Gustaw Herling-Grudziński INNY ŚWIAT

Transkrypt

1 Gustaw Herling-Grudziński INNY ŚWIAT ZSRR, lata Cześć pierwsza. Witebsk Leningrad Wołogda. Lato 1940 r. dobiega końca. Herling-Grudziński przebywa w więzieniu w Witebsku. Przybyły do jego celi nowy więzień przynosi smutną wiadomość o upadku Paryża i płacze. Po upływie dwóch miesięcy strażnicy wywołują pięćdziesięciu więźniów na odczytanie wyroku, wśród nich autora. Śledztwo w jego sprawie ukończyło się już dawniej, w więzieniu grodzkim. Aresztowany wcześniej przy próbie przedostania się na Litwę, został uznany za niemieckiego szpiega. Dowodami rzeczowymi były jego wysokie oficerskie buty z cholewami świadczące o tym, że jest majorem wojska polskiego, oraz pierwsza cześć nazwiska w brzmieniu rosyjskim (Gerling) kojarząca go z pewnym marszałkiem lotnictwa niemieckiego. Po odczytaniu wyroku skazującego go na pięć lat pobytu w obozie pracy zostaje skierowany do celi, w której przebywają więźniowie rosyjscy. Tu poznaje Żyda, witebskiego szewca, który został skazany na pięć lat za to, że sprzeciwił się używaniu skrawków skóry do zelowania nowych butów i w czasie rewizji odebrano mu jedyną pamiątkę, fotografię syna, kapitana lotnictwa, ponieważ szkodnik sowieckiego rzemiosła nie ma prawa przechowywać w celi zdjęcia oficera Armii Czerwonej. W listopadzie autor zostaje przewieziony do więzienia w Leningradzie, gdzie spędza dziesięć dni. Dowiaduje się, że tu przebywają więźniowie, których wyroki nie przekraczają osiemnastu miesięcy (za drobne kradzieże, chuligaństwo, spóźnienia do pracy) i pracują cały dzień w ciężkich warsztatach mechanicznych. Przebywają tu również więźniowie polityczni, którzy są najgorzej traktowani i więźniowie kryminalni, recydywiści, zwani urkami, faworyzowani przez administrację i wykorzystywani przeciwko politycznym. Poznaje Szkłowskiego, dowódcę pułku artylerii radzieckiej, pochodzenia polskiego, który został skazany za to, że mało interesował się wychowaniem politycznym żołnierzy. Z Leningradu Herling zostaje przewieziony pociągiem do Wołogdy. Spędza tam w więzieniu jedną dobę. Śpi na gołym klepisku wśród chłopów, którzy nie odróżniali dnia od nocy, nie pamiętali pory roku i nazwy miesiąca, nie wiedzieli jak długo siedzą, za co siedzą i kiedy wyjdą na wolność. Świt następnego dnia powitał go w Jercewie pod Archangielskiem. Nocne łowy. Autor dowiaduje się od więźniów, że obóz kargopolski, rozrzucony w promieniu kilkudziesięciu kilometrów i liczący około 30 tysięcy więźniów, został założony cztery lata temu w archangielskim lesie przez więźniów, którzy spali w szałasach przy czterdziestostopniowym mrozie i otrzymywali trzysta gramów chleba dziennie i talerz zupy. Panował wśród nich wysoki stopień śmiertelności. Wkrótce Jercewo stało się dużym centrum kargopolskiego ośrodka przemysłu drzewnego z własną bazą żywnościową, tartakiem i dwiema bocznicami kolejowymi oraz własnym miasteczkiem dla administracji i straży obozowej. Z powodu temperatury i dreszczy Herling przebywa dwa tygodnie w szpitalu, który dla każdego więźnia był dobrodziejstwem. Dowiedział się tu, że nieuleczalnie chorzy są umieszczani w trupiarni, by tam oczekiwać na śmierć. Chcąc otrzymać pracę tragarza w bazie żywnościowej, gdzie, jak się dowiedział, jest najznośniej, sprzedaje urce z brygady tragarzy wysokie buty oficerskie za 900 gramówchleba i zostaje przydzielony do 42 brygady tejże bazy. Po zmroku w obozie odbywają się nocne łowy (czyli polowania na kobiety). Pewnej nocy autor był świadkiem zbiorowego gwałtu przez ośmiu urków z jego baraku namarusi. Po pierwszym gwałcie dziewczyna upodobała sobie Kowala, przywódcę urkówi przychodziła co wieczór do baraku, aby spędzić z nim noc. Gdy wybór ten wywołał ostry konflikt między urkami, wówczas Kowal zezwolił kolegom na drugi zbiorowy gwałt, czym zdeptał jej miłość i resztę człowieczeństwa w sobie. Praca. Dzień po dniu. Pobudka w obozie była o Wielu więźniów nie rozbierało się na noc, obawiając się rozsypania się z trudem posztukowanej odzieży. Zwlekali się z prycz, zwilżali w rogu baraku oczy i usta i ustawiali się przed kuchnią w trzech kolejkach po posiłek, który przydzielano im według ich wydajności w pracy. Przed oknem z napisem trzeci kocioł stawali ci, których dzienna wydajność pracy wynosiła 125% normy i otrzymywali posiłek składający się z dużej łyżki gęstej kaszy i śledzia. Więźniowie wyrabiający 100% normy otrzymywali posiłek z drugiego kotła również po łyżce gęstej kaszy ale bez śledzia, a wyrabiający poniżej 100% oraz nędzarze w podartych łachmanach po łyżce najrzadszej kaszy. Następnie więźniowie odbywali bardzo uciążliwy marsz do miejsca pracy, od 5 do 7 km w jedną stronę i wykonywali morderczą pracę, nieludzko zmęczeni, w śniegu po pas, od świtu do zmierzchu po 11 i 12 godzin dziennie. Obiad przydzielano tylko stachanowcom (łyżkę gotowanej soi i 100 gramów chleba).

2 Wieczorem po powrocie do obozu, więźniowie otrzymywali po 700, 500 i 300 gramówchleba, przydzielanego podobnie jak zupa. Zarobki więźniów zatrzymywano, wyjaśniając, że starczają one tylko na ich utrzymanie w obozie. W brygadzie żywnościowej przy rozładunku wagonów więźniowie pracowali nieraz nawet po 20 godzin na dobę, ale można tu było ukraść trochę jedzenia, dlatego ta praca była rodzajem pewnego awansu. Po ukończeniu pracy na wartowni rewidowano brygady w kolejności przybycia. Jeśli wśród nich znaleziono jakiś niedozwolony przedmiot lub ukradziony ochłap, to więźniowie danej brygady musieli rozbierać się na mrozie prawie do naga. Zdarzały się rewizje, które z sadystyczną powolnością ciągnęły się po trzy godziny. Ochłap. Zimą 1941 r. do obozu trafił młody, silny mężczyzna, Gorcew, komunista, który bronił partii i drażnił współwięźniów swoim zachowaniem się. Około Bożego Narodzenia w obozie pojawiła się jedna z jego ofiar i został rozpoznany. Wyszło na jaw, że kiedy pełnił funkcję oficera śledczego w charkowskim więzieniu, był bardzo gorliwy i okrutnie obchodził się z więźniami (łamał im palce w drzwiach w czasie przesłuchania, wbijał igły za paznokcie, kopał w jądra, tłukł po brzuchu, głowie i rozstrzeliwał tuzinami jak wróble na gałęziach). Doszło do zaciętej walki między ofiarą i Gorcewem na oczach jego brygady. Pobity żelaznym prętem, otrzymał tylko jeden dzień zwolnienia i został przydzielony do najcięższej pracy bez zmiennika przy wyrębie drzewa w lesie. Gdy po miesiącu stracił przytomność, zgubiono go celowo w lesie, wioząc saniami do obozu, w obawie, aby nie dostał się do szpitala. Zabójca Stalina. Do obozu trafił człowiek skazany na dziesięć lat na skutek oskarżenia go o próbę zamachu na Stalina, gdyż wycelował po pijanemu w oko wodza na portrecie, by wygrać zakład. Po siedmiu latach odesłano go chorego na kurzą ślepotę z karną brygadą do lasu na powolną śmierć. Bliski obłędu sam uwierzył w swoją winę i krzyczał: Ja zabiłem Stalina. Drei Kameraden. Wieczorami autor odwiedzał barak tranzytowy obok wartowni, zwany pieriesylnym, w którym umieszczano na krótko więźniów przechodzących przezjercewo do innych obozów. Obóz Aleksiejewka był jeszcze gorszy od obozu w Jercewie. Zatrudnieni tam więźniowie przy wyrębie lasu pracowali po 13 godzin dziennie i z głodu wygrzebywali ze śmietników obierki z kartofli, a gdy się buntowali, nie dostawali przez kilka dni żywności i umierali z głodu. W lutym 1941 r. autor spotkał w pieriesylnym trzech Niemców, którzy należeli do niemieckiej partii komunistycznej i po pożarze Reichstagu wyemigrowali do ZSRR. Mieli nadzieję, że tam zdobędą azyl, ale zostali oskarżeni o szpiegostwo, skazani na dziesięć lat obozu pracy i znaleźli się w Jercewie. Gdy dowiedzieli się o pakcie sowiecko-niemieckim rozpoczęli głodówkę protestacyjną. Władze obu państw doszły do porozumienia i część komunistów niemieckich została uwolniona i odtransportowana do granicy, ale oni nie znaleźli się wśród nich. Ręka w ogniu. Michał Aleksejewicz Kostylew został aresztowany, ponieważ był stałym klientem prywatnej biblioteki, której właściciela Niemca Bergera wcześniej uwięziono. Katowany i torturowany Michał nie przyznał się do szpiegostwa, więc oskarżono go, że przy pomocy państw burżuazyjnych chciał obalić ustrój komunistyczny ZSRR i zesłano na dziesięć lat do obozu w Jercewie. Najpierw starał się pomagać innym, później stał się jednym z tych, którzy próbowali szukać ucieczki w męczeństwie. Wkładał co parę dni rękę do ognia, aby nie pracować dla oprawców. Gdy jego ręka była już w okropnym stanie, został zwolniony z pracy i skierowany na etap do Kołymy, tj. do pracy wymagającej wyjątkowej odporności organizmu i siły fizycznej. Wówczas narrator udał się do naczelnika obozu zaofiarować się na etap zamiastkostylewa. W gabinecie naczelnika przedstawił swoją prośbę zastępcy Samsonowa, lecz ten nie wyraził na to zgody. Następnego dnia narrator dowiedział się, że Kostylew oblał się w łaźni wiadrem wrzątku i umiera w szpitalu w straszliwych męczarniach. Dom Swidanij. Dom ten to barak obok wartowni, w którym więźniowie mogli odbywać widzenia z rodzinami i spędzić z nimi od jednego do trzech dni, otrzymując do dyspozycji umeblowany, z czystą pościelą pokój. Bardzo trudno było uzyskać zgodę na to widzenie. W przeddzień widzenia więzień obowiązany był iść do łaźni i fryzjera, dostał czystą odzież, talony na zupę i chleb na trzy dni. Po skończonym widzeniu musiał oddać na wartowni do rewizji wszystko, co otrzymał od rodziny i ubierał z powrotem swoje podarte, brudne łachmany. Zmartwychwstanie. Do szpitala obozowego można było dostać się dopiero przy temperaturze ciała powyżej 39 C (a zwolnienie z pracy powyżej 38 C, nie licząc nieszczęśliwych wypadków). Każdy więzień marzył o pobycie w szpitalu toteż stosowali oni różne sposoby samookaleczenia, aby dostać się do niego. Autor rozebrał się do pasa przy 35 C mrozie i w ten sposób znalazł się w szpitalu. Po przyjściu do szpitala chorzy otrzymywali kartkę do łaźni, czystą bieliznę, czyste łóżko, trzeci kocioł, surówkę i biały chleb. Szpitale w ZSRR zostały jak gdyby wyłączone z systemu niewolnictwa sowieckiego i zachowały ludzki status. Na łóżku szpitalnym przysługiwały więźniom wszystkie prawa człowieczeństwa z wyjątkiem wolności. Starców i nieuleczalnie chorych kierowano ze szpitala do trupiarni, by tam oczekiwali na śmierć.

3 Lekarz obozowy Jegorow (wolny już i mieszkający w miasteczku) miał romans z pielęgniarkąwięźniarką, Jewgieniją Fiedorowną, którą poznał wcześniej, kiedy był jeszcze więźniem kruglickim. Poprosił o przeniesienie jej z tegoż więzienia do Jercewa. Prawdziwa jednak miłość, jedyna, jaką narrator mógł oglądać w obozie, zrodziła się między Jarosławem R. a Jewgieniją Fiedorowną. Zmianę, jaka zaszła wówczas w jej zachowaniu i wyglądzie określano w obozie słowem zmartwychwstanie. W styczniu 1942 r. siostra zmarła w czasie porodu. Wychodnoj dień. Był to dzień wolny od pracy, który regulaminowo należał sięwięźniom co dziesięć dni, ale przepis ten nie był respektowany. W Jercewie wypadał copółtora miesiąca. W tym dniu każdy mógł sobie organizować czas na własną rękę. Najczęściej przeznaczał go na pisanie i czytanie listów. W obozie przeprowadzano w tym czasie rewizję osobistych rzeczy więźniów. Pamfiłow przeczytał list od syna Saszy, oficera Armii Czerwonej, w którym ten pochwalał aresztowanie ojca i załamał się, ale młody Pamfiłow też trafił wkrótce do obozu i wspólne nieszczęście pojednało ich. Narrator słuchał opowieści o próbie ucieczki RustoKarinena, komunisty fińskiego, skazanego w 1939 r. na dziesięć lat zesłania i podjął próbę ucieczki z obozu w Jercewie, by przedostać się przez granicę fińską. Po siedmiu dniach wędrówki i błądzenia dotarł do jakiejś wsi oddalonej zaledwie o piętnaście kilometrów od Jercewa. Po powrocie do obozu został tak skatowany, że przez pięć miesięcy leżał w szpitalu. Opowiadając współwięźniom o tym wydarzeniu, kończył je słowami: Od obozu nie można uciec. Część druga. Głód. Kobiety znacznie gorzej znosiły głód fizyczny i seksualny niż mężczyźni i uciekały się do prostytucji. Głód najczęściej łamał kobiety. Niektórym przyświecała nie tylko nadzieja polepszenia swej doli, ale i macierzyństwa. Kobiety ciężarne były zwalniane w obozie od pracy na trzy miesiące przed rozwiązaniem i sześć po urodzeniu dziecka, by je wykarmić. Później dzieci im zabierano. Krzyki nocne. W obozie panował nieustanny lęk przed śmiercią. Więźniowie często w nocy krzyczeli przez sen. Jedną z największych tortur psychicznych dla nich była świadomość, że nikt z ich bliskich nigdy nie dowie się o ich śmierci i o tym, gdzie ich pochowano. Toteż umawiali się między sobą, że ten kto ocaleje, zawiadomi rodzinę o losach kolegów. Zapiski z martwego domu. W obozie wyświetlano czasem film lub dawano przedstawienia teatralne oraz wypożyczano z biblioteki książki dopuszczone przez specjalną cenzurę. Bibliotekarzem był Kunin, złodziej, zwolniony po trzecim wyroku. Autor doznał wstrząsu przy czytaniu książki Dostojewskiego Zapiski z martwego domu. Książkę tę pożyczyła mu Natalia Lwowna, zdaniem której cała Rosja była zawsze i jest po dziś dzień martwym domem. Na tyłach otieczestwiennoj wojny. Partia szachów. Po wybuchu wojny rosyjsko-niemieckiej ogłoszono amnestię dla Polaków. Autor został usunięty z bazy żywnościowej, odesłany do nowoutworzonej brygady 57 i całe lato spędził przy sianokosach w porębach leśnych. Zaprzyjaźnił się z Machapetianem i grywał w szachy w ego baraku. Donosicielstwo w obozie było na porządku dziennym. Pewnego razu jeden z więźniów, młody technik po wysłuchaniu radiowego komunikatu z frontu krzyknął na cały głos: Ciekawe byłoby usłyszeć, ile naszych samolotów strącili Niemcy. Tej samej nocy został rozstrzelany, gdyż doniósł o tym natychmiast Zyskind, potwierdzić musiał Machapetian i NKWD wykonało wyrok. Sianokosy. W czasie trwania sianokosów autor zaprzyjaźnił się ze starym bolszewikiem, Sadowskim. Po ukończeniu sianokosów brygadę 57 odesłano do piłowania kloców dla gatrów tartacznych i ładowania drzewa na otwarte wagony. Była to bardzo ciężka praca. Autor zachorował na ostrą cyngę (szkorbut) oraz na kurzą ślepotę. Amnestia ominęła go z powodu jego wypowiedzi na tematy polityczne, gdyż często przy szachach prowadził ostre dyskusje z Sadowskim, o czym donosił władzom obozowym Machapetian, z którym się przyjaźnił. Męka za wiarę. W listopadzie 1941 r. (w cztery miesiące po ogłoszeniu amnestii dla więźniów polskich w Rosji na mocy podpisanego w Londynie 30.VII.1941 r. układu między emigracyjnym rządem polskim i rządem radzieckim) autor bliski ostatniego stadium cyngi i zupełnego wycieńczenia wraz z pięcioma innymi więźniami, Polakami podjął głodówkę protestacyjną (postanowili jednak występować oddzielnie i nie spotykać się ze sobą, obawiając się, że bunt zbiorowy może zostać surowiej potraktowany). Po przesłuchaniu u Samsonowa cała szóstka głodujących Polaków znalazła się w izolatorze (gdzie więźniowie otrzymywali po 200 gramów chleba dziennie i wodę, cele były bardzo małe, okienka nie były oszklone ani nawet zabite deskami, na pryczach nie było sienników ani koców). Każdy z głodujących był w innej celi. W czwartym dniu Herlinga Grudzińskiego w izolatorze pojawił się przed nim jakiś dygnitarz NKWD, który za odmowę przerwania głodówki oznajmił mu, że czeka go trybunał wojenny.

4 U autora pojawiła się opuchlizna głodowa, obrzęki na dłoniach i kłucie serca. Doszła do niego wiadomość o zabraniu do szpitala trójki spośród głodujących oraz o rozstrzelaniu trzech zakonnic (o których wcześniej autor powiedział, że znoszą mękę za wiarę, zapożyczając to określenie od Dostojewskiego). Ósmego dnia autor i inny głodujący więzień podpisali na wartowni tekst depeszy do ambasadora Rzeczpospolitej w Kujbyszewie i zostali przeniesieni do szpitala. Doktor Zabielski, stary Polak z Ukrainy wbrew otrzymanym instrukcjom, dał im zamiast chleba i zupy po dwa zastrzyki z mleka, aby uniknęli skrętu kiszek i w ten sposób uratował im życie. Trupiarnia. Był to barak dla więźniów niezdolnych do pracy, którzy bezczynnie, w przerażającej atmosferze, z uczuciem beznadziejności oczekiwali na śmierć. Ich racje żywnościowe były bardzo małe. Po pięciu dniach pobytu w szpitalu autor trafił również do trupiarnii w sześcioosobowej grupie Polaków spędził w niej Wigilię Bożego Narodzenia 1941 r. Opowiadanie B. Oskarżony w 1939 r. o zdradę ZSRR Polak B. znalazł się w Jercewie. W czerwcu 1941 r. za odmówienie podpisania aktu oskarżenia za ponowną zdradę ZSRR (z powodu opowiadania więźniom o warunkach życia na Zachodzie), został umieszczony w centralnym izolatorze, w celi o rozmiarach 3x5m, gdzie razem z nim było 24 więźniów. Tu bity i dręczony głodem również nie podpisał aktu oskarżenia. Nie podpisał go też później po zeznaniu przeciwko niemu czterech świadków, z których dwóch w ogóle nie znał. Odbywały się systematycznie śledztwa i rozprawy sądowe. W jego celi pozostało tylko pięciu więźniów. Pewnej nocy po dwumiesięcznym pobycie w izolatorze ze zdziwieniem dowiedział się, że na mocy układu z rządem polskim w Londynie nie będzie sądzony. W styczniu 1942 r. stan zdrowia autora pogorszył się bardzo. Zaczął powtórnie puchnąć, był bardzo słaby, nie czuł głodu i majaczył we śnie. Ural stycznia 1942 r. Herling-Grudziński został zwolniony z obozu, długo nie mogąc uwierzyć we własne szczęście. Odbył dwumiesięczną podróż przez Wołogdę, Świerdłowsk, Czelabińsk oraz inne miejscowości i w Ługowoje wraz z innymi Polakami wstąpił do 10. pułku artylerii lekkiej a 2 kwietnia znalazł się w Pahlevi poza granicami ZSRR. Epilog: Upadek Paryża. W 1945 r. autor spotkał się w Rzymie z Żydem, którego poznał w 1940 r. w witebskim więzieniu. Przyniósł on wówczas straszną wiadomość o upadku Paryża i wybuchnął wielkim płaczem. Później autor poznał go bliżej. W Rzymie Żyd opowiedział mu dalsze swoje dzieje i o tym, że chcąc siebie uratować, przyczynił się do śmierci czterech Niemców w obozie, składając na nich fałszywe, obciążające ich zeznanie, za co oni zostali rozstrzelani. Teraz chciał usłyszeć od Herlinga, że jego postępowanie w warunkach obozowych było zrozumiałe. Prosił o jedno słowo: rozumiem Narrator nie potrafił tego słowa wypowiedzieć. Problematyka 1. Biografia Gustaw Herling-Grudziński ( ), pisarz, krytyk literacki, eseista, publicysta, tłumacz. Urodził się w Kielcach. Studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Był współorganizatorem konspiracyjnej organizacji PLAN (Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa). W końcu 1939 r. wyjechał do Lwowa w celu zorganizowania tam podobnej grupy i nawiązania kontaktów z Zachodem. Mimo pomocy kilku literatów nie mógł we Lwowie znaleźć pracy i udał się do Grodna. W marcu 1940 r. w czasie próby przedostania się na Litwę został aresztowany przez NKWD. Po dłuższym śledztwie w Grodnie został skazany na pięć lat pobytu w obozie pod zarzutem szpiegostwa. Od czerwca do listopada 1940 r. przebywał w więzieniach w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie, następnie został przewieziony do obozu pracy w Jercewiekoło Archangielska, gdzie pracował przy wyrębie lasu. 20 stycznia 1942 r. został zwolniony z obozu na mocy układu Sikorski Majski(podpisanego 30.VII.1941 w Londynie między polskim rządem emigracyjnym i rządem radzieckim). Zwolnienie wymusił głodówką. Wstąpił do Armii Polskiej gen. Andersa, z którą przeszedł szlak bojowy od Iranu do Monte Cassino. Został odznaczony krzyżem Virtuti Militari. Po wojnie zamieszkał we Włoszech, później w Londynie i Monachium, a następnie w 1955 r. wrócił do Włoch i pozostał na stałe w Neapolu. Współpracował z paryską Kulturą jako jej włoski korespondent i autor oraz z londyńskimi Wiadomościami i Radiem Wolna Europa. Jego twórczość jest wstrząsającym świadectwem epoki totalitarnej. Pisarz porusza w niej filozoficzną, egzystencjalną i psychologiczną problematykę zła, samotności, cierpienia.

5 W Polsce jego książki zaczęto publikować po roku W roku 1991 Herling-Grudziński odwiedził nasz kraj. Powiedział wówczas: przestałem być pisarzem emigracyjnym, a stałem się pisarzem polskim mieszkającym w Neapolu. Jego utwory: Inny świat, Skrzydła ołtarza, Drugie przyjście, Gorący oddech pustyni, Żywi i umarli, Podróż do Burmy, Upiory Rewolucji, Wieża i inne opowiadania, Dziennik pisany nocą. 2. Informacja o utworze a) Czas i miejsce akcji Akcja utworu toczy się w ZSRR od lata 1940 do zimy 1942 r., zaś epilog w czerwcu 1945 r. w Rzymie. b) Autobiograficzny charakter utworu Utwór ma charakter autobiograficzny; jest obrazem: losu polskiego pisarza Herlinga-Grudzińskiego, który został poddany śledztwu i skazany na pięć lat pobytu w obozie pracy; jego dzieje stanowią wątek przewodni i są nicią spajającą poszczególne rozdziały utworu, przeżyć, doświadczeń i przemyśleń autora w więzieniach i w obozie pracy w Jercewie, sowieckiego łagru na przykładzie jercewskiego obozu, przeżyć innych ofiar więzień i obozów pracy, których autor poznał w łagrze; tego, co od nich usłyszał, sam widział i zapamiętał, słowem sowieckiej gehenny; wśród więźniów byli Rosjanie, Polacy, Niemcy, Żydzi, Finowie i inne narodowości; przeważającą większość wśród nich stanowili Rosjanie, podróży autora przez Związek Radziecki i wstąpienia do szeregów gen. Andersa. c) Tytuł utworu Tytuł Inny świat został zaczerpnięty z książki Fiodora Dostojewskiego pt. Zapiski z martwego domu, którą Herling Grudziński czytał w obozie pracy w Jercewiei która wywarła na nim ogromne wrażenie. Była oczywiście książką zakazaną. Dostojewski dostrzegał w niej Rosję, jako niezmiennie martwy dom. Utwór Inny świat nosi podtytuł: Zapiski sowieckie. Motto jego zostało zaczerpnięte również z wyżej wymienionej książki F. Dostojewskiego i brzmi: Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego nie podobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tutaj opisać. Utwór Inny świat został napisany w latach w Anglii i ogłoszony drukiem najpierw w przekładzie angielskim w 1951 r. w Londynie. Pierwsze polskie jego wydanie ukazało się również w Londynie w 1953 roku, następnie w Paryżu, gdzie utwór ten był kilkakrotnie wznawiany przez Instytut Literacki. Został przetłumaczony na wiele języków i wydany również w Ameryce. W Polsce ukazał się po roku 1980 w tzw. drugim obiegu, a oficjalnie w polskich księgarniach znalazł się dopiero po 1989 roku. Tytuł książki Inny świat oznacza świat łagrów radzieckich, świat inny, nienormalny, martwy, daleki, zrodzony z przemocy, odrębny, o skomplikowanej strukturze społecznej, unicestwiający tradycyjne wartości humanistyczne, taki, którego nie można zaakceptować, a jego obraz powinien stanowić przestrogę, ostrzeżenie na przyszłość. d) Herling-Grudziński jako autor, narrator i bohater Pisarz, autor utworu Inny świat, jest też narratorem opowieści jako świadek i współuczestnik wydarzeń. Wypowiada się w pierwszej osobie, zdając relację z osobistych doświadczeń i przeżyć własnych oraz innych więźniów łagrów sowieckich. Niekiedy oddaje głos ofiarom więzień i obozów pracy, szczególnie wówczas, gdy ci opowiadają o swojej przeszłości obozowej. Autor jest również głównym bohaterem utworu, ale stara się nie stawiać swojej osoby na pierwszym planie i w opowiadaniu o własnych przeżyciach cechuje go pewna powściągliwość. e) Utwór jako dokument i dzieło literackie Inny świat jest dokumentem i dziełem literackim, ma cechy jednego i drugiego, posiada wartość dokumentalną i walory literackie. Stanowi dokument pobytu w jercewskim obozie pracy oraz wiarygodną o życiu w nim relację i ujawnia historyczną prawdę o sowieckich łagrach. Jest dokumentem polskiej martyrologii w czasie II wojny światowej. Daje obraz i analizę funkcjonowania komunistycznej stalinowskiej machiny totalitarnej. Jest utworem literackim zbliżonym do powieści i posiada też cechy eseju (szczególnie w tych fragmentach, które obrazują rozważania i refleksje autora), opowiadania, kroniki, pamiętnika, reportażu, dziennika, traktatu i noweli.

6 Występują w nim bardzo ważne rozbudowane opisy i fragmenty obrazujące pewne wydarzenia, wyraźne epizody, portrety konkretnych osób wraz z ich historią, elementy liryzmu (pojawiające się we wspomnieniach), elementy brutalizmu (w opisach życia obozowego), opisy przyrody, słownictwo rosyjskie (np. urkowie więźniowie kryminalni, pyłagra choroba z wycieńczenia, lesopował wyrąb lasu), porównania, metafory, epitety i różnorodny styl. Wątek przewodni utworu to dzieje autora, które spajają poszczególne rozdziały. 3. Obraz sowieckiego łagru, życie w obozie pracy w Jercewie a) Praca w obozie pracy w Jercewie więźniowie byli zatrudniani głównie przy wyrębie i cięciu drzewa w lesie jako darmowa siła robocza na rzecz komunistycznego państwa radzieckiego, ich przymusowa, wprost mordercza, katorżnicza praca ponad siły w nieludzkich warunkach trwała przeważnie godzin dziennie, często w czterdziestostopniowym mrozie, a droga do pracy i z pracy do obozu po syberyjskim śniegu była ciężka, męcząca i wynosiła sześć lub siedem km w jedną stronę, praca była tak zorganizowana, aby wyniszczyć więźniów fizycznie; cały system to biurokratyczna organizacja służąca eksterminacji, maksymalny okres zdolności poszczególnych więźniów do pracy trwał dwa lata, później trafiali do trupiarni, by tam oczekiwać na śmierć, pisarzowi udało się zdobyć zatrudnienie w charakterze tragarza w bazie żywnościowej, gdzie praca była znacznie dłuższa, trwała niekiedy nawet 20 godzin na dobę, ale tu można było ukraść coś do jedzenia; ciężarna kobieta miała prawo do zwolnienia od pracy na trzy miesiące przed urodzeniem i sześć miesięcy po rozwiązaniu na karmienie dziecka; później dziecko jej zabierano, więźniowie byli skazani w obozach na przymusową pracę, głód, ból i udręki psychiczne; przeżywali depresje, załamania, wyrzuty sumienia, gdy wydawali innych i ciągły strach o życie; oszukiwano ich i przedłużano im okres kary pod byle pretekstem, nocą strażnicy i administracja więzienna nie wtrącała się do tego, co się dzieje w obozie, toteż panowało prawo silniejszego, rządy sprawowali urkowie, którzy byli zorganizowani, faworyzowani przez administrację i zdemoralizowani; dopuszczali się zbiorowych gwałtów (np. na Marusi); więźniów politycznych traktowano z większą od nich surowością. b) Wyżywienie, głód więźniowie mieszkali w prowizorycznych barakach; wyżywienie ich stanowiła zupa i porcja chleba dziennie, posiłek rano i wieczorem, a jego wielkość była uzależniona od wydajności w pracy, od wykonywania przez nich odpowiednich norm; w obozie byli więźniowie słabo pracujący, normalnie i powyżej normy, stworzony w obozie system współzawodnictwa stał się przyczyną wzajemnej kontroli, skłócenia więźniów między sobą, niszczenia wśród nich solidarności i donosów na słabszych (by nie obniżali normy całej brygadzie) oraz utraty zasad moralnych, więźniowie musieli znosić ciągły, chroniczny głód; najsłabsi, którzy nie mogli wyrobić normy, dostawali porcje najmniejsze, co powodowało postępujące wyniszczenie ich organizmu, więźniowie najtrudniej znoszący uczucie głodu skłonni byli do zdobywania pożywienia kosztem innych; często wyrywali sobie miski z zupą; głód stał się więc sprawdzianem człowieczeństwa; Herling- Grudziśńki pisze: Nie ma takiej rzeczy, której by człowiek nie zrobił z głodu i z bólu, mordercza praca, głód i skłócanie więźniów między sobą to podstawowe metody wymuszania posłuszeństwa wśród więźniów. c) Choroby, szpital, trupiarnia głód stał się powszechny i głodni wciąż więźniowie tracili siły, mdleli z wyczerpania i zapadli na różne choroby, najczęściej na kurzą ślepotę (niezdolność widzenia po zmroku), pyłagrę (wypadanie zębów, włosów, depresja), wrzody, gruźlice i inne; chorzy na pyłagrę nigdy nie wracali do zdrowia, więźniowie często dokonywali samookaleczeń, aby dostać się do szpitala, gdzie kierowano niezdolnych do pracy przy temperaturze ciała powyżej 39 stopni; nieuleczalnie chorych i starych kierowano do specjalnego baraku, zwanego trupiarnią, gdzie oczekiwali tylko na śmierć, która często następowała w wyniku obrzęku głodowego, szpital był miejscem wyjątkowym, nie podlegającym do końca regułom obozowym, było w nich czysto i miła opieka, toteż więźniowie marzyli, aby znaleźć się w nim chociaż kilka dni, Dom Swidanij to osobny barak, w którym więźniowie mogli się spotykać ze swoimi bliskimi teoretycznie raz na rok, a w rzeczywistości raz na parę lat, ale nie wolno im było wówczas rozmawiać na temat okoliczności aresztowania ani życia w obozie; wychodnyj dień, tj. dzień wolny od pracy, który przysługiwał więźniom raz na kilka tygodni.

7 d) Degradacja człowieczeństwa w warunkach więziennych i obozowych Herling-Grudziński oprócz ukazania wydarzeń w ponurej rzeczywistości łagrowej, własnych, osobistych przeżyć i obiektywnych relacji ludzi, z którymi spotkał się w więzieniach i w obozie pracy w Jercewie, daje wnikliwą analizę psychiki ludzkiej w niewoli, opisuje postawy i zachowania ludzkie począwszy od bohaterstwa i wzniosłej szlachetności po totalne zaprzeczenie wszelkich cech człowieczeństwa, słowem degradacje człowieczeństwa, proces duchowego umierania istoty ludzkiej, donosicielstwo, zdobywanie lepszego pożywienia kosztem innych, kradzieże, gwałty, fałszywe oskarżenia, obojętność wobec przejawów zła to dość częste odstępstwa od normy etycznej w obozie i przykłady pozbawiania się człowieczeństwa, pisarz próbuje zrozumieć i ukazać to, co obozy pracy robią z ludzi, dlaczego jednym udaje się zachować godność, a inni tracą człowieczeństwo; obóz stworzył własną etykę, według której liczyło się przede wszystkim ocalenie życia, przetrwanie, autor stwierdza też, że mimo iż warunki życia w obozie były nieludzkie, nawet w skrajnie trudnych, ekstremalnych sytuacjach więźniowie potrafili wytrwać przy podstawowych zasadach moralnych, ocalić swoją godność i człowieczeństwo, co zresztą jemu też się udało; więźniowie mogli pomagać innym, wspierać, współ- czuć, podtrzymywać na duchu psychicznie słabszych, zachować ludzkie odruchy, spotkawszy w Rzymie w czerwcu 1945 roku dawnego witebskiego więźnia (który w obozie w celu uratowania swojego życia złożył fałszywe oskarżenie na czterech Niemców i ci zostali rozstrzelani na podstawie jego donosu), pisarz nie rozgrzeszył go za przekroczenie ludzkich norm postępowania i nie wypowiedział oczekiwanego przez niego słowa rozumiem 4. Komunistyczny system totalitarny a) Ideologia totalitaryzmu według Herlinga-Grudzińskiego wiek XX był wiekiem ideologii totalitarnych; totalitaryzm to ustrój społeczny, w którym każdy obywatel, w każdej roli, we wszystkich przejawach życia podlega ścisłej kontroli państwa, państwo dąży do kontroli nad całością jego życia, wszelkimi jego aspektami, nie zostawiając mu najmniejszego zakresu wolności; jest to więc system organizacji państwa polegający na ingerencji władz we wszystkie dziedziny życia (politycznego, społecznego, kulturalnego itp.) oraz na sprawowaniu nad nimi całkowitej kontroli, faszyzm niemiecki i stalinizm to dwa najokrutniejsze przykłady totalitaryzmu w XX wieku w Europie; faszyści sprawowali władzę w imieniu części narodu uważanej przez nich za rasę czystą, bez kalek i Żydów, a komuniści wybranej klasy społecznej, faszyści tworzyli raj na ziemi dla swojego narodu kosztem innych, a komuniści dla tej części klasy robotniczej, która bezkrytycznie i bezmyślnie poddawała się dyktatowi partii, systemy te wyciągały na piedestał ludzi o niskich charakterach, przestępców, dając im dużą swobodę w działaniu, co przyczyniało się do eskalacji działań pozaprawnych; ludzie ci głosili szczytne ideały systemów totalitarnych i w myśl tych ideałów mordowali ludzi, w efekcie wszystkie narody i wszystkie klasy społeczne, które zetknęły się z totalitaryzmem poniosły ogromne straty, zarówno materialne jak i duchowe, system faszystowski poza Niemcami panował również we Włoszech i Hiszpanii, lecz w mniej skrajnej postaci i nie przyjął tak morderczego oblicza, system komunistyczny poza sowieckim zapanował we wszystkich krajach objętych tzw. układem warszawskim, gdzie także przyjął znacznie łagodniejsze formy, został rozpowszechniony wraz z pochodem Armii Czerwonej; objął Polskę, Czechosłowację, NRD, Węgry, Rumunię, Bułgarię, Jugosławię i cały szereg państw wchłoniętych przez Związek Radziecki, a także Chiny, Koreę północną, Wietnam; upadek faszyzmu nastąpił po II wojnie światowej, a komunizmu w latach 90-tych XX wieku. b) Obozy pacy w ZSRR obozy pracy przymusowej istniały w całym państwie sowieckim i zamykano w nich głównie własnych obywateli, więźniowie jak też i obywatele ZSRR poza obozami pracy byli traktowani jako jednostki służące realizacji planu produkcyjnego, jako narzędzia pracy formowane w duchu komunizmu, wszelkie działania w obozach miały na celu osiągnięcie jak największej wydajności pracy i psychiczne podporządkowanie więźniów, podstawowymi metodami wymuszania posłuszeństwa wśród nich były: ciężka, katorżnicza praca,

8 głód (manipulowanie porcjami żywnościowymi, faworyzowanie silniejszych i sprytniejszych), skłócanie więźniów między sobą, by łatwiej było nimi manipulować, obywatelom spoza obozów pracy narzucano sposób myślenia, podporządkowanie władzy i policyjny system kontroli wszelkich przejawów życia społecznego (szpiegowanie, cenzura); prywatne życie jednostki zostało ograniczone do minimum i poddawane ciągłej kontroli; rozbudowany aparat bezpieczeństwa służył obronie interesów partii rządzącej oraz panującego ustroju komunistycznego, w obozach panował obyczaj stosowania tufy, czyli różnych form oszustw w celu podwyższania wyników pracy i podobnie w całym państwie sowieckim rozpowszechnione były w gospodarce metody zawyżania, nierzetelnego rozliczania planów. c) Strach, fałsz, terror, aresztowania i śledztwo pisarz ukazuje istotę systemu komunistycznego opartego na zniewalaniu i kłamstwie; sowiecki totalitaryzm cechuje fałsz, zakłamanie, stosowanie terroru, brak tolerancji dla odmiennych poglądów, przyczyną aresztowań i podstawą wyroków była niewłaściwa (według rządzących) postawa obywateli i poglądy, podejrzenia, fałszywe oskarżenia oraz donosy; zarówno w obozach, jak i w całym społeczeństwie sowieckim kwitło powszechne donosicielstwo, śledztwo sowieckie opierało się najczęściej tylko na podejrzeniach, dowody winy były zbędne (przykład śledztwa Herlinga Grudzińskiego); według sowieckiego prawa wolno było wymierzać karę do pięciu lat więzienia nawet wówczas, gdy w czasie śledztwa nie znaleziono żadnej winy, bardzo często obiektem śledztwa stawali się ci, których podejrzewano o niewłaściwy stosunek do państwa radzieckiego, do systemu komunistycznego, Polacy, którzy po 17 września 1939 r. znaleźli się na terenach okupowanych przez Związek Radziecki, z góry zostali uznani za wrogów; rozpoczęły się prześladowania; część z nich wymordowano w Katyniu, Charkowie, Miednoje i innych miejscowościach, część zesłano na Syberię, głównie do Kazachstanu, a część skazano na pobyt w obozach pracy i fizyczne wyniszczenie, w lasach Katynia, Charkowa i Miednoje zamordowano około 15 tysięcy oficerów polskich (z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie); łącznie z zakatowanymi cywilami, przetrzymywanymi w więzieniach Grodna, Lwowa i innych miast zajętych po 17 września 1939 r. przez Sowietów, śmierć poniosło ponad 20 tysięcy osób. d) Znaczenie utworu Inny świat książka ukazuje: rzeczywistość stalinowskich obozów pracy w oparciu o osobiste przeżycia i obserwacje autora oraz relacje innych więźniów, prawdę o komunistycznym systemie totalitarnym tworzącym łagry, przedstawia degradację człowieczeństwa w warunkach więziennych i obozowych, pozwala zrozumieć istotę zła i przemocy, jakie zrodził sowiecki system totalitarny. Ćwiczenia 1. Dlaczego Herling-Grudziński zatytułował swój utwór Inny świat? Umotywuj swoją wypowiedź. 2. Ukaż znaczenie tego utworu dla zrozumienia istoty zła i przemocy, jakie zrodził sowiecki system totalitarny. 3. Uzasadnij, że utwór Helringa ukazuje degradacje człowieczeństwa w warunkach więziennych i obozowych.