wam dziękuję za tak liczną obecność, Drodzy Wierni. Witam Was i najgoręcej pozdrawiam. Serdecznie witam i pozdrawiam ks. bp. Pawła Anweilera, któremu z serca dziękuję za przyjaźń i modlitwę. Witam i pozdrawiam kapłanów, diakonów, siostry zakonne, kleryków naszego Seminarium; witam i pozdrawiam władze parlamentarne, wojewódzkie, samorządowe, oświatowe, wojskowe, policyjne, straży miejskiej oraz przedstawicieli różnych organizacji i instytucji oraz poczty sztandarowe. Witam Żołnierzy 18. Bielskiego Batalionu Szturmowo-Desantowego im. Kapitana Ignacego Gazurka z jego dowódcą podpułkownikiem dyplomowanym Grzegorzem Grodzkim na czele, a także orkiestrę wojskową. W szczególny sposób pozdrawiam ks. prof. dr. hab. Jana Macieja Dyducha rektora Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, ks. prorektora prof. dr. hab. Władysława Zuziaka, ks. prof. dr. hab. Jana Daniela Szczurka dziekana Wydziału Teologicznego oraz pana prof. dr. hab. inż. Ryszarda Barcika rektora Akademii Techniczno-Humanistycznej wraz z małżonką oraz pana prof. dr. hab. Henryka Klamę prorektora wraz z małżonką. Miło mi pozdrowić rektorów, dziekanów i wykładowców wyższych uczelni z terenu całej naszej diecezji. Witam i pozdrawiam wszystkich, którzy przyczynili się do organizacji tej wspaniałej uroczystości, na którą składa się Msza św., koncert, poświęcenie granitowych płyt upamiętniających pobyt Ojca Świętego i uroczyste przejście pod jego pomnik. Z całego serca Wam dziękuję. Dziękuję także połączonym chórom Akademii Techniczno-Humanistycznej i Bielskiemu Chórowi Kameralnemu za piękny śpiew oraz dzieciom z zespołów artystycznych działających przy Bielskim Centrum Kultury za ubogacenie swoim śpiewem naszej modlitwy przy papieskim pomniku. Panu Jackowi Krywultowi prezydentowi Bielska-Białej i panu Władysławowi Szczotce dyrektorowi Bielskiego Centrum Kultury dziękuję za pomoc w organizacji tej wspaniałej uroczystości, a szczególnie za koncert. Dziękuję również członkom Zespołu Pieśni i Tańca Śląsk za wspaniały występ. Dziękuję Stowarzyszeniu Evangelium vitae za dar pamiątkowych tablic, a podziękowania te składam na ręce pana senatora Rafała Muchackiego. Szczególne podziękowania składam Bielskiemu Przedsiębiorstwu Budownictwa Przemysłowego na ręce pana prezesa Henryka Rudzkiego i pana viceprezesa Bogdana Rudzińskiego za wykonanie prac pod obelisk upamiętniający pobyt Jana Pawła II w naszym mieście.

15 Słowo powitania i pozdrowienia 15 Wszystkich serdecznie zapraszam do wspólnej modlitwy. Niech nas ona połączy w wielką Bożą rodzinę, niech wzniesie się do nieba, niech dotrze do tronu Bożego, przy którym, jak głęboko wierzymy, znajduje się Sługa Boży Jan Paweł II. Oby rychło nadszedł czas jego wyniesienia do chwały ołtarzy o to gorąco się dzisiaj modlimy!

16

17 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 11 (2010) KS. KARD. STANISŁAW DZIWISZ METROPOLITA KRAKOWSKI HOMILIA W 15. ROCZNICĘ PIELGRZYMKI JANA PAWŁA II DO SKOCZOWA, BIELSKO-BIAŁA, 22 V Czcigodny Księże Biskupie Tadeuszu pasterzu Kościoła bielsko-żywieckiego, drogi Biskupie Januszu, bracia Kapłani, Siostry i Bracia! 1. W wigilię uroczystości Zesłania Ducha Świętego docierają do nas słowa, które Jezus wypowiedział donośnym głosem w ostatnim dniu Święta Namiotów: Jeśli ktoś jest spragniony, a wierzy we Mnie, niech przyjdzie do Mnie i pije (J 7, 37). Przychodzimy dziś do Jezusa, bo nosimy w naszych sercach głębokie pragnienie. Pragniemy zrozumieć nasz los. Pragniemy wiedzieć, jaki sens mają nasze radości i smutki, nasze zwycięstwa i porażki, nasze nadzieje i rozczarowania. Pragniemy wiedzieć, jaki ma sens nasze życie i nasze umieranie. Na co dzień doświadczamy kruchości naszej egzystencji na ziemi. Zachowujemy w pamięci tragiczne wydarzenie, jakie miało miejsce w ubiegłym miesiącu pod smoleńskim niebem. Teraz przeżywamy dramat tysięcy polskich rodzin, które w tych dniach straciły cały swój dobytek w odmętach niszczycielskiej wody. W takich chwilach zadajemy sobie pytanie: Co w życiu człowieka jest ważne? Co przetrwa i ocaleje? Na czym lub na kim warto budować dom naszego życia? 2. Trzydzieści jeden lat temu, w wigilię uroczystości Zesłania Ducha Świętego, Jan Paweł II sprawował w Warszawie na placu Zwycięstwa pierwszą Eucharystię na polskiej ziemi. Wypowiedział wtedy słowa, w których znajdujemy odpowiedź na nasze pytania. Przypomnijmy te słowa: Kościół przyniósł Polsce Chrystusa to znaczy klucz do zrozumienia tej wielkiej i podstawowej rzeczywistości, jaką jest człowiek. Człowieka bowiem nie można do końca zrozumieć bez Chrystusa. A raczej: człowiek nie może sam siebie do końca zrozumieć bez Chrystusa. Nie może zrozumieć ani kim jest, ani jaka jest jego właściwa god- 1 Czytania: Rdz 11, 1 9; Rz 8, 22 27; J 7,

18 18 Ks. kard. Stanisław Dziwisz ność, ani jakie jest jego powołanie i ostateczne przeznaczenie. Nie może tego wszystkiego zrozumieć bez Chrystusa (2 VI 1979, nr 3). Powracamy dziś do Jezusa z naszymi wielkimi pragnieniami. Pragniemy radości i pokoju, miłości i sprawiedliwości. Powracamy dziś do Źródła, bo jak mówi nasz Pan «strumienie wody żywej popłyną z jego wnętrza». A powiedział to o Duchu, którego mieli otrzymać wierzący w Niego (J 7, 38 39). Wstrząsającym obrazem tych słów jest przebity bok wiszącego na krzyżu Jezusa. Z tego przebitego włócznią boku wypłynęła krew i woda, symbol bezgranicznej miłości. Spełniły się słowa Jezusa: Tak Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne (J 3, 16). Warunkiem uczestnictwa w tej najgłębszej rzeczywistości jest wiara. Wierzyć to znaczy przyjąć Jezusa i Jego słowa. Wierzyć to znaczy rozpoznać w Nim Pana i Zbawiciela, który odmienił radykalnie nasz los mocą swojej zbawczej śmierci i zmartwychwstania. Wierzyć to znaczy zaufać Jezusowi, zawierzyć Mu nas samych, naszą teraźniejszość i przyszłość, nasze najgłębsze nadzieje. Wierzyć to znaczy przyjąć program życia zapisany przez Jezusa w Ewangelii. 3. Siostry i bracia, o tych podstawowych prawdach przypominał Jan Paweł II piętnaście lat temu, gdy przybył do młodej diecezji bielsko-żywieckiej, dokładnie 22 maja 1995 roku. Jak pamiętacie, nawiązując do postaci św. Jana Sarkandra, podkreślił ważny wymiar naszej wierności Jezusowi Chrystusowi i Jego Ewangelii. Chodzi o nasze sumienie. Mówił Ojciec Święty: Ktoś, kto woli raczej oddać życie, niż sprzeniewierzyć się głosowi własnego sumienia, może budzić podziw albo nienawiść, ale z pewnością nie można wobec takiego człowieka przejść obojętnie. (...) Sumienie jest dla każdego człowieka sprawą o zasadniczym znaczeniu. Jest ono naszym wewnętrznym przewodnikiem i jest także sędzią naszych czynów. Jakże ważne jest więc, aby nasze sumienia były prawe, aby ich osądy oparte były na prawdzie, aby dobro nazywały dobrem, a zło złem (nr 3). Przypomnijmy jeszcze jeden, niezmiernie ważny fragment wypowiedzi Jana Pawła II, bo jego słowa sprzed piętnastu lat nic nie straciły na aktualności: Nasza Ojczyzna mówił Ojciec Święty stoi dzisiaj przed wieloma trudnymi problemami społecznymi, gospodarczymi, także politycznymi. Trzeba je rozwiązywać mądrze i wytrwale. Jednak najbardziej podstawowym problemem pozostaje sprawa ładu moralnego. Ten ład jest fundamentem życia każdego człowieka i każdego społeczeństwa. Dlatego Polska woła dzisiaj nade wszystko o ludzi sumienia! Być człowiekiem sumienia, to znaczy przede wszystkim w każdej sytuacji swojego sumienia słuchać i jego głosu w sobie nie zagłuszać, choć jest on nieraz trudny i wymagający; to znaczy angażować się w dobro i pomnażać je w sobie i wokół siebie, a także nie godzić się nigdy na zło. (...) Być człowiekiem sumienia, to znaczy wymagać od siebie, podnosić się z własnych upadków, ciągle na nowo się nawracać. Być człowiekiem sumienia, to znaczy angażować się w budowanie królestwa Bożego: królestwa prawdy i życia, sprawiedliwości, miłości i pokoju, w naszych rodzinach, w społecznościach, w któ-

19 Homilia w 15. rocznicę pielgrzymki Jana Pawła II do Skoczowa 19 rych żyjemy, i w całej Ojczyźnie; to znaczy także podejmować odważnie odpowiedzialność za sprawy publiczne; troszczyć się o dobro wspólne, nie zamykać oczu na biedy i potrzeby bliźnich, w duchu ewangelicznej solidarności: «Jeden drugiego brzemiona noście» (Ga 6, 2 (nr 3). Te słowa Ojca Świętego, które zapadły nam w pamięci i poruszyły sumienia, każdy z nas musi najpierw odnieść do samego siebie. Nikt i nic nie zastąpi nam codziennego, osobistego rachunku sumienia z tego, co planujemy, co robimy, jaki użytek czynimy z otrzymanych od Stwórcy talentów i darów. Możemy i powinniśmy budować od podstaw Polskę sprawiedliwą i solidarną. A budować ją będą ludzie najpierw pojednani z Bogiem, zachowujący Jego przykazania, zwłaszcza przykazanie miłości. Autentyczna troska o dobro wspólne wznosi się ponad interes partyjny i ma przede wszystkim na względzie dobro ludzi ubogich, mniej uprzywilejowanych w społeczeństwie lub zepchniętych na jego margines. 4. Piętnaście lat temu przemawiał do was bezpośrednio Jan Paweł II. Cieszyliście się jego obecnością. W wasze utrudzone życie wnosił radość i entuzjazm wiary. Dziękowaliście Bogu za szczególny dar jego osoby i świadectwa. A on Jan Paweł II radował się, że może odwiedzić tak bliskie jego sercu strony: Skoczów, Bielsko Biała, Żywiec. Radował się, że może wam spojrzeć w oczy i wyczytać w nich przywiązanie do wiary i do wspólnoty Kościoła. Przecież on tę ziemię użyźniał swoją pasterską posługą jako metropolita krakowski. On tę ziemię przemierzał wzdłuż i wszerz, umacniając braci w wierze w niełatwych dla wiary czasach. Dzisiaj Jan Paweł II nadal towarzyszy nam na drogach wiary. Wprawdzie odszedł już do domu Ojca, ale przecież w dalszym ciągu inspiruje, poucza, wskazuje kierunek i cel. Dlatego czekamy na jego beatyfikację i kanonizację, by jeszcze bardziej umacniała nas jego świętość, jego duchowa obecność pośród nas oraz wstawiennictwo w niebie. Powierzajmy w tej Mszy świętej wszystkie sprawy diecezji bielsko-żywieckiej. Powierzajmy wasze rodziny. Niech będą wspólnotami dobra i miłości. Powierzajmy dzieci i młodzież. Niech nowe pokolenie przejmuje skarb wiary od swoich rodziców i buduje swoją przyszłość na skale, którą jest Jezus Chrystus. Powierzajmy ludzi starszych, chorych i niepełnosprawnych. Niech doświadczają pomocy i solidarności ze strony bliźnich. Powierzajmy warsztaty pracy, szkoły, instytucje. Powierzajmy wspólnoty parafialne. W kończącym się Roku Kapłańskim powierzajmy kapłanów i wszystkie osoby konsekrowane. Niech cały Kościół bielsko-żywiecki stanowi żywą wspólnotę uczniów ukrzyżowanego i zmartwychwstałego Pana. Trzydzieści jeden lat temu, w wigilię Zesłania Ducha Świętego, Jan Paweł II wołał: Niech zstąpi Duch Twój! I odnowi oblicze ziemi. Również i my wołamy dzisiaj i prosimy gorąco: Przyjdź Duchu Święty. Umocnij naszą wiarę i nadzieję. Rozpalaj w naszych sercach ogień Twojej Miłości. Odnawiaj nasze sumienia. Odnawiaj oblicze naszej ziemi! Amen.

20

21 ROZPRAWY I ARTYKUŁY

22

23 BIELSKO-ŻYWIECKIE STUDIA TEOLOGICZNE TOM 11 (2010) KS. TADEUSZ BORUTKA PROBLEMATYKA GODZIWEJ ZAPŁATY W ŚWIETLE NAUCZANIA KOŚCIOŁA Słowa kluczowe: nauczanie Kościoła, Katolicka nauka społeczna, godziwa zapłata Key words: the teaching of the Church, Catholic social doctrine, fair remuneration Kościół, kierując się zmysłem wiary, w swoim nauczaniu bierze pod uwagę wszystkie aspekty ludzkiej egzystencji i troszczy się o człowieka we wszystkich okolicznościach jego życia, stara się wychodzić naprzeciw wszystkim jego potrzebom, pomagać mu, wspierać go, być z nim, nieść mu pomoc, dodawać otuchy, bronić. Jednym z najwymowniejszych świadectw takiej postawy Kościoła jest nauka papieża Leona XIII, który w encyklice Rerum novarum zabrał głos w obronie uciśnionych, ubogich, pokornych, wyzyskiwanych. Ojciec święty przemówił idąc za impulsem i wezwaniem świadomości swego apostolskiego posługiwania. Miał do tego nie tylko prawo; było to wręcz jego obowiązkiem wynikającym z otrzymanego od Chrystusa posłannictwa ocalania człowieka w jego godności, uzasadniającego a zarazem nakazującego interwencję Kościoła i jego Najwyższego Pasterza w sprawy społeczne 1. Głos papieża był więc głosem widzialnego zastępcy Jezusa Chrystusa, który błogosławionymi ogłosił ubogich i łaknących sprawiedliwości. Drogą wytyczoną przez Leona XIII poszli również jego następcy: Pius XI, Jan XXIII, Paweł VI i Jan Paweł II, w których nauczaniu sprawy społeczne zajmowały szczególne miejsce i którzy wiele uwagi i wyjątkowo dużo miejsca poświęcili kwestii praw robotniczych, a przede wszystkim zagadnieniu tzw. sprawiedliwej zapłaty. 1. Troska o moralność życia ekonomicznego Ekonomia to jedna z dziedzin wielorakiej ludzkiej działalności i jak w każdej innej, także i w tej każdy ma prawo do wolności oraz obowiązek odpowie- 1 Leon XIII, Encyklika o kwestii robotniczej Rerum novarum, Watykan 1931, nr 1.

24 24 Ks. Tadeusz Borutka dzialnego z niej korzystania. Człowiek, będąc stworzeniem, którego Bóg chciał i chce dla niego samego (KDK 24), znajduje się w centrum ekonomii jest ona dla niego, ma mu ona służyć. Żadna struktura ekonomiczna, która nie służy człowiekowi, nie ma uzasadnienia etycznego. Ekonomia ma wartość wtedy jedynie podkreślał Jan Paweł II gdy jest ludzka, stworzona przez człowieka i dla człowieka. Życie gospodarcze chociaż kieruje się własnymi autonomicznymi prawami, wedle których ma się rozwijać nie jest wyjęte spod prawa moralnego ani od niego niezależne, jest bowiem przestrzenią, w której zachodzą najrozmaitsze relacje między ludźmi a wszystkie te relacje powinny być normowane prawami sprawiedliwości i miłości. To właśnie upoważnia Kościół i jego Najwyższych Pasterzy do wypowiadania się w kwestiach społecznych. Kościół jest zobowiązany do głoszenia i obrony prawa moralnego, przypominania, że prawu temu powinna być podporządkowana cała działalność ludzka, osądzania, czy dany porządek społeczny i gospodarczy jest czy nie jest zgodny z porządkiem moralnym, oraz określania zasad, jakie mają obowiązywać w życiu społecznym i gospodarczym, aby było ono zgodne z prawem moralnym. Oceniając z moralnego punktu widzenia tezy i zasady formułowane przez ekonomię, Kościół wszechstronnie analizuje problemy, zgłębia ich istotę i stara się je objaśniać i tłumaczyć. Wyjaśnia więc na przykład, że ekonomiczna zasada maksimum rezultatów przy minimum wysiłku, będąca pozornie zachętą do lenistwa, które teologia moralna uznaje za jeden z grzechów głównych, w istocie rzeczy jest wezwaniem do racjonalizacji wysiłków i kierowania zaoszczędzonych dzięki temu sił na inne obszary pożytecznej, celowej ludzkiej aktywności. W odróżnieniu od działania społeczeństwa cywilnego działanie Kościoła na płaszczyźnie społecznej określane jest mianem działania specyficznego 2. Działanie Kościoła nie jest polityczne, ekonomiczne czy techniczne. Kościół nie jest kompetentny w dziedzinie techniki czy polityki, nie wykorzystuje też w swojej działalność środków, jakimi posługuje się ustrój czy władza polityczna 3. Działalność Kościoła zmierza do tego, aby porządek doczesny został przeniknięty duchem Ewangelii. W przemówieniu wygłoszonym z okazji złożenia listów uwierzytelniających przez ambasadora Kolumbii Jan Paweł II mówił: [Kościół] dąży przede wszystkim do urabiania człowieka i stawia na pierwszym miejscu to, co w nim jest najcenniejsze, co jest źródłem szczególnej godności, tzn. obrazu Bożego. Ażeby obraz ten był autentyczny, musi on rzutować na wszystkie dziedziny życia zawód, rodzinę, kulturę, życie społeczne na te dziedziny życia, w których dzień po dniu ubogaca swe osobiste doświadczenie, zdążając do budowania wspólnoty ludzkiej wciąż bardziej sprawiedliwej, solidarnej i pokojowej 4. 2 P. de Laubier, La pensee sociale de l Eglise catholique. Un ideal historiqued de Leon XIII a Jean Paul II, Fribourg 1984, s Giovanni Paolo II, Fraternita che si allagra e prendre corpo. Al comitato economico e sociale della Comunita Europee [w:] Insegnamenti di Giovanni Paolo II 1979, t. 2, Vatican 1979, s Giovanni Paolo II, Le Credenziali del nuovo Ambasciatore di Colombia [w:] Insegniamenti di Giovanni Paolo II 1979, dz. cyt., s. 831.

25 Problematyka godziwej zapłaty w świetle nauczania Kościoła Praca centralnym zagadnienie ekonomii Podstawą i pierwszorzędnym zagadnieniem gospodarki jest praca, dzięki której człowiek zdobywa środki potrzebne do życia. W dziejach praca była rozmaicie rozumiana; współcześnie jej rozumienie kształtują dokonujące się wciąż przemiany w zakresie technologii i ekonomii 5, ale jego podstawą pozostaje nadal myślenie materialistyczne i ekonomiczne, charakterystyczne dla znanych systemów i ideologii kolektywistycznych. W systemach tych praca traktowana jest jako siła, element energii. Jej wartość ogranicza się wyłącznie do jej celowości ekonomicznej, jej podmiot zaś człowiek traktowany jest jako przedmiot narzędzie produkcji. To podporządkowanie człowieka produkcji odbiera pracy właściwą jej godność i sens. Jest to jedna z największych krzywd wyrządzonych istocie ludzkiej. Krzywda ta jest tym większa, że potęguje ją szerzący się wyzysk. Wprawdzie we współczesnym społeczeństwie zjawisko wyzysku zostało poniekąd przezwyciężone, przynajmniej w tych formach, które analizował i opisywał Marks, jednak nie została zlikwidowana alienacja, będąca jego pochodną, i wciąż nasila się emigracja wielu ludzi właśnie wskutek poniżającego wyzysku opuszcza ojczyznę, a często i rodzinę, by znaleźć godną pracę 6. Równie niebezpieczna, jak kolektywistyczna, jest indywidualistyczna wizja pracy, propagowana między innymi przez Jeana Paula Sartre a, który utrzymywał, że praca stanowi smutną życiową konieczność, człowiek musi więc ją podejmować i musi się trudzić, ale wszędzie, gdzie to tylko możliwe, powinien ją ograniczać i minimalizować jej zgubny wpływ na swoje życie. Konsekwencją takiego podejścia do pracy są obiegowe slogany w rodzaju: robota nie zając, nie ucieknie i czy się stoi, czy się leży, ileś tysięcy się należy. Oczywiście, indywidualistyczne rozumienie pracy godzi w jej podmiotowość tak samo jak kolektywistyczne. Między innymi właśnie dlatego problem pracy należy do jednych z najważniejszych w społecznym nauczaniu Kościoła dotyczącym człowieka, życia społecznego, a w szczególności moralności społecznej, którą Kościół wypracował w ciągu wieków 7. W świetle nauki Kościoła problematykę ludzkiej pracy należy rozpatrywać nie w odniesieniu do techniki czy ekonomii, lecz do tej podstawowej kategorii, jaką jest godność człowieka 8. Praca oznacza każdą działalność, jaką człowiek spełnia, bez względu na jej charakter i okoliczności, to znaczy każdą działalność człowieka, którą za pracę uznać można i uznać należy pośród całego bogactwa czynności, do jakich jest zdolny i dysponowany poprzez samą swoją naturę, poprzez samo człowie- 5 J. Y. Calvez, Etica per una socjeta in transformatione. La Chiesa di fronte alle emergenze mondiali, Roma 1992, s Jan Paweł II, Małżeństwo i rodzina, L Osservatore Romano (wyd. polskie), 7: 1986 nr 9 (83), s Cz. Strzeszewski, Praca ludzka; zagadnienie społeczno-moralne, Lublin 1978, s B. Skrzydlewski, Teologia pracy ludzkiej, Ateneum Kapłańskie, 54.65: 1962, s. 100.

26 26 Ks. Tadeusz Borutka czeństwo 9. Kościół nie czyni rozróżnienia między pracą fizyczną czy umysłową ani między jej poszczególnymi celami; w jego rozumieniu każda praca jest uczestnictwem w dziele Stwórcy 10. Wszyscy ludzie powinni być tego świadomi i świadomość ta winna przenikać jak uczy Sobór także do zwykłych, codziennych zajęć. Mężczyźni bowiem i kobiety, którzy zdobywając środki na utrzymanie własne i rodziny tak wykonują swoje przedsięwzięcia, by należycie służyć społeczeństwu, mogą słusznie uważać, że swoją pracą rozwijają dzieło Stwórcy, zaradzają potrzebom swoich braci i osobistym wkładem przyczyniają się do tego, by w historii spełniał się zamysł Boży (KDK 34). I to jest wielkie powołanie człowieka by poprzez pracę przyczyniał się do spełnienia się zamysłu Bożego i uczestniczył w stwórczym dziele Boga. Że nie jest to jakaś czcza idealizacja mozołu, na który została skazana istota ludzka z nie wiadomo czyjego dopustu, najwymowniej świadczy opis stworzenia z pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju, będący jakby pierwszą ewangelią pracy, ukazane w nim bowiem zostało, na czym polega godność pracy, i wyraźnie podkreślone, że człowiek pracując winien naśladować Boga, swojego Stwórcę, gdyż nosi w sobie on jeden ów szczególny pierwiastek podobieństwa do Niego. I to właśnie, że przez pracę uczestniczy się w dziele stworzenia, winno stanowić najgłębszą motywację do jej podejmowania na różnych obszarach codziennego życia 11. Dla człowieka praca ma więc znaczenie etyczne. O tyle można powiedzieć, że człowiek poprzez pracę czyni sobie ziemię poddaną, o ile człowiek sam przez swoje postępowanie okazuje się panem, a nie niewolnikiem ziemi, a także panem, a nie niewolnikiem pracy. Praca ma dopomagać człowiekowi do tego, aby stawał się lepszym, duchowo dojrzalszym, bardziej odpowiedzialnym, aby mógł spełniać swoje ludzkie powołanie na ziemi 12. W tym kontekście należy już mówić nie o kolektywistycznym czy indywidualistycznym, lecz o personalistycznym wymiarze pracy (służy rozwojowi osobowości) oraz jej społecznym (niektórzy myśliciele, np. ks. Tischner, używają tutaj określenia: dialogicznym) charakterze (praca jest służbą społeczną) 13. Ale praca ma też charakter ekonomiczny. Należy ją rozumieć przede wszystkim jako udział w dziele Stwórcy i tworzeniu świata, lecz nie da się nie brać pod uwagę, że jako źródło dochodów i pozyskiwania środków na utrzymanie wła- 9 Jan Paweł II, Encyklika o pracy ludzkiej Laborem exercens z okazji 90 rocznicy Rerum novarum, Watykan 1981 [Wstęp]. 10 Jan Paweł II, Ewangelia pracy, L Osservatore Romano (wyd. polskie), 2: 1981 nr 3 (15) s Jan Paweł II, Laborem exercens, nr Jan Paweł II, Do pielgrzymów Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego [w:] Jan Paweł II, Nauczanie społeczne. Pielgrzymka do Polski, t. 1, Warszawa 1982, s Por. J. Wal, Tischnerowska koncepcja pracy jako dialogu społecznego [w:] Zmieniające się przedsiębiorstwo w zmieniającej się politycznie Europie, t. 5: Zarządzanie pracą, red. T. Wawak, Kraków 2002, s. 66 n.

27 Problematyka godziwej zapłaty w świetle nauczania Kościoła 27 sne i rodziny ma też zwykły, prozaiczny, przyziemny wymiar. I ten jej wymiar łączy się bezpośrednio z kwestią sprawiedliwej zapłaty 14. Jeśli praca jest powołaniem człowieka, to jest czymś nierozerwalnie związanym z jego ziemskim bytowaniem. Odwołując się do encykliki Laborem exercens można powiedzieć, że praca jest ludzkim losem, istotnym aspektem życia a zarazem powinnością moralną i podstawowym obowiązkiem. Człowiek powinien pracować zarówno ze względu na nakaz Stwórcy, jak też ze względu na swoje własne człowieczeństwo, którego utrzymanie i rozwój domaga się pracy. Powinien człowiek pracować ze względu na bliźnich, zwłaszcza ze względu na swoją rodzinę, ale także ze względu na społeczeństwo, do którego należy 15. Na ten żywotny związek pomiędzy pracą i rodziną zwrócił uwagę Jan Paweł II przemawiając do robotników w Saint-Denis. Człowiek pracuje po to, ażeby utrzymać siebie oraz swoją rodzinę i w tym zawiera się cała szlachetność pracy, która poprzez ten święty związek z rodziną nabiera niezwykłego znaczenia staje się ciężarem miłości. Każdy człowiek pracuje, ażeby utrzymać rodzinę, znaczy to, że w pracę swoją wkłada codzienny trud miłości. Rodzina bowiem bierze początek z miłości i jest stałym jej wyrazem, stałym jej środowiskiem 16. Jeśli praca, w wielorakim tego słowa znaczeniu, jest powinnością, czyli obowiązkiem, to równocześnie jest źródłem uprawnień człowieka pracującego 17. Pracujący są nie tylko wytwórcami dóbr, ale przez swoją pracę nabierają specyficznych praw dotyczących tego, co wiąże się z pracą, dlatego powinni być traktowani jako ludzie wolni i odpowiedzialni, powołani do udziału w decyzjach dotyczących ich życia i przyszłości oraz sprawiedliwie wynagradzani za wykonywaną pracę. 3. Słuszna płaca Sprawiedliwość ustroju społeczno-ekonomicznego, a przede wszystkim to, czy właściwie on funkcjonuje, można oceniać wedle tego, czy praca ludzka jest w tym ustroju prawidłowo wynagradzana. Jan Paweł II w Laborem exercens pisał: W każdym ustroju, bez względu na panujące w nim podstawowe układy pomiędzy kapitałem a pracą, zapłata, czyli wynagrodzenie za pracę pozostaje konkretnym środkiem, dzięki któremu ogromna większość ludzi może korzystać z owych dóbr, które są przeznaczone dla powszechnego używania: są to zarówno dobra natury, jak też dobra będące owocem produkcji. Jedne i drugie stają się dostępne dla człowieka pracy na podstawie zapłaty, jaką otrzymuje on jako wynagrodzenie za swą pracę Por. J. Wal, Ekonomiczny (przedmiotowy) wymiar pracy [w:] Katecheza w szkole i w parafii. Materiały pomocnicze do prowadzenia spotkań z młodzieżą, praca zbior., Kraków 1991, s. 53 n. 15 Jan Paweł II, Laborem exercens, nr Jan Paweł II, Przemówienie do robotników w Sao Paulo, L Osservatore Romano (wyd. polskie), 1: 1980 nr 1 (319) s Jan Paweł II, Laborem exercens, nr Jan Paweł II, Laborem exercens, nr 19.

28 28 Ks. Tadeusz Borutka Katolicka nauka społeczna nie traktuje pracy tylko jako dobra gospodarczego, jako towaru, który ma swoją cenę, czyli odpowiednią płacę. Pracy nie można w żadnym wypadku uważać za towar pisze Jan XXIII gdyż jest ona bezpośrednim działaniem osoby ludzkiej 19 i jako taka właśnie powinna być wynagradzana. Płacę należy zatem wiązać z osobą pracownika, a dopiero na drugim miejscu z tym, co wyprodukował 20. Winna ona stanowić pochodną sumy korzyści gospodarczych osiąganych przez niego. Korzyści te przybierają potrójną formę i dlatego mówi się o trzech rodzajach płacy: płacy indywidualnej, wspólnej, społecznej. Przez płacę indywidualną rozumie się sumę pieniędzy czy innych dóbr gospodarczych otrzymywanych przez pracownika jako wynagrodzenie proporcjonalne do wykonywanej pracy, mierzonej w czasie lub od sztuki 21. Płace wspólne to suma korzyści, jakie odnosi pracownik z tytułu pracy w danym zakładzie pracy, kiedy używa urządzeń zakładowych i może uzyskać wsparcie instytucji zakładowych bezpłatnie lub za opłatą znacznie niższą od ceny rynkowej, co jest swego rodzaju dodatkiem do wynagrodzenia zasadniczego 22. Płace społeczne to korzyści (pieniądze lub usługi), jakie otrzymuje pracownik w związku z pracą w pewnych trudniejszych dla niego sytuacjach społecznych, niezależnie od ilości i wartości wykonywanej pracy. Są to świadczenia z tytułu ubezpieczeń społecznych, dodatki rodzinne, uposażenie emerytalne itp. Wyróżnia się także płacę nominalną i realną. Pierwsza stanowi sumę pieniędzy otrzymywanych przez pracownika, a druga sumę artykułów pierwszej potrzeby, jakie pracownik może nabyć za otrzymane pieniądze. O wysokości płac realnych decyduje zatem nie tylko wysokość płacy nominalnej, ale i kształtowanie się cen artykułów pierwszej potrzeby 23. Związki zawodowe podnoszą także często problem płacy minimalnej, przez którą rozumieją taką wysokość wynagrodzenia, która zabezpieczy potrzeby egzystencji na najniższym poziomie, ale już żadne inne. Nie jest to oczywiście płaca sprawiedliwa. Przez sprawiedliwą płacę, gdy chodzi o dorosłego pracownika obarczonego odpowiedzialnością za rodzinę, Jan Paweł II rozumie taką, która wystarcza na założenie i godziwe utrzymanie rodziny oraz na zabezpieczenie jej przyszłości 24. Chodzi zatem o to, by płaca zawsze miała charakter tzw. płacy rodzinnej, wypłacanej głowie rodziny w formie jednego wynagrodzenia za pracę lub w formie różnego rodzaju świadczeń społecznych, np. zasiłku rodzinnego albo dodatku macierzyńskiego dla kobiety, która poświęca się macierzyństwu. Dodatek ten winien odpowiadać realnym potrzebom, to znaczy uwzględniać liczbę osób pozostających na utrzymaniu w rodzinie Jan XXIII, Encyklika o współczesnych przemianach społecznych w świetle zasad nauki chrześcijańskiej Mater et magistra, Watykan 1969, nr L. Dyczewski, Płaca sprawiedliwa i słuszna, Etos, 8: 1995 nr 4 (32) s J. Majka. Etyka życia gospodarczego, Wrocław 1982, s Tamże. 23 Tamże. 24 Jan Paweł II, Laborem exercens, nr Tamże.

29 Problematyka godziwej zapłaty w świetle nauczania Kościoła 29 Płaca rodzinna jest zdaniem Piusa XI uzasadniona podstawowymi wymogami sprawiedliwości społecznej. Ma ona pozwolić matkom na zajęcie się dziećmi i zapewnić rodzicom środki do właściwego pokierowania ich wychowaniem i wykształceniem. Sytuacja, w której względy finansowe zmuszają żonę i matkę do podjęcia pracy zarobkowej poza domem a tym samym zaniedbania obowiązków macierzyńskich, winna być napiętnowana jako moralnie szkodliwa 26. Płaca musi mieć charakter dynamiczny, to znaczy odpowiadać narastającym potrzebom rodziny oraz zróżnicowanym potrzebom dzieci stosownie do ich wieku, a ptzy tym i uwzględniać liczbę osób pozostających na utrzymaniu w ciągu całego okresu wychowawczego. Gdy się więc ustala wysokość wynagrodzeń, trzeba brać pod uwagę potrzeby pracowników i ich rodzin, ale nie można tracić z pola widzenia aktualnego stanu przedsiębiorstwa i racji gospodarczych dobra wspólnego 27 ; trzeba też uwzględnić użyteczność społeczną pracowników i wydajność pracy. Tempo wzrostu płac powinno być proporcjonalne do postępu gospodarczego 31, gdyż to właśnie słuszna zapłata jest jego wykładnikiem, i kształtowane w zależności od sytuacji inflacyjnej oraz siły nabywczej pieniądza. Jan Paweł II podkreśla, że ustalając płacę musi się pamiętać, iż pracownik jest podmiotem, a nie przedmiotem pracy, i że wynagradza się go za to, czym on jest w tym procesie, a nie tylko za to, co wyprodukował 28. Najważniejszym kryterium sprawiedliwej zapłaty są, według Papieża, potrzeby pracownika i jego rodziny, zarówno materialne, jak i duchowe. Wynagrodzenie powinno umożliwić zaspokojenie wszystkich potrzeb oraz zaoszczędzenie pewnej jego części. Oprócz wspomnianych już kryteriów zasadniczych, przy określaniu wysokości płacy winno się brać pod uwagę także kryteria szczegółowe. Należy uwzględnić koszt społeczny uzyskania określonych kwalifikacji płaca powinna motywować ludzi do zdobywania lub podnoszenia wykształcenia, podejmowania wysiłku uczenia się oraz inwestowania w to własnych finansów; efektywność wykonywanej pracy płaca winna być proporcjonalna do uzyskiwanych rezultatów; sytuację na rynku pracy oraz uciążliwość i nieatrakcyjność pracy. Konieczne jest przy tym odpowiednie różnicowanie poziomu wynagrodzenia w zależności od stażu pracy oraz odpowiedzialności, jaka wiąże się z wykonywaną pracą. Ponadto trzeba uwzględniać dynamizm gospodarczy kraju, umieć rozróżnić płacę nominalną i realną oraz pamiętać, że tylko właściwe określenie poziomu płacy realnej przyczyni się do poprawy warunków życia pracowników Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno w czterdziestą rocznicę encykliki Rerum novarum, Warszawa 1931, nr Jan XXIII, Mater et magistra, nr Tamże. 29 T. Borutka, Społeczne nauczanie Kościoła, Kraków 2004, s. 240.

30 30 Ks. Tadeusz Borutka 4. Płaca minimalna W Polsce od dłuższego czasu w sferze budżetowej obowiązuje tzw. płaca minimalna, która wyznacza kierunek rozwiązań płacowych w sektorze gospodarki prywatnej. Jej wysokość jest ustalana na pewien okres przez instytucje rządowe 30. Płaca minimalna ma zabezpieczyć tzw. minimum egzystencji, które określane bywa jako minimum biologiczne, a więc zaspokoić potrzeby bytowo-konsumpcyjne na bardzo niskim poziomie. Koszyk minimum biologicznego wyznacza praktycznie najniższy standard życia, poniżej którego następuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka 31. W ustalaniu płacy minimalnej uwzględnia się jedynie wydatki na towary i usługi umożliwiające tzw. przeżycie, zatem tylko wyżywienie i mieszkanie. Minimum egzystencji to coś zupełnie innego niż minimum socjalne, ustalając je nie uwzględnia się bowiem takich potrzeb, jak rekreacja, transport, łączność czy uczestnictwo w kulturze i utrzymanie więzi ze społeczeństwem. Minimum egzystencji stanowi dolną granicę obszaru ubóstwa 32. Płaca na tym poziomie umożliwia jedynie zakup dóbr i usług zaspokajających najbardziej podstawowe potrzeby jednostki lub całego gospodarstwa domowego. Zawartość koszyka owych dóbr wyrażona w normach ilościowych dla ponad trzystu towarów i usług wchodzących w jego skład po raz pierwszy określona została w 1995 r. przez ekspertów Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych (PiSS). Później, w latach , uwzględniając zmiany na rynku w sferze zachowań konsumpcyjnych oraz w zakresie wskazań eksperckich a także informacje przygotowane przez GUS na temat notowań cen towarów i usług, dokonano weryfikacji struktury minimum, a następnie modyfikacji koszyków minimum egzystencji. Badania przeprowadzone przez GUS wykazały, że w latach udział w społeczeństwie polskim osób żyjących poniżej minimum egzystencji systematycznie wzrastał (zob. Wykres 1), natomiast w latach kształtował się na miarę stabilnym poziomie (od 10,9% w 2003 r. do 12,3% w 2005 r.). Prowadząc badania nad zagrożeniem ubóstwem skrajnym w 2006 r., GUS wykorzystał zmodyfikowaną wartość koszyków minimum egzystencji, dlatego badania te wykazały, że udział w społeczeństwie osób z gospodarstw domowych zagrożonych skrajnym ubóstwem znacznie się obniżył (7,8%) 33. Szacunki wartości zmodyfikowanych koszyków minimum egzystencji za 2007 r. przedstawia Tabela 2. Dla samotnej osoby dorosłej w wieku produkcyjnym minimum to wynosiło 386,30 zł, dla emeryta 364,70 zł, dla małżeństwa z trójką dzieci na utrzymaniu 1718,40 zł, czyli 343,70 zł na osobę. 30 Zob. W. Golnau, Znaczenie płacy minimalnej dla funkcjonowania rynku pracy, Gdańsk Zob. Projekt badawczy pt. Polityka społeczna państwa w okresie przebudowy ustroju i systemu gospodarczego kierowany przez S. Golinowską, Warszawa Deniszczuk, Kurowski, Styrc, 2007, s P. Kurowski, Poziom i struktura zmodyfikowanego minimum egzystencji w 2007 r., Warszawa 2008, s. 2.