Przewodnik - Kamienie młyńskie

Transkrypt

1 Przewodnik - Kamienie młyńskie I. Wstęp Młyny i wiatraki kształtowały przez wiele stuleci krajobraz pomorskich wsi w tym Iwięcina, Wierciszewa i Dąbrowy. Były symbolem zmian jakie dokonywały się przez kolejne wieki - unowocześniania i uprzemysłowienia ważnej dziedziny życia jaką jest niewątpliwie produkcja materiałów mącznych. Młynarz obok księdza i sołtysa był jednym z najważniejszych ludzi na wsi, od którego często zależał los innych, ponieważ to on miał zapasy mąki potrzebnej do wypieku chleba w czasach nieurodzaju. Wykorzystanie naturalnych zasobów natury: siły wiatru lub wody obserwujemy również dzisiaj, gdy powstają masowo farmy wiatrowe, nastawione na wytwarzanie energii elektrycznej. Można więc powiedzieć, że historia zatoczyła koło. Jak ważny był chleb na wsi świadczą wspomnienia byłych mieszkańców Eventin-a spisane przez Inge Westhäusler: Prawie każde gospodarstwo miało swój piec do pieczenia chleba, suszenia owoców itp. Jeśli ktoś takiego nie miał, było oczywistym że piekł chleb w piecu sąsiada. Co dwa, trzy tygodnie był dzień pieczenia chleba. Ciasto przygotowywano w wielkiej dzieży. Jeśli po trzech tygodniach chleb był zbyt suchy, moczono plastry w mleku i opiekano na patelni. Młynarze i ich rodziny byli często bohaterami licznych legend przekazywanych z pokolenia na pokolenie. I tak w Podaniach i legendach z Suchej Koszalińskiej oraz najbliższej okolicy mamy opowieść: Jak młynarz z Kiełzna za chciwość ukarany został, Granitowy kamień młyński w Suchej a w Legendach Powiatu Sławieńskiego odnajdujemy legendę Diabeł na drodze z Bukowa Morskiego do Dąbek. Na Pomorzu był zwyczaj, że starych, zużytych kamieni młyńskich nie wyrzucano, lecz wmurowywano je w kościelne mury (min. w kościele w Dąbrowie). Wynikał on z nabożnego szacunku do chleba - kamienie mieliły zboże, z których powstawała mąka potrzebna do wypieku pieczywa. W Ewangelii św. Mateusza (Mt 18,6-7) jest wypowiedź Jezusa: Lecz kto by się stał powodem grzechu dla jednego z tych małych, którzy wierzą we Mnie, temu byłoby lepiej kamień młyński zawiesić u szyi i utopić go w głębi morza. Stąd też w jednej z legend tekst o grzesznym młynarzu: Nocami widziano, jak duch młynarza, dźwigając granitowy kamień młyński, jęczał pod jego ciężarem. Niósł go na miejsce, gdzie stał dąb i tam go rzucał na ziemię, aż ta dudniąc jęczała. Potem podnosił kamień, kład go na swoje barki i jęcząc wracał, gdzie stał młyn i rzucał go na miejsce, gdzie uprzednio leżał. Podobno jeszcze i obecnie niejeden słyszał straszne dudnienie, jak młynarz nocą rzuca na ziemię granitowy kamień, odprawiając w ten sposób pokutę za swoje pijaństwo. Niniejszy przewodnik służyć ma jako pomoc przy przemierzaniu szlaku kulturowo-pielgrzymkowego Kamienie młyńskie powstałego w ramach projektu Pomorski Szlak Cysterski Iwięcino, Wierciszewo, Dąbrowa. Niech dawne krajobrazy, zwyczaje i wierzenia przemówią w wyobraźni pielgrzymów na trasie Kamieni młyńskich. Andrzej Dębowski

2 II. Młyny 1. Młyny w dominium bukowskim do XV w. Pod koniec XIV w. zakonnicy bukowscy posiadali na terenie swojego majątku siedem wiejskich młynów, znajdujących się w Bukowie, Gorzycy, Bielkowie, Malechowie, Dąbrowie, Domasławicach i Pęciszewku. Ponadto do opactwa należały 2 młyny miejskie w Koszalinie. Młyny wiejskie i miejskie oddawali zakonnicy w dzierżawę młynarzom. Jedynym wyjątkiem, jak się zdaje, mógł być młyn bukowski prowadzony za czasów opactwa przez konwersów. W materiale źródłowym dotyczącym opactwa bukowskiego brak informacji na temat położenia ekonomiczno-prawnego młynarzy klasztornych w XIV w. Sytuację tę w wieku XV poznajemy bliżej na podstawie dyplomów dotyczących młyna w Dąbrowie. W 1406 r. opactwo przekazało w dziedziczną dzierżawę czcigodnemu Marcinowie Lowen i jego następcom młyn w Dąbrowie. Do młyna należało 8 mórg ziemi /5,24 ha/ oraz łąka o powierzchni 12 pretów /0,262 ha/ usytuowana nad rzeką Grabową. Młynarz miał prawo do połowu ryb w stawie młyńskim, podczas gdy pozostali mieszkańcy wsi mogli łowić ryby tylko za zgodą młynarza. W przypadku nie przestrzegania przez chłopów powyższego ustalenia, młynarz miał prawo sam wymierzyć karę. Do korzystania z młyna zobowiązani zostali mieszkańcy Dąbrowy, Karnieszewic i innych osad, od których młynarz miał prawo pobierać opłaty. Młynarz zobowiązany był utrzymać w dobrym stanie młyn i dbać o odpowiedni poziom wody na tamie młyńskiej. W przypadku, gdyby Marcin Lowen lub jego potomkowie mieli zamiar z młyna ustapić, wówczas musieli najpierw znaleźć następcę, którym miał być rycerski człowiek. Wynika z tego, że Marcin Lowen i jego następcy wywodzili się ze stanu szlacheckiego. W zamian za dziedziczne posiadanie młyna młynarz oddawać miał opactwu Drömt /małdratów =4,4 t/ zboża, a za użytkowanie ziemi należącej do młyna bliżej nie określony czynsz, składający się w połowie z owsa i żyta, względnie ich ekwiwalentu pieniężnego. Dochodowość młyna w Dąbrowie musiała być niewielka, skoro już w latach 20-tych XV w. młynarz nie był w stanie zapłacić cystersom opłaty za prawo założenia sadzawki i połowu ryb na strudze młyńskiej. Dlatego też w 1428 r. zgłosili się do zakonników: Jan Dorfat Zallemann z Dąbrowy, Jurgen Pantell z Pękanina i Joachim Wowige z Grabowa, którzy uregulowali należnośc zwaną Vorbede i tym samym przejęli prawo założenia nowej sadzawki rybnej. Po jej założeniu mieli płacić czynsz roczny w wysokości 1 grzywny fenigów. Jeden z potomków Marcina Lowe, Weiland Wawrzyniec Lowe pełnił w Dąbrowie funkcję sołtysa. Po jego śmierci już tylko młyn przejął jego syn Jurgen Lowe, któremu konwent odnowił prawo dziedzicznego posiadania młyna. Przydzielone w 1406 roku uposażenie młyna w ziemię i łąkę musiało być niewystarczające, ponieważ Jurgen Lowe otrzymał od klasztoru dalszych 30 pretów /0,655 ha/ roli oraz dwie łąki położone nad stawem. Prawa i obowiązki młynarza nie zostały zmienione aż do początków drugiej połowy XVI w. W lipcu 1558 r. książę Barnim IX zatwierdził synom Weilandta, Wawrzyńcowi, Jurgenowi, Hansowi i Bartłomiejowi lenne posiadanie młyna. W kolejnym dokumencie wystawionym we wrześniu tego roku nakazał książę Hansowi Saspe, zarządcy z Darłowa, zredagowanie konfirmacji dla młynarzy w Dąbrowie z podkreśleniem, że mają posiadać te same prawa i przywileje, które mieli za czasów opactwa. Do młyna w Bielkowie należał staw, w którym hodowano karpie. Natomiast dodatkowego uposażenia nie posiadał młynarz z Gorzycy. To zdecydowało, że podupadłego młyna już w 1560 r. nie opłacało się restaurować. Widocznie same dochody z młyna nie zapewniały egzystencji młynarzowi.sytuacja ekonomiczno-społeczna młynarzy klasztornych w XV w. nie uległa pogorszeniu w porównaniu z okresem kolonizacji. Zwraca jednak uwagę brak jakichkolwiek darowizn młynarzy klucza bukowskiego na rzecz kartuzów darłowskich. Donacje innych młynarzy wiejskich zaplecza gospodarczego Darłowa były bardzo nieliczne i drobne. Dowodzi to, że sytuacja ekonomiczna tej grupy społecznej nie była, zdaje się, lepsza niż kmieci. Powodem tego była m.in. dobrze rozwinięta sieć młynów w dobrach opactwa i na zapleczu Darłowa oraz zwiazana z tym kwestia małego zasięgu działania młynów.

3 2. Bukowo Morskie- młyn Mielcke Pod pewnymi względami młyn wodny nad jeziorem Bukowo odgrywał bardzo ważną rolę wśród innych młynów okręgu sławieńskiego (Schlane). Przede wszystkim był to jeden z najstarszych młynów w tej okolicy, wcześnie zbudowany przez cystersów w ramach kolonizacji. Według Rosenowa był to nawet najstarszy młyn, wspomniany już w 1262 roku (Ros). Dziś jednak należy wyjść z założenia, że młyn wodny w Dąbrowie również powstał w XIII.wieku. Ponadto młyn ten opisano i zbadano w literaturze najobszerniej ze wszystkich młynów urzędu Darłowa (Rügenwalde), względnie okręgu sławieńskiego, a to za sprawą do dziś zachowanych ksiąg kościelnych Bukowa Morskiego, w których zachowały się szczegółowe zapisy o okręgu sławieńskim. Innym istotnym powodem zainteresowania tym młynem ma fakt, iż urodził się tu przodek wielkiego niemieckiego romantyka- Achima von Arnim ( ). Aby zapewnić wspólnocie klasztornej oraz ludności z okolicznych wiosek podstawowe utrzymanie, założono młyn wodny w Bukowie Morskim, nad wschodnim brzegiem jeziora, jako młyn klasztorny Zakonu Cystersów. Pierwotny młyn mnisi zbudowali bezpośrednio nad rzeką Grabową. Miejsce to jednak wkrótce okazało się nieodpowiednie- rzeka była albowiem zbyt nieprzewidywalna. Dlatego wybudowano nowy młyn w pobliżu jeziora. Wystarczającą energię napędową dostarczał w tym celu wykopany już około 1300 r. rów młyński, znajdujący się między rzeką Grabową a Jeziorem Bukowo. Kanał ten należał do pierwszych dużych konstrukcji wodnych w tej okolicy, przy jego budowie Zakon Cystersów wykorzystał doświadczenie zdobyte na konstrukcjach tego typu w innych okolicach. Charakterystyczne jest to, że kanał ów nie leży bezpośrednio przy rzece Grabowa, tylko został połączony zamaszystym łukiem w kierunku północnym dookoła lasu wioski Kraków. Prawdopodobnie użyto starego koryta rzeki Grabowej, która to pierwotnie miała ujście w Wipper, a nie w Jeziorze Bukowo. Od zawsze młynarze w Bukowie Morskim dysponowali różnymi źródłami dochodu, zapewniającymi im pewien dobrobyt. Głównym zajęciem było przetwarzanie żyta, pszenicy i owsa w celu wyprodukowania mąki i śruty. Oprócz tego młyn dostarczał słód dla bukowskiego karczmarza, który miał zezwolenie na produkcję własnego piwa. Jak też w przypadku wielu innych młynów, młynarz posiadał przywilej odłowu ryb. Już mnisi zezwolili młynarzowi z Bukowa na hodowlę ryb w potoku młyńskim, jak i w stawach, spiętrzonych w tym celu. Również Brüggemann wspomina w roku 1784 w dziedziczonym młynie z dwoma żarnami o dobrym połowie łososia, węgorza i minoga. Do przymusowych gości młyna należeli mieszkańcy wiosek Dobiesław, Bielkowo, Bukowo, Boryszewo, Iwięcin, Dąbki, Przystawy i Sztynort. Mapa Schmeetaua (mapa 7) około roku 1780 oraz mapa Gilly ego z roku 1789 dostarczyły dowód na istnienie młyna - w postaci symbolu koła wodnego na brzegu Jeziora Bukowe. Pierwotna nazwa Buckow (Bukowo) została zmieniona dopiero w XIX w. w celu lepszego rozróżnienia od innych nazw miejscowości o tym brzmieniu, na Bukowo Morskie (See Buckow). Na mapie stolikowej z roku 1836 ( mapa 378) miejscowość nazywała się jeszcze Buckow (Bukowo), podczas gdy na mapie okręgu sławieńskiego w roku 1845 widniała już nazwa See Buckow (Bukowo Morskie). Młyn wodny naniesiony był na obu mapach. 3. Młyn wodny w Dąbrowie Młyn wodny w Dąbrowie niesie za sobą długą historię i tradycję. Już w XIII wieku miały miejsce pierwsze wzmianki o nim i dlatego należy do najstarszych młynów na tym obszarze. Gromadzenie wody w stawie młyńskim przez młynarza doprowadzało do protestów rolników, którzy powyżej stawu posiadali grunty albo uprawiali je. W

4 wyniku tworzącego się zbiornika wodnego przy młynie, woda z pól rolników spływała i tym samym zmniejszała ich plony. W dokumentach Pomorza Zachodniego z ok r. jak i w późniejszych zapiskach młyn w Dąbrowie był już wyszczególniony. Büggelmann opisuje go jako młyn, będący w 1784 r. w dzierżawie wieczystej, mający koło napędzane przez spływającą na nie grawitacyjnie wodę. Przy młynie znajdował się staw napełniany małą ilością wody, która pochodziła z niewielkiego źródła w lesie pękanińskim. W XVIII wieku przybyli na te tereny represjonowani z Marcinowej Woli i Wiecka. Pierwsze przekazane wiadomości o młynie pochodzą już z XV wieku. W roku 1400 został on określony w liście lennym do Martina Lowen (później Lau) jako młyn Dąbrowy. W roku 1538 został odnowiony list lenny dla Martina Jürgen, Hansa i Barthelomäusa Lowen, którzy młyn dziedziczyli od ich kuzyna Lorenza Lowen. W 1565 roku Jürgen Lowen chciał sprzedać młyn rodzinie Lau, która długi czas posiadała młyn. Nazwisko Lau pojawia się później często w okolicy Dąbrowy. Następny znany młynarz z 1666 r., o którym widnieją zapiski już w pierwszych księgach kościelnych, nazywał się Jochim Wilde. Jochim Wilde był mieszkańcem Dąbrowy, właścicielem domu, ale nie posiadającym ziemi. W księgach inwentarzowych miasta Darłowa brzmiało to w roku 1659 jedynie tak: Młynarz oddaje młyn w dzierżawę. W latach 1648 i 1663, w księgach inwentarzowych nie został wyszczególniony żaden młynarz, który dzierżawił młyn. Ostatnim przedwojennym właścicielem młyna był Woldt, Kurt: właściciel młyna i majster w młynie (w 1945), urodził się 13 maja 1906 r. i był najstarszym synem Siegfrieda Woldt (12), zmarł w 1971 r. Około 1935 roku poślubił Erikę Gűrtler, która była córką nauczyciela Grabówka, zmarła w 2001 r. Mieli troje dzieci: syna Hugo urodzonego w 1943 r. i dwie córki Gerlinde, urodzoną w 1944 r. i Rosemarie z 1948 r. Sam Kurt Woldt był w latach czterdziestych uczniem cech młynarzy w Sławnie. Po wypędzeniu z Dąbrowy przybył do Turyngii, gdzie udało mu się wydzierżawić młyn, który w końcu został przejęty przez LPG. Zmarł w 1971 r. w wyniku wypadku przy pracy. Dane o rodzinie Woldt pochodzą od Undine Straube, prawnuczki Otto Ernst Woldt, albo od Regine Rüdiger. Młyn w Dąbrowie nie jest czynny już od lat. Dawny staw młyński, znajdujący się w środku wsi, jest dziś całkowicie porośnięty trzciną. Właścicielem młyna w okresie powojennym był Zuzelski. W roku 1968 zmodernizowano młyn i zamontowano turbinę, która nie spełniła swojego zadania, co spowodowało, że od tej pory młyn był tylko elektryczny. Do początku lat 90-tych właścicielem młyna była Gmina Spółdzielnia. W latach 90-tych młyn zakupiony został przez Niewiadomskiego, który w roku 1997 zlikwidował wszystkie urządzenia młynarskie. Obecnie właścicielem młyna jest Jerzy i Anna Poznańscy. Budynek młyna wodnego w Dąbrowie, str. 187, Die Mühlenchronik des Kreises Shlawe

5 III. Wiatraki Jeden z pierwszych powojennych właścicieli młyna wodnego w Dąbrowie Zuzelski Wiatrak budowla drewniana, niekiedy murowana, wyposażona w skrzydła poruszane siłą wiatru i napędzające urządzenia. Jest najstarszym silnikiem wiatrowym przetwarza energię wiatru na energię kinetyczną w ruchu obrotowym. Jest poprzednikiem turbiny wiatrowej, którą czasami również nazywa się wiatrakiem. Znane nam wiatraki (z pionową osią) wynaleziono w IX wieku we wschodniej Persji, do Europy dotarły pod koniec XII wieku. Pierwsze wiatraki służyły głównie do mielenia zboża, w pierwszej połowie XIV wieku na terenie obecnej Holandii zaczęto używać wiatraków do osuszania polderów. W późniejszych latach pojawiły się wiatraki tartaczne, inne mełły i mieszały pigmenty, rozdrabniały skały na kruszywa, plotły sznury konopne, wyciskały olej, mełły tytoń, drewno (na papier), kakao, kawę lub gorczycę (na musztardę). Typy historyczne wiatraków: koźlak, paltrak, holender. 1.Iwięcino (Eventin) Nazwa miejscowości Iwięcino (Eventin) wspomniana została po raz pierwszy w związku z młynarstwem w Spisach Członków Cechu (tzw. Innungslisten), kiedy to Jacob Wendt z Iwięcina w roku 1806 został wymieniony jako uczeń (Liv). Nie wiadomo natomiast, w którym młynie pracował. Pierwszy znany majster młynarski w Iwięcinie Johann Michael Döring wymieniony zostaje poza udokumentowanymi przez A. v.livoniusa spisach, więc po roku 1822, tak, iż można sądzić, że starszy z dwóch młynów Iwięcina został zbudowany między rokiem 1822 a 1836.

6 W Iwięcinie znajdowały się dwa młyny-wiatraki, na skraju wioski: a) Iwięcino- wiatrak rodziny Dahnz Na wschodnim skraju wioski na trasie do Bielkowa położony był młyn rodziny Dahnz. Obecnie nieopodal tego miejsca mieszka rodzina Luchowskich (Iwięcino 46) lecz nie ma żadnych śladów materialnych związanych z wiatrakiem. Musiał powstać już przed 1836 roku, gdyż jego podobizna znajduje się na ówczesnej pramapie stolikowej. Natomiast brak jest dokładnych informacji odnośnie powstania młyna. Zdjęcie fragment drogi wojewódzkiej nr 203, odcinek Wierciszewo-Bielkowo, naprzeciwko gospodarstwa Państwa Luchowskich, b) Iwięcino- wiatrak typu koźlak rodziny Bahr gdzie stał wiatrak rodziny Dahnz z Iwięcina. Na kolonii Iwięcino, przy obecnych zabudowaniach Anny i Janusza Sochów (Iwięcino 49), na niewielkim wzniesieniu przed domem, zachowały się pozostałości dawnego magazynu wiatraka wraz z piwnicą. Wzrok również przyciągają dobrze zachowane zabudowania gospodarcze z 1848 r. (napis na belce stodoły) oraz dom z 1847 r. Przed domem wyeksponowanych jest kilka kamieni młyńskich z dawnego wiatraka.

7 Zdjęcie z lat 20-tych ubiegłego wieku przedstawiające wiatrak typu koźlak rodziny Bahr w Iwięcinie. Archiwum rodziny Socha. Ten młyn nie został odznaczony na mapie okręgu sławieńskiego w 1845, dlatego też musiał powstać w drugiej połowie XIX. wieku, na północnych obrzeżach wioski Iwięcino. Jednakże brak jest dokładniejszych informacji na ten temat. Kiedy młyn rodziny Bahr padł ofiarą burzy, zrezygnowano z jego odbudowy. Zdjęcie z lat 30-tych ubiegłego wieku przedstawiające murowany magazyn wiatraka typu koźlak rodziny Bahr w Iwięcinie. Obecnie zachowały się tylko fundamenty i piwnica. Archiwum rodziny Socha.

8 Wiatraki w Iwięcinie traciły powoli swoją podstawę egzystencji ze względu na coraz lepsze maszynowe wyposażenie zakładów rolniczych. Pierwotnie mieliły zboże i śrutę paszową dla 80 gospodarstw rolnych. Tymczasem mieszkańcy Iwięcina wypiekają swój chleb we własnych kamiennych piecach. Na zdjęciu - pozostałości dawnego pomieszczenia magazynowego wiatraka rodziny Bah, za metalowymi drzwiami zachowane pomieszczenie piwniczne. Rolnicy stają się coraz nowocześniejsi, kupują śrutowniki do mielenia paszy dla swojego bydła, unikając w ten sposób uciążliwego dojazdu do młyna. I tak młynarze zaczęli tracić dochody. 2.Wierciszewo(Wandhagen) - wiatrak rodziny Krüger Pozostałości wiatraka w Wierciszewie - fragmenty fundamentów, leżą za gospodarstwem rodziny Wendorff (Wierciszewo 56). Dostęp do niego jest utrudniony, najlepiej podejść droga polna do strony stacji uzdatniania wody i za ogrodzeniem widać charakterystyczną ceglaną wysepkę w polu. Z wioski Wierciszewo prowadziła do wiatraka rodziny Krügerów stumetrowa droga w kierunku zachodnim. Wysokość terenu podano na mapie stolikowej (nr 1763 Sianów) z roku 1936 z wysokością 31,5 m nad punktem zerowym normalnym. W tym miejscu nie było na mapach włącznie do roku 1845 żadnej wzmianki o młynie. Widocznie został zbudowany jako wiatrak kozłowy, a później został przebudowany na wiatrak typu paltrak.

9 Na zdjęciu fragmenty ceglanych fundamentów wiatraka typu paltrak - rodziny Krügerów z Wierciszewa. W latach 20-tych zmodernizowano młyn, zastępując między innymi siłę wiatru silnikiem elektrycznym. Według Rosenowa paltrak w roku 1943 nie posiadał śmigła (Ros.). Wiatrak w Wierciszewie stracił swój status jako wiatrak już w 1924 roku, kiedy to został kompletnie przebudowany na młyn zbożowy z napędem elektrycznym. Dzięki zdemontowaniu pierwotnych urządzeń do przenoszenia energii pozyskano w młynie sporo przestrzeni, tak, iż można było zainstalować nowoczesne wyposażenie. Dwa silniki elektryczne o mocy 25 i 3 koni mechanicznych zapewniały napęd. W procesie przemiału do dyspozycji był podwójny śrutownik walcowy, prosty śrutownik walcowy, czteroczęściowy odsiewacz płaski oraz urządzenie do bielenia mąki. Ponadto wialnia centralna, obłuskiwacz ziarna oraz elewator do transportu, jak i pojemniki do czyszczenia i wtórnego mielenia w młynie. Do tego winda osobowa, która służyła również do transportu worków. W skład młyna z napędem elektrycznym wchodził również 1 hektar ziemi. Sprzedaży młyna dokonano w czerwcu 1940, nowym właścicielem został Ernst Schwarz. Cena wyniosła 22 tysiące reichsmarek.

10 3)Inne wiatraki i młyny w zachowanych archiwalnych zdjęciach. Wygląd w 1928 roku dużego ryglowego młyna przy drodze ze Skibna do Suchej i Osiek na akwareli utrwalił Kurt Plath (Zielke 1994: 1063) Anonimowy artysta namalował obraz wiatraka w Suchej (Zielke 1990: 340).

11 Załączniki: 1. Przewodnik - Kościół w Iwięcinie p.w. Matki Boskiej Królowej Polski. 2. Przewodnik - Kościół w Dąbrowie pw. św. Stanisława Kostki 3. Karta Pielgrzyma / Certyfikat z mapką i opisem trasy oraz legendy Źródło: 1. Die Mühlenchronik des Kreises Shlawe von Dr. Ulrich Neitzel, Fritz Schmidt, Mathias Sielaff, H. Hoogeweg,Die Stifter Und Klöester der Proninz Pommern, Bd. 1, Stettin B. Popielas - Szultka, Rozwój gospodarczy dominium bukowskiego od połowy XIII do połowy XVI wieku, Słupsk Koszalińskie Zeszyty Muzealne, T , Henryk Janocha, Jerzy Kalicki. 5. Zwyczaje i obyczaje w parafii, spisane przez Inge Westhäusler ( ) ze wspomnień Anneliese Blohm z d. Fock, Gerhard Schwarz, Erwin Ruten i Hanni Lampe z d. Sass z Iwięcina, Martin Frenz z Wierciszewa, Martin Holzfuß i Rudi Dubberke z Bielkowa. Tłumaczenie z j. niemieckiego - Franciszek Sterma. 6. Podania i legendy z Suchej Koszalińskiej oraz najbliższej okolicy, 2008, Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Wsi Sucha Koszalińska, wydawnictow FENIKS Koszalin. 7. Legendy Powiatu Sławieńskiego, Sławno 2009, Jan Sroka.