bruk z bazaltu na terenie Krakowa

Transkrypt

1 Zabytkowy bruk z bazaltu na terenie Krakowa Jednym z ważnych elementów kamiennego wystroju miast są ich bruki, nadające miejskiemu pejzażowi charakterystyczny koloryt. W różnych aglomeracjach i różnym czasie wykorzystywano w tym celu odmienne skały, przez co poszczególne miasta posiadały indywidualne, różniące się kolorystycznie nawierzchnie. Wobec postępującej globalizacji, także w dziedzinie surowców brukarskich, warto otoczyć szczególną opieką pozostałe fragmenty tych zabytkowych, oryginalnych kamiennych nawierzchni. Powinny one podlegać ochronie na równi z innymi obiektami architektury wym, o teksturze porfirowej lub intersertalnej, niekiedy szklistej, i strukturze zbitej, rzadziej migdałowcowej, gąbczastej lub miarolitycznej. Jego głównymi składnikami mineralnymi są piroksen i plagioklaz, występujące w ilości po około 30%, a także szkliwo wulkaniczne w ilości do 20%. Ponadto skała ta zawiera niewielką domieszkę magnetytu, ilmenitu i apatytu oraz chlorytu, wypełniającego pęcherzyki powstałe w procesie odgazowania i stygnięcia bazaltowej lawy. Sporadycznie występuje kwarc i oliwin. Z chemicznego punktu widzenia wg danych udostępnionych przez firmę Bazalt Invest bazalt z rejonu Berestowca zawiera: SiO 2 48,3-51,9%, Al 2 O 3 12,25-16,55%, Fe 2 O 3 14,7-16,9%, MgO 4,19-6,92%, P 2 O 5 2,03-3,94%. Eksploatowane tu bazalty nie wykazują żadnych śladów zwietrzenia, dzięki czemu są znakomitym surowcem, o czym najdobitniej świadczy ich bardzo wysoka wytrzymałość na ściskanie, dochodząca do niemal 350 MPa. Opisywany bazalt zawiera typową dla większości tego typu wylewnych skał sieć heksagoprof. dr hab. inż. Jacek Rajchel Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie W wielu miastach Polski, w tym także w Krakowie, zachowały się charakterystyczne nawierzchnie jezdni, chodników i placów z czarnej bazaltowej kostki. W większości pochodzą one z okresu II Rzeczpospolitej. Surowiec ten eksploatowano w rejonie usytuowanym pomiędzy okolicą Berestowca a Janową Doliną, wówczas na dalekich rubieżach Polski, dzisiaj znajdujących się na terenie Ukrainy. Obszar występowania bazaltu zajmował powierzchnię około 80 km 2 w dorzeczu rzeki Horyń, jednego z prawobrzeżnych dopływów Prypeci. Stanowił on część wielkiego, liczącego 1600 km 2 zagłębia surowców skalnych, tzw. Zagłębia Wołyńsko-Podolskiego. Występujący tam bazalt jest fragmentem wielkiej pokrywy lawowej wieku prekambryjskiego o charakterze trapu i powierzchni około 100 tys. km 2, przykrytej w większości młodszymi utworami geologicznymi. Pokrywa ta powstała z co najmniej dwu potoków lawowych, spoczywających na grubej warstwie wulkanicznego tufu, a jej miąższość dochodzi do 160 metrów. WŁAŚCIWOŚCI I WYDOBYCIE Bazalt z Berestowca i Janowej Doliny jest skałą barwy czarnej z odcieniem ciemnogranato- 18 Brukbiznes nr

2 FOT. J. BUŁHAK nalnego lub pentagonalnego ciosu termicznego w postaci wyjątkowo regularnych, pionowo usytuowanych słupów. Ich wysokość w ścianie wyrobiska w Janowej Dolinie dochodziła do 30 metrów, a powierzchnia do 1 m2. Spękania ciosowe miały charakter ziejących szczelin lub były wypełnione gliniastą zwietrzeliną bazaltów, a niekiedy żyłami wtórnych minerałów chalcedonu lub zielonego seladonitu. Ponadto słupy te wykazywały skłonność do pękania w płaszczyznach do nich prostopadłych. Opisywany cios był zasadniczym czynnikiem ułatwiającym eksploatację bazaltów, która odbywała się poprzez wyważanie stalową sztangą wspomnianych słupów z położenia równowagi, aż do ich przewrócenia. Do najbardziej znanych miejsc pozyskiwania bazaltu w okresie międzywojennym należały kamieniołomy na prawym brzegu Horynia w Berestowcu i Janowej Dolinie, obecnie Bazaltowe (ukr. Базальтове). Dowodem dawnej eksploatacji bazaltu w tym rejonie jest cały szereg starych, opuszczonych kamieniołomów, głównie na prawym brzegu Horynia. Według ustnej tradycji, bazalt w rejonie Berestowca eksploatowany był już za czasów Kamieniołom bazaltu w Janowej Dolinie, w latach 30. XX wieku Fragment nawierzchni z zabytkowej, bazaltowej kostki przed kościołem oo. Karmelitów na ul. Karmelickiej Brukbiznes nr

3 Współczesna nawierzchnia z drobnogabarytowej, łupanej kostki bazaltowej z rejonu Janowej Doliny i kostki granitowej z Dolnego Śląska. Chodnik przy Audytorium Maximum, przy ul. Krupniczej Trylinka z komponentem kruszywa z bazaltu podolskiego, Władysławowo Fragment współczesnej, bazaltowej nawierzchni ul. Szewskiej z zabytkowymi szynami tramwajowymi 20 Brukbiznes nr Specyficznym wyrobem, wytwarzanym na bazie bazaltowego kruszywa, była trylinka, genialny wynalazek inż. Władysława Trylińskiego, protoplasta współcześnie produkowanego betonowego bruku króla Stefana Batorego, natomiast eksploatacja na większą skalę rozpoczęła się w roku Eksploatacja bazaltu w Janowej Dolinie ma także długą tradycję; z bazaltu tam wydobywanego została wzniesiona w latach kolegiata Świętej Trójcy w pobliskiej Ołyce. W nowszych czasach uruchomiono tu w roku 1929 wielki kamieniołom, głównie na potrzeby budownictwa drogowego. Inicjatorem wydobycia bazaltu w tym rejonie był minister Jędrzej Moraczewski, a twórcą i dyrektorem kamieniołomu, aż do 1940 r. inż. Leonard Szutkowski. W szczytowym okresie wydobycia bazaltu w kamieniołomie w Janowej Dolinie, należącym do firmy Państwowe Kamieniołomy Bazaltu, pod koniec lat 30. XX w. zatrudnionych było około 1200 osób. W roku 1929 uruchomiono kilkunastokilometrową bocznicę kolejową z Kostopola, co umożliwiło wywóz eksploatowanego surowca i materiałów brukarskich na szeroką skalę. Wybudowano także osiedle dla pracowników i ich rodzin, którego liczba mieszkańców sięgała 3,5 tys. W okresie międzywojennym podstawowym produktem była tu nieregularna kostka rzędowa, o przeciętnych wymiarach 15x15x30 cm i półkostka o wymiarach 10x10x10 cm. Stanowiły one około 40% całego wydobycia, przy całkowitej rocznej produkcji ponad 0,5 miliona ton. Ponadto produkowano kostkę nieregularną w innych rozmiarach, a także brukowiec, krawężniki, mozaikę oraz kamień łamany i tłuczeń. Produktem ubocznym był szuter, używany do budowy szos. Specyficznym wyrobem, wytwarzanym na bazie bazaltowego kruszywa, była trylinka, genialny wynalazek inż. Władysława Trylińskiego, protoplasta współcześnie produkowanego betonowego bruku. Z uwagi na wspomniane wyżej

4 FOT. MARIYA SAVCHUK rozmieszczenie systemu ciosu termicznego, wyrabiane z bazaltu elementy brukarskie były formowane ręcznie. Taka bazaltowa kostka wydobyta z demontowanej nawierzchni posiada lekko nierówne ściany, z zachowanymi śladami obróbki, z wyjątkiem tej, która stanowiła powierzchnię nawierzchni. Ta ściana jest równa i bardzo gładka. Mimo doskonałych parametrów wytrzymałościowych surowiec ten miał tę wadę, że wykonana z niego nawierzchnia nadmiernie wygładzała się pod wpływem użytkowania, przez co była bardzo śliska, zwłaszcza po opadach deszczu. Obecnie w rejonie Janowej Doliny i Berestowca eksploatacja bazaltu jest nadal prowadzona, a na naszym rynku dostępny jest bogaty asortyment wyrobów z tej skały, dostarczany przez szereg firm. Zazwyczaj mają one w ofercie następujące produkty: kostkę bazaltową łamaną maszynowo o wymiarach: 5x5x5 cm, 6x6x6 cm, 7x7x7 cm, 8x8x8 cm, 10x10x10 cm, 20x20x20 cm, 20x20x10 cm, 10x10x5 cm i kostkę ciętą o wymiarach: 10x10x5 cm, 10x20x7 cm, 15x30x5 cm, 15x15x5 cm. Produkowana jest FOT. MARIYA SAVCHUK Wyrobisko bazaltu w rejonie Berestowca Współcześnie produkowana bazaltowa kostka Brukbiznes nr

5 FOT. MARIYA SAVCHUK FOT. Z ARCHIWUM FIRMY BAZALT INVEST Nieczynny, zatopiony kamieniołom bazaltu, rejon Janowej Doliny Kamieniołom bazaltu w Janowej Dolinie, lata Brukbiznes nr również kostka bazaltowa cięta z polerowanym licem o podobnych wymiarach, a także kostka cięta płomieniowana o wymiarach na zamówienie. Ponadto oferowane są krawężniki i obrzeża bazaltowe łamane i cięte, także płomieniowane, o wymiarach 5x10x100 cm, 10x20x100 cm, 10x30x100 cm, 15x30x100 cm, 17x35x100 cm, płyty okładzinowe, chodnikowe, tarasowe i inne elementy architektury wg indywidualnych zamówień. Dostępne są również płyty pentagonalne i heksagonalne, cięte w poprzek słupa i kamień murowy, nieregularny. BAZALT NA TERENIE KRAKOWA Mimo upływu bez mała stu lat od momentu położenia bazaltowych nawierzchni nadal możemy je oglądać na terenie Krakowa w szeregu lokalizacji, jednak na skutek wielokrotnych remontów i zmian nawierzchni, bazalt występuje

6 FOT. Z ARCHIWUM FIRMY BAZALT INVEST zazwyczaj na niewielkich powierzchniach lub w rozproszeniu. Chyba najładniej prezentuje się na całej długości ulicy Szewskiej, gdzie po jej modernizacji zachowano większość autentycznej, zabytkowej już bazaltowej kostki, częściowo uzupełniając braki w nawierzchni podobnie wyglądającym brukiem współczesnym. Także zabytkowej kostki bazaltowej użyto przy modernizacji nawierzchni ulicy Karmelickiej, wykładając nią fragment chodnika przed kościołem oo. Karmelitów i wkomponowując ją w bruk z granitowej kostki ze Strzegomia, sjenitowej z Przedborowej i porfirowej z okolic Miękini w pobliżu teatru Bagatela. Podobnie przed budynkiem Filharmonii u zbiegu ulic Straszewskiego i Zwierzynieckiej zabytkowa, pochodząca z odzysku bazaltowa kostka z Janowej Doliny i Berestowca, stanowi komponent nawierzchni chodnika i jezdni, łącznie z kostką granitowo- -sjenitowo-porfirową i barwioną kostką betonową. Na mniejszych połaciach bazaltowa kostka zachowała się na brukowanych wjazdach do posesji, czego pięknym przykładem jest podjazd do bramy domu Józefa Mehoffera przy ulicy Krupniczej nr 26. Jeszcze nie tak dawno bazaltowa kostka stanowiła nawierzchnię dużych odcinków jezdni alei Trzech Wieszczów, np. alei Mickiewicza i Krasińskiego, ale po ich modernizacji stanowi jedynie przykrawężnikowe pasy. Poczynając od transformacji ustrojowej niezwykle dynamicznie wzrasta w Polsce zastosowanie kamienia budowlanego, a głównie dekoracyjnego, w szeroko rozumianej architekturze. Sytuacja Dzielenie bazaltowego słupa w kamieniołomie w Janowej Dolinie Ręczny wyrób bazaltowej kostki brukowej w Janowej Dolinie ta dotyczy także budowy nowych kamiennych nawierzchni i rekonstrukcji dotychczasowych. Zdaniem autora, należy dochować wszelkich starań, aby w zabytkowych centrach miast, szczególnie takich jak Kraków, zachowywać dotychczasowe, zabytkowe kamienne nawierzchnie, a przy konstrukcji nowych i modernizacji obecnych stosować oryginalne surowce kamienne wytwarzane tradycyjnymi metodami. WŁAŚCIWOŚCI FIZYKO-MECHANICZNE BAZALTU ZE ZŁOŻA W BERESTOWCU (DANE WG FIRMY BAZALT INVEST) Gęstość 2,85-3,02 g/cm 3 Gęstość pozorna 2,81-2,98 g/cm 3 Wodochłonność Nasiąkliwość wodą Odsączalność (defiltracja) 0,31% 0,06-1,8% wag. 0,6-0,9% wag. Porowatość 1,1-2,4% Ścieralność w bębnie Devala 2,6-3,5% Wytrzymałość na uderzenie (zwięzłość) liczba uderzeń Odporność na poślizg < 50 PSV 44 Odchyłki od nominalnej grubości klasa T1 Wytrzymałość na ściskanie w stanie nasycenia wodą MPa Wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno-suchym MPa BrukBiznes nr