Zadanie 4.1 Opracowanie metod ekologicznej produkcji owoców

Transkrypt

1 Zadanie 4.1 Opracowanie metod ekologicznej produkcji owoców 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Ocena wpływu zróżnicowanej architektury sadu ekologicznego na stan zdrowotny i produktywność drzew. W Ekologicznym Sadzie Doświadczalnym w Nowym Dworze-Parceli dokonano oceny wpływu zróżnicowanej architektury sadu ekologicznego na stan zdrowotny i produktywność drzew jabłoni. Badania te prowadzono w dwóch kwaterach ekologicznego sadu. W kwaterach tych oceniono różne rozstawy sadzenia drzew dwóch odmian jabłoni: Topaz i Pinova, rosnących na podkładkach M 9 i M 26, stwarzając w ten sposób dwie różne enklawy mikroklimatyczne. Długa zima roku 2010/2011 z temperaturami ujemnymi sięgającymi -20,2 C (luty 2011) nie spowodowała szkód mrozowych w drzewostanie. Przed kwitnieniem wykonano cięcie drzew, wycinając pędy z ostrymi kątami rozwidleń, konkurujące z przewodnikiem oraz pędy najstarsze w koronie, celem ich odmłodzenia. W czasie cięcia usunięto również nieliczne pędy porażone przez mączniaka jabłoniowego. Kwitnienie drzew, niezależnie od odmiany, było obfite. Zawiązanie owoców zależało w większym stopniu od odmiany niż od warunków mikroklimatycznych. U odmiany Pinova zima ze spadkami temperatury poniżej -20 C nie spowodowała szkód w drzewostanie. Nie przemarzły również pąki kwiatowe tej odmiany, konieczne było nawet wykonanie ręcznego przerzedzania zawiązków. Drzewa odmiany Topaz zawiązały znacznie mniej owoców niż Pinova. Zabieg przerzedzania zawiązków na drzewach odmiany Pinova przeprowadzono w połowie lipca, pozostawiając jeden zawiązek w gronie. Zabieg ten umożliwił usunięcie wszystkich jabłek uszkodzonych przez mszyce, zwójki i owocówkę jabłkóweczkę. Pozostawiona na drzewach liczba zawiązków pozwoliła otrzymać obfity plon dobrej jakości owoców. W celu określenia stopnia zagęszczenia koron w rzędach drzew oraz oceny mikroklimatu świetlnego wykonano w sierpniu pomiary nasłonecznienia solarymetrem przenośnym. Pomiary wykonywano na trzech wysokościach korony: 60 cm, 120 cm i 180 cm od ziemi. Wyniki w/w doświadczenia uzyskane w 2011 roku podano w tabelach Tabela 1. Wzrost i plonowanie drzew oraz średnia masa owocu w doświadczeniu z oceną wpływu zróżnicowanej architektury sadu ekologicznego na stan zdrowotny i produktywność drzew. Wyniki z roku Odmiana Rozstawa PPPP Plon Plon i podkładka [m] [cm 2 ] [kg/drzewo] [t/ha] Pinova/M.26 4 x 3 47,8 21,6 18,0 128,0 Masa owocu [g] Pinova/M.9 3 x 1 29,1 11,3 37,7 133,7 Topaz/M.26 4 x 3 59,8 26,2 21,8 176,7 Topaz/M.9 3 x 1 27,6 8,4 28,0 182,3 Zdecydowanie silniej rosły jabłonie szczepione na podkładce M.26 niż na podkładce M.9, co wyrażało się większym przyrostem pnia i koron drzew. Po 7 latach wzrostu jabłonie odmiany Topaz, szczepione na podkładce M.9 miały o 50% a odmiany Pinova o około 40% mniejszą powierzchnię poprzecznego przekroju pnia niż na M.26. Jabłonie rosnące w rozstawie 3 x 1 m tworzyły zwarte rzędy, natomiast te posadzone w rozstawie 4 x 3 m posiadały jeszcze wolną przestrzeń między drzewami. Owoce obydwu odmian zbierane były równocześnie, w pierwszym tygodniu października. Drzewa obu odmian szczepione na 203

2 podkładce M.26, sadzone w rozstawie 4 x 3 m, wydały istotnie wyższe plony w kg/drzewo niż rosnące na podkładce M.9. Mocno uwidocznił się wpływ gęstości sadzenia drzew na ich owocowanie. Wzajemna konkurencja drzew o światło, wodę i składniki pokarmowe na kwaterze gęsto sadzonej spowodowała znaczny spadek plenności drzew [kg/drzewo] sadzonych w zagęszczeniu 3333 drzew na ha. Mimo to największe plony w przeliczeniu na 1 hektar wydały drzewa obydwu odmian posadzone w gęstej rozstawie. Analizując masę owoców wykazano duże różnice między odmianami, natomiast wpływ podkładki i zróżnicowanej gęstości sadzenia był znikomy. Średnia masa 1 owocu odmiany Topaz była o około 30 % większa niż odmiany Pinova. Tabela 2. Jędrność i zawartość ekstraktu w owocach pochodzących z doświadczenia z oceną wpływu zróżnicowanej architektury sadu ekologicznego na stan zdrowotny i produktywność drzew. Wyniki z roku Rozstawa Jędrność Refrakcja Odmiana i podkładka [m] [Kg] [%] Pinova/M.26 4 x 3 9,2 17,1 Pinova/M.9 3 x 1 8,8 17,7 Topaz/M.26 4 x 3 8,4 15,1 Topaz/M.9 3 x 1 8,8 15,7 Owoce odmiany Pinova zebrane z drzew sadzonych w luźnej rozstawie, 4 x 3 m, były bardziej jędrne niż owoce drzew odmiany Topaz rosnących w tej samej rozstawie. Owoce odmiany Pinova miały również wyższą zawartość cukru w porównaniu do owoców Topaza. Tabela 3. Procentowy udział owoców w klasach wielkościowych w doświadczeniu z oceną wpływu zróżnicowanej architektury sadu ekologicznego na stan zdrowotny i produktywność drzew. Wyniki z roku 2011 r. Odmiana i Rozstawa 6-7,5 cm 8-8,5 cm 9 i >9 podkładka [m] Pinova/M.26 4 x 3 67,1 31,3 1,1 Pinova/M.9 3 x 1 49,9 46,5 3,5 Topaz/M.26 4 x 3 24,9 64,2 9,6 Topaz/M.9 3 x 1 17,7 65,6 16,2 Oceniając rozkład owoców w klasach wielkościowych należy stwierdzić, że Pinova wydała dużo więcej owoców średniej wielkości, w przedziale od 6,0 do 7,5 cm, niż odmiana Topaz, u której większość owoców mieściła się w klasie od 8,0 do 8,5 cm. Udział owoców dużych w plonie ogólnym u odmiany Topaz wyniósł około 80 % podczas, gdy u odmiany Pinova tylko około 40 %. Tabela 4. Wybarwienie owoców w doświadczeniu z oceną wpływu zróżnicowanej architektury sadu ekologicznego na stan zdrowotny i produktywność drzew. Wyniki z roku 2011 r. Odmiana Rozstawa 0-50 % 75 % 100 % i podkładka [m] Pinova/M.26 4 x 3 3,5 17,7 78,5 Pinova/M.9 3 x 1 22,7 43,2 33,8 204

3 Tabela 5. Procentowy udział owoców w klasach wybarwienia w 2011 r. Odmiana Rozstawa 0-50 % 75 % 100 % i podkładka (m) Topaz M.26 4 x 3 3,5 21,6 74,7 Topaz M.9 3 x 1 9,3 39,7 49,7 Oceniając wybarwienie owoców stwierdzono, że gęstość sadzenia drzew miała istotny wpływ na rozległość rumieńca na jabłkach. U odmiany Pinova z drzew rosnących w dużym zagęszczeniu zebrano istotnie więcej owoców słabo wybarwionych. Natomiast najlepiej wybarwione jabłka zebrano u obydwu odmian z drzew rosnących w luźnej rozstawie, na podkładce M.26. Podzadanie 2. Kontynuowanie prac nad doborem gatunków i odmian do ekologicznej uprawy oraz nad ochroną roślin i zapobieganiem występowaniu agrofagów w ekologicznym sadzie. W Sadzie Ekologicznym w Nowym Dworze Parceli kontynuowano doświadczenia, których celem jest dobór gatunków i odmian drzew owocowych do ekologicznych sadów. Oceniano łącznie 8 gatunków i 56 odmian (podkładek) drzew owocowych. Wyniki zebrane w 2011 roku potwierdzają i ugruntowują wiedzę uzyskaną w latach poprzednich. Wynika z nich, że jednym z łatwiejszych gatunków w ekologicznej produkcji owoców jest jabłoń, pod warunkiem, że do ekologicznego sadu wybiera się odmiany charakteryzujące się wysokim potencjałem plonotwórczym i odpornością lub małą podatnością na parcha jabłoni. Ocenę przydatności odmian jabłoni o zróżnicowanej podatności na parcha jabłoni do uprawy ekologicznej realizowano w ramach dwóch doświadczeń, w których oceniano 10 odmian. Po zimie drzewa wszystkich odmian były w dobrej kondycji. Początek wegetacji z temperaturami nieco powyżej 0 o C opóźnił kwitnienie. U wszystkich odmian kwiaty królewskie rozwijały się 1-2 maja a koniec kwitnienia przypadał na maja. Kwitnienie było umiarkowanie obfite, ale warunki pogodowe sprzyjały oblotowi owadów zapylających, a w konsekwencji dobremu zawiązaniu owoców. Wiosenne opady wpływały korzystnie na wzrost i rozwój drzew jabłoni. Uszeregowanie odmian pod względem siły wzrostu było takie jak w poprzednich sezonach. W tej części doświadczenia, w której oceniano odmiany polskiej hodowli słabym wzrostem drzew charakteryzowały się: Melfree i Ligolina, zaś drzewa Gold Milenium zaliczały się do najsilniej rosnących. W tej grupie odmian dobrym plonowaniem wyróżniały się Free Redstar i Gold Milenium. Jakość zbieranych owoców tych odmian była bardzo dobra. Świadczy o tym mały udział spadów w plonie. W drugim doświadczeniu, w którym ocenia się odmiany zimowe, zróżnicowanie we wzroście było wyraźnie widoczne na podkładce półkarłowej M.26. Warunki pogodowe w sezonie wegetacyjnym 2011 były bardzo korzystne dla plonowania odmian jabłoni ocenianych w tym doświadczeniu. 205

4 Tabela 6. Wielkość drzew i plonów odmian jabłoni na dwóch podkładkach w 2011 roku. Rok sadzenia: lato 2004; podkładka: M.9, M.26. ODMIANA PPPP [cm2] Plon [kg/drz.] 2011 M.9 M Spady [%] Masa 100 owoców [kg] PPPP [cm2] Plon [kg/drz.] Spady [%] Masa 100 owocó [kg] Rubinola ,7 13,8 27,8 7,5 18,8 Topaz ,4 10,7 31,7 2,1 20,3 Gold Millenium 34,9 14,5 36,3 2,0 18, Ligolina 29,6 11,0 36,3 2,7 15, Free Redstar 31,8 15,1 40,3 1,3 16, Melfree 15,3 14,5 36,3 3,4 19, Tabela 7. Wielkość drzew odmian jabłoni na dwóch podkładkach w 2011 roku. Rok sadzenia: lato 2004; podkładka: M.9, M.26. ODMIANA PPPP [cm2] Plon [kg/drz.] 2011 M.9 M Spady [%] Masa 100 owoców [kg] PPPP [cm2] Plon [kg/drz.] Spady [%] Masa 100 owoców [kg] Rajka 29,1 8,0 21,0 6,2 26,5 45,9 7,6 37,7 3,1 23,0 Enterprise 20,3 14,6 46,2 2,3 16,5 27,0 13,3 40,3 2,3 22,5 Rewena 28,4 15,5 58,8 1,6 17,0 43,9 18,0 43,0 1,3 17,5 Delbard Jubile 22,5 11,2 41,5 2,8 20,0 22,6 13,2 42,6 3,0 21, Podsumowanie: Analizując uzyskane wyniki można stwierdzić, że do ekologicznych sadów towarowych przydatne są przede wszystkim odmiany owocujące na krótkopędach, które są mniej zawodne w plonowaniu. Atutem tych odmian jest także łatwiejsze wykonywanie zabiegów agrotechnicznych, takich jak: cięcie i formowanie koron. Odmiany silnie rosnące, ze skłonnością do ogałacania konarów, owocujące głównie na młodych przyrostach, np. Rubinola można uznać za mniej przydatne do sadów ekologicznych, gdyż słabiej plonują w pierwszych latach po posadzeniu. W rejonach, w których często występują przymrozki wiosenne warto sadzić odmiany jabłoni o późnej porze kwitnienia. Sezon wegetacyjny 2011 roku charakteryzował się dużą liczbą i obfitością opadów. Najbardziej obfite opady deszczu wystąpiły w czerwcu i lipcu. Takie warunki nie były korzystne dla drzew pestkowych, zwłaszcza tych rosnących w warunkach sadu ekologicznego. W Nowym Dworze-Parceli stan zdrowotny drzew śliwy domowej był dobry. Znacznie gorsza była zdrowotność badanych odmian śliwy japońskiej. Wiosną uschło kilkanaście drzew tego gatunku, w tym 7 sztuk odmiany Najdiena, 5 sztuk Shiro, 4 sztuki Vanier i 1 drzewo odmiany Black Amber. W trakcie sezonu wegetacyjnego nie stwierdzono nowych drzew z objawami szarki. 1 drzewo odmiany Cacanska Rana oraz 2 drzewa odmiany Żółta Afaska były silnie porażone przez srebrzystość liści drzew pestkowych. Porażone drzewa usunięto z sadu. W przeciwieństwie do poprzedniego sezonu problemu w uprawie śliw nie stanowiły mszyce. Z powodu niskich temperatur w marcu i kwietniu wegetacja rozpoczęła się później niż 206

5 zwykle. Drzewa ocenianych odmian śliwy domowej i japońskiej rozpoczęły kwitnienie w trzeciej dekadzie kwietnia i kwitły obficie. Niestety, opady deszczu oraz niskie temperatury w czasie kwitnienia śliw nie sprzyjały dobremu zapyleniu i zawiązaniu owoców. Dodatkowo w maju część zawiązków uszkodziły owocnice. W tych warunkach drzewa odmiany Herman, Cacanska Rana i Black Amber w ogóle nie owocowały, a inne - plonowały słabo. Największe były owoce odmiany Żółta Afaska. Jakość zebranych owoców obniżało ich porażenie przez owocówkę śliwkóweczkę. Najwięcej owoców z larwami tego szkodnika było w plonie odmiany Vanier, dojrzewającej w drugiej dekadzie sierpnia. Na dodatek owoce tej odmiany bardzo silnie gniły jeszcze przed osiągnięciem pełnej dojrzałości z powodu porażenia przez brunatną zgniliznę drzew pestkowych. Tabela 8. Wzrost i owocowanie drzew ośmiu odmian śliw w 2011 roku. Rok sadzenia: wiosna PPPP* % owoców Odmiana [cm 2 Plon Masa ] z owocówką [kg/drz.] [g] jesień 2011 śliwkóweczką Śliwa domowa (Prunus domestica L.) Termin dojrzewania Herman 84, Cacanska Rana 105, Valjevka 97,3 0,1 29, Żółta Afaska 94,9 0,6 63,0 47, Śliwa japońska (Prunus salicina Lindl.) Najdiena 84,8 8,4 34,7 37, Shiro 138,2 2,0 44,6 54, Vanier 61,8 0,6 51,2 90, Black Amber 92, *PPPP pole poprzecznego przekroju pnia W doświadczeniu z oceną przydatności do ekologicznej uprawy szesnastu odmian wiśni sokowych w 2011 roku stan zdrowotny drzew był średnio dobry. Po zimie zaschły 2 drzewa odmiany Elmer oraz 6 drzew wiśni oznaczonej symbolem W9/02. Drzewa tych odmian były w poprzednich sezonach silnie porażone przez drobną plamistość liści drzew pestkowych i to przyczyniło się do ich mniejszej wytrzymałości na mróz. Wymieniona choroba była także poważnym problemem w uprawie wiśni w 2011 roku. Do odmian najbardziej podatnych na porażenie należały: Elmer, Stevensbaer, Naumburger i W9/02. Defoliacja drzew u tych odmian nastąpiła już w końcu sierpnia. Deszczowa pogoda utrzymująca się w okresie wiosennym sprzyjała również rozwojowi brunatnej zgnilizny drzew pestkowych. Najwięcej symptomów tej choroby obserwowano na drzewach odmian: Pamiati Vavilova, Naumburger i Oblacińska. Po przeprowadzeniu szczegółowych obserwacji porażone pędy usunięto poza teren sadu. Najsilniej rosły i najlepiej plonowały drzewa odmiany Lucyna. Nie był to jednak rok sprzyjający plonowaniu wiśni w sadzie ekologicznym. Opady deszczu oraz niskie temperatury w czasie kwitnienia wiśni nie sprzyjały dobremu zapyleniu kwiatów. Plony dla większości odmian nie przekroczyły 1 kg z drzewa. Największymi i najdorodniejszymi owocami wyróżniała się wiśnia oznaczona symbolem W12/02. Drobniejsze, ale jakościowo dobre były również owoce odmian oznaczonych symbolami: W2/02, W10/02 oraz Słupia Nadbrzeżna. 207

6 Tabela 9. Wzrost i owocowanie drzew szesnastu odmian wiśni w 2011 roku. Rok sadzenia: wiosna Odmiana PPPP* [cm2] jesień 2011 Plon [kg/drz.] Masa [g] % owoców z nasionnicą trześniówką % brunatna zgnilizna % gorzka zgnilizna Termin dojrzewania Stevensbaer 32,1 0,4 2,0 0,0 0,7 1, W 1/02 47,3 0,4 3,7 1,0 5,5 2, W 2/02 35,9 0,6 2,7 0,0 2,0 1, Elmer 15, Pamiati Vavilova 68,1 0,4 4,4 6,0 16,0 2, W 12/02 49,9 2,5 5,1 1,0 0,0 0, W 9/02 29,5 0,05 2,8 2,7 2,7 2, Włodzimierska 56,3 0,4 3,5 5,5 4,0 3, W 10/02 47,0 0,9 2,8 2,0 1,0 0, Wanda 42,8 1,8 3,3 2,7 6,7 3, Naumburger 38,8 0,5 3,6 4,0 1,3 6, W 7/02 34,7 0,1 3,9 5,0 8,0 0, W 8/02 47,1 0,3 3,4 2,0 3,0 2, Słupia Nadbrzeżna 36,6 2,0 2,8 0,0 2,5 1, Oblacińska 33,8 2,4 3,4 8,0 4,0 0, Lucyna 100,1 3,9 3,8 14,0 16,0 1, * PPPP pole poprzecznego przekroju pnia W drugim doświadczeniu, z oceną przydatności do uprawy ekologicznej czterech wczesnych odmian wiśni, założonym wiosną 2005 roku stan zdrowotny drzew był średnio dobry. Z powodu dużej ilości opadów w sezonie letnim drzewa bardzo szybko opanowała drobna plamistość liści drzew pestkowych. Infekcje spowodowały przedwczesne opadanie liści. Na drzewach wiśni Erdi Bőtermő rozwijała się także brunatna zgnilizna drzew pestkowych. Po przeprowadzeniu szczegółowych obserwacji porażone pędy usunięto poza teren sadu. W 2011 roku największe pole poprzecznego przekroju pnia miały drzewa odmiany Erdi Bőtermő. Drzewa kwitły intensywnie na przełomie kwietnia i maja, ale z powodu deszczu i niskich temperatur w czasie kwitnienia zawiązanie owoców było słabe, a plony bardzo niskie. Owoce były dobrej jakości, stosunkowo rzadko porażała je nasionnica trześniówka oraz choroby powodujące ich gnicie. Tabela 10. Wzrost i owocowanie drzew czterech odmian wiśni w 2011 roku. Rok sadzenia: wiosna Odmiana PPPP* [cm2] jesień 2011 Plon [kg/drz.] Masa [g] % owoców z nasionnicą trześniówką % brunatna zgnilizna % gorzka zgnilizna Termin dojrzewania Debreceni Bötermö 26,4 0,3 4,9 1,0 1,5 1, Debreceni Bötermö M 35,5 2,7 4,7 0,0 1,5 1, Sokówka Nr 6 32,2 0,4 4,1 2,0 1,0 5, Erdi Bötermö 48,2 0,5 5,6 4,0 7,6 0, * PPPP pole poprzecznego przekroju pnia 208

7 Stan zdrowotny drzew czereśni w doświadczeniach odmianowych był dobry. Drobna plamistość liści drzew pestkowych wystąpiła w małym nasileniu i nie stanowiła tak poważnego problemu jak w przypadku wiśni. W przeciwieństwie do poprzednich sezonów problemu w ekologicznej uprawie czereśni nie stanowiły też mszyce. Najsilniej rosły drzewa odmiany Burlat. Najwięcej owoców zebrano z drzew odmiany Summit. Owoce odmian Karesova i Burlat były wolne od larw nasionnicy trześniówki. Larwy tego szkodnika obserwowano natomiast w owocach średnio wcześnie dojrzewającej odmiany Summit. Owoce tej odmiany były również podatne na gnicie z powodu porażenia przez brunatną zgniliznę owoców drzew pestkowych. Tabela 11. Wzrost i owocowanie drzew trzech odmian czereśni w 2011 roku. Rok sadzenia: wiosna Odmiana PPPP* [cm2] jesień 2011 Plon [kg/drz] Masa 1 owocu [g] % owoców z nasionnicą trześniówką % brunatna zgnilizna Termin Dojrzewania Karesova 161,0 1,7 6,7 0 2, Burlat 194,3 1,0 6,9 0 0, Summit 160,7 4,1 9,5 4,8 10, * PPPP pole poprzecznego przekroju pnia Stan zdrowotny drzew moreli był bardzo dobry. Choroby i szkodniki nie stanowiły poważnego problemu w uprawie tego gatunku. Niestety, pąki kwiatowe moreli, które są podatne na uszkodzenia mrozowe, przemarzły zimą 2010/2011. W kwietniu obserwowano pojedyncze kwiaty na drzewach obydwu badanych odmian. W maju osypały się nieliczne zawiązki, skutkiem czego był brak owocowania. Drzewa odmiany Wczesna z Morden rosły silniej niż Harcot. Tabela 12. Wzrost i owocowanie drzew dwóch odmian moreli w 2011 roku. Rok sadzenia: wiosna PPPP* Masa Plon Odmiana [cm2] 1 owocu [kg/drz] jesień 2011 [g] Termin dojrzewania Harcot 140, Wczesna z Morden 160, * PPPP pole poprzecznego przekroju pnia W doświadczeniu z ekologiczną uprawą orzecha włoskiego stwierdzono po zimie 2010/2011 bardzo silne uszkodzenia roślin przez niskie temperatury. Ze względu na dużą liczbę wypadów i brak możliwości uzyskania w przyszłości wiarogodnych wyników podjęto decyzję o wymianie wszystkich drzewek w doświadczeniu, czyli założeniu nasadzenia od nowa. Usunięto wszystkie rośliny i po wykonaniu niezbędnych zabiegów agrotechnicznych w połowie czerwca posadzono nowe drzewka. Ze względu na intensywne opady, niezbędne było kilkakrotne niszczenie chwastów. Posadzone rośliny przyjęły się i ich stan jest zadowalający. Jesienią glebę wokół drzewek wyściółkowano obornikiem i na pnie założono plastikowe osłonki. Badania nad przydatnością sadowniczą różnych podkładek do ekologicznej uprawy jabłoni prowadzone były w dwóch doświadczeniach, założonych wiosną 2005 roku. W pierwszym z nich materiałem doświadczalnym są drzewka odmiany Szampion, szczepione na czterech podkładkach wegetatywnych o zróżnicowanej sile wzrostu: karłowej - M.9, półkarłowych 209

8 P 60 i M.26 oraz na silnie rosnącej podkładce M.7. W drugim doświadczeniu przedmiotem badań są drzewa odmiany Piros, szczepione na podkładkach: M.9 i M.26. W obu doświadczeniach wszystkie drzewa zostały posadzone w rozstawie 4,0 m między rzędami i 2,0 m w rzędzie, w czterech powtórzeniach, z pięcioma drzewami na poletku. W 2011 roku stan zdrowotny drzew w doświadczeniach był dobry. Po zimie nie stwierdzono żadnych uszkodzeń systemu korzeniowego ani pędów. Kwitnienie drzew w obu doświadczeniach cząstkowych rozpoczęło się pod koniec pierwszego tygodnia maja. Wszystkie drzewa, niezależnie od podkładki, kwitły średnio obficie. Nie stwierdzono wpływu podkładki na termin i intensywność kwitnienia drzew. W obu doświadczeniach nie obserwowano uszkodzeń kwiatów przez kwieciaka. Wpłynęło to na dość dobre zawiązanie owoców. Tabela 13. Terminy kwitnienia drzew jabłoni w doświadczeniu podkładowym prowadzonym w Ekologicznym Sadzie Doświadczalnym w Nowym Dworze Parceli w 2011r. Odmiana Początek kwitnienia Pełnia kwitnienia Koniec kwitnienia Szampion 6 maja 9 maja 19 maja Piros 7 maja 10 maja 20 maja *- pole poprzecznego przekroju pnia Wiosną wykonano lekkie cięcie formujące, wycinano pędy nadłamane i wyrastające z przewodnika pod zbyt ostrym kątem. Latem kontynuowano formowanie koron wrzecionowych i wycinano pojawiające się odrosty korzeniowe. W 2011 roku w obu doświadczeniach wyraźnie zaznaczył się wpływ podkładki na siłę wzrostu drzew. Najsłabszym wzrostem charakteryzowały się drzewa szczepione na podkładce M.9, a najsilniejszym na M.7. Wielkość plonów w zależności od podkładki, wahała się od 9,7 do 16,6kg owoców z drzewa. Najwyższe plony [kg/drzewo] dały drzewa szczepione na podkładce M.7. Drzewa szczepione na podkładce P 60 i M.26 plonowały na zbliżonym do siebie poziomie. Jakość zebranych owoców była zróżnicowana, w zależności od podkładki. Mniejsze jabłka uzyskano z drzew szczepionych na M.9 i P 60 w porównaniu do tych zbieranych z drzew na M.26 i M.7. Owoce najlepiej wybarwione uzyskano z drzew szczepionych na podkładce M.9. W doświadczeniu drugim drzewa odmiany Piros szczepione na obu podkładkach owocowały znacznie lepiej niż w roku ubiegłym. Z drzew szczepionych na M.26,które rosly znacznie silniej niż na M 9 zebrano prawie dwa razy więcej jabłek. Jakość owoców odmiany Piros była bardzo dobra, niezależnie od podkładki. 210

9 Tabela 14. Wielkość drzew i plonów oraz jakość owoców dwóch odmian jabłoni rosnących na różnych podkładkach w 2011r. Rok sadzenia: wiosna Odmiana Podkładka PPPP* [cm 2 ] Plon [kg/drzewo] Wskaźnik plenności [kg/cm 2 ] Masa 100 owoców [kg] Udział owoców>7cm [%] Udział owoców o rum.> 50 [%] Szampion M.9 28,2 9,7 26,9 0,95 17,7 85,2 94,6 M.26 34,6 14,3 38,9 1,12 20,4 92,2 90,1 P 60 41,4 14,0 39,8 0,96 17,8 86,7 83,6 M.7 45,7 16,6 40,9 0,90 19,5 95,9 88,8 Piros M.9 27,7 5,7 12,4 0,45 18,2 92,9 44,7 M.26 59,5 9,1 19,1 0,32 18,6 98,2 43,2 *- pole poprzecznego przekroju pnia Doświadczenie z oceną przydatności do uprawy ekologicznej podkładek dla gruszy założono wiosną 2005 roku. Badaniami objęto dwie podkładki: silnie rosnące siewki gruszy kaukaskiej i słabo rosnący klon pigwy S1. Drzewka odmiany Konferencja szczepione na tych podkładkach posadzono w rozstawie 4,0 x 2,0 m, w czterech powtórzeniach, z dziesięcioma drzewkami na poletku. W 2011 roku stan zdrowotny drzew w doświadczeniu był dobry. Po zimie nie stwierdzono żadnych uszkodzeń systemu korzeniowego ani pędów. Z powodu niskich temperatur w marcu i kwietniu, wegetacja rozpoczęła się później niż w poprzednim sezonie. Grusze rozpoczęły kwitnienie 29 kwietnia, a zakończyły około 10 maja. Kwitnienie drzew na siewkach gruszy kaukaskiej i na pigwie S1 ocenione zostało na dobrym poziomie. Jednak dość silne opady deszczu oraz stosunkowo niskie temperatury w okresie kwitnienia sprawiły, że zawiązanie owoców oceniono na średnim poziomie. Wiosną 2011 roku wykonano lekkie cięcie formujące, a w okresie wegetacji systematycznie wycinano pojawiające się odrosty korzeniowe. Drzewka odmiany Konferencja, szczepione na siewkach gruszy kaukaskiej rosły silniej niż drzewka szczepione na pigwie S1. Z drzew szczepionych na siewkach gruszy kaukaskiej zebrano średnio 5,2kg owoców w przeliczeniu na 1 drzewo, natomiast na pigwie S1-3,1 kg/drzewo. Tabela 15. Wzrost i plonowanie drzew gruszy odmiany Konferencja szczepionych na dwóch podkładkach w 2011r. Rok sadzenia: wiosna 2005 Podkładka PPPP* [cm 2 ] Plon 2011 [kg/drzewo] Plon [kg/drzewo] Pigwa S1 41,1 3,1 8,9 Siewka gruszy 54,7 5,2 11,4 kaukaskiej *- pole poprzecznego przekroju pnia We wszystkich doświadczeniach niezbędne było bardzo intensywne niszczenie chwastów w rzędach przy pomocy płytko działającej glebogryzarki. Trawę w międzyrzędziach koszono systematycznie, co 2 tygodnie. Przy tym sposobie pielęgnacji gleby, drzewa miały dobre warunki dla wzrostu jak również dla wyrastania owoców. W 2011 roku na terenie Ekologicznego Sadu Doświadczalnego w Nowym Dworze-Parceli wykonano kilka lustracji na obecność chorób i szkodników na drzewach jabłoni, śliwy, gruszy, czereśni, wiśni, moreli i brzoskwini. Z każdego gatunku i z każdej wybranej odmiany pobierano losowo po 40 pędów jednorocznych, które przy użyciu mikroskopu 211

10 stereoskopowego przeglądano na obecność zimujących form szkodników. Na jabłoni najwięcej notowano jaj mszycy jabłoniowo-babkowej, a najmniej jaj przędziorków. Liczba notowanych szkodników nie przekraczała progów zagrożenia. Liczebność kwieciaka jabłkowca strząsanego na płachtę entomologiczną na jabłoni dwukrotnie przekroczyła próg zagrożenia, a na gruszy była niewielka. W czasie wegetacji monitorowanie szkodników oraz wyznaczanie terminów stosowania odpowiednich zabiegów prowadzono przy użyciu lepowych i feromonowych pułapek. Liczebność tych szkodników przekraczała od 2 do 4 razy próg zagrożenia. W największym nasileniu występowała nasionnica trześniówka na czereśni i wiśni. Na jabłoni, obok kwieciaka jabłkowca, największy wpływ na redukcję plonu miały: owocnica jabłkowa j zwójkówki liściowe. Doświadczenia nad zasiedleniem jabłoni przez mszyce potwierdziły wyniki obserwacji z lat ubiegłych. Lustracje polowe ponownie wykazały największe zasiedlenie jabłoni przez mszycę jabłoniowo-babkową. Do odmian najchętniej zasiedlanych przez ten gatunek należał Topaz. Na drzewach tej odmiany liczba kolonii była wynosiła ponad 46/drzewo. Chętnie zasiedlane przez mszycę jabłoniowo-babkową były również odmiany `Szampion` i `Rubinola`. Na drzewach tych odmian liczba kolonii wynosiła odpowiednio 24 i 15/1drzewo. Najmniej kolonii mszycy jabłoniowo-babkowej notowano na drzewach odmian: `Melfree` i `Free Redstar`. Liczba kolonii mszycy jabłoniowej była wielokrotnie mniejsza od liczby kolonii mszycy jabłoniowo-babkowej. Na przykład na odmianach `Rubinola` i Ligolina notowano mniej niż 1 kolonię tego szkodnika w przeliczeniu na 1 drzewo, a na odmianach Melfree` i `Free Redstar mszyca ta występowała sporadycznie. Prawdopodobnie było to wynikiem większej wrażliwości tego gatunku na zastosowane ekologiczne środki ochrony. W doświadczeniu polowym nad zwalczaniem mszyc na drzewach jabłoni najlepsze efekty uzyskano po trzykrotnym opryskiwaniu wyciągiem z nasion gorczycy i naparem ze skrzypu. Tabela 16. Uszkodzenia jabłek przez szkodniki w roku 2011 odmian parchoodpornych w Nowym Dworze Odmiana Liczba przejrzanych Liczba uszkodzonych owoców owoców Enterprise/M ,9 Enterprise/M ,5 Free Redstar ,6 Rajka`/M ,5 Rajka`/M ,4 % uszkodzonych owoców Rewena`/M ,9 Rewena`/M ,6 Topaz ,8 Gold Millenium` ,5 Melfree ,7 Tabela 17. Uszkodzenia owoców kilku odmian jabłoni przez szkodniki w sezonie wegetacyjnym 2011roku. Liczba przejrzanych Liczba uszkodzonych Odmiana owoców owoców Delbard Jubile`/M ,8 % uszkodzonych owoców Delbard Jubile`/M ,4 Szampion/M ,5 Szampion/M ,8 Szampion/M ,7 Szampion/P ,2 Piros/M ,6 Piros/M ,3 Pinova ,1 212

11 Ligolina ,8 Na gruszy w 2011 roku po raz pierwszy stwierdzono wysoką populację podskórnika gruszowego. Przewyższała ona ponad 2 razy próg zagrożenia. Latem notowano silne uszkodzenia liści przez tego szpeciela. Szczegółowe lustracje wykazały zróżnicowane uszkodzenia poszczególnych odmian. Spośród badanych 6-ciu odmian najwięcej gałęzi z liśćmi silnie uszkodzonymi przez podskórnika notowano na odmianach: Erika i Amfora, a najmniej na odmianie Konferencja. Lustracje powinny być kontynuowane w latach następnych. Na żółtych tablicach lepowych założonych wiosną odłowiono najwięcej osobników miodówki czerwonej. W sezonie wegetacyjnym nie notowano licznego występowania miodówek, a późną jesienią liczebność miodówki gruszowej plamistej była niska. Mikroskopowe oznaczenia wykazały wysokie spasożytowanie tego gatunku (ponad 60%) przez pasożytniczą błonkówkę Sectiliclava cleone. Tabela 18. Wykaz środków ochrony roślin stosowanych w Ekologicznym Sadzie Doświadczalnym w Nowym Dworze-Parceli w 2011 roku. Środki do zwalczania chorób Środki do zwalczania szkodników Miedzian Extra 350 SC Promanal 60 EC Siarkol Extra 80 WP SpinTor 240 SC Mydło ogrodnicze potasowe ze skrzypem Madex SC Napar z chrzanu Mydło ogrodnicze potasowe biocząstkowe Wyciąg z krwawnika Mydło ogrodnicze potasowe z silnym Napar ze skrzypu zapachem czosnku W doświadczeniach prowadzonych w Sadowniczym Zakładzie Doświadczalnym w Brzeznej- Litaczu, w ramach Umowy Nr 5 PW/4.1/2011 prace koncentrowały się głównie na pielęgnacji młodych jeszcze nasadzeń odmianowych roślin jagodowych. Szczegółowa ocena przydatności odmian poszczególnych gatunków do upraw ekologicznych będzie mogła być dokonana w kolejnych latach. Wyniki dotyczące wzrostu i owocowania roślin na ekologicznej plantacji w Brzeznej-Litaczu zestawiono w tabelach Tabela 19. Plon i masa 50 szt. owoców świdośliwy, róży wielkoowocowej, aronii i leszczyny na ekologicznej plantacji doświadczalnej w Brzeznej-Litaczu w 2011 roku Gatunek* Plon handlowy z 5 krzewów [kg] Plon niehandlowy z 5 krzewów [kg] Masa 50 szt. owoców [g] Świdośliwa 0,87-40,20 Róża jabłkowata Karpatia 3,10 0,45 237,00 Aronia 2,89 0,34 67,90 Leszczyna 1,15-120,30 *Kombinację stanowiło 20 roślin (4 powtórzenia, po 5 roślin w każdym powtórzeniu). 213

12 Tabela 20. Plon i masa 50 szt. owoców jagody kamczackiej, porzeczki czarnej i kolorowej na ekologicznej plantacji doświadczalnej w Brzeznej-Litaczu w 2011 roku Gatunek Jagoda kamczacka Porzeczka czarna Porzeczka kolorowa Odmiana Plon handlowy z 5 Masa 50 szt. owoców krzewów [kg] [g] Atut 0,97 40,10 Duet 1,20 48,30 P19 0,75 37,90 Sinigłaska 1,30 45,68 Czelabinka 0,76 50,00 c Ceres 1,70 30,80 Wernisaż 1,30 28,10 Bona 0,50 36,10 Tiben 2,80 25,20 Tisel 0,70 40,00 J. Kopania 3,00 33,80 Holenderska Czerwona 3,70 16,60 Rovada 1,90 22,20 Detvan 2,50 21,90 Tatran 3,10 20,00 Blanka 4,30 20,20 *Kombinację stanowiło 20 roślin (4 powtórzenia, po 5 roślin w każdym powtórzeniu). Tabela 21. Plon i masa 50 szt, owoców dwóch odmian jeżyny na ekologicznej plantacji doświadczalnej w Brzeznej-Litaczu w 2011 roku Odmiana Plon handlowy z 5 krzewów [kg] Plon niehandlowy z 5 krzewów [kg] Masa 50 szt. owoców [g] Gazda 2,20 0,52 31,30 Orkan 1,50 0,54 88,20 *Kombinację stanowiło 20 roślin (4 powtórzenia, po 5 roślin w każdym powtórzeniu). Tabela 22. Plon i masa jednego owcu czterech odmian jeżyny na ekologicznej plantacji doświadczalnej w Brzeznej-Litaczu w 2011 roku Plon Odmiana Plon handlowy niehandlowy Masa 1 owocu z 20 roślin (kg) (zgniłe+małe) z [g] Zgniłe [kg] 20 roślin (kg) Polka 2,80 3,70 12,20 0,42 Kent 4,20 2,90 11,80 0,31 Salut 2,30 1,70 12,80 0,37 Honeoye 1,90 1,40 12,10 0,30 *Kombinację stanowiło 20 roślin (4 powtórzenia, po 5 roślin w każdym powtórzeniu). 214

13 Z dotychczasowych obserwacji wynika, że spośród gatunków roślin jagodowych najłatwiej jest produkować ekologiczne owoce borówki amerykańskiej oraz maliny powtarzającej. Podzadanie 3 Testowanie prototypów maszyn specjalistycznych przeznaczonych do uprawy gleby w ekologicznym sadzie. W sezonie wegetacyjnym 2011 kontynuowano badania nad efektywnością pracy 3 urządzeń do niszczenia chwastów w sadach owocowych. Ze względu na trudności z utrzymaniem zakładanych głębokości pracy elementów roboczych, dokonano modyfikacji zawieszenia maszyn, glebogryzarki sadowniczej oraz biernego urządzenia pielącego, na ciągniku. Cięgno bocznego zawieszenia zastąpiono wieszakiem sztywnym o zmiennej długości, umożliwiającej regulację głębokości roboczej. Przeprowadzono także modyfikację hydraulicznego układu napędu elementów roboczych glebogryzarki sadowniczej. Ze względu na znaczne wzrosty temperatury oleju zasilającego silnik hydrauliczny obserwowane w miesiącach letnich zbiornik oleju wyposażono w chłodnicę z wentylatorem napędzanym silnikiem elektrycznym. Obserwacje prowadzono w sadzie jabłoniowym z odmianami Pinova oraz Topaz. Powierzchni kwatery doświadczanej wynosiła ok. 0,5 ha, 18 rzędów drzew o długości 75 m posadzono w rozstawie 3 x 1 oraz 3,5 4,0 x 3 m (po 9 rzędów). Na powierzchni międzyrzędzi utrzymywana była zielona murawa, pod koronami drzew pas czarnego ugoru o szerokości 1,4 m. Wykorzystano dwa urządzenia z napędzanymi elementami roboczymi: glebogryzarkę sadowniczą z nożami w kształcie litery U oraz urządzenie z uchylnym elementem roboczym wyposażonym w pionowe noże. Trzecie, przewidziane do badań, urządzenie z biernymi elementami roboczymi, ze względu na niższą skuteczność obserwowaną w ubiegłych sezonach oraz trudne warunki zabiegów w sezonie bieżącym, zostało użyte do zwalczania perzu już po zbiorze owoców, podczas ostatniego zabiegu w sezonie przeprowadzonego 22 listopada. W całym sezonie wegetacyjnym wykonano 6 zabiegów: 1) 21 IV glebogryzarką sadowniczą pracującą z głębokością ok. 6 cm. Celem zabiegu było uzyskanie jednolitego poziomu zachwaszczenia na poletkach doświadczalnych. 2) 3 VI glebogryzarka sadowniczą. Celem zabiegu, oprócz niszczenia chwastów, było przykrycie rozrzuconego uprzednio nawozu organicznego (obornika). 3) 30 VI glebogryzarką ze zmodyfikowanym systemem zawieszenia na ciągniku oraz chwastownikiem z uchylnym elementem roboczym. 4) 28 VII chwastownikiem z uchylnym elementem roboczym oraz glebogryzarką sadowniczą. Celem zabiegu było porównanie efektywności obydwu urządzeń, 5) 1 IX chwastownikiem z uchylnym elementem roboczym oraz glebogryzarką sadowniczą. Celem zabiegu było porównanie efektywności obydwu urządzeń. 6) 22 XI narzędziem ze sprężynującymi zębami oraz glebogryzarką sadowniczą. Celem zabiegu była ocena wpływu odchwaszczania po zbiorze na stopień pokrycia chwastami w kolejnym sezonie uprawy (ocena zostanie przeprowadzona wiosną 2012 roku) Efektywność zabiegów porównywano na podstawie procentowej skuteczności niszczenia chwastów wieloletnich (E %) wyrażonej procentowym udziałem ilości chwastów zniszczonych w ilości obserwowanej przed zabiegiem wzór (1). C C E% [%] (1) C1 gdzie: C 1 - ilość chwastów obserwowana przed zabiegiem C 2 - ilość chwastów obserwowana 7 dni po zabiegu. 215

14 W roku 2011 oceniono ponadto wydajność pracy maszyny wyposażonej w czynne elementy robocze: glebogryzarki sadowniczej mocowanej między osiami kół ciągnika. Określono czasy jazdy z dwoma wykorzystywanymi w zabiegach prędkościami roboczymi ciągnika oraz nakłady czasu na wykonanie uwroci na końcach rzędów. Na ich podstawie wyznaczono średnie wydajności praktyczne, uzyskane podczas obserwacji oraz teoretyczne, obliczone na podstawie wyznaczonych parametrów pracy agregatów. Skuteczność niszczenia chwastów wieloletnich ocenianymi maszynami zależała od terminu, a więc i warunków, w których przeprowadzono zabieg (wilgotność gleby i stopień zachwaszczenia). Maksymalnie niszczono 100 % chwastów, w najmniej skutecznych zabiegach, na niektórych poletkach tylko 10%. Obserwowane różnice skuteczności niszczenia chwastów glebogryzarką oraz urządzeniem z uchylnym elementem roboczym wykazały przewagę tej pierwszej. Średnie wartości procentowej skuteczności odchwaszczania glebogryzarki były istotnie wyższe dla zabiegu wykonanego 28 VII oraz dla całego sezonu - Tab. 1. Nie udowodniono istotności różnic między średnimi wartościami procentowej skuteczności zwalczania chwastów jednorocznych przez porównywane urządzenia. Nieznacznie lepsze efekty, uzyskano stosując glebogryzarkę sadowniczą Tab. 2. Tabela 1. Efektywność niszczenia chwastów wieloletnich uzyskana przez maszyny w trzech zabiegach w sezonie 2011 (Nowy Dwór k. Skierniewic) Rodzaj maszyny Procentowa efektywność odchwaszczania [%] uzyskana w trzech terminach przeprowadzonych zabiegów 30 VI 28 VII 1 IX średnia z sezonu glebogryzarka sadownicza 71,5 84,1 89,4 81,7 urządzenie z uchylnym elementem roboczym 64,8 59,5 90,0 71,4 Tabela 2. Efektywność niszczenia chwastów jednorocznych uzyskana przez maszyny w trzech zabiegach w sezonie 2011 (Nowy Dwór k. Skierniewic) Rodzaj maszyny Procentowa efektywność odchwaszczania [%] uzyskana w trzech terminach przeprowadzonych zabiegów 30 VI 28 VII 1 IX średnia z sezonu glebogryzarka sadownicza 87,4 90,2 93,2 90,3 urządzenie z uchylnym elementem roboczym 81,1 85,4 91,4 86,0 Z uwagi na konieczność precyzyjnego prowadzenia ciągnika wzdłuż rzędów drzew, w zależności od warunków glebowych i stopnia zachwaszczenia, wykorzystywano dwie prędkości jazdy: V 1-4,10 oraz V 2-3,14 km/h. Czasy nawrotów ciągnika na końcach rzędów drzew wynosiły od 13 do 23 sek. (średnio 18,5 sek.) Tab. 3. Tabela 3. Wydajność godzinowa ciągnika wyposażonego w glebogryzarkę sadowniczą uzyskana w dwóch typach sadu dla dwóch prędkości roboczych agregatu. Średnia prędkość jazdy Średni czas nawrotu [sek] Wydajność praktyczna uzyskana podczas badań [ha h -1 ] Wydajność teoretyczna [ha h -1 ] [km h -1 ] 3 x 1 m 4 x 2 m 3 x 1 m 4 x 2 m V 1-4,10 0,98 1,27 1,23 1,64 18,5 V 2-3,14 0,79 1,02 0,94 1,26 Uzyskiwana przez agregat podczas badań praktyczna wydajność godzinowa wynosiła od 0,80 216

15 do 1,27 ha/h. Niskie wartości wynikały z krótkich długości rzędów (78 m.) i konieczności częstego wykonywania nawrotów. W sadach o dłuższych rzędach i mniejszej ilości uwroci, uzyskana wydajność godzinowa będzie wyższa. Wyznaczona na podstawie średniej prędkości jazdy oraz strat czasu na wykonanie nawrotów, wydajność teoretyczna dla sadów posadzonych w rozstawie 3 x 1 m wynosi od 0,9 do 1,2 ha/h. W sadach o szerokości międzyrzędzi 4 m., możliwe jest uzyskanie wyższych, w zakresie od 1,26-1,64 ha/h wydajności. SZKOLENIA PROWADZONE PRZEZ WYKONAWCÓW ZADANIA W ZAKRESIE UPOWSZECHNIANIA UZYSKANYCH WYNIKÓW 1) Temat szkolenia: Problemy związane z produkcją owoców metodami ekologicznymi. Organizator: Zakład Odmianoznawstwa, Zasobów Genowych i Szkółkarstwa IO. Termin szkolenie: 27 maja 2011r. Miejsce: Ekologiczny Sad Doświadczalny IO w Nowym Dworze Parceli. Osoby uczestniczące: Pracownicy ZOZGiS zajmujący się badaniami z zakresu sadownictwa i szkółkarstwa ekologicznego oraz studenci studiów magisterskich Wydziału Ogrodniczego SGGW w Warszawie Polski (100 osób). Osoby prowadzące szkolenie: dr Elżbieta Rozpara, mgr Paweł Bielicki, dr Dorota Kruczyńska, dr Teresa Badowska-Czubik. 2) Temat szkolenia: Ekologiczna produkcja owoców oraz materiału szkółkarskiego. Organizator: Zakład Odmianoznawstwa, Zasobów Genowych i Szkółkarstwa IO Termin szkolenie: 7 września 2011r. Miejsce: Ekologiczny Sad Doświadczalny IO w Nowym Dworze Parceli. Osoby uczestniczące: instruktorzy ODR z całej Polski (50 osób) i pracownicy IO zajmujący się badaniami z zakresu sadownictwa i szkółkarstwa ekologicznego Osoby prowadzące szkolenie: dr Elżbieta Rozpara, mgr Paweł Bielicki, dr Dorota Kruczyńska, dr Teresa Badowska-Czubik, dr Hanna Bryk 3) Temat szkolenia: Ekologiczna produkcja owoców oraz materiału szkółkarskiego. Organizator: Zakład Odmianoznawstwa, Zasobów Genowych i Szkółkarstwa IO Termin szkolenie: 9 września 2011r. Miejsce: Ekologiczny Sad Doświadczalny IO w Nowym Dworze Parceli. Osoby uczestniczące: Działkowcy z terenu Skierniewic (40 osób). Osoby prowadzące szkolenie: mgr Paweł Bielicki WYJAZ SZKOLENIOWY ZAGRANICZNY Kraj, miejscowość, okres pobytu: Czech, Praga, r. Osoba uczestnicząca: mgr Paweł Bielicki-wykonawca zadania 4.1. Celem wyjazdu było uczestnictwo w konferencji dotyczącej rolnictwa ekologicznego i Biosummicie oraz wizyta w gospodarstwie ekologicznym. Wyjazd odbył się w dniach listopada 2011 do Pragi czeskiej i okolic. W programie znalazł się udział w konferencji naukowej III Międzynarodowej Konferencji Naukowej Rolnictwa Ekologicznego organizowanej na Uniwersytecie Przyrodniczym w Pradze. Na konferencji prezentowano osiągnięcia naukowe z zakresu rolnictwa ekologicznego w Czechach i krajach europejskich. Ponadto w trakcie wyjazdu uczestniczono w spotkaniu Biosummit 2011 zorganizowanym w Parlamencie Czech oraz dyskusji poświęconej znaczeniu rolnictwa ekologicznego i żywności produkowanej metodami ekologicznymi w Europie oraz organizacji rynku rolnictwa ekologicznego. W spotkaniu tym wzięli udział parlamentarzyści Czech oraz 217

16 Minister Rolnictwa Republiki Czeskiej. W programie znalazło się również zwiedzanie gospodarstwa ekologicznego, zajmującego się chowem krów mlecznych i przetwórstwem mleka oraz przetwarzaniem produktów zbożowych, zlokalizowanego Okrouhlice 27, , Benešov. Odbyło się też spotkanie w Instytucie Produkcji Roślinnej w Pradze. Zwiedzano park maszynowy i zapoznano się zasadami prowadzenia banku nasion. W trakcie spotkania z Dyrekcją Instytutu, prof. Jiri Urbanem (Czech Technology Platform for Organic Agriculture, UKZUZ Brno) oraz prof. Carlo Leifertem (University of Newcastle) miała miejsce prezentacja uczestników wyjazdu szkoleniowego oraz dyskusja na temat przyszłej współpracy pomiędzy czeską platformą rolnictwa ekologicznego, Instytutem Produkcji Roślinnej w Pradze oraz instytutami i uczelniami zajmującymi się rolnictwem ekologicznym w Polsce. Zdobyte doświadczenia posłużą do poszerzenia i dalszego rozwoju badań naukowych z zakresu ekologicznej produkcji rolniczej oraz umożliwią nawiązanie formalnych kontaktów z czeskimi placówkami naukowymi pracującymi na rzecz rolnictwa ekologicznego (Uniwersytet Przyrodniczy i Instytut Produkcji Roślinnej w Pradze) oraz z angielskim ośrodkiem badań - University of Newcastle. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba doświadczeń nad oceną wpływu zróżnicowanej architektury sadu ekologicznego na stan zdrowotny i produktywność drzew. Plan 1 doświadczenie. Wykonanie 1 doświadczenie. Kontynuowano doświadczenie pt. Ocena wpływu zrózniocowanej architektury sadu ekologicznego na stan zdrowotny i produktywność drzew. 2/ Liczba gatunków i odmian w badaniach nad ich przydatnością do ekologicznej uprawy. Plan 8 gatunków, łącznie 56 odmian. Wykonanie - 8 gatunków, łącznie 56 odmian. Wykaz gatunków i odmian został podany w podzadaniu 1. 3/ Liczba testowanych maszyn specjalistycznych przeznaczonych do uprawy gleby w ekologicznym sadzie. Plan -3 maszyny. Wykonanie 3 maszyny. Wykaz testowanych maszyn został podany w podzadaniu 2. 4/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan -1 publikacja. Wykonanie 1 publikacja. H. Bryk, A. Broniarek-Niemiec, W. Danelski, Skuteczność preparatów roślinnych w zwalczaniu chorób wiśni, 54 Ogólnopolska Konferencja Ochrony R. S., 2011, sesja posterowa, str Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) 1. Współpraca z dwiema uznanymi jednostkami certyfikującymi w Rolnictwie Ekologicznym: Cobico Kraków i Ekogwarancja. 2. Współpraca z Uniwersytetem Przyrodniczym we Wrocławiu w zakresie badań składu chemicznego owoców pochodzących z różnych technologii uprawy w tym z uprawy ekologicznej przesłanie owoców do badań 3. Współpraca z Krajowym Centrum Doradztwa Ekologicznego w zakresie przeprowadzenia szkolenia dla doradców rolno-środowiskowych ( ). 4. Współpraca z Sadowniczym Zakładem Doświadczalnym IO w Brzeznej Sp. z o.o. Zawarta została umowa na wykonanie usługi badawczo-rozwojowej Nr umowy 5 PW/4.1/2011 z dnia r. pt. Ocena przydatności gatunków i odmian roślin 218

17 jagodowych do upraw ekologicznych. 5. Współpraca z Ekologicznym Gospodarstwem Sadowniczym: Wojciecha Sumińskiego, zlokalizowanym w Rowiskach Starych k/ Skierniewic. 6. Informacje dotyczące przydatności odmian do ekologicznej uprawy przekazywano producentom w formie porad w czasie XXXIV Skierniewickiego Święta Owoców, Warzyw i Kwiatów w dniach 17 i 18 września 2011 i Dnia Otwartych Drzwi. 7. Współpraca z SGGW-AR w Warszawie polegająca na zorganizowaniu i przeprowadzeni dnia 27 maja 2011 u na terenie Ekologicznego Sadu Doświadczalnego zajęć terenowych z zakresu ekologicznej ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami oraz doboru odmian i podkładek drzew owocowych do upraw ekologicznych dla grupy 90 studentów i wykładowców Wydziału Ogrodniczego SGGW. Ponadto dr Elżbieta Rozpara wygłosiła referat na temat problemów ekologicznej produkcji owoców (w języku angielskim) na Seminarium Międzynarodowym zorganizowanym w dniu 23 maja 2011 na SGGW-AR w Warszawie, a w dniu 7 września 2011 w Ekologicznym Sadzie Doświadczalnym w Nowym Dworze- Parceli przyjęto grupę profesorów SGGW. 219

18 Zadanie 4.2 Opracowanie metod ekologicznej produkcji szkółkarskiej roślin sadowniczych 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Ocena wpływu zastosowanej podkładki i sposobu utrzymywania gleby w szkółce na wydajność i jakość okulantów śliwy, moreli, wiśni i czereśni, przydatności różnych podkładek do produkcji ekologicznego materiału szkółkarskiego drzew moreli, brzoskwini oraz różnych metod utrzymywania gleby oraz monitorowanie wystepowania chorób i szkodników w ekologicznej szkółce podkładek moreli i brzoskwiń. a) Ocena wpływu materiałów ściółkujących glebę na wydajność i jakość okulantów odmian drzew pestkowych rosnących na różnych podkładkach. Pod koniec marca przycięto nad oczkiem wszystkie zaokulizowane podkładki: Colt, F12/1, siewki antypki, siewki Węgierki Wangenheima i siewki ałyczy odmianami czereśni, wiśni i śliwy (tabela 1). Z oczek wyrastały pędy odmian szlachetnych, które systematycznie podkrzesywano, uszczykując bądź wyłamując wyrastające pędy syleptyczne do wysokości 50cm nad ziemią. Celem tego zabiegu było wytworzenie koronki na odpowiedniej wysokości od ziemi. Podkrzesywanie zakończono w połowie sierpnia. Taki termin wykonywania zabiegu dawał gwarancje prawidłowego gojenia się ran powstałych w wyniku usuwania pędów bocznych. Wyrastające pędy, które nie rosły pionowo, były przywiązywane do tyczek bambusowych, aby otrzymać jak największą liczbę prostych okulantów. Zabieg przywiązywania pędów do tyczek powtarzano w sezonie 2-3 krotnie. Zabiegi podkrzesywania i formowania koronek zostały zakończone w połowie sierpnia. Tabela 1. Wykaz okulantów czereśni, wiśni, śliwy i moreli produkowanych na różnych podkładkach w szkółce doświadczalnej w Nowym Dworze Parceli w 2011 roku. Podkładki Colt, F12/1 Siewki antypki Siewki Węgierki Wangenheima Siewki ałyczy Odmiany Burlat, Summit Debreceni Botermo, Kelleris16 Herman, Katinka Goldrich, Harcot W połowie października, na 2-3 tygodnie przed planowanym terminem wykopywania drzewek ze szkółki drzewka zostały opryskane preparatem miedziowym Miedzian 50WP, w celu przyspieszenia defoliacji liści. Przed kopaniem drzewek pozostałe liście zostały usunięte ręcznie. Następnie wszystkie drzewka zostały policzone i zaetykietowane. Na początku listopada drzewka zostały wykopane za pomocą specjalnego wyorywacza ciągnikowego (fot. obok). 220

19 W doświadczeniu nad wpływem sposobu utrzymania gleby w szkółce ekologicznej na wydajność i jakość produkowanych drzewek, badano 4 sposoby utrzymania gleby: 1. ugór mechaniczny (kontrola), 2. wióry (zrębki) pochodzące z drzew liściastych (ściółka organiczna), 3. włókninę jutowo-lnianą i 4. zieloną włókninę (ściółkę nieorganiczną). Fot W końcu października, po zakończeniu defoliacji drzewek dokonano pomiarów ich wysokości i grubości. Pomiary grubości drzewek wykonywano na wysokości 10cm powyżej miejsca okulizacji. W trakcie wykopywania drzewek w szkółce, były one sortowane na trzy klasy jakości. W pierwszej - były drzewka odmian czereśni, wiśni i śliwy grubsze niż 12mm i o wysokości powyżej 120 cm, a w przypadku moreli okulizowanych na siewkach ałyczy, były to drzewka o średnicy pnia większej niż 14mm. Największą liczbę drzewek w stosunku do liczby okulizowanych podkładek, uzyskano dla obu odmian moreli okulizowanych na siewkach ałyczy. W przypadku odmiany Goldrich wydajność drzewek w stosunku do zaokulizowanych podkładek wyniosła ponad 92%. Również wysoką wydajność drzewek uzyskano dla odmiany Harcot ponad 87% (tabela 2). Okulantów czereśni szczepionych na podkładce Colt oraz na siewkach czereśni ptasiej uzyskano wyraźnie więcej niż na klonie F12/1. Porównując czereśnie i wiśnie lepsze wyniki w 2011 roku uzyskano dla wiśni. Dla okulantów wiśni odmiany Kelleris16 uzyskano wydajność ponad 70%. Nieco słabszy wynik, niewiele ponad 66% odnotowano dla Debreceni Botermo. Tabela 2. Wydajność okulantów czereśni, wiśni, moreli i śliwy oraz procentowy udział uzyskanych drzewek w klasach jakości. Podkładka Odmiana Wydajność ogólna *) % udział okulantów grupie wyrośniętych [%] a - najlepiej b - najsłabiej Colt Burlat 76,5 71,7 28,3 Summit 68,2 68,2 32,8 Siewka czereśni ptasiej Burlat 65,1 90,0 10,0 Summit 65,1 70,0 30,0 F12/1 Burlat 52,2 87,7 12,3 Summit 52,5 77,9 22,1 Siewka antypki Debreceni B. 66,8 45,4 54,6 Kelleris 16 70,4 40,1 59,9 Siewka ałyczy Goldrich 92,3 98,7 1,3 Harcot 87,1 97,8 2,2 Siewka Wangenheima Herman 68,9 36,5 63,5 Katinka 65,2 48, *- procent uzyskanych drzewek w stosunku do liczby zaokulizowanych podkładek Najlepsze wyniki okulizacji uzyskano dla obu odmian moreli na siewce ałyczy. Około 98% uzyskanych okulantów odmian Goldrich i Harcot zostało zakwalifikowanych do grupy drzewek dobrze wyrośniętych. Najsłabsze jakościowo drzewka otrzymano dla badanych odmian śliwy na Węgierce Wangenheima oraz wiśni na siewkach antypki. Na dość niski udział dobrze wyrośniętych drzewek wiśni duży wpływ miało silne porażenie liści przez 221

20 drobną plamistość liści drzew pestkowych (Blumeriella jaapi). Oceniając wpływ sposobu utrzymania gleby w szkółce na końcową wydajność i jakość okulantów stwierdzono, że najkorzystniejszy wpływ na wydajność, wysokość i grubość uzyskanych drzewek w drugim roku prowadzenia szkółki miała ściółka z włókniny jutowolnianej. Na poletkach wykładanych zieloną włókniną i ściółkowanych wiórami drzewnymi okulanty badanych gatunków również lepiej rosły w porównaniu do drzewek na poletkach kontrolnych, na których obserwowano najniższą wydajność i najsłabszy wzrost (tabele 3-5). Najwyższą wydajność drzewek badanych odmian uzyskano z poletek ściółkowanych. Najkorzystniej wpłynęło wykładanie gleby włókniną jutowo-lnianą oraz zieloną włókniną. Nieco mniejszą wydajność stwierdzono na poletkach, którą ściółkowano zrębkami drzewnymi (tabela 3). Tabela 3. Wydajność* okulantów w szkółce (w zależności od sposobu utrzymania gleby). Podkładka Odmiana Czarny ugórkontrola Wióry drzewne Włóknina jutowo-lniana Zielona włóknina Colt Burlat 66,0 68,7 83,3 88,0 Summit 52,2 66,7 77,8 76,0 Siewka czereśni ptasiej Burlat 53,0 62,3 80,0 65,0 Summit 51,0 66,2 70,8 72,3 F12/1 Burlat 45,0 51,8 61,1 50,8 Summit 43,5 56,4 60,3 49,7 Siewka antypki Debreceni B. 65,0 70,7 65,7 65,8 Kelleris 16 68,6 71,5 72,9 68,6 Siewka ałyczy Goldrich 87,9 86,4 97,5 97,4 Siewka Węgierki Wangenheima Harcot 91,2 92,7 77,1 87,5 Herman 83,3 71,2 59,0 62,2 Katinka 81,3 68,4 57,3 53,9 * - wydajność wyrażona procentem uzyskanych drzewek w stosunku do zaokulizowanych podkładek Zebrane wyniki potwierdziły również, że najkorzystniejszy wpływ na wysokość uzyskanych drzewek miało ściółkowanie gleby w rzędach włókniną jutowo-lnianą (tabela 4). Najwyższe drzewka uzyskano dla badanych odmian moreli szczepionych na siewkach ałyczy. Drzewka na poletkach ściółkowanych włókniną jutowo-lnianą i zieloną włókniną osiągnęły średnią wysokość powyżej 200cm. Najsłabszym wzrostem dla wszystkich badanych odmian czereśni, wiśni, śliwy i moreli charakteryzowały się okulanty rosnące na poletkach, na których gleba utrzymywana była w czarnym ugorze. Tabela 4. Wpływ ściółkowania gleby na wzrost okulantów w szkółce ekologicznej, wyrażony wysokością drzewek [cm]. Podkładka Odmiana Czarny ugórkontrola Wióry drzewne Włóknina jutowo-lniana Zielona włóknina Colt Burlat 75,9 85,4 129,5 119,6 Summit 79,5 80,6 120,0 109,1 Siewka czereśni ptasiej Burlat 88,3 133,7 165,0 152,0 Summit 79,0 122,6 125,7 130,0 F12/1 Burlat 115,0 137,0 168,1 156,0 Summit 101,7 131,0 144,5 105,8 222

21 Siewka antypki Debreceni B. 87,2 97,0 91,5 105,4 Kelleris 16 61,8 80,7 75,0 95,0 Siewka ałyczy Goldrich 154,7 170,1 224,0 217,6 Harcot 173,6 176,6 206,5 200,8 Siewka Wangenheima Herman 100,6 115,4 137,1 123,0 Katinka 99,1 07,2 132,0 118,4 Uzyskane wyniki grubości drzewek wykazały, że najlepiej wyrośnięte okulanty wykopano z poletek ściółkowanych. Zarówno okulanty czereśni, wiśni, śliwy i moreli miały największą średnicę, mierzoną na wysokość 10cm nad miejscem okulizacji, wyprodukowane na poletkach wykładanych obiema rodzajami włóknin. Najmniejszą średnice miały rośliny na poletkach kontrolnych (tabela 5). Tabela 5. Wpływ ściółkowania gleby na wzrost okulantów w szkółce ekologicznej, wyrażony średnicą drzewek* [cm]. Podkładka Odmiana Czarny ugórkontrola Wióry drzewne Włóknina jutowo-lniana Zielona włóknina Colt Burlat 12,4 14,8 15,9 13,6 Summit 11,3 13,7 13,9 12,8 Siewka czereśni ptasiej Burlat 12,8 13,0 15,4 14,2 Summit 11,0 12,9 14,5 12,7 F12/1 Burlat 11,1 12,0 14,5 14,7 Summit 10,6 10,4 13,0 12,5 Siewka antypki Debreceni B. 8,1 10,7 11,9 11,0 Kelleris 16 8,4 9,7 9,7 9,1 Siewka ałyczy Goldrich 20,0 21,4 23,4 23,2 Harcot 18,2 16,4 21,6 20,9 Siewka Wangenheima Herman 8,6 10,1 8,9 10,9 Katinka 9,4 10,0 8,7 11,7 * - grubość drzewek mierzona wysokości 10cm powyżej miejsca okulizacji. Uzyskane w doświadczeniu wyniki pomiarów parametrów jakościowych okulantów moreli wykazały wysoką jakość wyprodukowanych w szkółce ekologicznej drzewek dwóch odmian: Goldrich i Harcot (tabela 6). Dla obu badanych odmian procentowy udział drzewek rozgałęzionych był bardzo wysoki. Drzewka rosnące na poletkach ściółkowanych były rozgałęzione w 100%. Okulanty odmiany Goldrich były nieznacznie wyższe od drzewek Harcot i miały większą średnicę pnia. Analiza liczby i długości pędów syleptycznych wykazała, że okulanty odmiany Harcot miały mniejszą średnią liczbę pędów bocznych. Były jednak one wyraźnie dłuższe. Wykazane zostało to średnią długością pędu, jak również sumaryczną długością pędów w przeliczeniu na jednego okulanta. Taka wysoka jakość drzewek w szkółce ekologicznej powinna gwarantować szybkie ich wejście w owocowanie po posadzaniu do sadu. 223

22 Tabela 6. Jakość okulantów dwóch odmian moreli wyprodukowanych w ekologicznej szkółce doświadczalnej w zależności od sposobu utrzymania gleby. Odmiana Sposób utrzymania gleby Średnica pnia [mm] Wysokość drzewka [cm] Udział drzewek rozgałęzionych [%] Suma długości pędów bocznych [cm] Średnia liczba pędów bocznych [szt.] Średnia długość pędu bocznego [cm] Goldrich Czarny ugór-kontrola 20,0 154,7 94,9 181,6 7,2 25,2 Wióry drzewne 21,4 170,1 100,0 204,4 7,4 27,6 Włóknina jutowo-lniana 23,4 224,0 100,0 277,8 10,2 27,2 Zielona włóknina 23,2 217,6 100,0 238,6 7,0 34,1 Harcot Czarny ugór-kontrola 18,2 173,6 94,7 150,8 6,0 25,1 Wióry drzewne 16,4 176,6 100,0 206,6 5,6 44,3, Włóknina jutowo-lniana 21,6 206,5 100,0 248,0 8,6 24,0 Zielona włóknina 20,9 200,8 100,0 332,8 7,8 42,7 W kombinacji ze zrębkami drzewnymi wyrastające sporadycznie chwasty usuwano ręcznie. Oba rodzaje ściółek - organiczną i nieorganiczną rozłożono na szerokość około 100cm po obu stronach rzędu podkładek. W trakcie sezonu wegetacyjnego istniała potrzeba dosypania trocin. W kombinacji kontrolnej glebę uprawiano mechanicznie. Chwasty w rzędach podkładek usuwano ręcznie, natomiast w międzyrzędziach glebę w czarnym ugorze utrzymywano za pomocą wspomnianej już glebogryzarki szkółkarskiej. Przez cały okres wegetacji w doświadczeniu prowadzona była systematyczna lustracja i szczegółowe monitorowanie występowania chorób i szkodników. Zwalczanie patogenów i szkodników roślin prowadzono po przekroczeniu progu ich szkodliwości wyłącznie przy pomocy środków dopuszczonych do stosowania w uprawach ekologicznych. b) Wyniki z doświadczeń nad oceną przydatności podkładek do produkcji ekologicznego materiału szkółkarskiego drzew moreli i brzoskwini. Doświadczenie nad oceną przydatności podkładek do produkcji ekologicznego materiału szkółkarskiego drzew moreli i brzoskwini założono wiosną. Obiektem badań były: siewki ałyczy (podkładki dla moreli), siewki Węgierki Wangenheima (podkładki dla moreli), klon Pumiselekt (podkładki dla moreli), siewki brzoskwini Rakoniewickiej (podkładki dla brzoskwini) siewki brzoskwini mandżurskiej (dla brzoskwini). Podkładki dla brzoskwini zostały posadzone w formie siewek jednorocznych oraz siewek z siewu wiosną tego roku na zagony i do multiplatów. Podkładki te zostały posadzone w dwóch terminach wiosennych początek kwietnia i w połowie maja. Podkładki posadzono ręcznie w rowki przygotowane bruzdownikiem ciągnikowym, w jednakowej rozstawie 100x25cm. Zastosowana odległość 100cm między rzędami podyktowana została szerokością roboczą glebogryzarki szkółkarskiej, która wynosiła 80cm. Doświadczenie założono w czterech powtórzeniach, po 80 podkładek na poletku. Chwasty w rzędach podkładek usuwano ręcznie, natomiast w 224

23 międzyrzędziach glebę w czarnym ugorze utrzymywano za pomocą wspomnianej już glebogryzarki szkółkarskiej. Po posadzeniu podkładek do szkółki, wykonano pomiary ich grubości, mierząc suwmiarką elektroniczną dwukrotnie, na krzyż, średnicę podkładek na wysokości 5cm nad ziemią. Okulizację podkładek przeprowadzono w dwóch terminach: sierpnia i 1-2 września metodą na przystawkę (chip-budding). Dwa terminy okulizacji podyktowane były zróżnicowaniem podkładek pod względem grubości. Podkładki posadzone w formie tegorocznych siewek pochodzących z siewu na zagony i do multipletów nie nadawały się do okulizacji w sierpniu, były zbyt cienkie, aby założyć na nich tarczki okulizacyjne i w większości musiały być zaokulizowane na początku września. Na podkładkach dla moreli (siewkach ałyczy, siewkach Węgierki Wangenheima i klonie Pumiselct ) zaokulizowano odmiany: Early Orange, Goldrich i Harcot, a na siewkach brzoskwini mandżurskiej i siewkach Rakoniewickiej odmiany Harnaś i Inka. Na początek października zaplanowano usunięcie wiązadeł okulizacyjnych i przeprowadzenie oceny stopnia przyjęcia się oczek na podkładkach. Jesienią, po zakończeniu wegetacji, został wykonany drugi pomiar grubości, na tej samej wysokości od ziemi. Ponadto została zmierzona wysokość wszystkich podkładek rosnących w doświadczeniu. Dla badanych podkładek w doświadczeniu stwierdzono zróżnicowany udział przyjęć po posadzeniu, wyrażony stosunkiem podkładek zaokulizowanych w stosunku do posadzonych (tabela 7). Najlepsze przyjęcia po posadzeniu miały podkładki Pumiselect. Wszystkie posadzone podkładki przyjęły się i zostały zaokulizowane. Nieco słabsze przyjęcia odnotowano dla ałyczy i brzoskwini mandżurskiej, posadzonych w formie jednorocznych siewek. Najsłabsze przyjęcia podkładek stwierdzono dla słabo rosnących siewek Węgierki Wangenheima, tylko 81,2%. Również słabszymi przyjęciami, poniżej 90%, charakteryzowały się siewki obu odmian brzoskwini, wyprodukowane wiosną na rozsadniku i posadzone do szkółki w formie pikówek. Tabela 7. Ocena przydatności kilku podkładek dla brzoskwini i moreli w szkółce ekologicznej, wyrażona średnicą pnia i wysokością roślin. Podkładka % przyjętych podkładek Średnica jesień [mm] Wysokość jesień [cm] S. ałyczy 93,4 12,1 136,3 S. brzoskwini mandżurskiej 98,6 15,9 146,5 S. Węgierki Wangenheima 81,2 7,1 51,1 Klon Pumiselet 100,0 17,0 147,2 S. brzoskwini Rakoniewickiej* 86,6 8,1 60,1 S. brzoskwini mandżurskiej* 80,2 11,1 92,5 S. brzoskwini Rakoniewickiej** 92,4 7,6 63,0 *- tegoroczne siewki wyprodukowane na rozsadniku; ** tegoroczne siewki wyprodukowane w multiplatach Najsilniejszym wzrostem w pierwszym roku prowadzenia, w warunkach szkółki ekologicznej, charakteryzowały się podkładki klonu Pumiselect oraz siewki ałyczy i brzoskwini mandżurskiej, posadzone do szkółki w formie jednorocznych siewek. Najmniejszą średnicę miały i były najniższe siewki Węgierki Wangenheima oraz siewki brzoskwini Rakoniewickiej, posadzone do szkółki późną wiosną z multiplatów (tab.7). W przypadku siewek Węgierki Wangenheima wyraźny wpływ na słabszy wzrost miało dość 225

24 silne porażenie podkładek przez szpeciele. Przez cały okres wegetacji w szkółce okulantów prowadzono systematyczną lustrację i szczegółowo monitorowano występowanie chorób i szkodników. Walkę z patogenami i szkodnikami roślin prowadzono wyłącznie przy pomocy środków dopuszczonych do stosowania w uprawach ekologicznych. c) Wyniki z doświadczeń nad oceną metod utrzymania gleby. Na poletkach, na których posadzono podkładki do wyprodukowania drzewek moreli i brzoskwini (siewki ałyczy, siewki Węgierki Wangenheima, podkładki Pumiselekt i siewki brzoskwini mandżurskiej założono doświadczenie z oceną wpływu różnych sposobów utrzymania gleby w szkółce na wzrost podkładek. Badaniami objęto cztery sposoby utrzymania gleby: 1. ugór mechaniczny (kontrola), 2. wióry (zrębki) pochodzące z drzew liściastych (ściółka organiczna), 3. włókninę jutowo-lnianą i 4. zieloną włókninę (ściółkę nieorganiczną). W kombinacji ze zrębkami drzewnymi wyrastające sporadycznie chwasty usuwano ręcznie. Oba rodzaje ściółek - organiczną i nieorganiczną rozłożono na szerokość około 100cm po obu stronach rzędu podkładek. W trakcie sezonu wegetacyjnego istniała potrzeba dosypania wiórów. W kombinacji kontrolnej glebę uprawiano mechanicznie. Chwasty w rzędach podkładek usuwano ręcznie, natomiast w międzyrzędziach glebę w czarnym ugorze utrzymywano za pomocą wspomnianej już glebogryzarki szkółkarskiej. Zaraz po posadzeniu podkładek do szkółki, wykonano pomiary ich grubości, mierząc suwmiarką elektroniczną dwukrotnie, na krzyż, średnicę podkładek na wysokości 5cm nad ziemią. Jesienią, po zakończeniu wegetacji, został wykonany drugi pomiar grubości oraz zostałe zmierzona wysokość wszystkich podkładek objętych doświadczeniem. Przez cały okres wegetacji na posadzonych podkładkach prowadzona była systematyczna lustracja i szczegółowy monitoring występowania chorób i szkodników. Walkę z patogenami i szkodnikami roślin prowadzono po przekroczeniu progu ich szkodliwości wyłącznie przy pomocy środków dopuszczonych do stosowania w uprawach ekologicznych. Najsłabszy wzrost wszystkich badanych podkładek obserwowano w kombinacji kontrolnej, w której utrzymywani czarny ugór. Najkorzystniejszy wpływ na wzrost i rozwój podkładek w pierwszym roku prowadzenia szkółki miała ściółka z włókniny jutowo-lnianej. Podkładki na poletkach wykładanych tym materiałem rosły najlepiej. Charakteryzowały się największym przyrostem grubości, w ciągu całego okresu wegetacyjnego. Badane podkładki ściółkowane zieloną włókniną i wiórami drzewnymi również lepiej rosły w porównaniu do podkładek na poletkach kontrolnych (tab. 8). Tabela 8. Wpływ sposobu utrzymania gleby w szkółce ekologicznej na jakość kilku podkładek dla brzoskwini i moreli. Siewka ałyczy Podkładka Siewka brzoskwini mandżurskiej Sposób utrzymania gleby Średnica wiosna Średnica jesień [mm] [mm] Czarny ugór-kontrola 3,8 9,3 5,5 Wióry drzewne 4,5 12,1 7,6 Włóknina jutowo-lniana 4,2 12,2 8,0 Zielona włóknina 4,4 12,9 8,5 Przyrost średnicy [mm] Czarny ugór-kontrola 5,9 14,1 8,1 Wióry drzewne 6,3 15,9 9,6 Włóknina jutowo-lniana 6,4 19,2 12,8 Zielona włóknina 6,6 17,3 10,7 226

25 Siewka Węgierki Wangenheima Klon Pumiselet Czarny ugór-kontrola 3,9 7,1 3,1 Wióry drzewne 3,8 8,0 4,2 Włóknina jutowo-lniana 3,8 8,8 5,0 Zielona włóknina 3,7 8,2 4,4 Czarny ugór-kontrola 6,5 15,0 8,5 Wióry drzewne 6,1 16,9 10,8 Włóknina jutowo-lniana 4,5 17,0 12,5 Zielona włóknina 4,6 16,8 12,2 Oprócz pomiarów średnicy podkładek, jesienią mierzono wysokość podkładek na poletkach doświadczalnych. Zebrane wyniki potwierdziły, że najkorzystniejszy wpływ na wzrost podkładek w pierwszym roku prowadzenia szkółki miało ściółkowanie gleby w rzędach włókniną jutowo-lnianą (wykres 1). Najsłabszym wzrostem charakteryzowały się rośliny rosnące na poletkach kontrolnych, na których gleba utrzymywana była w czarnym ugorze mechanicznym. Wykres 1. Wpływ ściółkowania na wzrost różnych podkładek dla brzoskwini moreli, wyrażony wysokością podkładek [cm] [cm] Siewka ałyczy Siewka brzoskwini mandżurskiej Siewka Węgierki Wangenheima' Klon Pumiselet Czarny ugór-kontrola Włóknina jutowo-lniana Zielona włóknina Wióry drzewne d) Wyniki z monitorowania występowania chorób i szkodników w ekologicznej szkółce podkładek i drzewek owocowych W szkółce podkładek dla brzoskwini i moreli oraz w szkółce okulantów czereśni, wiisni, moreli i śliwy monitorowano przez cały sezon wegetacyjny występowanie szkodników, m.in. pordzewiaczy (śliwowego i jabłoniowego), mszycy (jabłoniowej i jabłoniowobabkowej), wciornastków i pryszczarków. Bezpośrednio na roślinach liczono kolonie mszyc i inne uszkodzenia roślin np. przez gąsienice. Przeciwko mszycom stosowano Bioczos płynny i Mydło Ogrodnicze Potasowe o silnym zapachu czosnku. Do rejestracji pryszczarków i wciornastków wykorzystano żółte i niebieskie tablice lepowe firmy Medchem. Wciornastki odławiały się zarówno na żółtych jak i niebieskich tablicach lepowych. Wyraźnie większą ich liczebność obserwowano na niebieskich tablicach, niż na żółtych. Szpeciele liczono przy pomocy mikroskopu stereoskopowego na powierzchni 1 cm 2 liścia. W każdym terminie, z roślin pobierano losowo po 10 liści. U ich nasady wycinano korkoborem krążki liściowe o powierzchni 1 cm 2. Populację szpecieli obniżano stosując 227

26 preparat Siarkol Ekstra zarejestrowany w szkółkach przeciwko parchowi. Ponadto, usuwano pędy z objawami żerowania dużej populacji pordzewiaczy. W 2011 roku, zarówno w szkółce okulantów jak i w szkółce podkładek w największym nasileniu występowały mszyce i roztocze (tab. 9). Spośród roztoczy w największym nasileniu występował pordzewiacz śliwowy. Tabela 9. Występowanie szkodników w szkółce ekologicznej w 2011r. Szkodniki Stopień nasilenia występowania szkodników III d V II d VI I d VII I d VIII Mszyce Roztocze Wciornastki Pryszczarki xxx x x x xxx xx xx xx xx xxx xx x x xx x x - brak uszkodzeń; x - obecność szkodnika i uszkodzeń na około 10 % roślin; xx - średnie uszkodzenia (obecność szkodnika i widocznych uszkodzeń na 10-30% roślin; xxx - silne uszkodzenia ponad 30% roślin W trzeciej dekadzie maja obserwowano już duże kolonie mszycy czereśniowej i mszycy jabłoniowo-babkowej, a w połowie czerwca znaczne uszkodzenia liści i pędów przez pordzewiacza śliwowego. W tym czasie populacja tego szpeciela była bardzo wysoka (tab.10a i 10b). Na powierzchni 1 cm 2 liścia notowano od 30 do 120 osobników. Pomimo obniżenia populacji fungicydem Siarkol stosowanego przeciwko mączniakowi, w lipcu na niektórych pędach obserwowano zasychanie i opadanie liści wierzchołkowych. Po raz pierwszy, pordzewiacz śliwowy wystąpił na siewkach brzoskwini. Wskutek jego żerowania na liściach powstawały początkowo małe, potem większe plamki przypominające wyglądem objawy choroby wirusowej. Analizy liści wykonane w Pracowni Wirusologii naszego instytutu wykluczyły występowanie wirusów. W dużo mniejszym nasileniu występował pordzewiacz jabłoniowy. Jego populacja została bardziej obniżona przez preparat Siarkol, aniżeli pordzewiacza śliwowego. Tabela 10. Występowanie szpecieli w szkółce ekologicznej w 2011r. A. Gatunek Liczba osobników/1cm 2 liścia (od do) * III d V II d VI II d VII Pordzewiacz jabłoniowy Pordzewiacz śliwowy * najniższa i najwyższa liczba pordzewiacza w okresie od końca maja do połowy lipca. B. Gatunek Średnia liczba osobników/1cm 2 liścia * III d V II d VI II d VII Pordzewiacz jabłoniowy Pordzewiacz śliwowy 0,9 16,9 7,6 52,6 8,3 10,7 *- średnia liczba pordzewiaczy. Pozostałe grupy szkodników wystąpiły w mniejszym nasileniu, aniżeli w lata ubiegłe. W przeglądanych próbach liściowych, liczba larw pryszczarków i wciornastków była niewielka 228

27 i wynosiła od 0 do 6, zależnie od terminu. Znacznie więcej było ich w końcu czerwca i w lipcu, aniżeli w maju. Sporadycznie notowano gąsienice zwójkówek oraz szkodliwe chrząszcze naliściaków. Obniżona populacja niektórych szkodników była wynikiem zastosowania preparatu Spintor 240 SC dopuszczonego do stosowania w uprawach sadowniczych. W sezonie 2011 oceniano występowanie chorób na okulantach czereśni, wiśni i śliw. Program ochrony okulantów podano w części dotyczącej oceny występowania szkodników. Pomimo warunków atmosferycznych sprzyjających rozwojowi chorób (mokry sezon) w czasie wegetacji stwierdzono tylko objawy drobnej plamistości liści drzew pestkowych (Blumeriella jaapi) na liściach okulantów czereśni i wiśni Szczegółową ocenę nasilenia tej choroby przeprowadzono 26 lipca Stopień porażenia liści oceniano według umownej skali 0 5, gdzie: 0 liść zdrowy 1 do 1% porażonej powierzchni liścia (śr. 0,5%) 2 1-5% porażonej powierzchni liścia (śr. 3%) % porażonej powierzchni liścia (12,5%) % porażonej powierzchni liścia (śr. 35%) 5 powyżej 50% porażonej powierzchni liścia (śr 75%) W przypadku każdej odmiany oceniano 100 liści. Tabela 11. Występowanie drobnej plamistość liści drzew pestkowych (Blumeriella jaapi) na okulantach wiśni i czereśni w szkółce ekologicznej w 2011r. Odmiana Udział porażonych liści [%] Powierzchnia liścia zajęta przez grzyba [%] `Kelleris 16` 89,87 3,57 `Debreceni Bötermö` 60,34 0,66 Burlat 72,46 1,44 Summit 70,50 1,87 Przyczyną tak silnego porażenia liści były opady deszczu w okresie infekcji pierwotnych (koniec maja, początek czerwca), oraz szczególnie obfite opady w okresie infekcji wtórnych (lipiec ponad 250 mm). Podczas kilkakrotnych lustracji okulantów śliwy w czasie wegetacji nie stwierdzono objawów raka bakteryjnego ani szarki. Na liściach okulantów, niezależnie od odmiany, obserwowano nieliczne objawy dziurkowatości liści. Czynnik sprawczy tej choroby nie został zidentyfikowany, ponieważ z pobranych prób liści nie wyizolowano w laboratorium żadnych grzybów, bakterii chorobotwórczych, ani wirusów, które mogły by powodować takie objawy. Prawdopodobnie choroba ma podłoże fizjologiczne. 229

28 Tabela 12. Wykaz środków ochrony roślin zakwalifikowanych przez IOR w Poznaniu do stosowania w rolnictwie ekologicznym, stosowanych w ekologicznej szkółce doświadczalnej w Nowym Dworze Parceli, w 2011r. L.p. Nazwa Producent Nr zezwolenia 1 MIEDZIAN 50 WG Zakłady Chemiczne "Organika - Azot" S.A. 58/ MIEDZIAN 50 WP Zakłady Chemiczne "Organika - Azot" S.A. 62/ MIEDZIAN EXTRA 350 SC Zakłady Chemiczne "Organika - Azot" S.A. 64/ SIARKOL 80 WG Zakłady Chemiczne "Organika - Sarzyna" SA 13/ SIARKOL 80 WP Zakłady Chemiczne "Organika - Sarzyna" SA 42/ SIARKOL EXTRA 80 WP Zakłady Chemiczne "Organika - Sarzyna" SA 18/ SPINTOR 240 SC Dow AgroSciences Polska Sp. z o.o. 7/2007 REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH KRAJOWYCH Tytuł referatu/posteru: Szkodniki utrudniające produkcję drzewek śliwy w szkółce prowadzonej metodami ekologicznymi. Autor: Paweł Bielicki, Teresa Badowska Czubik, Elżbieta Rozpara Organizator: Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Miejsce: Ogólnopolska Konferencja Ochrony Roślin Termin: lutego 2011r. Tytuł referatu/posteru: Szkodniki występujące w szkółkach jabłoni prowadzonych w ekologicznym systemie produkcji. Autor: Paweł Bielicki, Teresa Badowska Czubik, Elżbieta Rozpara Organizator: Państwowy Instytut Maszyn Rolniczych w Poznaniu. Miejsce: XIII Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. Rolnictwo ekologiczne stan obecny i perspektywy rozwoju Termin: października 2011r. Tytuł referatu/posteru: Badania nad jakością uzyskanych sadzonek porzeczki czarnej i kolorowej w szkółce ekologicznej. Autor: Paweł Bielicki, Elżbieta Rozpara, Zygmunt S. Grzyb Organizator: Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach Miejsce: Ogólnopolska Naukowa Konferencja Ekologiczna Termin: 6 7 października 2011r. SZKOLENIA PROWADZONE PRZEZ WYKONAWCÓW ZADANIA W ZAKRESIE UPOWSZECHNIANIA UZYSKANYCH WYNIKÓW Temat szkolenia: Problemy związane z produkcją szkółkarską metodami ekologicznymi. Organizator: Zakład Odmianoznawstwa, Zasobów Genowych i Szkółkarstwa IO. Termin szkolenie: 27 maja 2011r. Miejsce: Ekologiczny Sad Doświadczalny IO w Nowym Dworze Parceli. Osoby uczestniczące: Pracownicy ZOZGiS zajmujący się badaniami z zakresu sadownictwa 230

29 i szkółkarstwa ekologicznego oraz studenci studiów magisterskich Wydziału Ogrodniczego SGGW w Warszawie Polski (100 osób). Temat szkolenia: Ekologiczna produkcja owoców oraz materiału szkółkarskiego. Organizator: Zakład Odmianoznawstwa, Zasobów Genowych i Szkółkarstwa IO na wniosek KCRE w Radomiu. Termin szkolenie: 7 września 2011r. Miejsce: Ekologiczny Sad Doświadczalny IO w Nowym Dworze Parceli. Osoby uczestniczące: Pracownicy ZOZGiSRS zajmujący się badaniami z zakresu sadownictwa i szkółkarstwa ekologicznego oraz instruktorzy Ośrodków Doradztwa Rolniczego z całej Polski (50 osób). Temat szkolenia: Ekologiczna produkcja owoców oraz materiału szkółkarskiego. Organizator: Zakład Odmianoznawstwa, Zasobów Genowych i Szkółkarstwa IO Termin szkolenie: 9 września 2011r. Miejsce: Ekologiczny Sad Doświadczalny IO w Nowym Dworze Parceli. Osoby uczestniczące: P. Bielicki i działkowcy POD z terenu Skierniewic (40 osób). Temat szkolenia: Zakładanie sadów ekologicznych przydomowych. Organizator: Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu. Termin szkolenie: 22 października 2011r. Miejsce: Centrum Konferencyjne Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu. Osoby uczestniczące: P. Bielicki, E. Rozpara. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba doświadczeń nad oceną wpływu zastosowanej podkładki i sposobu utrzymywania gleby w szkółce na wydajność i jakość okulantów śliwy, wiśni i czereśni. Plan 1 dośwaidczenie. Wykonanie - 1 doświadczenie. W szkółce doświadczalnej kontynuowano badania nad wpływem podkładki i sposobu utrzymania gleby na wydajność okulantów odmian śliwy, moreli, wiśni i czereśni. 2/ Liczba doświadczeń nad oceną przydatności podkładek do produkcji ekologicznego materiału szkółkarskiego drzew moreli i brzoskwini. Plan 1 doświadczenie. Wykonanie - 1 doświadczenie. Doświadczenie nad oceną przydatności podkładek do produkcji ekologicznego materiału szkółkarskiego drzew moreli i brzoskwini założono wiosną. Obiektem badań były następujące podkładki: siewki ałyczy, siewki Węgierki Wangenheima, klon Pumiselekt, siewki brzoskwini Rakoniewickiej oraz siewki brzoskwini mandżurskiej. 3/ Liczba doświadczeń nad oceną metod utrzymania gleby. Plan 1 doświadczenie. Wykonanie 1 doświadczenie. W prowadzonym doświadczeniu nad oceną metod utrzymania gleby w szkółce ekologicznej badaniami objęto cztery sposoby utrzymania gleby: 1. czarny ugór mechaniczny (kontrola), 2. wióry (zrębki) pochodzące z drzew liściastych (ściółka organiczna), 3. włókninę jutowolnianą i 4. zieloną włókninę (ściółkę nieorganiczną). 4/ Monitorowanie występowania chorób i szkodników w ekologicznej szkółce podkładek i drzewek owocowych. Plan 2 szkółki. Wykonanie 2 szkółki. Monitorowanie występowania chorób i szkodników w ekologicznej produkcji szkółkarskiej 231

30 prowadzono w dwóch szkółkach doświadczalnych. W pierwszej z nich obserwacją objęte były okulanty dwóch odmian czereśni Burlat i Summit na trzech podkładkach, dwóch odmian wiśni Debreceni Botermo i Kelleris 16 na siewkach antypki, dwóch odmian śliwy Herman i Katinka na siewkach Węgierki Wangenheima oraz dwie odmiany moreli Harcot i Goldrich okulizowane na siewkach ałyczy. Podobnie jak w szkółce okulantów, tak i w tej szkółce w największym nasileniu występowały mszyce i roztocze, spośród których w największym nasileniu występował pordzewiacz śliwowy, przede wszystkim na siewkach Węgierki Wangenheima. Dość skutecznym środkiem ograniczającym występowanie szpecieli okazał się preparat Siarkol Ekstra. 5/ Liczba publikacji związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie - 1 publikacja. Bielicki P., Badowska-Czubik T., Rozpara E Szkodniki utrudniające produkcję drzewek śliwy w szkółce prowadzonej metodami ekologicznymi. Journal of Research and Applications In Agricultural Engineering. Vol. 56 (3) Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Prowadzona jest współpraca z Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Radomiu, której głównym celem jest wdrażanie do praktyki sadowniczej ekologicznych metod produkcji materiału szkółkarskiego, zgodnej z obowiązującą w Polsce ustawą o rolnictwie ekologicznym. Proces produkcji materiału szkółkarskiego w Nowym Dworze Parceli kontrolowany jest przez Państwową Inspekcją Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Szkółka lustrowana jest przez pracowników Inspektoratu Powiatowego PIORiN w Skierniewicach. Ekologiczny Sad Doświadczalny wraz ze szkółką doświadczalną nadzorowany jest przez jednostkę certyfikacyjną PTRE Ekogwarancja w Lublinie. Jednostka ta corocznie przeprowadza ocenę metody produkcji na zgodność z wymaganiami Rozporządzenia Rady (WE) 834/2007 z późn. zm. oraz Rozporządzenia Komisji (WE) 889/2008 z późn. zm. Na tej podstawie został certyfikat zgodności produkcji z zasadami rolnictwa ekologicznego na 2011 rok. 232

31 Zadanie 4.3 Opracowanie metod ekologicznej produkcji nasiennej roślin ogrodniczych i uszlachetniania materiału siewnego 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Zastosowanie biologicznych metod w uprawach wybranych gatunków roślin nasiennych i ocena następczego oddziaływania na ontogenezę roślin i wartość siewną otrzymanych nasion oraz plon. W sezonie wegetacyjnym 2011roku prowadzono doświadczenia polowe i laboratoryjne z gatunkami roślin z rodziny Apiaceae i Brassicaceae. W uprawach polowych wymienionych gatunków uprawianych na nasiona testowano wpływ wybranych biopreparatów o różnych mechanizmach działania na ontogenezę roślin oraz plon i wartość siewną reprodukowanych nasion. Zgodnie z założeniami metodyki kontynuowano doświadczenia z uprawą roślin dwuletnich takich, jak: koper włoski (fenkuł) odmiany Fino, brokuł odmiany Cezar, które w drugim roku uprawy (roku sprawozdawczym) wydały nasiona oraz marchew odmiany Amsterdamska i pietruszka korzeniowa odmiany Berlińska, które w 2010 roku wydały nasiona, wykorzystane w roku bieżącym (sprawozdawczym) do doświadczeń ukierunkowanych na produkcję wysadków (korzeni). W produkcji polowej wymienionych gatunków roślin dwuletnich korzeniowych badany był wpływ biopreparatów na jakość i wielkość plonu korzeni (wysadków). Wszystkie biopreparaty stosowano w dawkach i stężeniach zalecanych przez producenta (podanych w etykietach dla poszczególnych preparatów). Równolegle prowadzono doświadczenia polowe z gatunkami jednorocznymi (w tym samym roku wydającymi nasiona) takimi, jak: koper ogrodowy odmiany Szmaragd, kolendra siewna i rokietta siewna. Nasiona wymienionych gatunków wysiewano w 3 powtórzeniach, w rozstawie 45x30 cm w terminach agrotechnicznych właściwych dla poszczególnych gatunków. Koper ogrodowy wysiewano 4.04, pierwsze wschody odnotowano po 22 dniach tj , początek kwitnienia roślin 30.06, zawiązywanie nasion 8.07, a zbiory nasion wykonano Kolendrę siewną odpowiednio 1.04, 20.04, 26.06, 8.07, 25.08, rokiettę siewną 11.04, 18.04, 16.05, 1.06, U tych gatunków badano wpływ biopreparatów na plon nasion i ich wartość siewną. W okresie wegetacyjnym określano wzrost roślin i ich aktywność metaboliczną. W październiku, listopadzie i grudniu oceniono plony wysadków marchwi i pietruszki otrzymanych z nasion traktowanych biostymulatorami w poprzednim roku oraz wartość siewną nasion uzyskanych z roślin jednorocznych: kopru ogrodowego, kolendry siewnej i rokietty siewnej, traktowanych dolistnie wymienionymi biostymulatorami. Wyniki Uzyskane wyniki wskazują, że wybrane do badań preparaty korzystnie wpływały na ontogenezę testowanych gatunków roślin, jak również procesy fizjologiczne roślin. Ich skuteczność była uzależniona od indywidualnej reakcji poszczególnych gatunków. W żadnym przypadku nie odnotowano oddziaływania fitotoksycznego ani inhibicyjnego na wzrost i rozwój roślin. W uprawach większości gatunków najlepsze rezultaty otrzymano po przedsiewnej i dolistnej aplikacji Tytanitu. Preparat stymulował wzrost i rozwój roślin oraz ich odporność na choroby. Podobną reakcję wykazywały wymienione gatunki na dolistną aplikację preparatu Biojodis. 233

32 ROŚLINY JEDNOROCZNE (rokietta siewna, koper ogrodowy, kolendra siewna) W uprawach nasiennych roślin jednorocznych takich jak: rokietta siewna, koper ogrodowy, kolendra siewna wykazano wysoką skuteczność testowanych preparatów aplikowanych przedsiewnie i dolistnie. Po aplikacji donasiennej uzyskano poprawę zdrowotności nasion (tab.1, 5, 9), jak również podstawowych parametrów jakości takich, jak: energia i zdolność kiełkowania oraz masy tysiąca nasion, świadczącej o dorodności materiału siewnego (tab. 2, 6, 10). Wszystkie testowane preparaty aplikowane dolistnie wykazywały pozytywny wpływ na procesy fizjologiczne roślin i ich metabolizm oraz oddziaływały plonotwórczo. Ich efektywność była uzależniona od indywidualnej reakcji poszczególnych gatunków roślin. Następstwem ich oddziaływania był wzrost indeksu zawartości chlorofilu oraz stymulacja procesów wzrostu i rozwoju roślin nasiennych rokietty siewnej (tab. 3), kopru ogrodowego (tab.7) oraz kolendry siewnej (tab.11). Preparaty Tytanit i Biojodis najkorzystniej oddziaływały na wzrost i rozwój wymienionych gatunków roślin, modyfikując ich pokrój i istotnie wpływając na architekturę nasiennika (3, 7, 11). Wykorzystując w ekologicznej produkcji roślin nasiennych jednorocznych (rokietty siewnej, kopru ogrodowego, kolendry siewnej) i dwuletniego kopru włoskiego termiczne i hydrotermiczne metody traktowania nasion uzyskano poprawę ich zdrowotności i spadek porażenia nasion przez grzyby patogeniczne. Przemrażanie nasion było zabiegiem efektywnym, gdy stosowano temperaturę C przez 24 godziny. Wówczas porażenie nasion było niższe od kontroli o około 20-22% (tab.13).w przypadku traktowania nasion wymienionych gatunków ciepłą i gorącą wodą (30 i 40 0 C) przez 10 minut uzyskano najlepsze efekty i spadek porażenia o 17-20% w stosunku do kontroli (tab.14). ROKIETTA SIEWNA Tabela 1. Wpływ przedsiewnego traktowania nasion rokietty siewnej preparatami biologicznymi na ich zasiedlenie mikoflorą (% w stosunku do ogółu izolatów) Mikopatogen Kontrola Biojodis Tytanit Goemar Physpe Goteo Alternaria alternata 24,0 24,5 19,5 27,8 17,6 Alternaria brassicicola 5,7 4,0 2,1 4,8 1,5 Fusarium spp. 2,0 2,1 1,8 2,6 1,5 Peronospora parasitica 0,6 0,0 0,4 0,5 0,0 Sclerotinia sclerotiorum 1,8 1,5 0,8 1,4 0,2 Penicillium sp. 3,0 2,6 2,0 2,8 1,0 Aspergillus sp. 2,7 2,0 1,5 1,9 0,5 Phoma lingam 0,5 0,2 0,0 0,2 0,0 Rhizopus nigricans 1,0 1,1 0,6 1,0 0,5 Porażenie nasion (%) 37,8 30,1 23,0 36,0 20,4 Tabela 2. Wpływ biopreparatów stosowanych przedsiewnie na jakość nasion rokietty siewnej L.p. Nazwa preparatu /sposób aplikacji Energia kiełkowania (EK) (%) Zdolność kiełkowania (ZK) (%) Masa tysiąca nasion (MTN) (g) 1. BIOJODIS 95a 95a 1,53a przedsiewnie 2. TYTANIT 96a 96a 1,50a przedsiewnie 3. GOEMAR GOTEO 76b 80b 1,45ab przedsiewnie 4. PHYSPE 91a 91a 1,50a przedsiewnie 5. Kontrola 74b 80b 1,45ab 234

33 Tabela 3. Wpływ biopreparatów stosowanych dolistnie w uprawach nasiennych rokietty siewnej na wzrost i rozwój roślin. L.p. Nazwa preparatu Wysokość roślin (cm) Indeks zawartości chlorofilu Liczba pędów I rzędu (szt.) Liczba pędów II rzędu (szt.) Suma długości pędów I rzędu (cm) 1. BIOJODIS 81,9a 51,6a 14,7a 51,3a 720,3a 2. TYTANIT 78,0ab 49,9ab 15,3a 51,7a 724,7a 3. GOEMAR 79,3ab 50,6a 13,3b 49,7ab 716,7a GOTEO 4. PHYSPE 73,7b 50,3a 15,0a 50,7a 697,0b 5. Kontrola 65,6c 44,6b 7,3c 40,0b 434,0c Tabela 4. Wpływ dolistnej aplikacji preparatów biologicznych w uprawach nasiennych rokietty siewnej (Eruca sativa) na plon i jakość uzyskanych nasion L.p. Nazwa preparatu Masa nasion z rośliny (g) Plon nasion 100 m -2 (kg) Masa tysiąca nasion (g) Energia kiełkowania (%) Zdolność kiełkowania (%) 1. BIOJODIS 12,7a 9,3a 1,55a 96a 97a 2. TYTANIT 12,1ab 8,8ab 1,54a 96a 98a 3. GOEMAR 12,0ab 8,8ab 1,45ab 88b 92ab GOTEO 4. PHYSPE 13,0a 9,5a 1,47ab 91ab 97a 5. Kontrola 11,6b 8,4b 1,39b 87b 91ab KOPER OGRODOWY Tabela 5. Wpływ przedsiewnego traktowania nasion kopru ogrodowego preparatami biologicznymi na ich zasiedlenie mikoflorą (% w stosunku do ogółu izolatów) Mikopatogen Kontrola Biojodis Tytanit Goemar Physpe Goteo Alternaria alternata 65,5 68,0 56,0 74,0 45,0 Alternaria radicina 6,8 5,0 2,0 6,2 1,6 Dreschlera sp. 1,4 2,0 1,2 2,2 0,0 Fusarium avenaceum 1,8 1,5 0,5 2,0 0,5 Fusarium equiseti 2,3 1,8 0,5 1,4 0,0 Stemphylium botryosum 2,0 0,0 1,0 1,5 0,5 Epicoccum purpurascens 2,5 2,0 0,5 2,0 1,6 Cladosporium 1,3 0,9 0,0 1,5 0,0 cladosporioides Penicillium sp. 2,2 1,0 1,5 2,0 0,8 Phoma sp. 0,8 0,2 0,0 0,2 0,0 Gonatobotrys sp. 0,5 0,0 0,5 0,2 0,0 Porażenie nasion (%) 84,0 70,0 61,5 89,0 52,0 235

34 Tabela 6. Wpływ biopreparatów stosowanych przedsiewnie na jakość nasion kopru ogrodowego L.p. Energia Zdolność Masa tysiąca Nazwa preparatu kiełkowania (EK) (%) kiełkowania (ZK) (%) nasion (MTN) (g) 1. BIOJODIS 54ab 56ab 2,19a 2. TYTANIT 63a 66a 1,93ab 3. GOEMAR GOTEO 38c 51b 1,99ab 4. PHYSPE 45b 58ab 2,15a 5. Kontrola 37c 49b 1,68b Tabela 7. Wpływ biopreparatów stosowanych dolistnie w uprawach nasiennych kopru ogrodowego na wzrost i rozwój roślin L.p. Nazwa preparatu Wysokość roślin (cm) Indeks zawartości chlorofilu Liczba pędów I rzędu (szt.) Liczba pędów II rzędu (szt.) Suma długości pędów I rzędu (cm) 1. BIOJODIS 130,7a 10,9ab 6,7a 18,7a 560,0a 2. TYTANIT 128,3a 12,5a 6,0a 16,3b 538,0ab 3. GOEMAR 129,3a 11,5ab 5,6ab 15,7b 503,3b GOTEO 4. PHYSPE 120,0b 13,0a 5,6ab 18,0a 544,7ab 5. Kontrola 95,3c 10,3b 3,7b 13,3c 487,0c Tabela 8. Wpływ dolistnej aplikacji preparatów biologicznych w uprawach nasiennych kopru ogrodowego (Anethum graveolens ) na plon i jakość uzyskanych nasion L.p. Nazwa preparatu Masa nasion z rośliny (g) Plon nasion 100 m -2 (kg) Masa tysiąca nasion (g) Energia kiełkowania (%) Zdolność kiełkowania (%) 1. BIOJODIS 22,5a 16,4a 2,18a 65ab 72b 2. TYTANIT 20,9ab 15,2ab 2,07ab 70a 80a 3. GOEMAR 22,4a 16,3a 2,04ab 59b 69bc GOTEO 4. PHYSPE 22,7a 16,6a 2,13a 62ab 73b 5. Kontrola 18,3b 13,3b 1,91ab 56b 66c 236

35 KOLENDRA SIEWNA Tabela 9. Wpływ przedsiewnego traktowania nasion kolendry siewnej preparatami biologicznymi na ich zasiedlenie mikoflorą (% w stosunku do ogółu izolatów) Mikopatogen Kontrola Biojodis Tytanit Goemar Physpe Goteo Alternaria alternata 49,8 45,0 32,5 51,8 27,5 Colletotrichum sp. 1,6 1,2 0,5 1,5 0,0 Verticillium sp. 2,0 2,0 1,3 2,4 1,0 Aspergillus spp. 2,6 2,2 2,0 1,3 0,6 Fusarium oxysporum 3,1 2,6 0,5 2,8 0,8 Trichoderma viride 1,5 2,0 1,0 2,0 0,0 Epicoccum purpurascens 3,0 3,0 1,8 2,5 1,0 Cladosporium 2,1 2,3 0,0 1,8 0,5 cladosporioides Penicillium sp. 2,7 2,0 1,6 1,5 1,2 Rhizopus nigricans 1,9 1,0 0,5 0,8 0,5 Gliocladium roseum 1,7 1,4 0,0 0,0 0,8 Porażenie nasion (%) 56,8 49,5 34,5 55,0 29,0 Tabela 10. Wpływ biopreparatów stosowanych przedsiewnie na jakość nasion kolendry siewnej L.p. Nazwa preparatu Energia kiełkowania (EK) (%) Zdolność kiełkowania (ZK) (%) Masa tysiąca nasion (MTN) (g) 1. BIOJODIS 60a 85a 11,23a 2. TYTANIT 58ab 83ab 10,65ab 3. GOEMAR GOTEO 62a 89a 11,06a 4. PHYSPE 62a 88a 10,43b 5. Kontrola 57ab 81ab 9,49bc Tabela 11. Wpływ biopreparatów stosowanych dolistnie w uprawach nasiennych kolendry siewnej na wzrost i rozwój roślin L.p. Nazwa preparatu Wysokość roślin (cm) Indeks zawartości chlorofilu Liczba pędów I rzędu (szt.) Liczba pędów II rzędu (szt.) Suma długości pędów I rzędu (cm) 1. BIOJODIS 105,3a 45,9a 9,3a 26,0a 525,0b 2. TYTANIT 102,3a 44,0a 9,3a 26,0a 521,3b 3. GOEMAR 102,0a 39,9ab 10,0a 25,0a 554,7a GOTEO 4. PHYSPE 93,3b 42,8a 7,7b 21,7ab 442,7c 5. Kontrola 83,3c 35,8b 6,7bc 20,7b 439,0c 237

36 Tabela 12. Wpływ dolistnej aplikacji preparatów biologicznych w uprawach nasiennych kolendry siewnej (Coriandrum sativum) na plon i jakość uzyskanych nasion L.p. Nazwa preparatu Masa nasion z rośliny (g) Plon nasion 100 m -2 (kg) Masa tysiąca nasion (g) Energia kiełkowania (%) Zdolność kiełkowania (%) 1. BIOJODIS 21,5a 15,7a 11,31a 80a 87a 2. TYTANIT 21,8a 15,9a 11,36a 72ab 79b 3. GOEMAR 21,3a 15,5a 11,18a 77a 88a GOTEO 4. PHYSPE 21,8a 15,9a 10,98ab 77a 87a 5. Kontrola 19,9b 14,6ab 10,83ab 69b 81ab 238

37 Tabela 13. Wpływ traktowania nasion niskimi temperaturami na zdrowotność i zdolność kiełkowania wybranych gatunków roślin ogrodniczych (jednorocznych i dwuletnich) Gatunek rośliny KOPER OGRODOWY odmiany Szmaragd KOPER WŁOSKI (FENKUŁ) odmiany Fino KOLENDRA SIEWNA ROKIETTA SIEWNA Traktowania Czas (godz.) Temperatura ( 0 C) Zdolność kiełkowania (%) Porażenie nasion (%) 6 49,0 82, ,0 83, ,0 82,0 6 51,0 82, ,0 80, ,0 79,0 6 52,0 77, ,0 73, ,0 66,5 Kontrola 49,0 84, ,0 71, ,0 70, ,0 70,5 6 57,0 69, ,0 69, ,0 66,0 6 57,0 66, ,0 62, ,0 55,0 Kontrola 56,0 71, ,0 57, ,0 57, ,0 56,0 6 82,0 55, ,0 55, ,0 53,0 6 82,0 52, ,0 50, ,0 48,0 Kontrola 81,0 56, ,0 37, ,0 37, ,0 34,0 6 84,0 34, ,0 33, ,0 31,0 6 84,0 31, ,0 28, ,0 25,5 Kontrola 80,0 37,

38 Tabela 14. Wpływ traktowania nasion wodą o różnej temperaturze i czasie płukania na zdrowotność i zdolność kiełkowania wybranych gatunków roślin ogrodniczych Gatunek rośliny KOPER OGRODOWY odmiany Szmaragd KOPER WŁOSKI (FENKUŁ) odmiany Fino KOLENDRA SIEWNA ROKIETTA SIEWNA Traktowania Czas (min.) Temperatura ( 0 C) Zdolność kiełkowania (%) Porażenie nasion (%) 3 49,0 84,0 6 49,0 84, ,0 82,8 3 49,0 83,0 6 49,0 82, ,0 80,5 3 50,0 79,0 6 50,0 70, , Kontrola 49,0 84, ,0 70,5 6 56,0 70, ,0 69,0 3 56,0 69,0 6 56,0 67, ,0 67,0 3 57,0 64,5 6 57,0 62, ,0 52,0 Kontrola 56,0 71, ,0 56,5 6 81,0 56, ,0 54,5 3 82,0 55,0 6 83,0 53, ,0 53,5 3 83,0 51,0 6 83,0 47, ,0 41,5 Kontrola 81,0 56, ,0 36,5 6 80,5 35, ,0 33,0 3 81,0 33,0 6 81,5 29, ,0 26,0 3 82,0 26,5 6 82,0 24, ,0 20,6 Kontrola 80,0 37,8 240

39 ROŚLINY DWULETNIE II ROK UPRAWY Zastosowanie preparatów Biojodis, Tytanit, Goemar Goteo i Physpe w uprawach roślin nasiennych dwuletnich w formie przedsiewnej i dolistnej w większości przypadków nie miało wpływu na masę nasion uzyskanych z roślin kopru włoskiego (tab.15), a także plony nasion z jednostki powierzchni dla tego gatunku. Najlepsze rezultaty otrzymano po zastosowaniu preparatu Goemar Goteo 24,1kg/ m -2 o 1,5 kg więcej niż z obiektów kontrolnych. Pozytywną reakcję na traktowanie roślin wymienionymi preparatami odnotowano dla brokuła w aspekcie poprawy jakości nasion energii i zdolności kiełkowania oraz wzrostu plonu nasion (tab.16). W produkcji roślin na tzw. materiał wysadkowy (korzenie) stwierdzono zarówno dla pietruszki korzeniowej, jak i marchwi najwyższy wzrost plonów korzeni po zastosowaniu preparatu Tytanit (tab.17, 18). Preparat stymulował również wzrost korzeni. Uzyskiwano z powyższych kombinacji korzenie o większej długości i średnicy w porównaniu z kombinacjami, gdzie aplikowano pozostałe preparaty i wyższe niż z kontroli. DOŚWIADCZENIA POLOWE- REPRODUKCJA NASION KOPER WŁOSKI (FENKUŁ) odmiany Fino Tabela 15. Wpływ dolistnej aplikacji preparatów biologicznych w uprawach nasiennych kopru włoskiego (fenkułu) odmiany Fino na plon i jakość uzyskanych nasion L.p. Nazwa preparatu Masa nasion z rośliny (g) Plon nasion 100 m -2 (kg) Masa tysiąca nasion (g) Energia kiełkowania (%) Zdolność kiełkowania (%) 1. BIOJODIS 30,9ab 22,6ab 3,36a 38a 54b 2. TYTANIT 31,8a 23,2a 3,42a 37a 59a 3. GOEMAR 33,0a 24,1a 3,32ab 31b 57a GOTEO 4. PHYSPE 31,2ab 22,8ab 3,31ab 36a 53b 5. Kontrola 31,0ab 22,6ab 3,25b 31b 56ab BROKUŁ odmiany Cezar Tabela 16. Wpływ dolistnej aplikacji preparatów biologicznych w uprawach nasiennych brokuła odmiany Cezar na plon i jakość uzyskanych nasion L.p. Nazwa preparatu Masa nasion z rośliny (g) Plon nasion 100 m -2 (kg) Masa tysiąca nasion (g) Energia kiełkowania (%) Zdolność kiełkowania (%) 1. BIOJODIS 2,5a 1,8a 3,13ab 60ab 81a 2. TYTANIT 2,4a 1,9a 3,16a 59ab 80a 3. GOEMAR 2,3a 1,7a 3,14ab 63a 82a GOTEO 4. PHYSPE 2,4a 1,8a 3,18a 60ab 79ab 5. Kontrola 2,3a 1,2b 3,12b 58b 77b 241

40 PRODUKCJA WYSADKÓW (KORZENI) PIETRUSZKA KORZENIOWA odmiany Berlińska Tabela 17. Następczy wpływ biopreparatów stosowanych dolistnie w uprawach nasiennych pietruszki odmiany Berlińska na wzrost i plon korzeni L.p. Nazwa preparatu Masa 1 rośliny (g) Masa korzenia (g) Plon korzeni 100m -2 /kg Średnia długość korzenia (cm -1 ) Średnica korzenia (cm -1 ) 1. BIOJODIS 326bc 269bc 196,4bc 19,0b 17,7b 2. TYTANIT 437a 374a 273,0a 19,5b 20,0ab 3. GOEMAR 375b 310b 226,3b 20,7ab 21,8a GOTEO 4. PHYSPE 403ab 342ab 249,7ab 24,0a 21,2a 5. Kontrola 283c 233c 170,1c 19,4b 17,2b MARCHEW odmiany Amsterdamska Tabela 18. Następczy wpływ biopreparatów stosowanych dolistnie w uprawach nasiennych marchwi odmiany Amsterdamska na wzrost i plon korzeni L.p. Nazwa preparatu Masa 1 rośliny (g) Masa korzenia (g) Plon korzeni 100m -2 /kg Średnia długość korzenia (cm -1 ) Średnica korzenia (cm -1 ) 1. BIOJODIS 78b 61b 44,5b 14,5b 8,4b 2. TYTANIT 121a 111a 81,0a 16,9a 11,1a 3. GOEMAR 64bc 57b 41,6b 14,9b 8,4b GOTEO 4. PHYSPE 60bc 49bc 34,8bc 10,8c 7,3 5. Kontrola 54c 48bc 35,0bc 12,6bc 7,9b Tabela 19. Badane środki i decyzje o dopuszczeniu ich do badań Nazwa preparatu Decyzja o dopuszczeniu środka do badań BIOJODIS Dec. NE/34/2005 TYTANIT Decyzja MRiRW Nr S-237/11 GOEMAR GOTEO Zezwolenie MRiRW nr 24/03 z dnia PHYSPE Decyzja MRiRW nr R-586/2011b Podzadanie 2. Ocena potencjalnych możliwości zwiększenia zawartości związków biologicznie czynnych o charakterze prozdrowotnym w surowcu roślin matecznych i w nasionach po zastosowaniu różnych metod traktowania nasienników i nasion. METODYKA W okresie sprawozdawczym określono potencjalne możliwości zwiększenia zawartości związków biologicznie czynnych o charakterze prozdrowotnym w nasionach otrzymanych z 242

41 plantacji nasiennych traktowanych wybranymi biopreparatami. Analizy biochemiczne dotyczyły nasion kopru włoskiego, kopru ogrodowego, kolendry siewnej oraz rokietty siewnej. W nasionach wymienionych gatunków określono i oznaczono następujące związki biologicznie czynne : 1. oznaczenie zawartości oleju 2. rozdział i identyfikacja kwasów tłuszczowych 3. oznaczenie zawartości olejku eterycznego 4. rozdział i identyfikacja składników olejku eterycznego Oznaczanie zawartości oleju Zawartość oleju w nasionach rokietty siewnej oznaczono według następującej procedury: Zmielony surowiec (5g) ekstrahowano heksanem przez trzy godziny w zautomatyzowanym aparacie Soxleta (Büchi B-811). Po oddestylowaniu rozpuszczalnika otrzymano pozostałość tłuszczową, którą oznaczono wagowo wg podanego wzoru. ( a b) x100% X= c gdzie: a masa kolby destylacyjnej z wyekstrahowanym olejem (g) b masa kolby pustej po wysuszeniu (g) c masa próbki wziętej do oznaczenia Rozdział i identyfikacja kwasów tłuszczowych 35 g zmielonych nasion ekstrahowano w 200 ml heksanu. Ekstrakcję prowadzono przez 30 minut, w łaźni ultradźwiękowej, w temperaturze pokojowej. Następnie, surowiec odrzucono, a ekstrakt odstawiono do odparowania rozpuszczalnika. Z otrzymanego w ten sposób oleju pobrano 5 kropel do ampułki, dodano 0,5 mol l -1 NaOH w MeOH (1 ml) i zmydlano przez 10 minut w temperaturze 75 C w łaźni wodnej. Po zmydlaniu dodano 14% roztwór katalizatora BF3 w MeOH (2 ml) i estryfikowano przez 10 minut w temperaturze 75 C w łaźni wodnej. Po estryfikacji dodano heksan (1ml) i wytrząsano. Do ampułki dolano nasycony roztwór NaCl (przygotowany w temperaturze C) w takiej ilości, by warstwa heksanowa znalazła się w jej górnej części. Z warstwy heksanowej pobierano 1 μl do chromatografii gazowej (chromatograf HP 6890). Warunki rozdziału kwasów tłuszczowych (w formie estrów) metodą chromatografii gazowej. kolumna HP 20, CW o długości 25 m, średnica 0,32 mm temperatura komory nastrzykowej temperatura detektora 220 C 250 C programowana temperatura pieca 100 C przez 2 min., przyrost 4 C / min., do 220 C Oznaczanie zawartości olejku eterycznego - według Farmakopei Polskiej VI Odpowiednią ilość nasion (kolendra 20 g, koper ogrodowy i włoski 10 g) zmielono bezpośrednio przed analizą, następnie umieszczono w kolbie okrągłodennej i destylowano z wodą przez 3 godziny w aparacie Derynga. Wydzielony olejek zbierał się na powierzchni wody w odbieralniku. Po zakończeniu destylacji olejek sprowadzono na mikroskalę i odczytano jego zawartość. Rozdział i identyfikacja składników olejku eterycznego Oznaczenie wykonano metodą chromatografii gazowej na aparacie firmy Hewlett Packard (HP 6890). 0,1 μl olejku eterycznego nanoszono na kolumnę i rozdzielano w następujących warunkach: 243

42 kolumna HP 20, CW o długości 25 m, średnica 0,32 mm temperatura komory nastrzykowej temperatura detektora 220 C 250 C programowana temperatura pieca 60 C przez 2 min., przyrost 4 C / min., do 220 C WYNIKI Uzyskane wyniki wskazują, że dolistna aplikacja biostymulatora Tytanit oraz Biojodis w uprawach nasiennych rokietty siewnej, kopru włoskiego, kopru ogrodowego i kolendry siewnej ma wpływ na skład i zawartość związków biologicznie czynnych o właściwościach prozdrowotnych. Dolistne stosowanie biostymulatora Tytanit w uprawach nasiennych rokietty siewnej wpływało na wzrost zawartości oleju w nasionach w porównaniu z kontrolą (nie traktowaną), a równocześnie wzrost kwasu erukowego w oleju z nasion (tab.20). Odnotowano również ponad dwukrotny wzrost zawartości kwasu linolowego w oleju z nasion pochodzących z roślin traktowanych biopreparatami (tab. 20). Analogiczna zależność dotyczyła również wzrostu zawartości tego kwasu w nasionach (tab.20). Preparaty stosowane w uprawach roślin z rodziny Apiaceae (koper ogrodowy, koper włoski, kolendra siewna) oraz Brassicaceae (rokietta siewna) korzystnie wpływały również na zawartość i skład olejku eterycznego nasion. Ich działanie było uzależnione od gatunku rośliny (tab ). Przedstawione wyniki dotyczą jednego roku badań i wymagają potwierdzenia w kolejnych latach. Tabela 20. Średnia zawartość oleju z nasion rokietty siewnej oraz zidentyfikowanych w oleju kwasów tłuszczowych Zidentyfikowany kwas tłuszczowy (mg/g oleju) kwas palmitynowy 42,1 37,66 40,43 kwas stearynowy 10,5 9,36 10,03 kwas oleinowy 150,2 121,02 160,8 kwas linolowy 38,9 88,52 93,21 kwas γ linolenowy - 0,02 ślady kwas erukowy 429,4 463,4 428,19 Średnia zawartość oleju w nasionach (%) 21,83 21,98 21,75 Tabela 21. Zawartość zidentyfikowanych kwasów tłuszczowych w nasionach rokietty siewnej Zidentyfikowany kwas tłuszczowy (mg/g nasion) Kontrola Tytanit Biojodis kwas palmitynowy 9,19 8,27 8,79 kwas stearynowy 2,29 2,05 2,18 kwas oleinowy 32,8 26,6 34,98 kwas linolowy 8,49 19,45 20,27 kwas γ linolenowy - ślady ślady kwas erukowy 93,74 101,9 93,13 244

43 Tabela 22. Średnia zawartość olejku eterycznego w nasionach kolendry siewnej, kopru ogrodowego i kopru włoskiego (%) Nazwa preparatu Kolendra siewna Koper ogrodowy Koper włoski Kontrola 0,75 3,0 3,0 Tytanit 0,80 2,8 3,7 Biojodis 0,50 3,1 3,7 245

44 Tabela 23. Procentowy udział zidentyfikowanych związków w olejku eterycznym (%) Zidentyfikowan e związki Kolendra siewna Koper ogrodowy Koper włoski Kon trola Tyta nit Bio jodis Kon trola Tyta nit Bio jodis Kon trola Tyta nit Bio jodis α pinen 8,55 7,97 8, ,54 3,14 2,56 kamfen 0,94 0,88 0, β felandren ,56 0,46 0,49 1,04 1,06 1,02 1,4 cyneol ,04 0,04 0,04 limonen 0,33 0,35 0,30 42,99 37,33 37,95 6,67 2,54 4,19 1,8 cyneol ,03 0,73 0,83 γ terpinen 8,97 8,67 9, ,43 0,49 0,44 p cymen 1,57 1,47 1,53 0,06 0,00 0,06 0,41 0,57 0,43 aldehyd C ,88 25,11 21,79 menton 0,11 0,12 0, ,09 0,15 0,11 citronellal 0,06 0,07 0, kamfora 3,12 3,18 3, ,48 0,57 0,48 linalol 62,39 62,23 64,80 0,32 0,00 0,00 0,12 0,54 0,07 β kariofilen 0,08 0,09 0, ,00 0,02 0,00 terpineol 4 0,21 0,22 0,18 0,33 0,33 0,34 0,06 0,04 0,07 octan sabinylu 0,98 1,28 0, ,03 0,05 0,04 α kariofilen ,16 3,78 3,31 metylochawikol ,00 0,04 0,04 α terpineol 0,30 0,31 0, β terpineol ,00 0,02 0,03 geranial 0,11 0,13 0, karwon ,99 56,05 55,67 6,48 1,12 3,55 nerol ,13 0,00 0,13 0,00 0,01 0,02 anetol ,73 55,71 57,03 geraniol 2,70 2,88 2, aldehyd anyżowy ,60 1,88 1,13 karwakrol 0,98 1,02 0,

45 Podzadanie 3. Opracowanie metod uszlachetniania w aspekcie poprawy jakości i optymalizacji składu chemicznego nasion wykorzystywanych w przemyśle farmaceutycznym, spożywczym i maszynowym. Wykorzystanie wyników do opracowania zaleceń dla ww. sektorów przemysłu. Cel, materiał roślinny i metody Celem przeprowadzonych doświadczeń było opracowanie efektywnej metody poprawy jakości nasion kolendry siewnej, kopru ogrodowego i brokułu. Zbadano wpływ różnych parametrów hydrokondycjonowania nasion tych gatunków oraz naświetlania ich światłem białym, czerwonym i laserowym na dynamikę i zdolność kiełkowania, dynamikę i liczbę wschodów siewek oraz ich wysokość. Następnie u nasion traktowanych najbardziej efektywną metodą uszlachetniania (w poprawie wartości siewnej) oceniono zawartość olejku eterycznego. Hydrokondycjonowanie nasion Komercyjne nasiona kolendry siewnej, kopru ogrodowego i brokułu uwilgatniano w różnych dawkach wody destylowanej (opracowanych w doświadczeniach wstępnych) do wilgotności 30, 35 i 40%. Następnie inkubowano je w ciemności, w hermetycznych pojemnikach w temperaturze 20 o C przez 3, 5, 7 i 10 dni, codziennie je przewietrzając i mieszając. Stosunek objętościowy nasion do powietrza (v : v) wynosił 1 : 10. Skondycjonowane w ten sposób nasiona wysuszono w warunkach laboratoryjnych (20 o C i 50% wilgotności względnej powietrza; RH) do wyjściowej zawartości wody i następnie oceniono ich wartość siewną w teście dynamiki i zdolności kiełkowania oraz dynamiki wschodów i wzrostu siewek. Doświadczenia wykonano w trzech seriach na różnych partiach nasion. Naświetlanie światłem białym i czerwonym Komercyjne nasiona kolendry siewnej, kopru ogrodowego i brokułu układano w jednej warstwie w odkrytych szalkach Petriego, które następnie umieszczano 10 cm pod świetlówkami emitującymi światło białe (Philips TLD 36W/89) lub czerwone (Philips TLD 36W/15), w temperaturze 20 o C. Naświetlano nasiona: 1. suche, o wilgotności wyjściowej (9,78%) przez 24 godziny. 2. całkowicie uwilgotnione w wodzie destylowanej (do wilgotności 45%) przez 24 godziny. 3. przez cały okres kiełkowania (14 dni) Nasiona naświetlane przez 24 godziny (p.1, 2) lub w ciągu kiełkowania (p.3) oceniono pod względem dynamiki i zdolności kiełkowania oraz dynamiki wschodów i wzrostu siewek. Kontrolą były nasiona nie naświetlane, których dynamikę i zdolność kiełkowania oceniono w ciemności. Doświadczenia wykonano w trzech seriach na różnych partiach nasion. Naświetlanie światłem laserowym Komercyjne nasiona kolendry siewnej, kopru ogrodowego i brokułu o wilgotności wyjściowej 9,78% naświetlano biostymulującym światłem laserowym o długości fali ƛ = 640 nm, emitowanym przez aparat laserowy IPL. Suche nasiona naświetlano 3 oraz 5 impulsami światła laserowego. Następnie oceniono ich wartość siewną w teście dynamiki i zdolności kiełkowania oraz dynamiki wschodów i wzrostu siewek. Ocena dynamiki i zdolności kiełkowania Nasiona hydrokondycjonowane lub naświetlane światłem czerwonym, białym i laserowym wysiewano w 3 powtórzeniach, po 100 sztuk w każdym, na wilgotną bibułę w szalkach Petriego i umieszczono w termostatach, w ciemności oraz w stałej temperaturze 20 C. Codziennie liczono liczbę skiełkowanych sztuk. Za skiełkowane nasiona przyjmowano te, u 247

46 których korzeń zarodkowy przebił okrywę nasienną i uzyskał długość, co najmniej 1 mm [ISTA, 2003]. Na podstawie codziennych pomiarów wykreślono krzywe dynamiki kiełkowania, natomiast końcowa liczba skiełkowanych nasion wskazała na zdolność ich kiełkowania. Zdolność kiełkowania oznaczono na podstawie procentowej liczby skiełkowanych nasion w stosunku do wysianych. Kontrolę stanowiły nasiona nieuszlachetniane. Ocena dynamiki wschodów i wzrostu siewek Nasiona hydrokondycjonowane lub naświetlane światłem czerwonym, białym i laserowym wysiewano w skrzynkach, w 3 powtórzeniach, po 100 sztuk w każdym, do standardowej gleby ogrodniczej i przykryto 0,5 cm warstwą przesianego piasku. Skrzynki z nasionami umieszczono w pokoju wegetacyjnym, w stałej temperaturze 20 o C oraz 16-godzinnym oświetleniu dobowym światłem sodowym o gęstości strumienia fotonów światła fotosyntetycznie czynnego 100 µmol m -2 s -1, emitowanym przez lampy SON-T AGRO 400. Codziennie liczono wschody siewek, a po 15 dniach od wysiania zmierzono ich wysokość. Kontrolę stanowiły nasiona niekondycjonowane oraz uzyskane z nich siewki. Ocena zawartości olejku eterycznego w kondycjonowanych nasionach Zawartość olejku eterycznego oceniono w nasionach uszlachetnionych metodą hydrokondycjonowania, która okazała się najbardziej efektywną w poprawie ich wartości siewnej. Wyniki badań Naświetlanie nasion światłem białym, czerwonym i laserowym, według opisanych wyżej procedur, nie zwiększyło w istotnym stopniu szybkości i zdolności kiełkowania kolendry siewnej, kopru ogrodowego i brokułu. Z tego względu konieczne jest przeprowadzenie kolejnych doświadczeń, w których zastosuje się bardziej zróżnicowany czas naświetlania nasion o różnym stopniu uwilgocenia. Dane literaturowe wskazują na korzystny wpływ naświetlania na kiełkowanie nasion wielu gatunków, natomiast trudno jest znaleźć informacje dotyczące kolendry siewnej, kopru ogrodowego i brokułu. Najefektywniejszą metodą poprawy jakości nasion badanych gatunków było hydrokondycjonowanie, które spowodowało znaczne przyspieszenie kiełkowania i wschodów siewek oraz w niewielkim stopniu zwiększenie liczby uzyskanych roślin. Jest to szczególnie ważne i przydatne w przypadku uprawy roślin w niekorzystnych warunkach zmieniającego się klimatu, gdzie szybko powstający i rozrastający się w głąb gleby system korzeniowy zabezpiecza roślinę przed skutkami często występującej suszy glebowej. Szybki i wyrównany wzrost siewek ułatwia również mechaniczną i chemiczną walkę z chwastami, przeprowadzenie zabiegów agrotechnicznych oraz niekiedy korzystnie wpływa na zapylanie kwiatów. Hydrokondycjonowanie jest jednocześnie zabiegiem mało kosztownym oraz łatwym do wykonania i z tego względu powinno być polecane do zastosowania w wielkotowarowej produkcji. Uzyskane wyniki badań wykazały, że najbardziej efektywną metodą hydrokondycjonowania kolendry siewnej jest uwilgotnienie nasion w wodzie destylowanej do wilgotności 30% i następnie ich inkubacja w hermetycznie zamkniętych pojemnikach w temperaturze 20 o C przez 7 dni. Tak traktowane nasiona kiełkują znacznie szybciej i w większym procencie niż kontrolne. Skutkiem tego są przyspieszone wschody siewek i ich początkowy wzrost. Jak wykazały badania, dynamikę kiełkowania oraz wschody i wzrost siewek kolendry siewnej można również zwiększyć poprzez uwilgotnienie nasion do 30, 35 i 40% zawartości wody i następnie ich inkubację przez trzy dni. Tak uszlachetniane nasiona kiełkują szybciej i w nieznacznie większej liczbie niż kontrolne. Podobne zależności uzyskano w teście dynamiki 248

47 wschodów i wysokości siewek (rys. 1, 4, 5). Nasiona kopru ogrodowego, w celu poprawy wartości siewnej, należy uwilgatniać w wodzie destylowanej do wilgotności 30, 35 lub 40% i inkubować przez 3-10 dni w 20 o C. Wyjątek stanowią nasiona uwilgotnione do 40% zawartości wody i inkubowane przez 10 dni, które kiełkują w mniejszej liczbie niż kontrolne. Najbardziej efektywną metodą jest uwilgotnienie nasion kopru ogrodowego do 30% zawartości wody i ich 7 lub 10 -dniowa inkubacja albo uwodnienie do 30-35% i trzydniowa inkubacja w 20 o C. Tak uszlachetniane nasiona kiełkują znacznie szybciej niż kontrolne. Skutkuje to szybszymi wschodami siewek i ich przyspieszonym wzrostem. Dane przedstawione na rysunku 2 wskazują również na zależności pomiędzy parametrami kondycjonowania i ich wpływem na kiełkowanie. Nasiona bardziej uwilgotnione wymagają zazwyczaj krótszego czasu inkubacji, podczas gdy zbyt wysoka wilgotność i zbyt długi okres inkubacji wpływa często negatywnie na kiełkowanie (np. 40% i 10 dni) (rys. 2, 4, 6). Nasiona brokułu kiełkują bardzo szybko i w związku z tym ich hydrokondycjonowanie w znacznie mniejszym stopniu, niż w przypadku kolendry siewnej i kopru, poprawia wartość siewną, którą oceniono na podstawie pomiarów dynamiki i zdolności kiełkowania, dynamiki i liczby wschodów siewek oraz ich wysokości (rys. 3, 4, 7). Przeprowadzone badania wykazały, że hydrokondycjonowanie nasion kolendry siewnej, kopru ogrodowego i brokułu, oprócz poprawy wartości siewnej, może w niewielkim stopniu zwiększyć w nich zawartość olejku eterycznego. Zawartość olejku eterycznego w kiełkujących nasionach przedstawiono w tabeli 24. Tabela 24. Wpływ hydrokondycjonowania na zawartość olejku eterycznego w kiełkujących nasionach kolendry siewnej, kopru ogrodowego i brokułu Gatunek rośliny Zawartość olejku eterycznego w nasionach kontrolnych (%) Zawartość olejku eterycznego w nasionach hydrokondycjonowanych (%) Kolendra siewna 0,75 0,79 Koper ogrodowy 3,0 3,3 Brokuł 3,0 3,1 Podsumowanie Przedstawione wyniki badań wskazują, że hydrokondycjonowanie nasion kolendry siewnej, kopru ogrodowego i brokułu jest efektywną metodą zwiększenia dynamiki i zdolności kiełkowania, co skutkuje przyspieszonymi wschodami i wzrostem roślin w polu. Z tego względu ta metoda uszlachetniania powinna być polecana do stosowania w wielkotowarowej produkcji roślin badanych gatunków. Wstępne wyniki sugerują, ze hydrokondycjonowanie może stymulować syntezę olejku eterycznego w kiełkujących nasionach. Zalecenia dla praktyki W celu zwiększenia dynamiki i zdolności kiełkowania oraz przyspieszenia wschodów i wzrostu roślin kolendry siewnej, kopru ogrodowego i brokułu, nasiona należy uwilgatniać do 30, 35 i 40% zawartości wody i następnie inkubować w hermetycznych pojemnikach przez 3-7 dni w 20 o C. 249

48 Liczba skielkowanych nasion (%) Liczba skielkowanych nasion (% ) Liczba skielkowanych nasion (% ) NIR 0,05 = 3, NIR 0,05 = 3, NIR 0,05 = 3, Czas kiełkow ania (dni) Czas kiełkowania (dni) Czas kiełkowania (dni) kontrola 30\3 30\5 kontrola 35\3 35\5 kontrola 40\3 40\5 30\7 30\10 35\7 35\10 40\7 40\10 Rys.1. Dynamika kiełkowania w 20 o C nasion kolendry siewnej (Coriandrum sativum) uwilgotnionych do 30, 35, 40% zawartości wody i następnie inkubowanych przez 3, 5, 7, 10 dni w temperaturze 20 o C Liczba skielkowanych nasion (% ) Liczba skielkowanych nasion (% ) Liczba skielkowanych nasion (% ) NIR 0,05 = 5, NIR 0,05 = 5, NIR 0,05 = 5, Czas kiełkowania (dni) Czas kiełkowania (dni) Czas kiełkow ania (dni) kontrola 30\3 30\5 kontrola 35\3 35\5 kontrola 40\3 40\5 30\7 30\10 35\7 35\10 40\7 40\10 Rys.2. Dynamika kiełkowania w 20 o C nasion kopru ogrodowego (Anethum graveolens) uwilgotnionych do 30, 35, 40% zawartości wody i następnie inkubowanych przez 3, 5, 7, 10 dni w temperaturze 20 o C. 250

49 Liczba skielkowanych nasion (% ) Liczba skielkowanych nasion (% ) Liczba skielkowanych nasion (% ) NIR 0,05 = 3, NIR 0,05 = 3, NIR 0,05 = 3, Czas kiełkowania (dni) Czas kiełkowania (dni) Czas kiełkowania (dni) kontrola 30\3 30\5 kontrola 35\3 35\5 kontrola 40\3 40\5 30\7 30\10 35\7 35\10 40\7 40\10 Rys.3. Dynamika kiełkowania w 20 o C nasion brokułu (Brassica oleracea) uwilgotnionych do 30, 35, 40% zawartości wody i następnie inkubowanych przez 3, 5, 7, 10 dni w temperaturze 20 o C Kolendra siewna (Coriandrum sativum ) Kolendra siewna (Coriandrum sativum ) Kolendra siewna (Coriandrum sativum ) L icz b a skiełko w an ych n asio n (% ) k ontrola 30\7 30\5 30\3 Traktow ania 30\10 L icz b a skiełko w an ych n asio n (% ) k ontrola 35\7 35\5 35\3 Traktow ania 35\10 L icz b a skiełko w an ych n asio n (% ) k ontrola 40\7 40\5 40\3 Traktowania 40\10 251

50 Koper ogrodowy (Anethum graveolens) Koper ogrodowy (Anethum graveolens) Koper ogrodowy (Anethum graveolens) Liczba skiełkow anych nasion (% ) kontrola 30\3 30\5 30\7 30\10 Liczba skiełkow anych nasion (% ) k ontrola 35\3 35\5 35\7 35\10 Liczba skiełkow anych nasion (% ) k ontrola 40\3 40\5 40\7 40\10 Traktow ania Traktowania Traktowania Brokuł (Brassica oleracea ) Brokuł (Brassica oleracea ) Brokuł (Brassica oleracea ) Liczba skiełkow anych nasion (% ) Liczba skiełkow anych nasion (% ) L icz b a skiełko w an ych n asio n (% ) \10 40\7 40\5 40\3 k ontrola 35\10 35\7 35\5 35\3 k ontrola 30\10 30\7 30\5 30\3 k ontrola Traktow ania Traktow ania Traktowania Rys.4. Zdolność kiełkowania nasion kolendry siewnej (Coriandrum sativum), kopru ogrodowego (Anethum graveolens) i brokułu (Brassica oleracea) uwilgotnionych do 30, 35 i 40% zawartości wody i inkubowanych przez 3, 5, 7, 10 dni w temperaturze 20 o C 252

51 90 10 NIR 0,05 = 3,04 NIR 0,05 = 3, Liczba siewek (%) Wysokość siewek (cm) Czas wschodów (dni) kontrola 30\7 35\3 40\3 1 0 kontrola 30\7 35\3 40\3 Traktowania Rys.5 Dynamika wschodów i wysokość siewek kolendry siewnej (Coriandrum sativum) uzyskanych z nasion uwilgotnionych do 30, 35, 40% zawartości wody i następnie inkubowanych w 20 o C przez 3 i 7 dni NIR 0,05 = 4,83 7 NIR 0,05 = 4, Liczba siewek (%) Wysokość siewek (cm) Czas kiełkowania (dni) kontrola 30\7 35\3 40\3 0 kontrola 30\7 35\3 40\3 Traktowania Rys.6. Dynamika wschodów i wysokość siewek kopru ogrodowego (Anethum graveolens) uzyskanych z nasion uwilgotnionych do 30, 35, 40% zawartości wody i następnie inkubowanych w 20 o C przez 3 i 7 dni. 253

52 NIR 0,05 = 3,12 6 NIR 0,05 = 3, Liczba siewek (%) Wysokość siewek (cm) Czas wschodów (dni) kontrola 30\10 35\7 40\7 0 kontrola 30\10 35\7 40\7 Traktowania Rys.7. Dynamika wschodów i wysokość siewek brokułu (Brassica oleracea) uzyskanych z nasion uwilgotnionych do 30, 35, 40% zawartości wody i następnie inkubowanych w 20 o C przez 7 i 10 dni. UDZIAŁ W KONFERENCJACH, SYMPOZJACH I WARSZTATACH KRAJOWYCH Konferencja pt. Nauka dla Hodowli i Nasiennictwa Roślin Uprawnych. Tytuł posteru: Produkcja nasienna rokietty siewnej i jej właściwości prozdrowotne Autor: R. Janas Tytuł referatu: Biologiczne metody produkcji nasion w aspekcie zmian klimatycznych. Autor: M. Grzesik., R. Janas., Z.B. Romanowska-Duda Organizator: IHAR Radzików Miejsce: Zakopane Termin: Konferencja pt. XVI Konferencja Naukowo-Techniczna: Nowe technologie w rolnictwie zrównoważonym. Organizator ITP i WIRZ Poster: Ekologiczna produkcja nasion mało znanych gatunków roślin ogrodniczych o cennych właściwościach prozdrowotnych Autor: R. Janas Miejsce: Kielce Termin: Konferencja pt. Zdrowe rośliny-zdrowi ludzie. Postery: 1. Mikroflora nasion rokietty siewnej (Eruca sativa) uprawianej w systemie ekologicznym. Autor: R. Janas 2. Skuteczność wybranych środków biologicznych i chemicznych stosowanych w uprawach pietruszki na nasiona. Autor: R. Janas J. Sobolewski, J. Robak. Organizator: Uniwersytet Technologiczno Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich w Bydgoszczy- Miejsce: Bydgoszcz Termin: IX

53 SZKOLENIA PROWADZONE PRZEZ PODMIOTY ZEWNĘTRZNE DLA WYKONAWCÓW ZADANIA Szkolenie pt. Wykorzystanie nowych technik w tym molekularnych stosowanych w identyfikacji patogenów materiału siewnego roślin uprawnych dla rolnictwa ekologicznego i zrównoważonego Osoby prowadzące szkolenie: prof. dr hab. Edward Arseniuk, dr hab. Paweł Czembor, dr Tomasz Góral Osoba szkolona: dr Regina Janas szkolenie indywidualne Organizator: IHAR Radzików Termin: 15, 16, 19, 20 grudnia 2011r. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba zastosowanych biologicznych metod w uprawach roślin nasiennych. Plan 2 metody. Wykonanie -2 metody. Metoda 1. Zastosowanie preparatów biologicznych o różnych mechanizmach działania (Biojodis, Physe, Goemar, Tytanit) w formie aplikacji dolistnej w uprawach polowych jednorocznych roślin nasiennych; kopru ogrodowego, kolendry siewnej i rokietty siewnej celem zwiększenia plonu nasion i ich wartości siewnej Metoda 2. Przedsiewna i dolistna aplikacja wymienionych środków w uprawach dwuletnich roślin nasiennych (marchew, pietruszka, brokuł, koper włoski- fenkuł) celem zwiększenia plonu wysadów (korzeni) i stymulacji odporności roślin na choroby i niekorzystne warunki agrometeorologiczne. 2/ Liczba zastosowanych metod uszlachetniania nasion. Plan 3 metody. Wykonanie 3 metody. 1. Hydrokondycjonowane metodą uwilgatniana do wilgotności 35 i 40% i następnie inkubacji przez 2, 4 i 6 dni w temperaturze 20 o C 2. Traktowane nasion (kondycjonowanych i niekondycjonowanych) światłem o różnej długości fali (światło czerwone, białe, UV) 3. Traktowane nasion (kondycjonowanych i niekondycjonowanych) laserem. 3/ Liczba zastosowanych metod zwiększenia zawartości związków biologicznie czynnych o właściwościach prozdrowotnych. Plan 1 metoda. Wykonanie 1 metoda. Zastosowanie w produkcji nasiennej testowanych gatunków roślin biopreparatów o różnych mechanizmach działania powodowało wzrost zawartości związków biologicznie czynnych o właściwościach prozdrowotnych w materiale roślinnym. Wymienione środki indukowały syntezę związków biologicznie czynnych w nasionach. 4/ Liczba zastosowanych metod poprawy zdrowotności nasion. Plan 3 metody. Wykonanie 3 metody. W celu poprawy zdrowotności nasiona o wilgotności magazynowej zastosowano trzy metody: -przemrażanie nasion w różnym czasie i temperaturach -5,-10 i C -płukanie nasion w wodzie o temperaturze 20, 30 i 40 0 C w czasie 3,6 i 10 minut (hydrotermoterapia) -traktowanie biopreparatami Tytanit, Biojodis, Goemar Goteo i Physpe Tak traktowane nasiona poddano testom dynamiki i zdolności kiełkowania oraz zdrowotności po wysianiu na podłoże agarowe. 255

54 Zastosowane metody korzystnie wpłynęły na zdrowotność w stopniu uzależnionym od gatunku i metody traktowania nasion. 5/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie - 1 publikacja. Janas R Produkcja nasienna rokietty siewnej i jej właściwości prozdrowotne. Mat. Konf. Nauk. Nauka dla Hodowli i Nasiennictwa Roślin Uprawnych. Zakopane : Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Realizowane badania oraz wyniki były upowszechniane w ramach współpracy z firmami nasiennymi, od których uzyskiwano materiał siewny. Badania nad zawartością substancji biologiczne czynnych były prowadzone wspólnie z Katedrą Roślin Warzywnych i Leczniczych SGGW. Uzyskane wyniki prezentowano na konferencjach organizowanych przez różne placówki naukowe oraz Urząd Marszałkowski w Łodzi. 256

55 Zadanie 4.4 Opracowanie metod ekologicznej produkcji pszczelarskiej 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Prowadzenie pasieki ekologicznej i monitorowanie procesu produkcyjnego w zakresie warunków produkcji w pasiece ekologicznej, możliwości zwiększania produkcji w pasiece, oceny jakości pozyskanych produktów pszczelich, ochrony rodzin pszczelich przed chorobami i pasożytami. a) Prowadzenie pasieki ekologicznej i monitorowanie procesu produkcyjnego w zakresie warunków produkcji w pasiece ekologicznej. I. Przeprowadzono pierwszy wiosenny ( r.) przegląd pasieki dokonując oceny stopnia jej przezimowania (liczba rodzin, które przezimowały oraz obecność i czerwienie matek, stopień wilgotności w gnieździe). Spośród 25 zazimowanych rodzin 3 rodziny osypały się z powodu strutowienia na przedwiośniu matek pszczelich i w następstwie ciągłego ubytku pszczół robotnic. W związku z tym należało uzupełnić stan pasieki do planowanych 25 rodzin. Gniazda w rodzinach, które przezimowały były suche, na plastrach nie było pleśni. II. Określono siłę rodzin na podstawie liczby obsiadanych na czarno plastrów oraz ich stan zdrowotny poprzez szczegółową ocenę makroskopową pszczół na plastrach co do obecności roztocza Varroa destructor na pszczołach. Oceniono także osyp zimowy na dennicy i pobrano próbki pszczół do badań w kierunku stwierdzenia obecności warrozy i nosemozy. Przeprowadzone badania laboratoryjne potwierdziły wysoką zdrowotność rodzin. III. Dokonano dwukrotnych pomiarów powierzchni czerwiu celem określenia dynamiki wiosennego rozwoju rodzin w pasiece - pierwszy pomiar wykonano podczas pierwszego przeglądu wiosennego ( r.) średnia powierzchnia czerwiu to 31 dm 2 /rodzinę - drugi pomiar dokonano 21 kwietnia 2011 r. i średnia powierzchnia czerwiu wyniosła 74 dm 2 /rodzinę IV. Przeprowadzono następujące zabiegi w gospodarce pasiecznej Począwszy od terminu wykonania drugiego pomiaru powierzchni czerwiu sukcesywnie poszerzano gniazda pszczele do czasu wykonania pierwszego miodobrania. Początkowo rodzinom dodawano plastry z jasnym suszem, następnie poszerzania gniazd dokonywano ramkami z węzą, tak aby w korpusie gniazdowym stan plastrów wynosił 12 (jest to stan pełnego gniazda w tym typie ula) i po uzupełnieniu gniazda każdej rodzinie dodawano korpus nadstawkowy z 11 plastrami suszu lub węzy celem gromadzenia w nadstawce czystego miodu. - Przeprowadzono pierwsze miodobranie w dniu 8 czerwca, pozyskując miód wielokwiatowy. Średnia wydajność miodowa dla 1 rodziny wyniosła 9 kg, co w przypadku 257

56 niekorzystnych warunków pogodowych w czasie wiosny 2011 roku było całkiem dobrym osiągnięciem. Jeśli chodzi o skład miodu, to analiza pyłkowa wskazała na przewagę w miodzie pyłku z wierzby. - Działając zgodnie z wytycznymi dotyczącymi powiększania pasieki, 1 najsilniejszą rodzinę doprowadzono do nastroju rojowego, który zaowocował jej naturalnym podziałem, a zebrany rój stanowił nową rodzinę. Dwie pozostałe, brakujące rodziny, zostały utworzone na bazie odkładów z najsilniejszych rodzin (z matkami z rodzin macierzystych). Rodziny macierzyste otrzymały młode matki, wyhodowane w pasiece ekologicznej. - Rodziny z pasieki ekologicznej zostały przewiezione 29 czerwca do miejscowości Zienki na plantację gryki, która w tym roku bardzo słabo nektarowała ze względu na niekorzystne warunki atmosferyczne. Miodobranie przeprowadzono w dniu roku, uzyskując średnią wydajność z rodziny na poziomie 5,8 kg - Roczna wydajność miodowa osiągnięta przez 1 rodzinę w pasiece ekologicznej w roku 2011 wyniosła 14,8 kg, co jest wielkością na poziomie średniej krajowej. - Przedstawiciel Jednostki Certyfikujacej Ekogwarancja PTRE przeprowadził kontrolę w pasiece ekologicznej 22 lipca. Po raz kolejny uzyskano certyfikat zgodności (fot.2) i uzyskano akceptację na etykiety na miód (fot.1). Pasieka ekologiczna na stałe miejsce stacjonowania została przewieziona 4 sierpnia 2011 r. - Dokonano wstępnego ułożenia gniazd na zimę ( ), zmniejszając liczbę plastrów w każdej rodzinie do pożądanego stanu, czyli do liczby obsiadanej w rzeczywistości przez pszczoły - Rozpoczęto także zimowe dokarmianie rodzin ( ), przeznaczając do tego celu po ok. 15 kg cukru ekologicznego/rodzinę, podając jednorazowo dawkę syropu cukrowego 4 litry - Wczesne rozpoczęcie dokarmiania podyktowane zostało koniecznością zakarmienia rodzin w co najmniej 70% aby móc zastosować ekologiczny preparat warrozobójczy. W innym przypadku mogłoby zachodzić niekorzystne zjawisko rabunków w pasiece. - Rozpoczęto zwalczanie warrozy , w tym celu włożono do uli po 2 płytki preparatu Api Life Var, lokalizując je na siatkach metalowych na górnej powałce uli, po uprzednim wyjęciu beleczek międzyramkowych. Zużyte płytki zostały usunięte z uli w dniu 19 września. W celu zwiększenia skuteczności zwalczania roztocza Varroa destructor rodziny otrzymały dodatkowo po1 płytce Api Life Varu, podzielonej na 2 części i zastosowanej w miejscach poprzednio użytego preparatu na okres 1 tygodnia. Po 7 dniach płytki zostały usunięte z uli - Założono uprzednio wyjęte beleczki międzyramkowe i zabrano z uli podkarmiaczki - Dokonano ostatecznego ułożenia zimowych gniazd. W roku 2011 zazimowano rodziny średnio na 8 plastrach, czyli były silniejsze niż w roku Zastosowano kwas szczawiowy ( ) jako środek kontrolny, stosując 5ml kwasu/uliczkę obsiadaną przez pszczoły. Uzyskane wyniki w dziedzinie możliwości zwiększenia produkcji w pasiece ekologicznej. Wykonywano konieczne zabiegi z zakresu gospodarki pasiecznej mające na celu kierowanie rozwojem rodzin w celu osiągnięcia przez nie odpowiedniej siły na okres zbiorów miodu: 258

57 - Średnia liczba obsiadanych plastrów, jak na wczesny termin pierwszego przeglądu ( r.) była wysoka i wynosiła 6,0 plastra/rodzinę, co można zawdzięczać odpowiedniemu przygotowaniu rodzin do zimowania w jesieni 2010 roku. Stanowiło to jednocześnie dobry start do wczesnego i intensywnego rozwoju rodzin. - Wyrównywano siłę rodzin poprzez zasilanie plastrami z czerwiem na wygryzieniu rodzin słabszych, które zabierano rodzinom silnym. Zabieg ten miał na celu równy start wszystkich rodzin w pasiece i osiągnięcie w jednakowym terminie maksymalnej siły. Jeśli jedna rodzina obsiadała 7 plastrów, a druga 5, to z silniejszej zabierano 1 plaster z czerwiem krytym i obie rodziny miały gniazdo na 6 plastrach. - Stwierdzono wysoki, bo aż ponad dwukrotny przyrost powierzchni czerwiu miedzy terminami pomiarów. Powierzchnia czerwiu w dniu r wynosiła 31 dcm 2 a w dniu wynosiła 74dcm 2 - Od momentu pierwszego przeglądu dostosowywano liczbę plastrów w gnieździe do aktualnej siły rodzin poprzez poszerzanie gniazd jasnymi plastrami ekologicznymi przechowywanymi w magazynie oraz ramkami z węzą ekologiczną, oznakowanymi na górnej beleczce zgodnie dla roku 2011 (XI). Każda rodzina w sezonie odbudowała średnio 6 arkuszy węzy, co jest wielkością dużą, gdyż średnia wieloletnia w Oddziale Pszczelnictwa w pasiekach konwencjonalnych wynosi 3,5. Odbudowywanie nowych plastrów, a jednocześnie wycofywanie starych w trakcie sezonu dało produkcję wosku pszczelego o ok. 10% większą w porównaniu do pasiek konwencjonalnych i wyniosło ok. 60 dag czystego wosku/rodzinę. - Uzupełniano stan liczbowy pasieki do założonych 25 rodzin, z których 3 rodziny nie przezimowały poprzez celowe stworzenie warunków do wystąpienia nastroju rojowego w niektórych rodzinach (celowe utrzymywanie bardzo dużej siły bez poszerzania gniazda) w celu dokonania naturalnego podziału rodzin oraz przez tworzenie odkładów na bazie materiału własnego z pasieki ekologicznej. Jedna rodzina wyroiła się, a zebrany rój ostał osadzony w pustym ulu. Z dwóch innych silnych rodzin utworzono 2 odkłady z matkami z rodzin macierzystych, do których z kolei poddano młode matki. W ciągu całego sezonu pasiecznego prowadzono regularną wymianę matek w pasiece, prowadząc ich hodowlę w pasiece ekologicznej. W pierwszej kolejności wymieniano matki starsze oraz w rodzinach, w których pszczoły zbierały mniejszą ilość miodu (miodność jest bowiem cechą genetyczną przekazywaną przez matki). Łącznie zostało wymienione 14 matek. - W celu powiększenia gniazda i powierzchni plastrowej na spodziewany miód w dniu 13 maja 2011 r. wszystkim rodzinom dodano nadstawki (każda z 11 plastrami przeznaczonymi na miód). W dniu 15 czerwca pasieka została przewieziona do miejscowości Zienki na pożytek z gryki celem zwiększenia produkcji w pasiece oraz możliwości uzyskania drugiej odmiany miodu. Średnia produkcja miodu/rodzinę w roku 2011 na skutek prowadzonych korzystnych zabiegów wyniosła 14,8 kg/rodzinę, co w porównaniu z rokiem 2010 (6 kg/rodzinę) jest wynikiem bardzo dobrym mimo niekorzystnych warunków atmosferycznych panujących w roku 2011 Uzyskane wyniki oceny jakości pozyskanych produktów pszczelich w pasiece ekologicznej Dokonano wstępnej oceny jakości miodów z pasieki ekologicznej: - ocena organoleptyczna (zapach, smak, konsystencja, barwa) ocena dokonana przez 3 osoby (pozytywna, miody spełniające warunki dla miodu wielokwiatowego i gryczanego) - ocena zawartości wody (wg obowiązujących standardów maksymalna dopuszczalna zawartość do 20%) przeprowadzona z wykorzystaniem refraktometru elektronicznego 259

58 miody pozyskane z pasieki ekologicznej charakteryzowały się 17% zawartością wody, co świadczy o ich wysokiej jakości Miody wielokwiatowy oraz gryczany pozyskane w sezonie 2011 uznano za bardzo dobre jakościowo. Dla potwierdzenia oceny wstępnej została przeprowadzona dodatkowo szczegółowa analiza fizyko-chemiczna obu rodzajów miodów (tabela 1), która wykazała, że miody z pasieki ekologicznej spełniają wszelkie wymogi dotyczące jakości miodów określone przez Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 sierpnia 2010 r. (Dz.U ) zmieniające rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia r. w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej miodu (Dz.U. Nr 181, poz.1773 oraz Nr 40 poz.370, Nr 63 poz.590). Tabela 1. Niektóre parametry fizyko-chemiczne pozyskanych miodów Badana wielkość Miód wielokwiatowy Miód gryczany Zawartość glukozy i fruktozy w % Zawartość cukrów redukujących w % Zawartość sacharozy w % Aktywność alfa-amylazy w stopniach Shade 73,2% 74,8% 77,4% 78,5% 0,5% 0,05% 54,0 72,0 Kwasowość w mval/kg 27,9 34,5 Uzyskane wyniki ochrony rodzin pszczelich przed chorobami i pasożytami w pasiece ekologicznej - w okresie wiosenno-letnim nie stwierdzono w rodzinach zaziębienia czerwiu, choroby woreczkowej bądź grzybicy wapiennej (liczba rodzin podejrzanych 0) - w ciągu całego sezonu przestrzegano zaleceń dotyczących higieny wykonywania prac w pasiece (dezynfekowano dłuto pasieczne, opalano palnikiem gazowym ule wprowadzane do pasieki) - w miesiącach maju i czerwcu niszczono czerw trutowy poprzez wycinanie go z plastrów w celu ograniczenia inwazji Varroa, gdyż roztocz wykazuje szczególne powinowactwo do czerwiu trutowego (w każdej rodzinie wycięto średnio 2 plastry z czerwiem trutowym) - dokonywano obserwacji wyglądu plastrów i czerwiu otwartego i zasklepionego pod kątem występowania anomalii i chorób bakteryjnych (zgnilec europejski i amerykański) nie stwierdzono żadnych niepokojących objawów chorobowych (liczba rodzin podejrzanych 0) - do walki z pasożytem Varroa jesienią zastosowano dopuszczalny w pasiece ekologicznej preparat Api LifeVar, oparty na bazie tymolu Jako środek kontrolny użyto kwas szczawiowy. Tabela 2 przedstawia średnią skuteczność Api Life Varu, która jest wyższa niż w roku 2010 (11,2%) ale jest zbyt niska (21,8%) aby skutecznie zwalczać warrozę 260

59 Tabela 2. Skuteczność preparatu Api Life Var w roku 2011 Rodziny Średni osyp V. Średni osyp V. Średni osyp V. Średni Średnia destructor destructor destructor po osyp skuteczność (Api Life Var (Api Life Var zastosowaniu całkowity założony założony kwasu w % ) ) szczawiowego ( ) ,8 PREZENTACJA REFERATÓW/POSTERÓW NA KONFERENCJACH/ SYMPOZJACH KRAJOWYCH Konferencja pt. "Rolnictwo ekologiczne - stan obecny i perspektywy rozwoju Tytuł referatu: Pszczelarstwo ekologiczne w Europie i na świecie Autor: Skubida P, Semkiw P. Organizator: Przemysłowy Instytut Maszyn Rolniczych w Poznaniu Miejsce: Puszczykowo k/poznania Termin: października 2011 roku 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba rodzin pszczelich w pasiece ekologicznej. Plan 25 rodzin. Wykonanie 25 rodzin. W pasiece ekologicznej utrzymano 25 rodzin pszczelich z matkami rasy kraińskiej. 2/ Metody zwiększenia produkcji miodu w pasiece ekologicznej. Plan 2 metody. Wykonanie 2 metody. a) Stymulacja rozwoju rodzin wiosną przez odsklepianie plastrów z zapasem w celu pobudzenia czerwienia matki i zwiększenia częstotliwości lotów pszczół w poszukiwaniu wartościowego pyłku i zasilanie plastrami z czerwiem na wygryzieniu rodzin słabszych. b) Przewóz pasieki na pożytek z gryki 3/ Liczba wskaźników do oceny jakości miodu w pasiece ekologicznej. Plan 3 wskaźniki. Wykonanie - 3 wskaźniki a) ocena organoleptyczna b) określenie zawartości wody przy użyciu refraktometru c) analiza fizyko-chemiczna 4/ Liczba metod ochronnych rodzin pszczelich przed chorobami i pasożytami. Plan- 3 metody. Wykonanie 3 metody. Opracowano trzy metody ochrony rodzin pszczelich przed chorobami i pasożytami. a) dezynfekcja wprowadzanych do pasieki uli, dezynfekcja sprzętu pasiecznego opalanie uli palnikiem gazowym, odkażanie dłuta denaturatem, Sterinolem. b) wycinanie czerwiu trutowego w maju, czerwcu celem usunięcia znacznej populacji roztocza Varroa destructor z rodzin pszczelich c) zastosowanie jesienią warrozobójczego preparatu Api Life Var 5/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie 1 publikacja Skubida P., Semkiw O. (2011) Pszczelarstwo ekologiczne w Europie i na świecie. Journal of Research and Applications In Agricultural Engineering:

60 4. Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Dzięki uprzejmości Dyrekcji Poleskiego Parku Narodowego ekologiczna Pasieka Oddziału Pszczelnictwa IO w Puławach może stacjonować w terenie akceptowanym przez Rozporządzenie Rady nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych (Dz.U.L. 189 z r, s.1). Ponadto współpraca z JC Ekogwarancja PTRE oraz kontrole pasieki pozwalają na prawidłowe funkcjonowanie pasieki i produkcję miodu ekologicznego, a co za tym idzie certyfikację pasieki i wytwarzanych w niej produktów. Fot. 1 Etykiety na miody ekologiczne zatwierdzone przez Jednostkę Certyfikującą 262

61 Fot.2 Załącznik do certyfikatu wydany przez Jednostkę Certyfikującą Ekogwarancja 263

62 Zadanie 4.5. Monitorowanie jakości wody i gleby w głównych rejonach upraw warzyw pod osłonami i ich zastosowanie dla optymalizacji nawożenia i ograniczenia zanieczyszczenia środowiska 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Kontrola zawartości składników nawozowych w próbkach wody i glebie pobranej z terenów otaczających szklarnie, pobranie próbek wody i gleby. A. Wyznaczono 30 punktów poboru wody z ujęć w gospodarstwach ogrodniczych w rejonie Warszawy, Kalisza i terenu południowej części Polski, największego skupiska zakładów produkcji warzyw pod osłonami w Polsce. B. Pobrano zaplanowaną ilość prób wody z wytypowanych gospodarstw ogrodniczychłącznie 180. C. Prowadzono na bieżąco (w laboratorium) analizy chemiczne i określono zawartości składników nawozowych i jonów balastowych. Wykonano analizy chemiczne w laboratorium oraz opracowano statystycznie wyniki uzyskane w czasie realizacji zadania. Pobrane z terenu uprawy warzyw próby wody analizowano w laboratorium na zawartość składników mineralnych: N-NO 3, P-PO 4, K, Ca, Mg, Na, Cl, SO -2 4 oraz ph, EC i mikroelementów). Do badań wykorzystano aparaturę będącą na wyposażeniu laboratorium Pracowni Nawożenia Roślin Warzywnych metodami opisanymi w sprawozdaniu za rok Wyniki analiz chemicznych zebrane w czasie realizacji zadania zestawiono w tabeli 1. Tabela 1. Właściwości fizyczne i zawartość składników nawozowych w wodach pobranych ze studni głębinowych z terenów uprawy warzyw pod osłonami (dane opracowane statystycznie na podstawie 180 prób wody). Badana cecha Jednostki Średnia Stand. Odchylenie (SD) Mediana Współ. Zmienności (%) Wartość Minimalna Wartość maksym. ph 7,0 0,32 7,1 7,2 5,6 8,0 EC ms cm -1 0,75 0,28 0,64 0,37 0,15 1,81 Tw. og o dh 21,2 7,6 19,8 36 6,1 46,0 - HCO 3 mg dm , N-NO 3 mg dm -3 12,5 19,9 4, ,10 67,0 + N-NH 4 mg dm -3 0,14 0,10 0, ,10 1,0 P mg dm -3 0,15 0,10 0, ,05 1,0 K mg dm -3 19,1 26,9 5, , Ca mg dm , ,6 244 Mg mg dm -3 23,2 8,50 22,6 37 8,5 203 Na mg dm -3 20,0 11,8 17,1 59 2,8 59,0 Cl - mg dm -3 26,1 17,1 22,9 65 4,0 92,0-2 SO 4 mg dm -3 93,2 88,3 86,3 95 1,5 394 Fe rozp. mg dm -3 0,15 0,19 0, ,02 1,33 Fe ogólne mg dm -3 0,48 0,62 0, ,02 4,02 Mn mg dm -3 0,28 0,34 0, ,02 1,72 264

63 Cu mg dm -3 0,03 0,02 0,02 62,0 0,02 0,12 Zn mg dm -3 0,21 0,37 0, ,02 2,27 B mg dm -3 0,21 0,15 0,19 70,0 0,02 0,64 D. Wyniki analiz chemicznych opis uzyskanych wyników Porównanie wyników analizy chemicznej próbek wody z roku ubiegłego i bieżącego wskazują na utrzymywanie się stopnia zanieczyszczenia wód podziemnych ujęć wodnych składnikami nawozowymi i balastowymi z nieznaczną tendencją spadkową. Fakt ten potwierdzałby przypuszczenie, że jest to związane z emisją nadmiaru pożywki z upraw bezglebowych do wód podziemnych. Podstawowym wskaźnikiem, który w sposób ogólny charakteryzuje zanieczyszczenie wody składnikami nawozowymi jest ogólna zawartość soli określana jako wskaźnik EC. Z badań prowadzonych w Instytucie Warzywnictwa w latach (Kowalczyk i wsp Vegetable Crops Res. Bull. Vol 24 No ) wynika, że wartość EC w wodzie z ujęć zlokalizowanych na terenach gospodarstw ogrodniczych wynosiła średnio 0,61 ms. cm -1. W ciągu 10 lat nastąpił wzrost wskaźnika EC w analizowanych wodach. Średnia wartość EC w ciągu 10 lat wzrosła o 0,24 ms. cm -1, a w roku bieżącym zaobserwowano tendencje obniżania się wskaźnika EC (o 0,10 mscm -1 ). Próby wody z ujęć, z różnych rejonów upraw szklarniowych charakteryzowały się dużą zmiennością badanych parametrów podobnie jak w roku ubiegłym (tab.1 i 2). Zebrane dane wskazują na obniżenie się poziomu azotanów, średnio 13 mg N-NO. 3 dm -3. Podobnie jak w poprzednich latach, stwierdza się w wielu ujęciach wysoki poziom N-NO 3, sięgający ponad 60 mg N-NO -. 3 dm -3. Obniżyła się średnia zawartość siarczanów w analizowanych wodach w stosunku do roku Zaobserwowano nieznacznie obniżenie się stężenia jonów chlorkowych w porównywanym okresie czasu. Zawartości niektórych obserwowanych cech charakteryzują się wysoką wartością SD i współczynnika zmienności, co daje informację o dużym rozrzucie obserwowanej cechy. Tabela 2. Porównanie średnich badanych cech w latach Cecha Jednostki Średnia Zmiana (%) ph 6,9 7,0 +1,4 EC ms cm -1 0,85 0,75-13 Tw. og o dh 22,3 21,2-5,0 - HCO 3 mg dm N-NO 3 mg dm -3 25,2 12, N-NH 4 mg dm -3 0,15 0,14-7 P mg dm -3 0,39 0,15-16 K mg dm -3 31,9 19,1-68 Ca mg dm ,0 Mg mg dm -3 23,0 23,2 0 Na mg dm -3 15,2 20,0 +24 Cl - mg dm -3 29,4 26, SO 4 mg dm ,2-39 Fe rozpuszcz. mg dm -3 0,15 0,16 +6 Fe ogólne mg dm -3 0,48 0,5 +4 Mn mg dm -3 0,28 0,28 0 Cu mg dm -3 0,03 0,03 0 Zn mg dm -3 0,21 0,20-5 B mg dm -3 0,21 0,

64 Składniki mikroelementowe występują w wodzie w niskich stężeniach (tab.1) i w celu zaobserwowania zmian składu chemicznego wody wymagają dłuższego okresu monitorowania. Uzyskane dotychczas dane wskazują na to, że ich stężenie w próbkach wody, w monitorowanych ujęciach, nie ulegało zmianie w czasie (tab. 2). Nie stwierdzono zmian średniej zawartości manganu i cynku, jednych z najbardziej szkodliwych metali dla zdrowia ludzi. Zawartość tych pierwiastków nie przekraczała dopuszczalnych zawartości dla upraw roślin warzywnych, a także dla zdrowia ludzi. Woda stosowana w produkcji ogrodniczej jest bardzo zróżnicowania pod względem jakości. Przebieg zmian badanych parametrów jakościowych w dwuletnich obserwacjach przedstawiono na przykładzie wybranych dwóch obiektów zlokalizowanych w rejonie Warszawy (rys.1-13) i rejonie Kalisza (rys ). Rysunki przedstawiają przebieg zmian w czasie 2 letnich obserwacji Oś x oznacza dwumiesięczne przedziały czasowe począwszy od a skończywszy na miesiącu grudniu Na osi Y podane są wartości badanych cech. Zmiany wartości badanych cech przedstawiono w postaci punktów i linii trendu, podając wartość R 2 (współczynnik determinacji). Wartość współczynnika zawiera się w przedziale 0-1. Im większa jest wartość R 2 tym bardziej zmiany badanych cech odpowiadają wyznaczonym liniom trendu. Dłuższy okres obserwacji pozwala na wychwycenie pewnych tendencji zmian składu mineralnego wody. Wzrostowi wskaźnika EC (rys.2) towarzyszył wzrost zawartości azotanów (rys. 5), wapnia (rys. 9), magnezu (rys. 10), sodu (rys.11), i chlorków (rys.12). Zawartość pozostałych składników nie ulegała zmianom w czasie. W wodzie z ujęcia zlokalizowanego w rejonie kaliskim, z kolei obserwuje się zjawisko obniżania zawartości składników nawozowych. Parametr EC charakteryzuje się wyraźną tendencją spadkową (rys.15). Poziom azotanów, w tym ujęciu wodnym, jest bardzo niski (rys. 18), a pozostałe badane cechy nie wykazują zmian w czasie (rys.19-25), z wyjątkiem siarczanów (rys. 26) których poziom w roku bieżącym nieznacznie się podniósł. Zawartość SO 4 w tym ujęciu jest jednak bardzo niska poniżej 30 mg/l. Ponieważ przedstawienie wszystkich danych zebranych w czasie realizacji zadania nie jest możliwe w tym sprawozdaniu, dlatego przedstawiono najważniejsze wyniki dla wybranych obiektów. Monitorowanie zawartości składników nawozowych w glebie otaczającej szklarnie w poprzednich latach realizacji zadania nie wniosło żadnych istotnych informacji dotyczących zanieczyszczenia gleb składnikami pochodzącymi od tzw. wód drenarskich z przelewów pożywki w uprawach bezglebowych. Wyniki uzyskane w 2010 (Rozliczenie końcowe zad. 4.5 z dn roku) wskazują na niecelowość prowadzenia obserwacji. W związku z tym w 2011 roku nie prowadzono tych badań. 266

65 267

66 268

67 269

68 270

69 271

70 272

71 273

72 274

73 Podzadanie 2. Wykonanie analiz chemicznych w laboratorium oraz opracowanie statystyczne wyników badań, opracowanie wstępnych zaleceń nawozowych dla upraw bezglebowych. Wykonane analizy chemiczne w laboratorium i opracowanie statystyczne wyników zadania (tabela 1i 2) wskazują na możliwość zmniejszenia udziału niektórych nawozów mineralnych w pożywkach stosowanych do fertygacji pomidora i ogórka w uprawach na podłożach bezglebowych. Dotyczy to głównie upraw warzyw w wełnie mineralnej, gdzie brak kompleksu sorpcyjnego powoduje, że składniki nawozowe wymywane są z mat uprawowych do gruntu. W porównaniu do uzyskanych danych z wcześniejszych lat realizacji programu stwierdzono zmniejszenie średniej zawartości azotanów i siarczanów, głównych anionów soli stosowanych w produkcji nawozów szklarniowych. Zaobserwowana tendencja jest bardzo pozytywnym czynnikiem wskazującym na zmniejszanie stopnia skażenia wody tymi składnikami. Podsumowując zebrane wyniki analiz chemicznych w ramach realizacji zadania określono następujące zalecenia nawozowe w uprawach bezglebowych: 1. Zmniejszenie udziału saletry wapniowej (o 5-15%) w składzie pożywki do fertygacji w ilości wynikającej z analizy chemicznej tzw. przelewów. 275

74 2. Częściowe zastąpienie (5-10%) form azotanowych formami chlorkowymi i siarczanowymi. 3. Ze względu na wzrost średniej zawartości HCO 3 - w monitorowanych ujęciach zaleca się większe wykorzystanie kwasów; fosforowego, siarkowego i chlorowodorowego do obniżenia ph pożywki dozowanej. REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH KRAJOWYCH Konferencja pt. Chemia Rolna w Rolnictwie i Ochronie Środowiska 1. Tytuł referatu/posteru: Wpływ wieloletniego nawożenia organicznego i mineralnego na plonowanie kapusty głowiastej białej oraz na zawartość NPK w glebie i w główkach kapusty Autor: dr Kazimierz Felczyński Organizator: SGGW w Warszawie Miejsce: Warszawa Termin: Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba monitorowanych obiektów pod względem zawartości składników nawozowych w próbach wody. Plan 30 obiektów. Wykonanie - 30 obiektów (30 punktów pobrania prób wody w gospodarstwach ogrodniczych. 2/ Liczba zaleceń nawozowych dla upraw bezglebowych. Plan-1 zalecenie. Wykonanie - 1 zalecenie. Opracowano zalecenia nawozowe do upraw bezglebowych w formie art. popularnonaukowego. Hasło Ogrodnicze -druk luty 2010, autorzy: dr Dyśko J., dr Kowalczyk W. Zanieczyszczanie wód powierzchniowych i podziemnych odciekami pożywek z bezglebowych upraw szklarniowych. Podzadanie 2 3/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan- 1 publikacja. Wykonanie 1-publikacja. Dyśko J., Kaniszewski S., Kowalczyk W Wpływ fertygacji zalewowej na wzrost i rozwój rozsady pomidora szklarniowego w uprawie w podłożu organicznym. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich nr 5. S Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Partnerzy (gospodarstwa i producenci warzyw pod osłonami) korzystają z wyników analizy wody w celu opracowania precyzyjnego składu pożywek nawozowych. Skutkuje to ograniczeniem emisji składników nawozowych do gruntu. 276

75 Zadanie 4.6 Dobór gatunków i odmian warzyw do uprawy ekologicznej oraz ocena jakości materiału siewnego 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Prowadzenie oceny przydatności wybranych odmian i gatunków warzyw do bezpośredniego spożycia i uprawianych na nasiona oraz ocena jakości dostępnego na rynku materiału siewnego. W 2011 roku oceniono jest przydatność następujących gatunków i odmian warzyw do upraw ekologicznych: a. Ocena przydatności odmian marchwi późnej odmiany do przechowywania i przemysłu: Nantes PNOS nasiona Eko Broker F 1 PlantiCo nasiona konwencjonalne Negovia F 1 Bejo nasiona Eko Nektar F 1 Bejo nasiona Eko Noveno F 1 - Bejo nasiona Eko b. Przydatność odmian kalarepy odmiany na zbiór jesienny Kossak F 1 (biała) Bejo nasiona Eko Gigant (biała) Legutko nasiona konwencjonalne Delikates Blauer (fioletowa) Legutko - nasiona konwencjonalne Alka (fioletowa) Polan - nasiona konwencjonalne Vikora F 1 (biała) Vitalis (EZ) - nasiona Eko c. Ocena przydatności selera korzeniowego i odmian tego gatunku odmiany na świeży rynek i do przechowywania (przetwórstwa) Edward PNOS nasiona Eko Diamant - Bejo nasiona Eko Denar PlantiCo Makar PlantiCo Ibis Vitalis (EZ) Zagłoba - PNOS d. Ocena przydatności średniopóźnych odmian kapusty głowiastej białej odmiany na świeży rynek, do przechowywania i do kwaszenia Kamienna Głowa PNOS/PlantiCo Lennox F 1 Bejo nasiona Eko Impala F 1 Bejo nasiona Eko Discover F 1 Bejo nasiona Eko Kalina F 1 Polan e. Ocena przydatności odmian pora odmiany na świeży rynek i do przetwórstwa Bartek - PlantiCo nasiona konwencjonalne Juhas PlantiCo nasiona konwencjonalne Baca - PlantiCo nasiona konwencjonalne Bandit Bejo nasiona konwencjonalne 277

76 Lancia Bejo nasiona Eko f. Ocena przydatności odmian fasoli Aura na suche nasiona, biała, PNOS Ożarów Maz. Igołomska na suche nasiona, biała, KHiNO Polan Wawelska czerwona, KHiNO Polan Polka szparagowa, żółta, PNOS Ożarów Maz. Esterka szparagowa, zielona, PNOS Ożarów Maz. g. Ocena przydatności odmian papryki polowej Elf Zielonki PlantiCo Zielonki Mira - KHiNO Polan Roberta F1 Przeds. Hod. Nas.Legutko Barbórka - PlantiCo Doświadczenia zostały założone zgodnie z założeniami metodycznymi opracowanymi dla każdego gatunku. Fot Badane gatunki warzyw w uprawie ekologicznej Oceniane gatunki na polu ekologicznym 1- Odmiany kapusty 2- Odmiany marchwi 3- Odmiany selera korzeniowego 4- Odmiany pora 5- Odmiany fasoli 6- Odmiany papryki 7 7- Odmiany kalarepy W okresie wegetacji wykonywane były obserwacje wzrostu roślin. Zbiory wykonywano w 278

77 optymalnych terminach dla każdego gatunku i odmiany. Warunki klimatyczne, jakie panowały w 2011, roku były dość trudne dla uprawy wielu gatunków warzyw ze względu na duże ilości opadów. Dostateczna ilość wody w glebie sprzyjała uzyskaniu dobrych wschodów marchwi, ale jednocześnie powodowała większe niż zwykle zachwaszczenie. Nadmiar opadów powodował też szybsze wymywanie składników pokarmowych. Duża ilość opadów powodowała, że w przypadku warzyw korzeniowych uprawianych na płaskim gruncie uzyskana długość korzeni ulegała skróceniu. A. Uprawa odmian marchwi Średnio wczesne odmiany marchwi, charakteryzujące się mniejszą masą korzeni uprawiano z siewu bezpośredniego na płaskim gruncie, na stanowisku po uprawie zbóż i wiosennym nawożeniu kompostem roślinnym w dawce 20 t/ha. Siew wykonano 6.05, systemem pasoworzędowym (pas 1, 35 m, 3 rzędy w pasie co 40 cm). W rzędzie wysiewano szt. nasion/mb. Nasiona odm. Nantes 3 i Broker F 1 moczono przed siewem w 0,05%roztworze Grevitu. Pierwsze wschody ukazały się po 10 dniach (odmiany Nectar F 1, Negovia F 1, Noveno F 1. Pierwsze wschody odmian Nantes 3 i Broker F 1 ukazały się po 13 dniach. Wschody większości odmian zakończyły się po 19 dniach od siewu (25.05) (tab. 1). Po około 4 tygodniach od zakończenia wschodów wykonano przerywkę, pozostawiając siewki co 1,5 2cm ( ). Po przerywce wykonano mechaniczne pielenie międzyrzędzi, uzupełnione ręcznym pieleniem rzędów. W późniejszym okresie wykonano jeszcze dwa pielenia (18.07 i 9.08) oraz sporadycznie usuwano pojedynczo wyrastające chwasty. Uprawa marchwi była nawadniana systemem kroplowym w okresach niedoboru wody. W okresie od wykonano 9 nawodnień, w odstępach 8 30 dni. Po 50 dniach od siewu rozpoczęto ocenę wzrostu roślin poszczególnych odmian. Oceniano wielkość masy nadziemnej (naci), korzeni oraz zawartość chlorofilu w liściach (tab.2 i 3). Zbiór marchwi wykonano na początku września, tj. po 5 miesiącach uprawy (6.09). Ocenie poddano masę całkowitą roślin, wysokość plonu ogólnego i handlowego, udział korzeni niehandlowych w plonie ogólnym, strukturę plonu handlowego oraz występowanie szkodników połyśnicy marchwianki i bawełnicy topolowo-marchwiowej. Określono intensywność barwy korzeni, zawartość ekstraktu i suchej masy w korzeniach Tabela 1. Ocena wschodów marchwi Odmiana Liczba roślin na 1 mb (szt.) Broker F Nantes Noveno F Nectar F Negovia F

78 Fot.8. Dobre wschody wszystkich odmian Fot. 9. Wygląd korzeni 5 odmian marchwi marchwi Ocena wschodów marchwi i rozwoju roślin w okresie wegetacji wykazała pewne różnice odmianowe. Mieszańcowe odmiany holenderskie (Nectar F 1, Negovia F 1, Noveno F 1 ) wschodziły szybciej niż odmiany krajowe (Broker F 1 i Nantes 3). U odmian holenderskich po 10 dniach od siewu stwierdzono % wschodów, natomiast odmiany krajowe w tym terminie jeszcze nie wschodziły, dopiero po następnych 3 dniach pojawiło się u nich od 38 do 77% wschodów. W tym samym czasie odmiany holenderskie wzeszły w % (tab.1). Tabela 2. Rozwój badanych odmian marchwi w okresie wegetacji (Wyniki pomiarów roślin (VI-VII) Odmiana Wysokość roślin (cm) Grubość korzenia (cm) Ilość liści (szt.) Broker F 1 31,7 2,1 8,5 Nantes 35,7 2,0 8,8 Noveno F 1 36,8 2,3 8,8 Nectar F 1 37,6 2,3 7,6 Negovia F 1 34,7 2,1 7,6 Tabela 3. Zawartość chlorofilu w liściach marchwi w okresie wegetacji (wartość wskaźnika - Spectrum) Odmiana Termin pomiaru Broker F 1 360,4 576,1 Nantes 436,9 554,4 Noveno F 1 487,1 540,7 Nectar F 1 391,9 00,3 Negovia F1 496,6 606,6 Tempo rozwoju roślin po wschodach było zróżnicowane w niewielkim stopniu. Najwięcej liści (średnio >8 szt/roślinie) wytworzyły odmiany, Broker F 1, Nantes i Noveno F 1, a najmniej Nectar F1 i Negovia F 1 (średnio <8 szt/roślinie). Długość liści wahała się od 31,7 cm u odmiany Broker F 1 do 37,6 cm u odmiany Nectar F 1. Także szybkość tworzenia zgrubienia korzeniowego była w niewielkim stopniu zróżnicowana. Po 65 dniach od siewu najmniejszą średnicę korzeni stwierdzono u odmiany Nantes (2,0 cm), a największą (2,3 cm) u odmian Nectar F 1 i Noveno F 1 (tab. 2). 280

79 Pomiar zawartości chlorofilu wykonany dwukrotnie w okresie wegetacji, w odstępie około 35 dni wykazał w każdym terminie najniższy wskaźnik barwy liści u odmiany Nectar F 1 a najwyższy u odmiany Negovia F 1 (tab. 3). Tabela 4. Ocena cech morfologicznych roślin marchwi w okresie zbioru (2011) Odmiany Długość rośliny Masa rośliny Masa naci (cm) (g) (g) Broker F 1 67,2 ab 118 a 29 a Nantes 62,9 bc 85 c 17 c Nectar F 1 70,0 a 124 a 21 b Negovia F1 60,3 c 99 bc 13 d Noveno F 1 64,1 bc 110 ab 16 c Najsilniejsze rośliny (największa długość 70 cm i masa rośliny p 124 g) tworzyła odmiana Nectar F 1, a następnie Broker F 1 (odpowiednio 67,2 cm i 118 g). Odmiany te charakteryzowały się także dużą masą naci (21-29 g), ważnym czynnikiem przy mechanicznym zbiorze marchwi (kopaczki wyciągające rośliny za nać). Najsłabszą nacią (13 g) i najmniejszymi roślinami charakteryzowała się odmiana Negovia F 1. Pozostałe odmiany miały pośrednią wielkość korzeni (tab.4). Tabela 5. Plonowanie odmian marchwi średniowczesnej w uprawie ekologicznej (2011). Odmiana Masa roślin Plon ogólny Plon handlowy t/ha Broker F 1 94,8 64,8 b 44,6 c Nantes 90,3 63,4 b 55,4 b Nectar F 1 93,8 70,8 a 45,7 c Negovia F1 91,4 68,4 ab 36,3 d Noveno F 1 92,5 72,8 a 63,8 a Tabela 6. Struktura plonu ogólnego korzeni średniowczesnych odmian marchwi (2011). Odmiana Udział w plonie ogólnym korzeni (%) < 2 cm 2,-4,5 cm > 4,5 cm rozwidlone spękane chore Broker F 1 2,0 56,0 12,8 11,8 17,1 0,3 Nantes 6,1 84,3 3,1 3,3 3,1 0,1 Nectar F 1 2,2 63,1 1,5 4,8 27,6 0,8 Negovia F1 4,0 53,1 0 3,3 36,5 3,1 Noveno F 1 2,4 84,8 2,9 5,4 3,1 1,4 Wielkość roślin nie przełożyła się bezpośrednio na wysokość plonu ogólnego i handlowego korzeni marchwi. Odmiany tworzące dużą masę roślinną nie zawsze dawały najwyższy plon korzeni. Najwyższy plon ogólny korzeni uzyskano dla odmian Noveno F 1, Nectar F 1 i Negovia F 1 (odpowiednio 72,8 70,8 i 68,4 t/ha), ale tylko w przypadku odmiany Noveno F 1 oznaczało to również wysoki plon handlowy (63,8 t/ha) (tab.5). Drugi co do wielkości plon handlowy korzeni (55,4 t/ha) uzyskano dla odmiany Nantes, której masa całkowita roślin była najniższa (90,3 t/ha) (tab.6). Duże różnice pomiędzy plonem ogólnym i handlowym korzeni u odmian Negovia F 1, Nectar F 1 i Broker F 1, wynikały z wysokiego udziału korzeni spękanych 281

80 w plonie ogólnym (odpowiednio 36,5, 27,6 i 17,1 %), a także rozwidlonych w przypadku odmiany Broker F 1 (tab.6). Korzenie o największej masie uzyskano u odmiany Nectar F 1, a najmniejsze u odmiany Nantes i Negovia F 1 (różnice statystycznie istotne). Mieszańcowe odmiany holenderskie cechowała intensywniejsza barwa przekroju korzenia, natomiast odmiany krajowe (Broker F 1 i Nantes miały wyższą zawartość suchej masy w korzeniach (tab.7). Tabela 7. Ocena cech morfologicznych i jakościowych korzeni średniowczesnych odmian marchwi podczas zbioru (2011) Odmiana Cechy morfologiczne korzeni Zawartość (%) Masa Średnica Barwa* Udział Ekstrakt s.m. (g) (mm) rdzenia(%) (refrakt.) Broker F 1 89 ab 33,3** ,5 14,1 antes 68 c 32, ,8 14,9 Nectar F a 34, ,7 13,6 Negovia F 1 86 b 30, ,0 13,5 Noveno F 1 94 ab 34, ,6 12,9 *- Skala 1-5: 1- barwa najmniej intensywna (pomarańczowa); 5- barwa najbardziej intensywna (czerwono-pomarańczowa) ** różnice nieistotne B. Uprawa odmian kalarepy W roku 2011 po raz pierwszy do badań włączono kalarepę. Jest to gatunek, który coraz chętniej uprawiany w gospodarstwach ekologicznych. Nadaje się do uprawy przedplonowej i poplonowej, a ze względu na krótki okres wegetacji ryzyko porażenia przez choroby i szkodniki jest mniejsze niż u gatunków kapustnych o długim okresie uprawy. Odmiany późniejsze można łatwo przechowywać. Kalarepa może być spożywana w stanie surowym jak i przetworzonym. Dotychczasowe obserwacje wskazują na przydatność tego gatunku do upraw ekologicznych. Do uprawy wytypowano 2 odmiany niebieskie (Alka i Delikates Blauer) oraz 3 odmiany białe (Vikora F 1, Gigant i Kossak F 1 ). Kalarepę uprawiano na przyoranej mieszance wielogatunkowej z udziałem roślin strączkowych pod uprawę której zastosowano nawożenie kompostem. Rozsadę kalarepy produkowaną w paletach rozsadowych (Vefi 96 siew 20.06) wysadzono do gruntu Poszczególne odmiany uprawiano na powierzchni m 2. Odmiany różniły się wczesnością i siłą wzrostu. Odmiany wcześniejsze (Alka, Delikates Blauer,) wysadzono w rozstawie 0,40 x 0,20 m, natomiast późniejsze (Gigant, Kossak F 1, Vikora ) w rozstawie 0,40 x 0,25 m. W okresie uprawy wykonano 3 pielenia ręczne (3.08, i 12.09). Kalarepę nawadniano kroplowo w okresie wykonano 6 nawodnień w odstępach 6 20 dni każdorazowo po około 10 mm opadu. Najwcześniej dojrzałość zbiorczą osiągnęły zgrubienia odmiany Vikora, której zbiór wykonano już Następne odmiany zebrano 6 tygodni później (18.10). W trakcie zbioru oceniano masę całych roślin, zgrubień stanowiących plon oraz strukturę plonu. Najsilniej rosnącą kalarepą i równocześnie najpóźniejszą była odmiana Kossak F 1 ( dni), której ogólna masa wegetatywna wynosiła ponad 67 t/ha, a plon ogólny i handlowy zgrubień odpowiednio 51,3 i 48,8 t/ha. Produktywność odmiany była wysoka i wynosiła prawie 76 t/ha. Najbardziej produktywną odmianą była wczesna Vikora F1, której zgrubienia stanowiły 80,8 % całej masy roślinnej. Dla odmiany tej uzyskano jednak najniższy plon handlowy (17,1 t/ha). Najmniej produktywną odmianą była Gigant, gdyż 282

81 masa zgrubień stanowiła zaledwie 40,7 % całkowitej masy roślin, a plon handlowy wynosił 18,1 t/ha. Obydwie odmiany fioletowe (Alka i Delikates Blauer) plonowały na zbliżonym poziomie (20,0 21,8 t/ha) i nie różniły się praktycznie produktywnością (odpowiednio 68,6 i 69,3%) (tab. 8). Fot.10. Wczesna odmiana kalarepy Vikora F 1 Fot. 11. Późne odmiany kalarepy: Delikates Blauer, Alka, Gigant, Kossak F 1 Tabela 8. Plonowanie odmian kalarepy w uprawie ekologicznej (2011). Odmiana Masa całkowita Plon w t/ha Produktywność roślin t/ha) Ogólny Handlowy roślin* Alka 30,6 cd 20,7 b 20,0 b 68,6 Delikates Blauer 33,2 c 23,0 b 21,8 b 69,3 Gigant 45,0 b 18,3 b 18,1 b 40,7 Kossak F 1 67,6 a 51,3 a 48,8 a 75,9 Vikora F 1 26,0 d 21,0 b 17,1 b 80,8 *udział masy zgrubień w masie całkowitej rośliny Tabela 9. Struktura plonu odmian kalarepy w uprawie ekologicznej (2011) Odmiana Masa zgrubienia % udział w plonie ogólnym zgrubień %udział w plonie handlowym zgrubień o średnicy (g) Handlow. spękanych <5 cm 5-12 cm >12 cm Alka 179 b 96,6 2,0 1,3 98,7 - Delikates Blauer 191 b 94,8 3,0 0,5 99,5 - Gigant 193 b 98,9 1,1 3,1 96,9 - Kossak F a 95,1 4,9 0,1 96,6 3,3 Vikora F b 81,4 18,2 0,4 99,6 - Spośród badanych odmian wysokoplonująca odmiana Kossak F 1 charakteryzowała się również wysoką masą pojedynczego zgrubienia, średnio przekraczającego 530 g. Średnia masa zgrubienia u pozostałych odmian (zarówno białych jak i fioletowych) mieściła się w zakresie g, a ich średnica poprzeczna w 96,6 99,6 % wynosiła od 5 12 cm. Tylko u odmiany Kossak F 1 wystąpiły zgrubienia o średnicy > 12 cm (3,3%), a u odmiany Gigant 3,1 % zgrubień miało średnicę <5 cm. Największą wrażliwość na pękanie zgrubień po wpływem dużych wahań wilgotności gleby stwierdzono u wczesnej odmiany Vikora F 1 (18,2 %), u pozostałych odmian udział zgrubień spękanych w plonie ogólnym wahał się od 1,1 4,9% (tab. 9). 283

82 C. Uprawa odmian selera korzeniowego Uprawę selera zlokalizowano na stanowisku po przyoranej jesienią koniczynie czerwonej i wiosennym nawożeniu kompostem roślinnym w dawce 20 t/ha. Rozsadę selera produkowano w wielodoniczkach tacowych o średniej wielkości komórek (Vefi 96). Nasiona wysiano do skrzynek wysiewnych 21.03, a siewki pikowano do wielodoniczek Po 4 tygodniach (13.05) rozsadę wysadzono w polu w rozstawie 0,50 x 0,25 m (80 tys.szt/ha). Na 2 tygodnie przed sadzeniem rozsadę opryskano roztworm wyciągu z alg morskich (Bioalgeen 0,5 %). Każdą odmianę uprawiano na powierzchni 37,5 m 2. Selery nawadniano kroplowo. W okresie od do wykonano 9 nawodnień w odstępach od 7 30 dni, w zależności od przebiegu pogody, stosując około 15 mm opadu. Wykonano 4 ręczne zabiegi odchwaszczające. Selery zebrano jednorazowo po 19 tygodniach uprawy (27.09). W czasie zbioru określono masę całkowitą roślin, plon ogólny zgrubień korzeniowych, plon handlowy, strukturę plonu oraz jakość korzeni (występowanie jamistości korzeni pustych przestrzeni w zgrubieniu korzeniowym). Tabela 10. Ocena organoleptyczna wzrostu i rozwoju roślin w okresie wegetacji Odmiana Ocena organoleptyczna roślin (skala 1-5)* Index chlorofilu Wysokość Pokrój Barwa liści enar 3,0 5,0 5,0 35,9 Diamant 4,0 5,0 4,0 36,0 Edward 4,0 2,0 4,5 38,7 Ibis 4,0 4,0 3,5 33,2 Makar 5,0 3,5 2,5 37,0 Zagłoba 4,5 4,0 4,0 37,2 *Skala 1-5: wysokość: 5- najwyższa nać, 1- najniższa nać; pokrój: 5- bardzo wzniosły, smukły, 1- rozłożysty, pokładający się; barwa naci: 5 intensywna, ciemnozielona, 1 jasnozielona Oceniane odmiany różniły się dość znacznie rozwojem ulistnienia, pokrojem roślin i barwą liści. Największą wysokość części nadziemnej roślin stwierdzono u odmiany Makar, a następnie Zagłoba, natomiast najmniejszą u odmiany Denar. Pozostałe odmiany nie różniły się wysokością naci. Odmiany Denar i Diamant cechował zwarty, wzniosły pokrój roślin, natomiast u rośliny odmiany Edward miały pokrój najbardziej rozłożysty, pokładający się po ziemi. Najciemniejsza barwa liści występowała u odmian Denar i Edward, a najjaśniejsza u odmiany Makar i Ibis (tab.10). Największe zgrubienia korzeniowe tworzyła odmiana Diamant (530 g), następnie Zagłoba i Makar ( g), a znacznie mniejsze odmiany Edward, Ibis i Denar ( g) (tab.11). Największą masę roślinną uzyskano dla odmian Diamant i Makar (odpowiednio 65,3 i 64,6 t/ha), a najmniejsza dla odmiany Ibis (52,8 t/ha). Dla pozostałych odmian wytworzona masa roślinna wahała się od 57,5 59,3 t/ha. Wysoka masa roślinna przełożyła się proporcjonalnie na wysokość plonu tylko u odmiany Diamant (plon handlowy 40,0 t/ha), dla której produktywność roślin przekroczyła 61 %. Takiej zależności nie stwierdzono dla odmiany Makar, która pomimo wysokiej masy roślin wydała średni plon korzeni (32,2 t/ha), gdyż produktywność tej odmiany była najniższa i wynosiła 49,8 %. Plon handlowy pozostałych odmian wahał się od 30,5 31,8 t/ha i był od około 20 24% niższy niż odmiany Diamant, a produktywność tych odmian wahała się od 53,1 57,8 % (tab.11). 284

83 Tabela 11. Plonowanie odmian selera w uprawie ekologicznej i cechy jakościowe korzeni (2011). Odmiana Masa roślin (t/ha) Plon handlowy (t/ha) Produktywność roślin (%)* Masa korzenia (g) Denar 58,7 31,6 53,8 380 bc Diamant 65,3 40,0 61,3 530 a Edward 59,3 31,5 53,1 370 c Ibis 52,8 30,5 57,8 380 c Makar 64,6 32,2 49,8 450 b Zagłoba 57,5 31,8 55,3 430 bc * % udział masy korzeni w masie rośliny Fot. 12. Odmiany selera korzeniowego oceniane w badaniach: Diamant, Denar, Makar, Ibis, Zagłoba, Edward (od lewej po 2 rośliny dla odmiany) Tabela 12. Struktura plonu handlowego odmian selera i występowanie jamistości korzenia (2011) Odmiana % udział w plonie handlowym frakcji korzeni o średnicy: 5 7 cm 7 13 cm cm % udział korzeni z jamistością w pl nie handlowym Denar 0 99,0 1,0 62,5 Diamant 0,1 96,8 3,1 15,6 Edward 0 93,4 6,6 96,9 Ibis 1,0 98,1 0,9 12,5 Makar 0 94,9 5,1 78,1 Zagłoba 0,7 96,1 3,2 53,1 285

84 Struktura plonu handlowego ocenianych odmian była w niewielkim stopniu zróżnicowana, gdyż 93,4 99,0% korzeni mieściło się we frakcji o średnicy 7 13 cm. Tylko u odmian Makar i Edward udział frakcji korzeni o średnicy 13 15cm przekraczał 5% plonu handlowego korzeni (tab. 12). U badanych odmian stwierdzono bardzo duże zróżnicowanie podatności na występowanie zaburzenia zwanego jamistością korzenia, objawiającego się występowaniem pustych przestrzeni w miąższu korzenia. Najmniej jamistości stwierdzono w korzeniach holenderskich odmian Ibis i Diamant (odpowiednio 12,5 15,6%). Najgorszą pod tym względem jakość korzeni stwierdzono u odmiany Edward, u której aż 96,9 % korzeni miało objawy jamistości, a następnie u odmiany Makar (78,1 % korzeni z tym zaburzeniem). U pozostałych dwóch krajowych odmian Zagłoba i Denar jamistość stwierdzono odpowiednio u 53,1 i 62,5 % korzeni (tab.12). D. Uprawa odmian kapusty głowiastej białej Kapustę uprawiano na przyoranej jesienią koniczynie czerwonej oraz wiosennym nawożeniu kompostem w dawce 25 t/ha. Rozsadę kapusty produkowaną w wielodoniczkach tacowych (Vefi 96 siew 14.04) wysadzono w polu , w zagęszczeniu 33 tys szt/ha. Każdą odmianę uprawiano na powierzchni 62,5 m 2. Kapustę nawadniano kroplowo. W okresie od do wykonano 7 zabiegów nawadniających, stosując około 15 mm opadu jednorazowo. Uprawa była odchwaszczana ręcznie, 4 krotnie, w zależności od potrzeb, w odstępach 3 4 tygodni. W okresie wegetacji wykonano ocenę wzrostu roślin, pomiar zawartości chlorofilu w liściach oraz ocenę występowania szkodników. W trakcie zbioru oceniono plon masy roślinnej, plon całkowity główek, plon handlowy, strukturę plonu, stopień porażenia główek przez choroby i szkodniki oraz występowanie owadów pożytecznych. Tabela 13. Ocena organoleptyczna roślin kapusty, zawartości chlorofilu w liściach oraz porażenia przez szkodniki w okresie wegetacji Odmiana Wzrost Index Szkodniki - % roślin porażonych roślin* (29.06) chlorofilu (12.07) Mszyce (29.06) Gąsienice (29.06) Mszyce (28.07) Discover F 1 5,0 62,0 8,3,2 20,0 Impala F 1 3,0 59,3 8,3 6,7 13,3 Kalina F 1 3,0 67,8 16,7 7,5 28,3 Kamienna Głowa 4,0 66,7 5,0 14,2 20,0 Lennox F 1 4,0 61,2 7,5 8,3 10,0 *Skala 1-5, 1-rośliny najsłabiej rozwinięte, 5- rośliny b. dobrze rozwinięte Spośród ocenianych odmian kapusty najsilniejszym wzrostem wyróżniała się odmiana Discover F 1, natomiast najsłabszym charakteryzowały się odmiany Impala F 1 i Kalina F 1. Odmiany różniły się też stopniem ich porażenia przez szkodniki. W czerwcu i lipcu najsilniej atakowana przez mszyce była odmiana Kalina F 1 (odpowiednio 16,7 i 28,3 % roślin), a najsłabiej odmiana Lennox F 1. Najsilniej zasiedlana przez gąsienice motyli (tantniś, bielinek rzepnik, piętnówka) była stara odmiana Kamienna Głowa, a najmniej gąsienic stwierdzono w tym okresie na odmianie Impala F 1 (tab.13). 286

85 Tabela 14. Ocena organoleptyczna porażenia roślin przez choroby i szkodniki wykonana przed zbiorem kapusty (2011). Odmiana % główek z objawami Żerowania szkodników* Porażenia przez choroby** brak średnie duże brak średnie duże Discover F 1 96,7 3,3-60,0 23,4 16,6 Impala F 1 94,3 5,5-87,5 10,3 2,2 Kalina F 1 73,9 19,1 7,0 66,2 15,4 18,4 Kamienna Głowa 88,9 4,4 6,7 66,6 14,5 18,9 Lennox F ,8 8,9 13,3 Fot.13. Badane odmiany kapusty Średniopóźne (kolejno od lewej): Discover F 1, Impala F 1 Kalina F 1, Kamienna Głowa Lennox F 1 Ocena wykonana tuż przed zbiorem kapusty wykazała również pewne różnice między odmianami w zakresie widocznych objawów żerowania szkodników i porażenia przez choroby (głównie Alternaria i częściowo Xanthomonas). Brak widocznych objawów żerowania szkodników stwierdzono u odmiany Lennox oraz 3,3 i 5,5 % główek odmian 287

86 Discover F 1 i Impala F 1 z uszkodzeniami średniej wielkości. Najsilniej uszkadzana przez szkodniki była odmiana Kalina F 1 (19,1 % z uszkodzeniami średnimi i 7,0 z uszkodzeniami dużymi). U starej, ustalonej odmiany Kamienna Głowa uszkodzenia przez szkodniki w stopniu średnim stwierdzono u 4,4% roślin i dużym u 6,7 % roślin. Najsłabiej porażana przez choroby była odmiana Impala F 1 (87,5% roślin bez objawów chorobowych), następnie odmiana Lennox F 1 (77,8 % roślin bez objawów). Najwięcej roślin porażonych przez choroby występowało u odmiany Discover F 1 (40 % roślin). U odmian polskich ( ustalonej Kamienna Głowa i mieszańcowej Kalina F 1 ) występowało około 34% roślin porażonych w stopniu średnim i dużym (tab. 14). Najsilniejszym wzrostem charakteryzowały się odmiany Discover F 1 i Kamienna Głowa, dla których uzyskano całkowitą masę roślinną odpowiednio 100,3 i 97,1 t/ha. U odmian tych średnia masa główki była również najwyższa i wynosiła 3,6 i 3,4 kg. Najsłabszym wzrostem i najmniejsza masą główki charakteryzowała się odmiana Kalina F 1 (odpowiednio 68,3 t/ha i 2,6 kg). U pozostałych odmian (Impala F 1 i Lennox F 1 ) masa roślinna wahała się od 84,8 89,1 t/ha, a masa główki od 2,9 3,0 kg. Podobne zależności występowały w plonie ogólnym i handlowym główek (tab. 15). U odmian Discover F 1 i Kamienna Głowa udział główek dużych w plonie handlowym (masa główki 2,1-4,0 kg) wynosił odpowiednio 82,2 i 78,1%, natomiast u odmiany Impala F 1 65% plonu handlowego stanowiły główki o masie 1,1 2,0 kg (tab.16). Tabela 15. Plonowanie odmian kapusty głowiastej białej w uprawie ekologicznej (2011). Odmiana Masa roślin Plon (t/ha) Masa główki t/ha ogólny handlowy (kg) Discover F 1 100,3 a 75,6 a 49,0 a 3,6 a Impala F 1 84,8 a 51,3 c 43,7 a 2,9 b Kalina F 1 68,3 b 46,7 c 30,4 a 2,6 c Kamienna Głowa 97,1 a 70,1 ab 50,2 a 3,4 a Lennox F 1 89,1 a 59,1 bc 44,0 a 3,0 b Tabela 16. Struktura plonu odmian kapusty głowiastej w uprawie ekologicznej (2011) odmiana % udział w plonie ogólnym główek % udział w plonie handlowym główek o masie (kg) Handlowych Chorych* 0,5 1,0 1,1 2,0 2,1 4,0 Discover F 1 64,8 35,2 0,9 16,9 82,2 Impala F 1 85,2 14,8 1,1 85,1 13,8 Kalina F 1 65,1 34,9 6,4 65,0 28,6 Kamienna Głowa 71,7 28,3-21,9 78,1 Lennox F 1 74,5 25,5 0,3 67,3 32,4 *głównie Alternaria (około 80%) i Xanthomonas (około 20%) Największą wrażliwością na porażenie chorobami cechowały się odmiany Kalina F 1 i Discover F 1, u których stwierdzono około 35% główek z objawami chorobowymi. Najmniej główek porażonych chorobami (14,8%) występowało u odmiany Impala F 1. W stopniu średnim (25,5 28,3 %) były porażane odmiany Lennox F 1 i Kamienna Głowa (tab.16). Ocena jakości główek i ich uszkodzeń przez szkodniki, wykonana po zbiorze i oczyszczeniu główek wykazała największe ślady żerowania wciornastków na główkach odmian Discover F 1, Lennox F 1 i Impala F 1. Żywe owady występowały sporadycznie na główkach odmian 288

87 Kamienna Głowa i Lennox F 1. U tych odmian stwierdzono również obecność żywych gąsienic motyli (piętnówka kapustnica). Obecności gąsienic, ani śladów ich żerowania nie stwierdzono w oczyszczonych z liści zewnętrznych główkach odmiany Impala F 1 i Kalina F 1. Najwięcej pojedynczych osobników mszyc występowało na główkach odmian Discover F 1 i Impala F 1, natomiast małe kolonie tego szkodnika występowały na główkach odmiany Lennox F 1 i Kamienna Głowa (tab. 17). Tabela 17. Ocena porażenia główek przez szkodniki i występowania owadów pożytecznych wykonana w czasie zbioru (2011). Odmiana Wciornastki (żywe/ślady żerowania) Występowanie w szt/10 główek Gąsienice Mszyce (żywe/ślady (pojedyncze/ żerowania) kolonie) Owady pożyteczne/ spasożytowane kolonie mszyc Discover F 1 0/7 0/2 10/0 3/6 Impala F 1 0/6 0/0 9/0 0/17 Kalina F 1 0/2 0/0 5/0 0/6 Kamienna Głowa 2/3 1/0 3/1 2/7 Lennox F 1 1/7 3/1 2/5 0/1 Żywe owady pożyteczne występowały, ale nielicznie, na główkach odmiany Discover F 1 i Kamienna Głowa (pryszczarki i błonkówki), natomiast największe efekty ich żerowania w postaci spasożytowanych koloni mszyc stwierdzono na odmianie Impala F 1. Najmniej spasożytowanych kolonii mszyc występowało na odmianie Lennox F 1, która w sezonie wegetacyjnym była najsłabiej zasiedlana przez mszyce (tab.17). E. Uprawa odmian pora Uprawę pora z rozsady zlokalizowano na stanowisku po uprawie zbóż i wiosennym nawożeniu kompostem roślinnym w dawce 25 t/ha. Rozsadę pora produkowano w skrzynkach wysiewnych. Nasiona wysiano do skrzynek wysiewnych 21.03, a rozsadę po 8 tygodniach produkcji wysadzono w polu w rozstawie 0,40 x 0,16 m. Każdą odmianę uprawiano na powierzchni 40 m 2. Pory nawadniano kroplowo. W okresie od 1.06 do wykonano 10 nawodnień w odstępach od 7 14 dni, w zależności od przebiegu pogody, stosując około 15 mm opadu. Wykonano 4 ręczne zabiegi odchwaszczające. Por zebrano jednorazowo - odmianę wczesną Lancia po 15 tygodniach uprawy (15.09), a pozostałe odmiany po 19 tygodniach (10.10). W czasie zbioru określono masę całkowitą roślin, plon ogólny i handlowy, strukturę plonu, średnią masę rośliny, średnicę i długość łodygi rzekomej oraz zawartość chlorofilu w liściach. Mimo trudnych warunków pogodowych w 2011 roku (mokra wiosna i bardzo długi okres suszy w lecie i jesieni uzyskano wysoki plon porów. Taki poziom plonu byłby również zadowalający w uprawie konwencjonalnej tego gatunku. Najwyższym plonem wyróżniały się późne polskie odmiany Baca i Juhas (48,2 i 45,6 t/ha) oraz holenderska, średnio wczesna odmiana Lancia (40,6 t/ha). Najniższy plon uzyskano dla średniopóźnej odmiany holenderskiej Bandit (31,3 t/ha) (tab.19) Wysoki udział roślin o średnicy łodygi rzekomej > 4 cm w strukturze plonu handlowego stwierdzono u odmian Juhas (80,4 %), Bartek (76,8%) i Baca (76,0 %). Najniższym udziałem roślin o średnicy >4,0 cm charakteryzowała się średniopóźna odmiana Bandit (42,2 %). U średniowczesnej odmiany Lancia rośliny o dużej średnicy (>4 cm) stanowiły 67,2 % plonu handlowego (tab.18). 289

88 Tabela 18. Wysokość i struktura plonu odmian pora w uprawie ekologicznej (2011). Odmiana Plon handlowy % udział w plonie handlowym roślin o średnicy: (t/ha) 1,5 2,5 cm 2,5 4,0 cm > 4,0 cm Baca 48,2 a 0,6 23,4 76,0 Bandit 31,3 c 2,5 55,3 42,2 Bartek 36,3 bc 0,5 22,7 76,8 Juhas 45,6 a 1,0 18,6 80,4 Lancia 40,6 ab 1,3 31,5 67,2 Tabela 19. Ocena cech jakościowych plonu, badanych odmian pora (2011) Odmiana Cechy jakościowe handlowych roślin pora Średnia masa rośliny (g) Długość łodygi rzekomej (cm Sucha masa (%) Index chlorofilu w liściach Baca 439,1 22,0 a 16,3 64,6 b Bandit 288,6 17,8 c 17,5 73,9 a Bartek 341,3 18,6 c 18,2 66,2 b Juhas 424,2 20,6 b 16,8 67,8 ab Lancia 362,4 18,5 c 14,0 49,7 c Podobne zależności jak dla wysokości plonu stwierdzono także dla średniej masy rośliny. Największą masą pojedynczej rośliny charakteryzowały się odmiany Baca i Juhas (439,1 i 424,2 g), a najmniejszą odmiana Bandit (288,6 g). Najdłuższa łodyga rzekoma formowała się u odmian Baca i Juhas (odpowiednio 22,0 cm i 20,6 cm). Najwyższą zawartość chlorofilu stwierdzono u odmiany Bandit (index 73,9), a najniższa u odmiany Lancia (index 49,7)(tab.19) Fot. 14. Późne odmiany pora oceniane w doświadczeniu (od lewej): Bandit, Bartek, Baca, Juhas F. Uprawa odmian fasoli Doświadczenie z fasolą zlokalizowano po brokule uprawianym w cyklu jesiennym po przyoranej gryce. Nasiona fasoli wysiewano na poletka o powierzchni 6.75 m 2 w rzędy 290

89 długości 5 m po 4 rzędy na poletku w odległości co 45 cm. W rzędzie wysiewano po 60 nasion. Doświadczenie założono w układzie zależnym w czterech powtórzeniach. Badano dwie odmiany o nasionach białych Aura i Igołomska, jedną o nasionach czerwonych Wawelska oraz dwie odmiany fasoli szparagowej, żółtostrąkową Polkę i zielonostrąkową Esterkę. W przypadku fasoli szparagowej połowę poletek zbierano na konsumpcję, a połowę zostawiono na nasiona. Po siewie przeprowadzono ocenę wschodów polowych uwzględniając siewki z objawami wskazującymi na żerowanie larw śmietek tzn. z uszkodzonymi wierzchołkami wzrostu oraz liści. Podczas wegetacji obserwowano dynamikę przykrywania poletek przez masę liści fasoli. Szybkość wzrostu roślin oraz wielkość liści odnoszono następnie do stopnia zachwaszczenia plantacji. Cztery tygodnie po siewie oceniono stopień pokrycia poletek przez chwasty, a następnie drugi raz ponownie za miesiąc. Zbiór fasoli szparagowej przeprowadzono 3 sierpnia. W uprawie na nasiona odmiany fasoli zbierano odpowiednio do ich wczesności i dynamiki dojrzewania strąków i nasion. Odmiany Aura i Igołomska zebrano 5 września, Esterka i Polka 7 września, Wawelska 13 września. Wyniki oceny wschodów roślin fasoli przedstawiono w tabeli 20. Tabela 20. Wschody polowe fasoli, Skierniewice 2011 Odmiana Rośliny zdrowe (%) Uszkodzone przez śmietki (%) Aura 69,1 10,5 Igołomska 66,5 13,0 Wawelska 77,2 7,8 Polka 66,8 13,5 Esterka 69,0 3,5 Średnio 69,7 11,7 Wschody fasoli wahały się od 66,5% do 77,2%. Najlepiej wschodziły rośliny odmiany Wawelska a najgorzej odmiany Igołomska. Różnice w liczebności wschodów pomiędzy badanymi odmianami były niewielkie. Wszystkie odmiany charakteryzowały się wyrównanymi wschodami. Po dwóch tygodniach od siewu obserwowano równomierne wyrzędowanie roślin na poletkach. Najwięcej siewek uszkodzonych przez larwy śmietek obserwowano u odmian Polka i Igołomska (13,5 i 13%), a najmniej u Wawelskiej (7,8 %). Tabela 21. Cechy morfologiczne badanych odmian fasoli Odmiana Wysokość roślin cm Powierzchnia liścia cm 2 Ciężar liścia G Aura 45,1 87,10 2,23 Igołomska 59,6 128,40 3,01 Wawelska 58,0 135,24 3,19 Polka 41,5 82,78 2,03 Esterka 50,0 122,97 2,99 Odmiany wyraźnie różniły się pod względem morfologicznym (tab.21). Najwyższe rośliny miały odmiany Igołomska (59,6 cm) i Wawelska (58.0 cm), a najniższe odmiany szparagowe Polka (41,5 cm) i Aura (45,1 cm). Odmiany Wawelska i Igołomska wyróżniały się bujnym 291

90 wzrostem i silnym ulistnieniem. Powierzchnia liścia tych odmian wynosiła odpowiednio 135,24 i 128,4 cm 2 w porównaniu do 82,78 cm 2 u odmiany Polka i 88,78 cm 2 u odmiany Aura. Podobnie ciężar liści u odmian Wawelska i Igołomska był najwyższy spośród badanych i wynosił odpowiednio 3,19 i 3,01 g w porównaniu do 2,03 u odmiany Polka i 2,23 u odmiany Aura. Duża masa roślin odmian Wawelska i Igołomska zakrywała międzyrzędzia stosunkowo szybko co przyczyniło się do słabszego rozwoju chwastów, zwłaszcza w początkowym okresie wegetacji (tab. 22). Przez pierwsze 4 tygodnie od siewu chwasty najsilniej rosły na poletkach, na których uprawiane były odmiany Polka i Esterka, a najsłabiej tam gdzie rosły odmiany Igołomska i Wawelska. W późniejszym okresie wegetacji różnice zacierały się. Tabela 22. Masa chwastów na poletkach w zależności od odmiany i terminu obserwacji Odmiana Masa chwastów (kg/poletko) 27 czerwca 20 lipca Aura ,99 Igołomska 1,06 0, 78 Wawelska 1,11 0,65 Polka 2,12 1,11 Esterka 1, W uprawie na nasiona badane odmiany nie różniły się wyraźnie pod względem liczby i długości wytwarzanych strąków. Średnio na 1 roślinie wyrastało 9,7-12,7 strąków o długości 10,3-13,9 cm (tab. 23). U odmian fasoli szparagowej uprawianej na konsumpcję stwierdzono stymulację wyrastania strąków po kolejnych zbiorach. W sumie liczba strąków w przypadku uprawy na konsumpcję była ponad dwukrotnie wyższa niż w uprawie nasiennej. Podczas zbioru od 10,8 do 15,1% strąków było niedojrzałych. Największy ich udział stwierdzono u odmiany Igołomska co mogłoby wskazywać na nierównomierność dojrzewania tej odmiany. Tabela 23. Krzewienie roślin fasoli Odmiana Liczba strąków Długość strąka Strąki na 1 roślinie cm niedojrzałe (%) Aura 11,3 10,3 10,9 Igołomska 12,7 13,4 15,1 Wawelska 9,7 13,4 12,7 Polka 11,4 (28,3)* 13,9 10,8 Esterka 10,1 (20,4) * 13,5 13,6 fasola szparagowa uprawiana na konsumpcję Stwierdzono wyraźne różnice odmianowe w wysokości i jakości plonu nasion. Najsłabiej plonowały odmiany szparagowe (2,18 i 2,47 kg/10 m 2 ), a spośród odmian uprawianych na suche nasiona najlepsza była Aura z plonem 3,79 kg. Odmiany fasoli szparagowej wytwarzały drobniejsze nasiona o nieco słabszym wigorze i zdolności kiełkowania niż odmiany fasoli na suche nasiona (tab. 24). 292

91 Tabela 24. Wysokość i jakość plonu nasion fasoli Odmiana Plon ogólny Masa 1000 kg/10 m 2 nasion (g) Energia kiełkowania (%) Aura 3,79 544,203 64,0 74,8 Igołomska 3,69 444,577 57,5 68,4 Wawelska 3,3 611,486 60,5 75,8 Polka 2,18 309,043 58,0 66,3 Esterka 2,47 320,128 47,5 62,8 Zdolność kiełkowania % Rys. 1 Struktura plonu nasion badanych odmian fasoli Strukturę plonu z uwzględnieniem frakcji nasion z plamami, ospowatych oraz pomarszczonych i uszkodzonych przez strąkowca fasolowego przedstawiono na rysunku 1. Udział nasion zdrowych nie uszkodzonych w plonie ogólnym wynosił od 55,9 do 94,6%, przy czym najniższy był u odmian fasoli szparagowej, u których frakcje nasion z plamami i ospowatych wynosiła o Polki ok. 29% a u Esterki ok. 11%. U odmian przeznaczonych na suche nasiona frakcje nasion chorych i uszkodzonych stanowiły niewielki odsetek (5,4-11%). Ocena jakości materiału siewnego z upraw ekologicznych Obowiązujące Rozporządzenie Rady 834/2007/WE dotyczące rolnictwa ekologicznego utrzymało wymóg wysiewu w gospodarstwach ekologicznych nasion wyprodukowanych metodami ekologicznymi. Dla rolników uprawiających warzywa taki przepis może stanowić poważne utrudnienie, ponieważ ogranicza dostęp do odmian, które mogłyby być dla danego gospodarstwa optymalne. Wiadomo, że dobór odmiany odpowiedniej dla danych warunków glebowo klimatycznych decyduje o powodzeniu 293

92 uprawy. W Krajowym Rejestrze Odmian COBORU znajduje się duży asortyment odmian warzyw. Jednak na rynku te odmiany dostępne są głównie w klasie konwencjonalne. Wojewódzki inspektor może wyrazić zgodę na odstępstwo od wspomnianego wymogu w przypadku, gdy poszukiwana odmiana nie jest dostępna na rynku nasion ekologicznych (art.12 ust.3 ustawy z dn. 25 czerwca 2009 (Dz.U.Nr 116, poz. 795). Istnieje potrzeba oceny czy wszystkie gatunki i odmiany nadają się w warunkach Polski do uprawy na nasiona metodą ekologiczną. Z naszych wcześniejszych badań wynika, że fasola może znaleźć się w grupie gatunków rekomendowanych do uprawy ekologicznej. Oceniono 20 prób nasion fasoli pochodzących z upraw ekologicznych z polskich firm nasiennych: PNOS w Ożarowie Mazowieckim, TORSEED, PlantiCo, z prywatnych gospodarstw ekologicznych oraz z Instytutu Ogrodnictwa (IO). Uzyskane wyniki zestawiono w tabeli 25. Zdolność kiełkowania prób wahała się od 57,3% do 93,3%, a świadcząca o wigorze energia kiełkowania wynosiła od 42,8 do 85,2%. W sześciu przypadkach zdolność kiełkowania prób fasoli była niższa niż zalecana norma (75%). Na ogół słabiej kiełkowały odmiany szparagowe niż na suche nasiona. Znakomita większość badanych prób charakteryzowała się dobrym wigorem i kiełkowaniem. Tabela 25. Parametry kiełkowania nasion fasoli pochodzących z upraw ekologicznych Lp. Odmiana Pochodzenie Energia Kiełkowania % Zdolność Kiełkowania % Siewki nienormalne % Chore % 1. Aura PNOS Ożarów M. 52,5 75,5 19,0 5,5 2. Aura Instytut Ogrodn. 46,5 76,5 17,5 6,0 3. Aura Gospodarstwo eko. 48,0 75,3 17,7 7,0 4. Aura Gospodarstwo eko. 64,5 75,5 7,7 18,8 5. Aura TORSEED 63,7 72,9 2,5 24,3 6. Augusta IO ,1 12, Igołomska IO 71,9 82,3 2,0 15,7 8 Igołomska IO 70,3 75, ,3 9. Katarzynka PNOS Ożarów 71,2 73,8 12,4 13,8 10. Katarzynka IO 70,6 76,8 12,6 10,6 11. Wawelska IO 63,4 75,3 14,4 10,3 12. Wawelska KHiNO 56,3 76,2 18,8 5,0 13. Nigeria IO 58,9 62, ,9 14. Rawela IO ,0 16,7 19,3 15. Rawela PlantiCo 75,2 89,2 8,5 2,3 16. Toffi PlantiCo 85,2 92, ,7 17. Westa PlantiCo 83,6 93,3 4,5 2,2 18. Ferrari IO 82,6 92,6 4,2 3,2 19. Esterka KHiNO 42,8 70,8 5,7 23,5 20 Polka Ożarów Maz. 45,6 57,3 18,2 24,5 E. Uprawa odmian papryki Wytypowano następujące odmiany papryki do uprawy gruntowej. Barbórka PlantiCo Zielonki. Odmiana wczesna z owocem zielonym w fazie dojrzałości użytkowej przebarwiającym się na ciemnoczerwony w fazie dojrzałości fizjologicznej. Elf Zielonki PlantiCo Zielonki, odmian wczesna z owocem intensywnie żółtym w fazie 294

93 dojrzałości konsumpcyjnej. Mira KHiNO Polan. Odmiana bardzo wczesna z owocem jasnożółtym w fazie dojrzałości użytkowej przebarwiającym się na czerwony z połyskiem w fazie dojrzałości fizjologicznej. Roberta F 1 - Przedsiębiorstwo Hodowlano Nasienne W. Legutko. Odmiana wczesna o owocach zielonych w fazie dojrzałości użytkowej i intensywnie czerwonych w fazie dojrzałości fizjologicznej. Rośliny uprawiano w systemie pasowym sadząc je w rozstawie 45 x 45 cm w rzędy długości 5 m po 3 rzędy w pasie. Odległość między pasami wynosiła 90 cm. Doświadczenie prowadzono na poletkach o powierzchni 9 m 2. Paprykę uprawiano na stanowisku po mieszance koniczyny czerwonej z trawami. W fazie kwitnienia, owocowania oraz w końcowej fazie wegetacji określano cechy morfologiczne roślin z uwzględnieniem stopnia pokrycia powierzchni poletka przez masę zieloną roślin papryki oraz przez chwasty. Badano następujące cechy: wysokość rośliny, długość, ciężar, powierzchnię i liczbę liści, pędów i owoców na roślinie. Owoce zbierano sukcesywnie w miarę dojrzewania. Pierwszy zbiór owoców przeprowadzono u odmiany Mira 25 lipca. Następne odmiany zebrano około 14 dni później. Badane odmiany papryki słodkiej różniły się budową morfologiczną roślin siłą oraz dynamiką wzrostu i dojrzewania. Najbujniejszym wzrostem wyróżniała się odmiana mieszańcowa Roberta F 1, która wytwarzała największą masę zieloną liści (tab. 26). Średnio liście tego mieszańca miały długość 9,8 cm, ciężar 1,37 g i powierzchnię 29,38 cm 2. Druga w kolejności pod względem badanych cech była Elf Zielonki. Najsłabszym wzrostem charakteryzowała się odmiana Barbórka. Tabela 26. Morfologia liści papryki. Odmiana Długość liścia cm Ciężar liścia g Powierzchnia liścia cm 2 Barbórka 7,6 0,98 18,49 Elf Zielonki 8,9 1,23 24,43 Mira 8,7 1,06 22,8 Roberta F 1 9,8 1,37 29,38 Badane odmiany różniły się wielkością i masą owoców oraz udziałem odpadu (tab. 27). Największe owoce wytwarzała odmiana Elf Zielonki, której owoce charakteryzowały się także najniższym udziałem odpadu (14%). Najdrobniejsze owoce z największym udziałem odpadu uzyskano u Miry. Najgrubszą ściankę miały owoce Barbórki (6,62 mm), natomiast pozostałe odmiany charakteryzowały się zbliżoną grubością ścianki od 6.0 do 6.1 mm. Tabela 27.Morfologia owoców papryki Odmiana Masa Średnica Grubość Odpad (%) owocu (g) owocu (mm) ścianki (cm) Barbórka 226,2 7,07 6,62 17,3 Elf Zielonki 249,1 7,79 6,04 14,0 Mira 117,7 5,83 6,10 18,1 Roberta F 1 219,7 7,78 6,00 16,2 Odmiany różniły się istotnie pod względem wczesności. Najpóźniej dojrzewała Elf Zielonki, u której udział plonu wczesnego w plonie ogólnym stanowił 18,4% plonu ogólnego (tab. 28). Natomiast 295

94 u pozostałych odmian wartości te wahały się od 37,8 do 47,2%. Najpóźniejsza odmian Elf Zielonki plonowała najlepiej dając ogółem 37,2 kg owoców. Najsłabiej plonującą okazała się Roberta F 1 z plonem ogólnym 29,57 kg. Tabela 28. Udział plonu wczesnego i handlowego w plonie ogólnym papryki. Odmiana Plon wczesny kg/10 m 2 Plon ogólny kg/10 m 2 Udział plonu wczesnego (%) Barbórka 14,30 a 30,28ab 47,2 Elf Zielonki 6,91 b 37,20 a 18,4 Mira 12,11 ab 32,00 ab 37,8 Roberta F 1 13,94 a 29,57 b 47,2 Strukturę plonu z uwzględnieniem owoców handlowych, niewykształconych i chorych przedstawiono na rysunku 2. Najwyższy plon handlowy oraz najlepszą strukturą plonu charakteryzowała się Barbórka, która wytworzyła najmniej owoców niekształtnych i małych oraz stosunkowo niewiele porażonych przez choroby. Najsłabiej pod tym względem prezentowała się Mira, z najniższym udziałem plonu handlowego oraz wysokim odsetkiem (ok. 10% ) owoców drobnych niehandlowych. Rysunek 2. Struktura plonu owoców badanych odmian papryki W uprawie ekologicznej wszystkie badane odmiany osiągnęły wielkość owoców odpowiadającą ocenie hodowcy. Rośliny stosunkowo dobrze się krzewiły i stanowiły dobrą konkurencję dla chwastów. Pod względem wysokości plonu korzystnie wyróżniała się odmian Elf Zielonki, a największy udział plonu handlowego miała Barbórka. REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH KRAJOWYCH Konferencja pt. XIII Międzynarodowa Konferencja Naukowa Rolnictwo Ekologiczne Stan Obecny i Perspektywy Rozwoju 296

95 Tytuł referatu/posteru: Przydatność gatunków i odmian warzyw do uprawy ekologicznej. Autor: Babik J., Kaniszewski S., Babik I Organizator: Przemysłowy Instytut Maszyn Rolniczych Miejsce: Puszczykowo Termin: SZKOLENIA PROWADZONE PRZEZ WYKONAWCÓW ZADANIA W ZAKRESIE UPOWSZECHNIANIA UZYSKANYCH WYNIKÓW Temat szkolenia: Wdrożenie produkcji ekologicznej i marketing jego produktów szansą rozwoju gospodarstw rolnych i regionów Organizator: Instytut Ogrodnictwa ul. Konstytucji 3 Maja 1/3, Skierniewice we współpracy z Fundacją Pomocy Dla Rolnictwa (FAPA) Terminy szkoleń: ; ; ; Osoby uczestniczące: producenci, uczniowie, pracownicy administracji terenowej 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba gatunków warzyw ocenianych pod kątem przydatności do upraw ekologicznych Plan 7 gatunków. Wykonanie 7 gatunków. Wykaz ocenianych gatunków warzyw podano w tabeli 1. 2/ Całkowita liczba odmian warzyw ocenianych pod kątem ich przydatności do upraw ekologicznych. Plan 35 odmian. Wykonanie 35 odmian. Wykaz badanych odmian podano w punktach od a-g. 3/ Liczba prób ocenianych pod względem jakości nasion. Plan 20 prób. Wykonanie 20 prób. 4/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan -1 publikacja. Wykonanie 1 publikacja. Babik J., Kaniszewski S., Babik I., 2011: Przydatność gatunków i odmian warzyw do uprawy ekologicznej. Journal of Research and Applications In Agricultural Engineering. Vol. 56(3), s Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Współpraca w zakresie upowszechniania wiedzy wśród rolników ekologicznych z Dolnośląskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego we Wrocławiu i Centralnym Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Brwinowie oddz. w Radomiu. Współpraca z Fundacją Pomocy Dla Rolnictwa (FAPA) i Ekolandem w zakresie prowadzenia szkoleń rolników zainteresowanych ekologiczną produkcją warzyw. 297

96 Zadanie nr 4.7 pt. Monitorowanie skażeń mikrobiologicznych i mikotoksycznych warzyw produkowanych w gospodarstwach ekologicznych 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele były realizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadań Podzadanie 1. Ocena skażenia warzyw korzeniowych i kukurydzy przez wybrane mitotoksyny oraz mikroorganizmy potencjalnie chorobotwórcze dla ludzi na podstawie analiz mikrobiologicznych i biochemicznych prób warzyw korzeniowych pobranych z gospodarstw ekologicznych. Przeprowadzono monitorowanie gospodarstw ekologicznych oraz gospodarstw konwencjonalnych, na terenie Polski południowo-zachodniej. Celem ekspedycji było pobranie prób materiału roślinnego dla oceny skażeń mikrobiologicznych oraz zawartości mikotoksyn w warzywach korzeniowych i kukurydzy. Zaplanowano także testy na obecność pasożytów w glebie spod korzeni roślin z upraw ekologicznych. Pobrano próby roślin w 12 gospodarstwach ekologicznych i 21 konwencjonalnych. W okresie wiosennym wykonano analizy skażeń mikrobiologicznych rzodkiewki i sałaty, warzyw wczesnych, spożywanych na surowo. Przeprowadzono również badania zawartości mikotoksyn w próbach warzyw korzeniowych zebranych w roku 2010, po ich półrocznym przechowywaniu. Od połowy sierpnia analizowano poziom skażenia mikrobiologicznego warzyw korzeniowych (marchew i buraki) oraz kukurydzy. Wykonano również badania na obecność mikotoksyn w świeżym materiale roślinnym. Dodatkowo pobierano glebę przykorzeniową w uprawach ekologicznych marchwi i buraków do badań na obecność pasożytów groźnych dla organizmu ludzkiego. Próby te przekazano do analizy w Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Skierniewicach. W roku 2011 przeprowadzono ocenę skażeń mikrobiologicznych sałaty, rzodkiewki (w sezonie wiosennym) oraz marchwi, buraka ćwikłowego i kukurydzy (w sezonie jesiennym). Próby warzyw pobierano w gospodarstwach ekologicznych i konwencjonalnych położonych głównie na terenie województw dolnośląskiego, opolskiego, śląskiego i łódzkiego. Monitorowanie skażeń mikrobiologicznych warzyw. Materiał roślinny analizowano pod względem skażenia: drożdżami i pleśniami, bakteriami ogólnymi, bakteriami z rodziny Enterobacteriaceae, Enterococcus, bakteriami z grupy coli, a także bakteriami Escherichia coli, Salmonella oraz Listeria monocytogenes. Do określenia liczebności wymienionych grup mikroorganizmów stosowano metody zgodne z zaleceniami zamieszczonymi w Polskich Normach: PN-EN ISO 7218, PN-ISO 7954, PN-EN ISO 4833:2004/Ap1, PN-EN ISO :1999/A1, PN-90 A-75052/13, PN-ISO , PN- ISO 4832, PN-EN ISO 16654, PN-EN ISO 6579, PN-EN ISO 6579:2003/A1. Liczebność poszczególnych grup mikroorganizmów podano jako liczbę jednostek tworzących kolonie (jtk) w 1 ml zawiesiny zhomogenizowanego materiału roślinnego. Dla potwierdzenia/wykluczenia obecności bakterii Salmonella oraz Listeria monocytogenes wykonano testy Singlepath Salmonella i Singlepath L'mono (Merck). Analizy mikrobiologiczne materiału roślinnego, pobieranego w okresie wiosennym, wykazały głównie różnice w zagęszczeniu bakterii z grupy coli oraz E. coli na warzywach ekologicznych i konwencjonalnych (tabela 1). Bakterie E. coli wykryto na sałacie ekologicznej. Podobnie w próbach warzyw ekologicznych stwierdzono znacznie więcej 298

97 bakterii z grupy coli niż w próbach z gospodarstw konwencjonalnych. Wyniki te potwierdzają obserwacje z poprzedniego roku badań. W przypadku Enterobacteriaceae znacznie więcej bakterii z tej rodziny izolowano z warzyw z gospodarstw konwencjonalnych. Jeśli zaś chodzi o pozostałe grupy mikroorganizmów (bakterie ogółem, grzyby i bakterie Enterococcus) nie stwierdzono wyraźnych różnic. W próbach warzyw pobieranych w okresie letnim i jesiennym najwięcej mikroorganizmów stwierdzono na korzeniach buraków i marchwi (tabela 2). Najmniej mikroorganizmów stwierdzono na ziarnie kukurydzy, przy czym nie było różnic między uprawą ekologiczną i konwencjonalną. Wyjątkiem były bakterie z grupy coli, których było więcej w kukurydzy z gospodarstw konwencjonalnych. Analiza korzeni marchwi i buraków nie wykazała różnic pomiędzy obydwoma systemami uprawy w odniesieniu do ogólnej liczebności bakterii, grzybów, bakterii Enterobacteriaceae i Enterococcus. W próbach z gospodarstw ekologicznych stwierdzono jednak znacznie więcej bakterii z grupy coli oraz E. coli (tabela 2). Tabela 1. Liczebność badanych grup mikroorganizmów w próbach warzyw ekologicznych i konwencjonalnych w okresie wiosennym. Roślina Uprawa ekologiczna Uprawa konwencjonalna Bakterie ogólne jtk 10 7 sałata 0,73 0,91 rzodkiewka 0,94 0,88 Drożdże i pleśnie jtk 10 5 sałata 2,44 5,82 rzodkiewka 3,10 1,06 Enterobacteriaceae jtk 10 5 sałata 0,002 0,10 rzodkiewka 0,005 0,03 Enterococcus jtk 10 2 sałata 0,17 0,19 rzodkiewka 0,05 0,21 Bakterie z grupy coli jtk 10 3 sałata 0,79 0,06 rzodkiewka 0,45 0,16 Escherichia coli sałata 1,91 0,0 rzodkiewka 0,0 0,0 Tabela 2. Liczebność badanych grup mikroorganizmów w próbach warzyw ekologicznych i konwencjonalnych w okresie letnim i jesiennym. Roślina Uprawa ekologiczna Uprawa konwencjonalna Bakterie ogólne jtk 10 7 kukurydza 0,04 0,04 marchew 1,63 1,47 burak 4,37 4,25 Drożdże i pleśnie jtk 10 5 kukurydza 0,46 0,22 marchew 3,29 3,05 burak 3,79 1,38 Enterobacteriaceae jtk 10 5 kukurydza 0,004 0,

98 marchew 0,046 0,081 burak 0,135 0,029 Enterococcus jtk 10 2 kukurydza 0,03 0,00 marchew 0,90 1,81 burak 5,67 2,60 Bakterie z grupy coli jtk 10 3 kukurydza 0,32 2,27 marchew 1,62 0,03 burak 0,21 0,10 Escherichia coli kukurydza 0,00 0,00 marchew 167,60 0,00 burak 32,00 0,48 Dla każdej z badanych prób warzyw ekologicznych i konwencjonalnych wykonano testy na obecność chorobotwórczych bakterii Salmonella i L. monocytogenes. Bakterii tych nie wykryto w żadnej z prób. Badania zawartości mikotoksyn w warzywach. W sezonie wiosennym wykonano analizy zawartości mikotoksyn w próbach warzyw korzeniowych (marchew, buraki) zebranych w roku 2010, po ich półrocznym przechowywaniu. Materiał roślinny przechowywano przez 6 miesięcy w temperaturze 4 o C. Zawartości mikotoksyn oznaczano za pomocą metody immunoenzymatycznej ELISA. Analizowano obecność aflatoksyn ogółem, zearalenonu i ochratoksyny A. Stwierdzono znaczący wzrost zawartości aflatoksyny w warzywach konwencjonalnych w porównaniu do wyników uzyskanych po badaniach zawartości bezpośrednio po zbiorze tych roślin (tabela 3). W warzywach ekologicznych wzrost koncentracji aflatoksyny podczas przechowywania był nieznaczny. Nie obserwowano różnic w zawartości tej toksyny pomiędzy warzywami pochodzącymi z obu systemów upraw. Podczas przechowywania w warzywach wzrosły znacząco zawartości zearalenonu i ochratoksyny A. W przypadku zearalenonu nieznacznie wyższe zawartości odnotowano w warzywach konwencjonalnych, podczas gdy koncentracja ochratoksyny była większa w warzywach ekologicznych, szczególnie w burakach. Tabela 3. Zawartość wybranych mikotoksyn w materiale roślinnym z 2010 r. po 6- miesięcznym przechowywaniu. Gatunek rośliny aflatoksyny ogółem μg/kg świeżej masy zearalenon μg/kg świeżej masy ochratoksyna A μg/kg świeżej masy marchew ekolog. 2,84 0,470 2,64 marchew konw. 3,32 0,601 2,53 burak ekolog. 2,55 0,919 4,11 burak konw. 3,23 1,031 2,47 Badania zawartości mikotoksyn prowadzono również w okresie jesiennym, w świeżym materiale roślinnym. W odróżnieniu od prób z roku 2010 nie stwierdzono obecności aflatoksyn (tabela 4). Wykryto natomiast zearalenon i ochratoksynę A. Najwięcej tych toksyn było w korzeniach buraka, najmniej w kukurydzy. Więcej mikotoksyn stwierdzono w ziarnie kukurydzy z gospodarstw ekologicznych niż z konwencjonalnych. Natomiast w przypadku marchwi znacznie więcej mikotoksyn wyryto w korzeniach pobranych w gospodarstwach konwencjonalnych. Analizując korzenie buraków nie stwierdzono różnic 300

99 pomiędzy obydwoma systemami uprawy. Tabela 4. Zawartość wybranych mikotoksyn w świeżym materiale roślinnym z roku Gatunek rośliny aflatoksyny ogółem μg/kg świeżej masy zearalenon μg/kg świeżej masy ochratoksyna A μg/kg świeżej masy kukurydza ekolog. <0,05 0,187 0,211 kukurydza konw. <0,05 0,061 <0,05 marchew ekolog. <0,05 0,575 <0,05 marchew konw. <0,05 1,039 0,797 burak ekolog. <0,05 1,371 0,855 burak konw. <0,05 1,562 0, Testy na obecność pasożytów w próbach gleby z gospodarstw ekologicznych. W próbach gleby przykorzeniowej, pobranych w gospodarstwach ekologicznych spod korzeni buraka i marchwi w okresie jesiennym, wykonano testy na obecność pasożytów groźnych dla organizmu ludzkiego (Ascaris sp., Trichuris sp., Toxocara sp.). Badania wykonano w Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Skierniewicach. Nie stwierdzono obecności wymienionych pasożytów w badanych próbach. Badania będą kontynuowane w pozostałych rejonach Polski. Po zgromadzeniu większej ilości materiału oraz danych przeprowadzona będzie ocena ryzyka związanego ze spożyciem na surowo warzyw z upraw ekologicznych. REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH KRAJOWYCH Tytuł konferencji: Grzyby mikroskopowe i ich metabolity Organizator: Instytut Genetyki Roślin PAN Miejsce: Poznań Termin: 6 kwietnia 2011 r. Osoba biorąca udział w konferencji: M. Szczech (wyjazd konsultacyjny w zakresie produkcji mikotoksyn przez grzyby strzępkowe) Tytuł konferencji: Zdrowe rośliny zdrowi ludzie Tytuł posteru: Mikotoksyny w warzywach ekologicznych. Autorzy: J. Szwejda-Grzybowska, R. Kosson, M. Tuszyńska, M. Szczech Organizator: Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J.J. Śniadeckich w Bydgoszczy Miejsce: Bydgoszcz Termin: września 2011 r. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania Mierniki dla zadania: 1. Liczba badanych prób warzyw korzeniowych i kukurydzy pod kątem skażeń mikroorganizmami chorobotwórczymi. Plan 160 prób. Wykonanie 160 próby. 2. Liczba badanych prób warzyw korzeniowych i kukurydzy pod kątem zawartości mikotoksyn. Plan 34 próby. Wykoanie - 34 próby. 3. Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania Plan 1 publikacja. Wykonanie - 1 publikacja. Szwejda-Grzybowska J., Kosson R., Tuszyńska M., Szczech M Mikotoksyny w warzywach ekologicznych. Materiały z Konferencji Zdrowe rośliny zdrowi ludzie, Bydgoszcz, 2011:

100 4. Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) W realizacji zaplanowanych w Programie Wieloletnim badań korzystano ze współpracy z działem ds. ekologii w Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie oddział w Radomiu, a także Dolnośląskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego we Wrocławiu, Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Łosiowie k. Opola oraz w Piotrkowie Trybunalskim. Nawiązano również współpracę z Warmińsko-Mazurskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Olsztynie, Zachodniopomorskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach oraz Pomorskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Gdańsku (planowanie badań na rok 2012). Badania dotyczące wykrywania pasożytów w glebie wykonano przy współpracy z Powiatową Stacją Sanitarno-Epidemiologiczną w Skierniewicach (usługa). Prowadzono także ścisłą współpracę z producentami warzyw. Podczas wizyt w gospodarstwach ekologicznych i konwencjonalnych zbierano dane do ankiet na temat uprawy warzyw, które posłużą do analizy wpływu warunków uprawy na poziom skażeń mikrobiologicznych i miktotoksycznych produktów rolnych. 302

101 Zadanie 5.1 Badanie pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych w ramach obowiązującego monitoringu krajowego oraz wymogów Unii Europejskiej 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały realizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Przeprowadzenie analiz pozostałości środków ochrony roślin (900 prób) A. Przeprowadzenie analiz pozostałości środków ochrony roślin w próbkach płodów rolnych dostarczonych przez Państwową Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa (550 prób). Prowadzona była kontrola prawidłowego stosowania środków ochrony roślin w produkcji rolnej. Wykonano analizy pozostałości środków ochrony roślin w 550 próbach płodów rolnych dostarczonych przez pracowników PIORiN. Obejmowały one uprawy owoców, warzyw, upraw rolniczych, roślin zielnych i przyprawowych oraz innych upraw sprawdzanych wyrywkowo. Szczegółowy wykaz prób pochodzących z poszczególnych województw przedstawiono w Tabeli 1. Dostarczone próbki badano akredytowanymi metodami analitycznymi na obecność pozostałości co najmniej 176 środków ochrony roślin obejmujących insektycydy, fungicydy i herbicydy. Wyniki badań analizowano pod względem: - czy wykryta substancja jest dopuszczalna do stosowania w danej uprawie zgodnie z etykietą środka; - czy wykryty związek znajduje się na wykazie substancji aktywnych, których stosowanie w ochronie roślin jest zabronione; - czy nie nastąpiło przekroczenie najwyższego dopuszczalnego poziomu pozostałości tej substancji w uprawie. W przypadku stwierdzenia takiego przekroczenia zostały poinformowane odpowiednie organy kontroli państwowej, które uruchamiają procedurę RASFF (System Wczesnego Ostrzegania o Niebezpiecznych Produktach Żywnościowych i Środkach Żywienia Zwierząt). Tabela 1. Liczba prób płodów rolnych dostarczonych przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Roślin i Nasiennictwa, które zostały poddane analizie pozostałości środków ochrony roślin. Lp. WIOR (Województwo) Owoce Warzywa Uprawy rolnicze Rośliny zielne i przyprawowe Inne Razem wyrywkowo 1 dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie

102 12 śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Ogółem W ramach prowadzonej oceny pozostałości pestycydów 550 płodach rolnych stwierdzono co następuje: - W 45,3% badanych prób (249 prób) stwierdzono obecność 32 różnych środków ochrony roślin: insektycydy fosforoorganiczne: chloropiryfos, chroropiryfos metylu, diazynon, pirymifos metylu; insektycydy pyretroidowe: bifentryna, cypermetryny, cyhalotryna; insektycydy karbaminianowe: pirimikarb; insektycydy pozostałe: fenazachina, propargit; fungicydy karbaminianowe: karbendazym, tiofanat metylu; fungicydy ditiokarbaminianowe: np. maneb, mankozeb, propineb, tiuram itp. oznaczane jako disiarczek węgla; fungicydy pozostałe: azoksystrobina, boskalid, bupirymat, cyprodynil, difenokonazol, difenyloamina, fenheksamid, fludioksonil, folpet, iprodion, kaptan, krezoksym metylu, pyrimetanil, pyraklostrobina, tetrakonazol, triadimenol, trifloksystrobina; herbicydy: pendimetalina, trifluralina. - Pozostałości wykryto w 57,0% badanych owoców, w 48,4% warzyw, w 6,7% upraw rolniczych, w 27,3% roślinach zielnych i przyprawowych W innych gatunkach sprawdzanych wyrywkowo pozostałości wykryto w 20,0% próbek; - Stwierdzono 15 przypadków przekroczeń dopuszczalnych poziomów pozostałości (NDP) środków ochrony roślin określonych w rozporządzeniu Komisji Europejskiej i Rady nr 396/2005 lub niezgodnych z etykietą środka zastosowań kwalifikujących się do zgłoszenia RASFF. Dotyczyły one upraw następujących gatunków: - Pomidor: wykryto 0,005mg/kg pirymetanilu i 0,012mg/kg tetrakonazolu, które nie są dopuszczone do stosowania w tej uprawie. Nie stwierdzono przekroczeń NDP tych fungicydów; - Rzepak: wykryto 0,11 mg/kg pirymifosu metylowego (insektycyd), którego NDP wynosi 0,05 mg/kg; - Marchew: wykryto 0,008mg/kg chloropiryfosu metylu (insektycyd) i 0,036mg/kg trifluraliny (herbicyd), które nie są dopuszczone do stosowania w tej uprawie. Nie stwierdzono przekroczeń NDP tych związków; - Rzepak: wykryto 1,78 mg/kg pirymifosu metylowego (insektycyd), którego NDP wynosi 0,05 mg/kg; - Papryka: wykryto 0,016mg/kg difenyloaminy (fungicyd), która nie jest dopuszczona do stosowania w tej uprawie. Nie stwierdzono przekroczeń NDP tego związku; - Kapusta pekińska: wykryto 0,15mg/kg pirymetanilu (fungicyd), który nie jest dopuszczony do stosowania w tej uprawie. Stwierdzono przekroczenie tego środka, gdyż jego NDP wynosi 0,05mg/kg; - Pietruszka korzeniowa: wykryto 0,011mg/kg trifluraliny (herbicyd), która nie jest dozwolona do stosowania w tej uprawie. Nie stwierdzono przekroczenia NDP tego środka; - Kapusta pekińska: wykryto 0,19mg/kg pirymetanilu (fungicyd), który nie jest dopuszczony do stosowania w tej uprawie. Stwierdzono przekroczenie tego środka, gdyż jego NDP wynosi 0,05mg/kg; 304

103 - Malina: wykryto 0,10mg/kg ditiokarbaminianów (fungicydy), których dopuszczalny poziom wynosi 0,05mg/kg; - Malina: wykryto 0,052mg/kg kaptanu (fungicyd), który nie jest dopuszczony do stosowania w tej uprawie. Nie stwierdzono przekroczenia NDP tego związku; - Jabłka: wykryto 0,019mg/kg diazynonu (insektycyd), który nie jest dopuszczony do stosowania w tej uprawie. Stwierdzono przekroczenie tego środka, gdyż jego NDP wynosi 0,01mg/kg; - Koper: wykryto 0,30mg/kg chloropiryfosu metylu (insektycyd) który nie jest dopuszczony do stosowania w tej uprawie. Stwierdzono przekroczenie tego środka, gdyż jego NDP wynosi 0,05mg/kg; - Kapusta pekińska: wykryto 0,071mg/kg pirymetanilu (fungicyd), który nie jest dopuszczony do stosowania w tej uprawie. Stwierdzono przekroczenie tego środka, gdyż jego NDP wynosi 0,05mg/kg; - Porzeczka czarna: wykryto 0,048mg/kg fenazachiny (insektycyd), który nie jest dopuszczony do stosowania w tej uprawie. Stwierdzono przekroczenie tego środka, gdyż jego NDP wynosi 0,01mg/kg; - Porzeczka czarna: wykryto 0,41mg/kg propargitu (insektycyd). Stwierdzono przekroczenie tego środka, gdyż jego NDP wynosi 0,01mg/kg. Wszystkie te przypadki zostały zgłoszone do odpowiednich wojewódzkich oddziałów Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Zgodnie z pismem Nr WN /2011 z dnia roku Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa w ramach w/w Programu pobierania prób do badań pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych w 2011 r. włączono do badań próby płodów rolnych wyprodukowanych w gospodarstwach ekologicznych (próby dostarczane przez WIORiN). Przebadano 26 dostarczonych prób, które obejmowały uprawy: dzikiej róży, fasoli szparagowej, jabłoni, kapusty białej, maliny, marchwi, pomidora, porzeczki czarnej, truskawki i ziemniaka. W żadnej z tych prób nie stwierdzono pozostałości po zastosowaniu chemicznych środków ochrony roślin. B. Przeprowadzenie analiz pozostałości środków ochrony roślin w próbach owoców i warzyw eksportowanych do Federacji Rosyjskiej (250 prób). 2. W ramach współpracy z PIORiN, zgodnie z pismem nr WO-502FR/75/2010 z dnia roku Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa zaplanowano do realizacji 250 prób do badań pozostałości środków ochrony roślin pobieranych przez pracowników PIORiN z transportów jabłek i kapusty pekińskiej przeznaczonych na eksport do Federacji Rosyjskiej. Badania te miały na celu stwierdzenie prawidłowych poziomów pestycydów ze względy na normy obowiązujące w FR. W ramach powyższego podzadania wykonano badania pozostałości środków ochrony roślin we wszystkich 250 próbach jabłek, gruszek i kapusty pekińskiej (Tabela 2). Tabela 2. Liczba próbek pobieranych z transportów owoców i warzyw przeznaczonych na eksport do Federacji Rosyjskiej przebadanych na pozostałości środków ochrony roślin. Rodzaj towarów roślinnych Liczba prób przedstawionych do analizy [szt] Łączna wielkość partii z jakiej zostały pobrane próbki [t] Liczba prób niezgodna z wymaganiami FR [szt] Łącza wielkość partii niezgodnych z wymaganiami FR [t] Jabłka Gruszki Kapusta pekińska RAZEM

104 W trakcie badań stwierdzono przekroczenia norm FR w 82 próbach, co stanowiło 32,8% wszystkich badanych prób. Dodatkowo wykryto 4 przekroczenia norm UE, co skutkowało wysłaniem odpowiednich zawiadomień systemu RASFF. Dotyczyły one następujących przypadków: - Jabłka: wykryto 0,096mg/kg flusilazolu (fungicyd), którego dopuszczalny poziom wynosi 0,02mg/kg; - Jabłka: wykryto 0,26mg/kg karbendazymu i 0,51mg/kg tiofanatu metylu. Dopuszczalny poziom tych fungicydów wynosi odpowiednio 0,2 i 0,5mg/kg; - Jabłka: wykryto 0,42mg/kg karbendazymu (fungicyd), którego dopuszczalny poziom wynosi 0,2mg/kg; - Kapusta pekińska: wykryto 0,074mg/kg pirymetanilu i 0,13mg/kg tiofanatu metylu. Dopuszczalny poziom tych fungicydów wynosi odpowiednio 0,05 i 0,1mg/kg; Comiesięczne sprawozdania z badań prowadzonych od stycznia 2011 roku zostały przesyłane do Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa. C. Przeprowadzenie analiz pozostałości środków ochrony roślin w próbach pochodzenia roślinnego na rzecz jednostek certyfikujących w rolnictwie ekologicznym (100 prób). W ramach badań prowadzonych na rzecz jednostek certyfikujących w rolnictwie ekologicznym zaplanowano w 2011 roku wykonanie oznaczeń pozostałości środków ochrony roślin w 100 próbach. Badania wykonywano od początku bieżącego roku. Zgodnie z pismem nr RR-re-gz /11 (2227) z dnia 12 maja 2011 roku Podsekretarza Stanu MRiRW Andrzeja Butry dokonano rozdziału prób do badań między wszystkie oficjalnie zrejestrowane w Polsce jednostki certyfikujące w rolnictwie ekologicznym, zgodnie z ich udziałem w rynku. Liczba tych prób faktycznie dostarczona do laboratorium jest przedstawiona w Tabeli 3: Tabela 3. Liczba prób dostarczonych przez jednostki certyfikujące w rolnictwie ekologicznym, które zostały poddane analizie pozostałości środków ochrony roślin. Nazwa jednostki Liczba dostarczonych prób Agro Bio Test Sp. z o.o. 11 Centrum Jakości AgroEko Sp. z o.o. 4 Biocert Małopolska Sp. z o.o. 7 Bioekspert Sp. z o.o. 12 COBICO Sp. z o.o. 34 Ekogwarancja PTRE Sp. z o.o. 17 Polskie Centrum Badań i Certyfikacji SA 8 PNG Sp. z o.o. 6 TÜV Rheinland Polska Sp. z o.o. 1 SGS Polska Sp. z o.o. 0 RAZEM 100 W osiemnastu próbach stwierdzono pozostałości chemicznych środków ochrony roślin: W czterech próbach jabłek, pędach malin, ziarnie żyta, ziarnie owsa, glebie, czterech próbach liści malin, dwóch liści wiśni, liściach jabłoni, liściach porzeczki czarnej, liściach kalafiora oraz w próbce rośliny fasoli. O wszystkich przypadkach powyższych wykryć zostały poinformowane odpowiednie jednostki oraz Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. 306

105 REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH KRAJOWYCH Tytuł referatu: Wyniki badań pozostałości środków ochrony roślin w owocach pochodzących z Integrowanej Produkcji Autor: dr Artur Miszczak Organizator: Instytut Ogrodnictwa / Bayer CropScience Miejsce: Centrum Kongresowe Ossa k. Białej Rawskiej Termin: luty 2011 r. SZKOLENIA PROWADZONE PRZEZ PODMIOTY ZEWNĘTRZNE DLA WYKONAWCÓW ZADANIA Temat szkolenia: Identyfikacja i sposób postępowania z odstępstwami, badaniami niezgodnym z wymaganiami, niezgodnościami wymagania normy PN-EN ISO/IEC 17025, Organizator: CE2 Centrum Edukacji M. Dziewa, E. Tarnas-Szwed Sp. J. ul. Powstania Styczniowego 95E/2, Lublin Termin szkolenie: Osoba uczestnicząca w szkoleniu: Jolanta Szymczak Temat szkolenia: Ekspert walidacji metod analitycznych i wyznaczania niepewności techniki statystyczne, Organizator: CE2 Centrum Edukacji M. Dziewa, E. Tarnas-Szwed Sp. J. ul. Powstania Styczniowego 95E/2, Lublin Termin szkolenie: Osoba uczestnicząca w szkoleniu: Łukasz Wypych Temat szkolenia: Doskonalenie umiejętności zarządzania laboratorium, Organizator: CE2 Centrum Edukacji M. Dziewa, E. Tarnas-Szwed Sp. J. ul. Powstania Styczniowego 95E/2, Lublin Termin szkolenie: Osoba uczestnicząca w szkoleniu: Jolanta Szymczak Temat szkolenia: Chromatografia gazowa i cieczowa dla zaawansowanych. Warsztaty, Organizator: CE2 Centrum Edukacji M. Dziewa, E. Tarnas-Szwed Sp. J. ul. Powstania Styczniowego 95E/2, Lublin Termin szkolenie: Osoby uczestniczące w szkoleniu: Anna Markowicz, Łukasz Wypych Temat szkolenia: Od pobrania próbki do raportu z badań. Błędy w badaniach chemicznych a szacowanie niepewności pomiaru, Organizator: CE2 Centrum Edukacji M. Dziewa, E. Tarnas-Szwed Sp. J. ul. Powstania Styczniowego 95E/2, Lublin Termin szkolenie: Osoby uczestniczące w szkoleniu: Katarzyna Zagibajło, Piotr Sikorski Temat szkolenia: Ocena kompetencji technicznych w laboratorium. Kurs dla auditorów i ekspertów technicznych, Organizator: CE2 Centrum Edukacji M. Dziewa, E. Tarnas-Szwed Sp. J. ul. Powstania Styczniowego 95E/2, Lublin Termin szkolenie: Osoba uczestnicząca w szkoleniu: Joanna Kazimierczuk 307

106 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba przebadanych prób płodów rolnych, dostarczanych przez Wojewódzkie Inspektoraty PIORiN, pod względem pozostałości środków ochrony roślin. Plan 800 prób. Wykonanie prób. 2/ Liczba przebadanych prób z upraw ekologicznych dostarczanych przez jednostki cetryfikujące w rolnictwie ekologicznym. Plan prób. Wykonanie prób. 3/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan - 1 publikacja. Wykonanie 1 publikacja. Miszczak A Zagrożenia pozostałościami pestycydów dla przemysłu przetwórczego. Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny 4/2011: Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Prowadzona jest współpraca z wojewódzkim oddziałami Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa z obszaru całej Polski. Wojewódzkie oddziały dostarczają próby płodów rolnych do badań i są odbiorcami sprawozdań z prowadzonych analiz. Prowadzona jest także podobna współpraca z jednostkami certyfikującymi produkcję ekologiczną, które są odbiorcami sprawozdań z badań oraz Inspekcją Handlową Artykułów Rolno-Spożywczych, która te jednostki nadzoruje i jest informowana o wszelkich wykryciach zastosowania chemicznych środków ochrony roślin w produktach ekologicznych. 308

107 Zadanie 5.2 Opracowanie i doskonalenie nowych metod badania jakości produktów pszczelich 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Opracowanie (aktualizacja i ujednolicenie) metod badań jakości miodu, propolisu i mleczka pszczelego. Opracowanie metod badań jakości miodu, propolisu i mleczka pszczelego. Opracowano trzy metody do określenia prozdrowotnych cech produktów pszczelich; a) metoda oznaczania aktywności antyoksydacyjnych b) metoda oznaczania całkowitej zawartości flawonoidów. c) chromatograficzna metoda jakościowego oznaczania związków fenolowych w produktach pszczelich. d) metody oznaczania aktywności antyoksydacyjnej mleczka pszczelego. Aktywność antyoksydacyjną dla tego produktu oznaczono po usunięciu frakcji białkowej i wykonano ją dla czterech pasiek Oddziału Pszczelnictwa. Tabela 1. Antyoksydanty w miodach odmianowych w % DPPH Produkt: liczba próbek % DPPH* min - max CV% Miód akacjowy 16 19,7 14,5 26,1 19,9 Miód rzepakowy 51 28,9 17,2-45,1 24,1 Miód lipowy 14 44,1 33,0-77,5 29,1 Miód wrzosowy 6 45,3 35,5-53,6 16,6 Miód spadziowy 21 77,4 54,1-95,1 16,4 Miód gryczany 11 85,1 63,4-95,6 10,7 wielokwiat 39 37,5 13,0-77,1 36,1 Propolis 11 84,4 82,0 86,5 2,3 Mleczko pszczele 1 21,0 CV% - współczynnik zmienności Tabela 2. Całkowita zawartość związków fenolowych (w mg kwasu galusowego/100g produktu) Produkt: liczba próbek Związki fenolowe min - max CV% Miód akacjowy 17 43,1 33,8-66,9 19,1 Miód rzepakowy 50 50,5 35,1-79,5 16,8 Miód lipowy 13 69,7 53,1-89,2 14,4 Miód wrzosowy ,8 100,6-175,0 13,4 Miód spadziowy 6 152,7 105,7-189,1 24,0 Miód gryczany 27 76,6 44,8-130,6 28,1 Miód wielokwiatowy ,0 174,3-494,1 25,8 Propolis ,6 928,2 1245,3 7,8 Mleczko pszczele 1 15,9 309

108 Najsilniejsze właściwości antyoksydacyjne wykazały najciemniejsze odmiany miodu - gryczany i spadziowy; najsłabsze -odmiany miodów jasnych - akacjowy i rzepakowy. Zauważa się też dużą rozpiętość wyników w obrębie poszczególnych odmian. Najwyższym współczynnikiem zmienności charakteryzował się miód wielokwiatowy CV% -36,1; natomiast najniższym 10,7 miód gryczany (Tabela 1). Duże różnice pomiędzy produktami pszczelimi wystąpiły w całkowitych zawartościach związków fenolowych - od 15,8 w mleczku pszczelim, do 1087,6 mg/100g w propolisie w przeliczeniu na kwas galusowy. Najwyższą zawartością związków fenolowych charakteryzował się propolis (Tabela 2; Rycina2); najniższą mleczko pszczele. Rycina 1. Zdolność zmiatania rodnika DPPH* przez produkty pszczele 310

109 Rycina 2. Całkowita zawartość związków fenolowych w produktach pszczelich Ponadto opracowano chromatograficzną metodę oznaczania związków fenolowych. Rycina 3. przedstawia chromatogram związków wzorcowych Rycina 3. Chromatogram wzorców związków fenolowych. 311

110 Rycina 4. % udział wolnych związków fenolowych występujących w propolisie Natomiast Rycina 4 przedstawia % udział związków fenolowych we frakcji wodnej propolisu z dominującym udziałem kwasu kumarowego, Wynosił on 39%. Podzadanie 2. Prowadzenie stałych szkoleń w zakresie nowych analiz fizyko-chemicznych i wartości odżywczej dla miodu i innych produktów pszczelich a) Temat szkolenia: Szkolenie praktyczne z technik ekstrakcji i analizy HPLC związków fenolowych w produktach pszczelich. Organizator: Firma Genore Chromatografia Termin: Osoby uczestniczące: Urszula Kośka, Teresa Szczęsna, Ewa Waś, Katarzyna Jaśkiewicz, Monika Pytlak, Helena Rybak-Chmielewska Wykonawca: dr Jacek Malinowski Szkolenie dotyczyło technik ekstrakcji związków fenolowych z produktów pszczelich oraz sposobu hydrolizy połączeń tych związków z cukrami. Ponadto ustalenia warunków do rozdziału i badań chromatograficznych na HPLC z detektorem DAD. b) Temat szkolenia: Wyliczanie i zbieranie wyników w analizie ilościowej związków fenolowych w produktach pszczelich (do metody HPLC z detektorem DAD i oprogramowaniem CLASS VP, wersja 7. Organizator: Firma Shim-Pol Termin: 23 i Osoby uczestniczące: Urszula Kośka, Teresa Szczęsna, Ewa Waś, Katarzyna Jaśkiewicz, Monika Pytlak, Helena Rybak-Chmielewska. Wykonawca: mgr Robert Wrona Szkolenie dotyczyło analizy ilościowej związków fenolowych w produktach pszczelich do metody HPLC z detektorem DAD i możliwości pełniejszego wykorzystania 312

111 oprogramowania CLASS VP, wersja 7. c) Szkolenia prowadzone przez wykonawców Zadania 5.2 Programu Wieloletniego Tematy szkolenia: 1. Zwalczanie chorób pszczół w aspekcie jakości miodu; 2. Przypadki zafałszowania miodu i ich wykrywanie. Organizator: Zakład Produktów Pszczelich, Oddział Pszczelnictwa, Puławy. Termin szkoleń: 09 września 2011 Osoby uczestniczące: Grupa pszczelarzy 20 osób z WZP - Łódź, Wykładowca: mgr Ewa Waś. Podzadanie 3. Kontynuacja badań miedzylaboratoryjnych Przeprowadzone badania międzylaboratoryjne 1 runda oznaczania cech jakościowych miodu z zakresu metod akredytowanych w laboratorium. Badany parametr Oznaczanie zawartości wody (%) Wynik lab. Wartość odniesienia SD* organizatora Wskaźnik z-score 16,8 17,0 0,2-1 Oznaczanie zawartości cukrów metodą HPLC (g/100g) Zakres: fruktoza 10 g/100g 50 g/100 g miodu, glukoza 10 g/100g 50 g/100 g miodu, sacharoza 0,5 g/100g 30 g/100 g miodu turanoza 0,5 g/100g 30 g/100 g miodu maltoza 0,5 g/100g 30 g/100 g miodu trehaloza 0,5 g/100g 30 g/100 g miodu izomaltoza 0,5 g/100g 30 g/100 g miodu 40,3 22,5 <0,5 2,6 2,0 1,2-39,7 23,0-2,2-0,8 Oznaczanie zawartości 5-hydroksymetylofurfuralu (HMF) metodą HPLC (mg/kg) 6,4 8,1 2,5 0,7 Oznaczanie liczby diastazowej ,0 1,3 metodą Phadebas (Schade) Przewodność elektryczna właściwa metodą konduktometryczną (µs/cm) ,39 ph 5,1 5,1 0,1 0,0 1,4 0,7-0,4-0,9 0,4-0,7-1,0-0,4 Wolna kwasowość (mval/kg) 15,6 16,8 2,0-0,6 *SD odchylenie standardowe Wszystkie wyniki uzyskane w Laboratorium były prawidłowe. Wskaźnik z-score mieściły się pomiędzy -2 a +2. Badania zostały przeprowadzone przez BIPEA we Francji. Jednostka ta posiada akredytację na organizowanie badań międzylaboratoryjnych. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba aktualizowanych i ujednoliconych metod badania jakości miodu, propolisu i mleczka pszczelego. Plan 3 metody. Wykonanie 3 metody. Opracowano i sprawdzono 3 metody dotyczące badania i oceny wartości odżywczej produktów pszczelich 313

112 2/ Liczba szkoleń dla wykonawców zadania w zakresie nowych analiz fizykochemicznych i do oceny wartości odżywczej miodu. Plan 2 szkolenia. Wykonano 2 szkolenia. 3/ Liczba badań międzylaboratoryjnych. Plan 1 badanie. Wykonanie 1 badanie. 4/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie - 1 publikacja. Waś E., Rybak-Chmielewska H, Szczęsna T., Kachaniuk K., Teper D., (2011) Charakterystyka miodów odmianowych. III. Miód wrzosowy (Calluna vulgaris L.) J.Apic. Sci.55(1): Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Laboratorium współpracuje z: Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi w ramach: Grupy Konsultacyjnej do spraw mięsa drobiowego, jaj i miodu w zakresie tematycznym sprawy miodu, powołanej przez to Ministerstwo; Agencją Rynków Rolnych w ramach badanie jakości miodu; Międzynarodową Komisją do spraw Miodu. Opracowywanie standardów na produkty pszczele. 314

113 Zadanie 5.3 Monitorowanie strat powstałych podczas przechowywania warzyw pochodzących z produkcji konwencjonalnej i zrównoważonej oraz rozwój nowych technologii pozbiorczych i przechowalniczych dla ich ograniczenia i zachowanie wysokiej jakości i wartości odżywczej warzyw 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od do roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Monitorowanie strat przechowalniczych warzyw w wybranych przechowalniach i chłodniach w Polsce na podstawie wcześniej opracowanego harmonogramu prac Badania strat przechowalniczych warzyw, składowanych bezpośrednio u producentów, przeprowadzono w trzech miejscowościach: Święcice (woj. mazowieckie), Niezwojowice (woj. małopolskie) i Perkowo (woj. kujawsko-pomorskie). 1. Badania w Świecicach przeprowadzono na cebuli odm. Armstrong F 1 (traktowanej hydrazydem kwasu maleinowego), marchwi odm. Nerac F 1 i kapuście głowiastej białej odm. Counter F 1. Warzywa pakowane były w worki raszlowe i umieszczane w 4 różnych paletach skrzyniowych, razem z warzywami przechowywanymi przez producenta. Doświadczenie założono w 4 powtórzeniach. W przypadku cebuli i marchwi powtórzenie stanowiło 10 kg warzyw, natomiast w przypadku kapusty 6 główek. Warzywa przechowywano w okresie od 4.XI.2010r. do 10.V.2011r. Temperatura utrzymywana w czasie przechowywania wynosiła 0-1 (według relacji producenta). Równolegle drugą partię tych samych warzyw przechowywano w chłodni doświadczalnej w Pracowni Przechowalnictwa i Fizjologii Pozbiorczej Warzyw (PPFPW) Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach. Również w czasie przechowywania utrzymywano temperaturę 0-1 C. Warzywa w PPFPW składowane były w skrzynkach ustawionych w kolumny. W przypadku marchwi i kapusty skrzynki wyłożone były folią, celem zabezpieczenia tych warzyw przed więdnięciem. Po okresie przechowania, warzywa przesortowano i określono ich straty ilościowe. Tab. 1. Procentowy udział frakcji cebuli odm. Armstrong F 1, w stosunku do masy wstawionej do przechowywania Cebula handlowa Straty Miejsce przechowania eksportowa łuską w korzenie szczypior masy ze spękaną wyrośnięta wyrośnięta w ubytki chora chłodnia produkcyjna w Święcicach 78,9 11,9 3,9 0,0 1,9 3,4 chłodnia doświadczalna w PPFPW 71,7 13,8 9,8 0,0 0,0 4,7 /temperatura przechowania 0-1 C, długość okresu przechowania ok. 6 m-cy) Lepszą jakość zachowała cebula przechowywana w chłodni produkcyjnej niż w chłodni doświadczalnej PPFPW. W chłodni u producenta stwierdzono mniejsze wyrastanie w korzenie oraz mniejsze spękanie suchej łuski. 315

114 Tab. 2. Procentowy udział frakcji marchwi odm. Nerac F 1 w stosunku do masy wstawionej do przechowywania Korzenie handlowe Straty Miejsce przechowania nie wyrośnięte wyrośnięte w chora, nadgniła i ubytki liście i korzenie zgniła masy chłodnia produkcyjna w Święcicach 70,0 6,9 8,6 14,5 chłodnia doświadczalna w PPFPW 71,6 22,6 5,4 0,4 /temperatura przechowania. 0-1 C, długość okresu przechowania ok. 6 m-cy/ Marchew w chłodni produkcyjnej przechowała się gorzej niż w doświadczalnej. U producenta stwierdzone większe porażenie chorobami oraz wysokie ubytki masy, wskazujące na utrzymywanie się zbyt niskiej wilgotności powietrza w komorze. Tab. 3. Procentowy udział frakcji kapusty odm. Counter F 1 w stosunku do masy wstawionej do przechowywania Straty kapusta Miejsce przechowania handlowa główki nadgniłe i zgniłe chłodnia produkcyjna w Święcicach chłodnia doświadczalna w PPFPW /temperatura przechowania 0-1 C, długość okresu przechowania ok. 6 m-cy/ liście oczyszczone ubytki masy 74,6 2,9 11,2 11,3 85,7 0,0 13,8 0,5 W chłodni produkcyjnej stwierdzono wysokie ubytki masy kapusty, które podobnie jak w przypadku marchwi wynikały ze zbyt niskiej wilgotności powietrza w komorze. Ubytki te były przyczyną gorszego przechowania się kapusty w chłodni produkcyjnej niż doświadczalnej. 2. Badania w Niezwojowicach przeprowadzono na cebuli odm. Sochaczewska i marchwi odm. Elegance F 1, pochodzących z uprawy ekologicznej. Cebulę przechowywano w przechowalni z grawitacyjnym systemem wietrzenia, natomiast marchew w chłodni, w temperaturze 1 3 C. Warzywa do przechowywania przygotowano w sposób analogiczny jak w badaniach nr 1. Doświadczenie założono 7.X.2010r, natomiast sortowanie warzyw po przechowaniu przeprowadzono 10.V.2011r. W PPFPW marchew przechowywano w chłodni, w temperaturze 0 1 C, natomiast cebulę w przechowalni z grawitacyjnym sposobem wietrzenia oraz w chłodni, również w temperaturze 0 1 C. Tab. 4. Procentowy udział frakcji cebuli odm. Sochaczewska, z uprawy ekologicznej, w stosunku do masy wstawionej do przechowywania Cebula handlowa Straty ze Miejsce przechowania eksportowa w korzenie szczypior masy wyrośnięta wyrośnięta w ubytki spękaną chora łuską przechowalnia produkcyjna w Niezwojowicach 13,9 5,3 39,9 27,1 4,3 9,5 przechowalnia doświadczalna w PPFPW 87,2 9,3 0,0 0,0 1,0 2,5 chłodnia doświadczalna w PPFPW 90,4 7,0 0,0 0,0 0,3 2,3 / długość okresu przechowania ok. 6 m-cy/ 316

115 Cebula w przechowalni produkcyjnej, z grawitacyjnym sposobem wietrzenia, przechowała się wyraźnie gorzej niż w przechowalni doświadczalnej. Intensywne wyrastanie w korzenie i szczypior świadczyły o utrzymywaniu się niekorzystnych warunków w komorze u producenta (podwyższona temperatura). Tab. 5. Procentowy udział frakcji marchwi odm. Elegance F 1, z uprawy ekologicznej, w stosunku do masy wstawionej do przechowywania Korzenie handlowe Straty Miejsce przechowania nie wyrośnięte wyrośnięte w liście i korzenie chora, nadgniła i zgniła ubytki masy chłodnia produkcyjna w Niezwojowicach 65,0 14,5 4,0 16,5 chłodnia doświadczalna w PPFPW 64,4 23,1 11,6 0,9 /temperatura przechowania 0-3 C, długość okresu przechowania ok. 6 m-cy/ W chłodni produkcyjnej w Niezwojowicach, stwierdzono wysokie ubytki masy marchwi po przechowaniu, co świadczyło o utrzymywaniu się zbyt niskiej wilgotności względnej powietrza w komorze. 3. Badania w Perkowie przeprowadzono na selerach korzeniowych odm. Ilona. Korzenie przechowywano w przechowalni z grawitacyjnym sposobem wietrzenia. Doświadczenie założono w 4 powtórzeniach po 10 kg korzeni. Worki z korzeniami umieszczone były w pryzmie, usypanej na wysokość ok. 3 m. W czasie usypywania pryzmy, korzenie obsypywane były zeolitem w ilości 1200 kg na 120 ton selerów, co według producenta przyczynia się do poprawy efektu przechowalniczego. W PPFP selery przechowywane były w skrzynkach wyłożonych folią PE i składowane w temperaturze 0-1 C. Sortowanie selerów u producenta i w PPFP przeprowadzono 10.II 2011r. W PPFPW okres przechowywania dla selerów przedłużono do 10. V. 2011r. i w tym terminie ponowne wykonano ich sortowanie. Tab. 6. Procentowy udział frakcji selerów odm. Ilona w stosunku do masy wstawionej do przechowywania Korzenie handlowe Straty Miejsce przechowania korzenie chore, ubytki nie wyrośnięte nadgniłe, zgniłe masy przechowalnie produkcyjna w Perkowie, przechowanie do ,7 2,5 1,8 chłodnia doświadczalna w PPFPW, przechowanie do ,8 0,0 0,2 chłodnia doświadczalna w PPFPW, przechowanie. do ,9 1,6 0,5 Trwałość przechowalnicza selerów w chłodni doświadczalnej była nieco wyższa niż w przechowalni produkcyjnej. Po 2,5 miesiąca przechowania, w przechowalni w Perkowie stwierdzono początki gnicia korzeni. Również ubytki naturalne w przechowalni produkcyjnej były wyraźnie wyższe niż w chłodni doświadczalnej należącej do PPFPW. 317

116 Tab. 7. Procentowa zawartość suchej masy i poszczególnych związków chemicznych w selerach odm. Ilona, przed i po 2.5 miesięcznym okresie przechowywania Sucha Cukry Fenole Wit. C Azotany Miejsce przechowania masa ogółem rozpuszcz. mg/100 g mg/100g % % mg/100g przed przechowaniem 11,96 2,85 3,82 30,40 33,49 po przechowaniu w przechowalni produkcyjnej w Perkowie po przechowaniu w chłodni doświadczalnej w PPFPW 10,86 0,16 4,35 22,35 27,15 10,51 0,16 3,21 24,85 18,40 W obydwu lokalizacjach, w czasie przechowywania selerów, znacznie zmniejszyła się zawartość witaminy C. Obniżyła się również zawartość fenoli rozpuszczalnych oraz zawartość azotanów (szczególnie wyraźnie w chłodni doświadczalnej). Podzadanie 2. Zestawienie i opracowanie otrzymanych danych z jednostek terenowych Przeprowadzono lustrację obiektów przechowalniczych: w województwie wielkopolskim - 6 obiektów, kujawsko-pomorskim - 6 obiektów i zachodniopomorskim - 8 obiektów. Razem 20 obiektów. Wywiady przeprowadzone z producentami, celem wypełnienia specjalnie przygotowanych ankiet, pozwoliły na określenie stanu przechowalnictwa warzyw w powyższych rejonach. W wizytowanych obiektach w województwie wielkopolskim łącznie przechowuje się: - w chłodniach z kontrolowaną atmosferą: 200 ton cebuli i 400 ton kapusty głowiastej białej, - w chłodniach z normalną atmosferą: ton cebuli, ton warzyw korzeniowych i ton kapusty głowiastej białe,j - w przechowalniach z aktywną wentylacją: ton cebuli, ton warzyw korzeniowych, - w przechowalniach z grawitacyjnym sposobem wietrzenia: ton warzyw korzeniowych, - w kopcach: ton warzyw korzeniowych. W wizytowanych obiektach w województwie kujawsko-pomorskim łącznie przechowuje się: - w chłodniach z kontrolowaną atmosferą: 0,0 ton warzyw, - w chłodniach z normalną atmosferą: ton cebuli, ton warzyw korzeniowych, 240 ton kapusty głowiastej białej, - w przechowalniach z aktywną wentylacją: ton cebuli, ton warzyw korzeniowych i 750 ton kapusty głowiastej białej, - w przechowalniach z grawitacyjnym sposobem wietrzenia: ton cebuli, 440 ton warzyw korzeniowych, - w kopcach: 100 ton warzyw korzeniowych. W wizytowanych obiektach w województwie zachodniopomorskim: - w chłodniach z kontrolowaną atmosferą: 0,0 ton warzyw, - w chłodniach z normalną atmosferą: 60 ton cebuli, ton warzyw korzeniowych, 160 ton kapusty głowiastej, 100 ton pora, 50 ton kapusty pekińskiej, - w przechowalniach z aktywną wentylacją:100 ton marchwi, 150 ton kapusty głowiastej, 30 ton pora, - w przechowalniach z grawitacyjnym sposobem wietrzenia: 80 ton marchwi, 600 ton kapusty głowiastej i 30 ton kapusty pekińskiej, 318

117 - w kopcach: ton warzyw korzeniowych, 500 ton kapusty głowiastej. Wizytowani producenci określają straty przechowalnicze średnio na poziomie: 10 20% dla cebuli oraz % dla warzyw korzeniowych i % dla kapusty głowiastej białej. Podzadanie 3. Dokonanie oceny jakości warzyw świeżych, przechowywanych różnymi sposobami Badania przeprowadzono na brokule odm. Monaco F 1 oraz Marathon F 1. Brokuły odm. Monaco F 1 zostały zakupione w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym SGGW w Żelaznej, natomiast odm. Marathon F 1, pochodziły z Pola Doświadczalnego Instytutu Ogrodnictwa. Bezpośrednio po zbiorze przycinano liście i pęd oraz zakładano doświadczenia przechowalnicze. 1. Kontrolowana atmosfera (KA) Porównywano trwałość przechowalniczą brokułów składowanych przez 80 dni w normalnej i kontrolowanej atmosferze zawierającej 12%CO 2 3%O 2 i 18%CO 2 3%O 2. W komorze chłodniczej i kontenerach z KA utrzymywano temperaturę 0-1 C. Po zakończeniu przechowywania mierzono ubytki masy oraz określano następujące cechy róż: barwa, zwartość, otwieranie pąków, gnicie i wartość handlowa. Tab. 8 Ubytki masy brokułów w procentach, po 80 dniach przechowywania, w stosunku do masy początkowej róż Sposób przechowywania Monaco F 1 Marathon F 1 KA /12%CO 2 3%O 2 / KA /18%CO 2 3%O 2 / normalna atmosfera /temperatura przechowania 0-1 C/ Ubytki masy brokułów przechowywanych w KA są wyższe niż w normalnej atmosferze, co świadczy o utrzymywaniu się zbyt niskiej wilgotności względnej powietrza w kontenerach z KA. Tab. 9. Wyniki przechowania brokułów (80 dni) w kontrolowanej i normalnej atmosferze Odmiana Cechy róż Sposób barwa zwartość pąków handlowa otwieranie gnicie wartość przechowywania Monaco F 1 KA /18%CO 2 3%O 2 / 10,0 8,9 9,9 10,0 8,9 KA /12%CO 2 3%O 2 / 10,0 8,9 9,9 10,0 8,9 normalna atmosfera 10,0 9,1 9,8 8,1 7,3 Marathon F 1 KA /12%CO 2 3%O 2 / KA /18%CO 2 3%O 2 / normalna atmosfera 9,0 9,0 6,8 4,1 2,6 1,5 8,5 8,0 5,6 9,0 9,0 7,8 10,0 10,0 3,5 /temperatura przechowania 0-1 C/ Skala oceny brokułów: - wartość handlowa: 10 - doskonała (róże wyglądają jak świeżo zebrane), 7 dosyć dobra, 5 - mierna (róże nie przydatne do handlu), 3 wadliwa, 1 bardzo zła, - barwa róż 10 ciemno-zielone, 7 jasno-zielone, 5 lekko-żółte, 3 żółte, 1- kompletnie żółte, - zwartość róż: 10 bardzo zbite, 7 lekka utrata zwartości, 5 zdecydowana utrata zwartości, 3 bardzo luźne, 1 mocno rozpierzchłe, - otwieranie pąków: 10 nie otwarte, 7-30% pąków otwartych, 5-50% pąków otwartych, 3-70% pąków otwartych, 1-90% pąków otwartych, - gnicie: 10 brak gnicia, małych punktów, 5 średnie gnicie, wyraźnie obniżające jakość, 3 silne gnicie, 1 zgniłe całkowicie. 3,7 3,0 2,6 8,0 8,5 2,3 319

118 Brokuły przechowywane w KA zachowały przez 80 dni wyraźnie lepszą jakość niż w normalnej atmosferze. Obniżona koncentracja tlenu i podwyższona dwutlenku węgla w KA, wpłynęły na zahamowanie gnicia róż, a także w przypadku odm. Maraton F 1 na utrzymanie lepszej barwy i zwartości oraz spowolnienie otwieranie się pąków kwiatowych. 2. Opakowania jednostkowe Badania przeprowadzono na brokule odm. Monaco F 1. Testowano przydatność opakowań jednostkowych do przechowywania brokułów, z następujących rodzajów folii: PET/PE z mikroperforacją, P-Plus z mikroperforacją, PET z mikroperforacją. PE z perforacją (8 otworów o ø 0,04 cm) i PE bez perforacji. Brokuły składowano przez okres trzech i sześciu tygodni w temperaturze 0-1 C. Po każdym okresie chłodniczego przechowania, brokuły składowano dalej w warunkach symulowanego obrotu towarowego (SOT), czyli w temperaturze C. Tab.10. Ubytki naturalne brokułów odm. Monaco F 1, w procentach, w stosunku do masy początkowej róż, w zależności od długości okresu przechowywania i rodzaju opakowania jednostkowego Rodzaj opakowania Długość chłodniczego przechowywania (rodzaj folii) PET/PE z mikroperforacją P-Plus z mikroperforacją PETz mikroperforacją PE z perforacją PE bez perforacji / temperatura przechowywania 0-1 C/ 21 dni 42 dni 0,5 0,9 0,4 0,8 0,8 1,6 0,4 0,8 0,9 1,5 Tab.11. Ubytki naturalne brokułów odm. Monaco F 1, w procentach, w stosunku do masy początkowej róż, w zależności od długości okresu przechowywania, SOT i rodzaju opakowania jednostkowego Rodzaj opakowania (rodzaj folii) PET/PE z mikroperforacją P-Plus z mikroperforacją PETz mikroperforacją PE z perforacją PE bez perforacji / temperatura przechowywania 0-1 C/ chłodnicze przechowanie 21 dni chłodnicze przechowanie 42 dni SOT SOT 2 dni 5 dni 7 dni 2 dni 5 dni 0,4 0,8 1,0 1,1 1,3 0,5 0,7 0,9 0,9 1,1 1,1 1,7 2,2 2,5 3,2 0,6 0,9 1,2 0,9 1,3 0,9 1,4 1,6 1,7 1,9 Ubytki naturalne masy brokułów zwiększały się wraz z przedłużaniem okresu przechowywania róż. Porównując opakowania, najniższe ubytki stwierdzono w woreczkach z folii P-Plus, natomiast nieco wyższe w woreczkach z folii PET/PE oraz PE z perforacją. Tab. 12. Wartość handlowa brokułów odm. Monaco F 1 w zależności od długości okresu przechowywania oraz rodzaju zastosowanego opakowania jednostkowego Rodzaj folii Długość okresu przechowywania 21 dni 42 dni PET/PE z mikroperforacją P-Plus z mikroperforacją PETz mikroperforacją PE z perforacją PE bez perforacji ,0 9,5 9,2 10 8,3 8,7 8,5 8,2 8,0 320

119 / temperatura przechowywania 0-1 C/ Skala oceny brokułów tj. pod tab. nr 9. Bezpośrednio po chłodniczym przechowaniu brokułów, stwierdzono wysoką wartość handlową róż we wszystkich typach opakowań jednostkowych. Tab.13. Wartość handlowa brokułów odm. Monaco F 1 w zależności od długości okresu przechowywania, SOT oraz rodzaju zastosowanego opakowania jednostkowego Rodzaj opakowania (rodzaj folii) PET/PE z mikroperforacją P-Plus z mikroperforacją PETz mikroperforacją PE z perforacją PE bez perforacji / temperatura przechowywania 0-1 C/ Skala oceny brokułów tj. pod tab. nr 9. chłodnicze przechowanie 21 dni chłodnicze przechowanie 42 dni SOT SOT 2 dni 5 dni 7 dni 2 dni 5 dni 9,0 8,5 7,5 7,5 6,0 9,0 9,0 7,0 8,0 6,0 8,5 8,5 7,5 8,5 6,8 9,0 7,5 5,0 8,2 5,5 9,0 7,5 7,0 6,0 5,0 W czasie SOT jakość róż spadała, w największym tempie u brokułów składowanych w opakowaniach z folii PE, zarówno perforowanej jak i bez perforacji. Dodatkowo róże z opakowań z folii PE bez perforacji charakteryzowały się zmienionym zapachem, charakterystycznym dla warzyw, w których rozpoczął się proces oddychania beztlenowego. Tab. 14. Zmiany składu chemicznego brokułów odm. Monaco F 1 podczas przechowania w temperaturze 0-1 C, w zależności od rodzaju opakowania jednostkowego Rodzaj opakowania (rodzaj folii) sucha masa % witamina C mg/100g cukry proste % cukry ogółem % przed przechowaniem 13,46 105,36 2,65 4,38 po 21 dniach przechowania PET/PE z mikroperforacją P-Plus z mikroperforacją PETz mikroperforacją PE z perforacją PE bez perforacji 12,41 13,63 13,36 12,91 12,46 95,16 109,46 113,81 96,41 96,41 1,40 2,49 2,06 2,39 1,29 2,41 3,63 3,46 3,50 1,93 PET/PE z mikroperforacją P-Plus z mikroperforacją PETz mikroperforacją PE z perforacją PE bez perforacji po 42 dniach przechowania 13,34 111,33 11,97 100,14 13,23 112,57 13,50 114,43 12,16 80,87 2,17 1,97 2,48 2,48 1,37 2,45 2,31 2,67 2,79 1,55 W czasie przechowywania brokułów stwierdzono stopniowy spadek zawartości cukrów ogółem we wszystkich kombinacjach. Największy spadek, szczególnie po dłuższym przechowywaniu (42 dni) zarówno dla cukrów ogółem, cukrów prostych i witaminy C wystąpił w przypadku brokułów składowanych w woreczkach z folii PE bez perforacji. 321

120 Tab. 15. Procentowa zawartość dwutlenku węgla i tlenu w opakowaniach jednostkowych, po chłodniczym przechowaniu brokułów odm. Monaco F 1 Rodzaj opakowania chłodnicze przechowanie 21 dni chłodnicze przechowanie 42 dni (rodzaj folii) CO 2 O 2 CO 2 O 2 PET/PE z mikroperforacją P-Plus z mikroperforacją PETz mikroperforacją PE z perforacją PE bez perforacji 16,4 4,4 16,0 2,2 13,9 6,6 16,5 7,6 18,4 0,0 8,9 2,0 7,1 0,8 4,4 12,4 19,0 14,3 20,3 0,8 / temperatura przechowywania 0-1 C/ W opakowaniach z folii PE bez perforacji, już po 21 dniach chłodniczego przechowania stwierdzono całkowite wyczerpanie tlenu. Pomimo, że brokuły z tych opakowań uzyskały wysoką ocenę ich wyglądu zewnętrznego, nie powinny być kierowane do handlu, ze względu na niekorzystne zmiany chemiczne spowodowane oddychaniem beztlenowym. 3. Zastosowanie koloidów miedzi (Cu) i srebra (Ag) do przechowywania brokułów Badania prowadzono na brokułach odm. Monaco F 1. Zawiesiną koloidów miedzi i srebra o stężeniu 50 ppm opryskano róże oraz woreczki z folii PE (wewnętrzną stronę). Róże do przechowania były pakowane do woreczków z folii PE z perforacją. Obserwacje dotyczące jakości brokułów, przeprowadzono po 42 dniach przechowania w temperaturze 0-1 C i następne po kolejnych 3 i 6 dniach symulowanego obrotu towarowego. Tabela 16. Wartość handlowa brokułów odm. Monaco F 1, traktowanych koloidami Ag i Cu, po przechowaniu w temperaturze 0 1 C i dalszym składowaniu w warunkach symulowanego obrotu towarowego (SOT). Sposób traktowania 42 dni w 0-1 C 42 dni w 0-1 C + 3 dni w SOT 42 dni w 0-1 C + 6 dni w SOT oprysk róż zawiesiną koloidu Ag 9,0 8,5 5,0 oprysk woreczków (wewnętrzna 9,0 8,5 5,0 strona) zawiesiną koloidu Ag oprysk róż zawiesiną koloidu Cu 9,0 6,5 4,7 oprysk woreczków (wewnętrzna 9,0 9 4,5 strona) zawiesiną koloidu Cu kontrola bez oprysku 8,9 5,5 4,0 / temperatura przechowywania 0-1 C/ Skala oceny brokułów tj. pod tab. nr 9. Oprysk zarówno róż jak i wewnętrznej strony opakowań, koloidami Ag i Cu, wpłynęły na poprawę trwałości przechowalniczej brokułów odm. Monaco F 1. Szczególnie wyraźne różnice zaznaczyły się po 3 dniach składowania w warunkach symulowanego obrotu towarowego (SOT) 322

121 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba lustrowanych obiektów przechowalniczych celem oceny stanu przechowalnictwa oraz wysokości strat w czasie przechowywania warzyw. Plan 20 obiektów. Wykonanie - 20 obiektów (w województwie wielkopolskim - 6 obiektów, kujawsko-pomorskim - 6 obiektów i zachodniopomorskim - 8 obiektów). 2/ Liczba gatunków warzyw świeżych, wziętych do badań przechowalniczych. Plan 5 gatunków. Wykonanie 5 gatunków (cebula, marchew, kapusta głowiasta biała, seler, brokuł). 3/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie 1 publikacji. Grzegorzewska M., Badełek E., Przechowywanie cebuli. Owoce Warzywa Kwiaty 18: Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Prowadzono współpracę z: - Ośrodkami Doradztwa Rolniczego i przedstawicielami firm nasiennych Bejo Zaden i Nunhems pomoc w lokalizacji obiektów przechowalniczych warzyw w Polsce. - Uniwersytetem Łódzkim, Zakład Fizyki i Technologii Struktur Manometrycznych przekazanie do badań koloidów miedzi i srebra. - Producenci warzyw informacje dotyczące ilości przechowywanych warzyw i szacunkowych strat 323

122 Zadanie 6.1 Tworzenie postępu biologicznego i jego wykorzystanie w systemie zrównoważonej produkcji sadowniczej 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Wytwarzanie (hodowla) nowych genotypów roślin sadowniczych bardziej wartościowych w odniesieniu do odmian znajdujących się w uprawie. Hodowla jabłoni: Wykonano program krzyżowań, obejmujący 21 kombinacji zapyleń, z 25 formami rodzicielskimi, w sumie zapylono kwiatów, otrzymano 155 owoców, z których wydobyto 748 nasion. Z nasion uzyskanych z programu krzyżowań wykonanego w roku ubiegłym, po selekcji na parcha jabłoni, wyprodukowano siewek. Kontynuowano uprawę oraz wykonano ocenę intensywności kwitnienia, wielkości i jakości owocowania 22 klonów rosnących w kolekcji klonów, 868 siewek w tunelu foliowym oraz siewek w kwaterze hodowlanej. W kolekcji klonów posadzono 17 nowych klonów wyselekcjonowanych w roku W kwaterze hodowlanej wyselekcjonowano 13 pojedynków: J ( Gold Milenium x 6518 Malus Floribunda 821 ), J ( J-79 x Topaz ), J ( J-79 x Rubin ), J ( J-79 x Rubin ), J ( J-79 x Szampion ), J ( J-79 x Szampion ), J ( J-79 x Lobo ), J ( J-79 x Lobo ), J ( Melfree x Sawa ), J ( Melfree x Retina ), J ( Melfree x Topaz ), J ( Gold Milenium x Rajka ), J ( Rajka x Rubinola ), z których pobrane zostaną zrazy w celu ich rozklonowania i przeprowadzenia dalszej oceny. Pobrano materiał roślinny i wyizolowano materiał genetyczny (DNA) do analiz molekularnych z następujących 17 klonów: J ( Melfree x Gold Milenium ), J ( Melfree x J-79 ), J ( J-79 x Rubin ), J ( J-79 x Rubin ), J ( J-79 x Szampion ), J ( Rubin x Gold Milenium ), J ( Rubin x Gold Milenium ), J ( Sawa x Rubin ), J ( Sawa x Rubin ), J ( Sawa x Rubin ), J ( Ligol x Rajka ), J ( Free Redstar x Sawa ), J ( Gold Milenium x Szampion ), J ( Gold Milenium x Szampion ), J ( Gold Milenium x Szampion ), J ( Gold Milenium x Szampion ), J ( Gold Milenium x Szampion ) oraz wykonano ocenę ich czystości genetycznej (status mieszańca z planowanego zapylenia) przy użyciu techniki SSR-PCR z wybranymi referencyjnymi markerami mikrosatelitarnymi. Utrzymywano w karkasie (Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w Prusach) zdrowe rośliny genotypu J-82, wykorzystywanego jako cenna forma rodzicielska w programach krzyżowań, kontynuowano odwirusowywanie trzech mutantów odmiany Ligol : L/05, L7/05 i L33/05 oraz przygotowano materiał roślinny klonów hodowlanych do testów ELISA. Hodowla śliwy: Wykonano 37 kombinacje zapyleń, z użyciem 12 form rodzicielskich, o wysokiej jakości owoców oraz odmiany Jojo, odpornej na szarkę. Zapylono kwiatów i uzyskano 194 pestki z nasionami. Z nasion uzyskanych z programów zapyleń wykonanych w latach wyprodukowano 449 siewek. Część materiału zostanie wysadzona w kwaterach selekcyjnych SD w Dąbrowicach, a część została zadołowana w piwnicy szkółkarskiej na przezimowanie. Prowadzono ocenę 312 najciekawszych klonów. Kontynuowano ocenę i selekcję siewek w kwaterach selekcyjnych, w wyniku czego wyselekcjonowano 10 pojedynków. Utrzymywano w karkasie (Ośrodek Elitarnego Materiału 324

123 Szkółkarskiego w Prusach) zdrowe rośliny genotypów SL 3 oraz przygotowano materiał roślinny klonów hodowlanych do testów ELISA. Hodowla wiśni: Wykonano 61 kombinacje zapyleń, z użyciem 11 form rodzicielskich, zapylono łącznie kwiatów, z których uzyskano nasion. Kontynuowano ocenę siewek rosnących w kwaterze selekcyjnej, w wyniku czego wyselekcjonowano 140 nowych pojedynków. Prowadzono obserwacje 213 wyselekcjonowanych siewek. Z nasion uzyskanych z ubiegłorocznego programu krzyżowań uzyskano 184 siewki. Część materiału zostanie wysadzona w kwaterach selekcyjnych. W karkasie utrzymywano (Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w Prusach) zdrowe rośliny genotypu D3-I-40 (przed wpisaniem do rejestru odmian) oraz przygotowano materiał roślinny klonów hodowlanych do testów ELISA. Hodowla czereśni: Wykonano 65 kombinacji zapyleń, w których użyto 17 form rodzicielskich. Zapylono kwiaty uzyskując 822 owoce, z których otrzymano 449 nasion. Z nasion uzyskanych z programów zapyleń wykonanych w 2009 i 2010 roku, uzyskano 60 siewek. Trzydzieści siedem z nich osiągnęło odpowiednią wielkość i zostało posadzone w kwaterze selekcyjnej Sadu Doświadczalnego w Dąbrowicach. Pozostałe 23 szt. zostały umieszczone w piwnicy szkółkarskiej. Wiosną 2012 roku, zostaną ponownie posadzone w tunelu foliowym. Prowadzono uprawę oraz ocenę siewek i genotypów, rosnących w kwaterze selekcyjnej. Hodowla brzoskwini: Wykonano 32 kombinacje zapyleń, w których użyto 20 formy rodzicielskie. Zapylono kwiatów uzyskując 441 pestek, z których otrzymano 437 nasion. Z nasion uzyskanych z programu krzyżowań wykonanych w 2009 i 2010 roku uzyskano 78 siewek. Siewki te jeszcze nie osiągnęły odpowiedniej wielkości do wysadzenia ich w kwaterze selekcyjnej. Wiosną 2012 roku, zostaną ponownie posadzone w tunelu foliowym. Dokonano oceny przezimowania oraz obserwację terminu i intensywności owocowania 17 klonów, 141 siewek i 145 odmian w kwaterze selekcyjnej siewek i w kolekcji odmianowej. Rozmnożono 6 pojedynków wyselekcjonowanych w ubiegłym roku oraz wyselekcjonowano 2 kolejne. Wiosną, w kwaterze selekcyjnej posadzono 60 siewek, wyprodukowanych w roku Utrzymywano w karkasie (Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w Prusach) zdrowe rośliny genotypów Nr 3754 i S-KW oraz przygotowano materiał roślinny klonów hodowlanych do testów ELISA. Hodowla moreli: Z powodu uszkodzeń pąków kwiatowych przez mrozy zimowe wykonano tylko 7 kombinacji zapyleń, w których użyto 9 form rodzicielskich. W wyniku zapylenia 742 kwiatów uzyskano 45 pestek, z których otrzymano 42 nasiona. Z nasion uzyskanych z ubiegłorocznego programu krzyżowań uzyskano 2111 siewek. Jesienią, posadzono w kwaterze selekcyjnej Sadu Doświadczalnego w Dąbrowicach, a pozostałe 315 sztuk, które nie osiągnęły odpowiedniej wielkości umieszczono w piwnicy szkółkarskiej. Rozmnożono 10 pojedynków wyselekcjonowanych w ubiegłym roku, które zostaną posadzone jesienią w kwaterze selekcyjnej. Wykonano ocenę przezimowania i kwitnienia 393 siewek, 40 klonów i 117 odmian w kwaterze selekcyjnej siewek i w kolekcji odmianowej. Wiosną posadzono 212 siewek wyprodukowanych w 2010 roku. Utrzymywano w karkasie (Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w Prusach) zdrowe rośliny genotypów A-4, I-48 i I-69 oraz przygotowano materiał roślinny klonów hodowlanych do testów ELISA. Hodowla porzeczki czarnej: Wykonano program krzyżowań, obejmujący 63 kombinacje zapyleń, z użyciem 28 form rodzicielskich, zapylono kwiatów, uzyskano owoców i uzyskano około nasion. Wiosną z nasion z ubiegłorocznego programu krzyżowań wyprodukowano siewki, które poddano sztucznej inokulacji zarodnikami amerykańskiego mączniaka agrestu. Odporne siewki (3.598 szt.) posadzono w kwaterze selekcyjnej (PS ) na polu Sadu Pomologicznego (ul. Podleśna) do dalszej oceny i selekcji. Wykonano wstępną ocenę siewek posadzonych wiosną 2008 roku na polu 325

124 selekcyjnym (PS ) pod kątem wrażliwości kwiatów na przymrozki wiosenne. Jesienią wszystkie pojedynki wysadzono w kolekcji klonów (KK- PC 2010) na polu Sadu Doświadczalnego w Dąbrowicach. W drugiej połowie września pobrano sadzonki zdrewniałe ( sztobry ) z wcześniej wyselekcjonowanych klonów hodowlanych rosnących w kolekcji klonów, w celu ich rozmnożenia. W sumie pobrano sadzonki z 87 wartościowych klonów posadzonych w 2003 (KK-2003) 47 klonów oraz w 2004 (KK-2004) 40 klonów. Późną jesienią zlikwidowano najstarszą kwaterę hodowlaną kolekcję odmian i klonów hodowlanych założonych w 2003 i Zastosowano herbicydy doglebowe na wszystkich polach (kwaterach) hodowlanych siewek i kolekcji klonów i odmian porzeczki czarnej. Hodowla agrestu: Wykonano program krzyżowań obejmujący 36 kombinacji zapyleń, wykorzystano 14 form rodzicielskich, zapylono kwiaty, uzyskano 1.051owoców i około nasion. Wyprodukowano siewek z nasion pochodzących z ubiegłorocznego programu krzyżowań i posadzono je w kwaterze selekcyjnej na polu Sadu Pomologicznego (ul. Podleśna). Wykonano wstępną ocenę siewek w kwaterze hodowlanej założonej w 2008 roku (PS-AGR ) w SD w Dąbrowicach. Wykonano ocenę i wstępną selekcję najwartościowszych klonów agrestu w kolekcji klonów założonych w latach 2006 i W sumie wyselekcjonowano 20 klonów agrestu, które po rozklonowaniu (rozmnożeniu wegetatywnym przez odkłady) będą wysadzone do kolekcji klonów (KK- 2011). Jesienią dosadzono wcześniej wyselekcjonowane klony w kolekcji klonów. Zastosowano herbicydy doglebowe na wszystkich polach (kwaterach) hodowlanych siewek oraz kolekcji klonów i odmian agrestu. Hodowla borówki wysokiej: Wykonano kolejny, obszerny program krzyżowań obejmujący 81 kombinacji zapyleń, wykorzystując 18 form rodzicielskich, zapylono kwiatów, uzyskano owoców i około nasion. W warunkach szklarniowych wyprodukowano 995 siewek z nasion pochodzących z programu krzyżowań wykonanego wiosną 2009 roku. Siewki te wiosną 2011 roku wysadzono w kwaterze selekcyjnej (PS1- BOR 2011) na polu w SD w Dąbrowicach. Kolejną populację siewek uzyskano z nasion z ubiegłorocznego programu zapyleń (bez stratyfikacji). W sumie uzyskano siewek z 69 kombinacji krzyżowań. Wyprodukowane siewki w warunkach szklarniowych w końcu sierpnia 2011 roku wysadzono w kwaterze selekcyjnej (PS2-BOR 2011) do dalszej oceny i selekcji. W tunelu foliowym w Sadzie Pomologicznym w Skierniewicach posadzono w pojemnikach jutowych krzewy 29 odmian, które stanowią hodowlaną kolekcję form rodzicielskich borówki wysokiej. Odmiany te wykorzystywane będą jako potencjalne formy rodzicielskie w przyszłych programach krzyżowań. Z kolekcji form rodzicielskich pobrano materiał do identyfikacji 32 genotypów, reprezentujących różne odmiany. Wyizolowano z nich materiał genetyczny i rozpoczęto analizy identyfikacyjne (testy oparte na PCR). Wykonano analizę DNA 32 genotypów borówki amerykańskiej (15 odmian, 2-4 źródła jej pochodzenia) metodą ISSR z 18 starterami. Polimorficzne fragmenty DNA uzyskano w reakcji amplifikacji z 12 starterami. W reakcji amplifikacji z 4 starterami obserwowano odmienne wzory uzyskane w obrębie tej samej odmiany ale o różnych źródłach pochodzenia. Jesienią (k. października) uzupełniono wypady krzewów w kolekcji odmian w warunkach polowych i w pojemnikach w tunelu foliowym. Zastosowano ściółkę z trocin w rzędy krzewów rosnących w kolekcji odmian borówki wysokiej. Hodowla maliny: W Sadowniczym Zakładzie Doświadczalnym Instytutu Ogrodnictwa Sp. z o.o. Brzezna wykonano 70 kombinacji krzyżowań, uzyskano owoców. W styczniu przeprowadzono skaryfikację i stratyfikację oraz wysiew nasion. Uzyskano siewek. W lutym rozpoczęto produkcję siewek w szklarni. Siewki wysadzono na polowe kwatery selekcyjne 11 lipca 2011 roku. W czerwcu 2011 roku nastąpiła pierwsza ocena owocowania siewek i selekcja pojedynków. Selekcja została przeprowadzona wśród siewek pochodzących z kombinacji krzyżowań wykonanych w 2008 i 2009 roku. Wyselekcjonowano 42 pojedynki. 326

125 Oceniano plonowania klonów maliny owocujących na tegorocznych pędach w doświadczeniu z odmianą standardową Polka. W sezonie wegetacyjnym 2011 roku prowadzono pielęgnację siewek na polu selekcyjnym, w kolekcji klonów i odmian oraz w doświadczeniach porównawczych. Założono nowe doświadczenie odmianowo-porównawcze z odmianą standardową Polka, w której ocenie zostanie poddanych 7 klonów owocujących na tegorocznych pędach. Hodowla truskawki: Wykonano program krzyżowań obejmujący 61 kombinacji zapyleń, z udziałem 40 form rodzicielskich o wysokiej jakości owoców i małej podatności na choroby liści i systemu korzeniowego, w tym 4 genotypów powtarzających owocowanie w okresie letniojesiennym. Ogółem zapylono kwiatów, a otrzymano owoców i około nasion. Nasiona z 21 kombinacji krzyżowań wysiano 21 lipca 2011; do końca września wyprodukowano z nich siewek. Z nasion z programu krzyżowań z ub. roku wyprodukowano wiosną siewek. W kwaterze selekcyjnej posadzono także siewki, wyprodukowane jesienią ub. roku i przetrzymywane przez okres zimy w tunelu foliowym. Wykonano ocenę owocujących siewek w kwaterze selekcyjnej, wyselekcjonowano 107 pojedynków. Oceniono plonowanie i jakość owoców 456 klonów rosnących w kolekcji klonów, do dalszych etapów hodowli wyselekcjonowano i rozmnożono 41 klonów. Wykonano testy biologiczne i serologiczne (ELISA) na obecność chorób wirusowych w 199 roślinach, należących do 21 odmian i klonów hodowli IO. Analizie molekularnej (testy identyfikacyjne oparte na PCR) poddano nowe odmiany i klony oraz ich formy rodzicielskie ( Paladyn, Grandarosa, T , T , Pandora, Marmolada, Granda, Camarosa, Panon, Vikat, Sophie ) w celu opracowania metek identyfikacyjnych oraz określenia statusu mieszańca z planowanego zapylenia. Przygotowano materiał genetyczny i rozpoczęto testy ISSR-PCR. Przygotowano w kulturach in vitro 20 odmian i gatunków, stanowiących potencjalne formy rodzicielskie w programie krzyżowań do zakażeń Verticillium dahliae w kontrolowanych warunkach szklarniowych w celu precyzyjnej oceny stopnia ich tolerancji na werticyliozę. Namnażanie klonów hodowlanych i odmian truskawki w kulturach in vitro: - 41 nowych klonów, oznaczonych symbolem GL, wysadzono do doniczek (217 roślin, 209 pędów do dalszego rozmnażania roślin (odmiany z kolekcji i klony 9, 30 i 23) do badań hodowlanych - namnożono w szkle i wysadzono do szklarni w ramach tworzenia kolekcji gatunków z rodzaju Fragaria 68 roślin F. chiloensis ssp. Chiloensis forma patagonica Leg. Röntzsch, Chile 6/4, 70 roślin F. chiloensis Yaquina Chile USA 4, 65 roślin F. virginiana ssp. glauca USA 7, 63 rośliny F. vesca ssp. vesca Korsika leg. Olbricht, 62 rośliny F. nubicola St.96,4-6, 60 roślin F. iinumae St.95,6-1. Hodowla podkładek wegetatywnych dla jabłoni: Wykonano 8 kombinacji krzyżowań, w których użyto 11 form rodzicielskich, łącznie zapylono kwiatów, otrzymano 250 owoców, z których wydobyto nasiona. Do zapyleń włączono słabo rosnącą podkładkę CG 16, wyhodowaną w Nowojorskiej Stacji Doświadczalnej w Genevie (USA), odporną na zarazę ogniową i zgniliznę pierścieniową podstawy pnia. Z nasion uzyskanych z programu krzyżowań wykonanego w roku ubiegłym wyprodukowano 123 siewki. W mateczniku posadzono wyselekcjonowane w roku ubiegłym pojedynki (134/210, 135/2010, 136/2010, 137/2010, 138/2010, 139/2010, 140/2010, 141/2010, 142/2010) o wysokiej zdolności ukorzeniania, tworzących wzniosłe i bezcierniste lub nieznacznie cierniste pędy. Rozpoczęto ocenę zdolności ukorzenienia siewek. Siewki pochodzące z zapyleń wykonanych w 2005, 2006 i 2008 roku przycięto wiosną na wysokości około 5 cm nad powierzchnią gleby. Wyrastające pędy obsypano trocinami i glebą na początku czerwca. Obsypywanie powtórzono po 2 tygodniach. Jesienią po odgarnięciu trocin i gleby oceniono zdolność ukorzenienia wyrastających pędów, stosując pięciostopniową skalę bonitacyjną, gdzie 1 327

126 oznacza brak korzeni, 5 bardzo dobre ukorzenienie. Wyselekcjonowano 26 siewek (PJ- 143/11, PJ-144/11, PJ-145/11, PJ-146/11, PJ-147/11, PJ-148/11, PJ-149/11, PJ-150/11, PJ- 151/11, PJ-152/11, PJ-153/11, PJ-154/11, PJ-155/11, PJ-156/11, PJ-157/11, PJ-158/11, PJ- 159/11, PJ-160/11, PJ-161/11, PJ-162/11, PJ-163/11, PJ-164/11, PJ-165/11, PJ-166/11, PJ- 167/11, PJ-168/11) o wysokiej zdolności ukorzeniania, tworzących wzniosłe i bezcierniste lub nieznacznie cierniste pędy. Hodowla podkładek wegetatywnych dla śliwy: Wykonano 7 kombinacji zapyleń z użyciem 8 form rodzicielskich. W programie krzyżowań wykorzystano odmianę Jojo, odporną (nadwrażliwą) na szarkę. Zapylono kwiatów, z których uzyskano 44 nasiona. Z ubiegłorocznego programu zapyleń uzyskano 114 siewek, które wiosną posadzono w belgijce. Oceniono rośliny rosnące w mateczniku. W 2011r. matecznik był zalewany z powodu bardzo dużych opadów deszczu. Szczególnie dobrze zalewanie przetrwały klony: PS 11 i PS 77 oraz PS0401/4/07, PS0402/5/07, PS0208/8/07, PS0208/9/07, PS0208/10/07, PS0604/10/26, które dobrze się ukorzeniały i miały małą ciernistość. Obecnie w mateczniku rośnie i jest oceniane 165 klonów. Podzadanie 2. Opracowanie cech biologicznych oraz wymagań agrotechnicznych wyhodowanych genotypów (odmian) przed ich wdrożeniem do produkcji sadowniczej (doświadczenia odmianowo-porównawcze). W ramach podzadania 2 prowadzono 17 doświadczeń odmianowo-porównawczych: 1. doświadczenie odmianowo-podkładkowe (Jabłoń 1/2011) 2 odmiany jabłoni ( Ligol i Ligol Redspur ) x 5 podkładek (M.9, M.26, P 14, MM.106, Antonówka) 2. doświadczenie odmianowo-podkładkowe (Jabłoń 2/2011) 2 klony i odmiana jabłoni ( J , J i Pinova ) x 4 podkładki (M.9, M.26, P 14, P 67) 3-5. doświadczenia odmianowo-porównawcze z nowymi odmianami śliwy Kalipso (Śliwa 1/2007), Polinka (Śliwa 2/2007) i Emper (Śliwa 3/2007) na podkładkach Ałycza i Węgierka Wangenheima 6. doświadczenie odmianowo-porównawcze z nową odmianą wiśni Galena na 2 podkładkach Antypka i F12/1 (Wiśnia 1/2007) 7. doświadczenie odmianowo-porównawcze z nowym klonem czereśni na podkładkach Gisela 5 i F12/1 (Czereśnia 1/2009) 8. doświadczenie odmianowo-porównawcze z nowym klonem hodowlanym moreli Taja (Morela 1/2008) doświadczenia odmianowo-porównawcze z 17 klonami maliny (Malina 1/2011 i Malina 2/2011) doświadczeń odmianowo-porównawczych z 90 klonami truskawki (Truskawka 1/2009, Truskawka 2/2009, Truskawka 3/2009, Truskawka 1/2010, Truskawka 1/2011) 16. doświadczenie podkładowo-odmianowe (Podkładki dla jabłoni 1/2011) 2 podkładki (P 68 i M.9) x 4 odmiany ( Ligol, Ligolina, Melfree i Jonagold ), 17. doświadczenie podkładowo-odmianowe (Podkładki dla śliwy 1/2007) 3 klony podkładek wegetatywnych (PS 11, PS 45 i PS 77) x 2 odmiany śliwy ( Węgierka Zwykła i Kalipso ). JABŁOŃ W doświadczeniu odmianowo-porównawczym Jabłoń 1/2011 w Sadzie Pomologicznym w Skierniewicach w 2011 roku oceniono siłę wzrostu drzew wyrażoną jako pole przekroju 328

127 poprzecznego pnia i intensywność kwitnienia odmiany Ligol Redspur, rosnącej na pięciu podkładkach (M.9, M.26, P 14, MM.106, Antonówka). Odmianą standardową był Ligol. Wyniki tej oceny przedstawiono w tabeli 1 i 2. Tabela 1. Pole przekroju porzecznego pnia PPPP (cm 2 ) doświadczenie Jabłoń 1/2011 Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 r. Podkładka Lp. Odmiana M.9 M.26 P14 MM.106 Antonówka 1 Ligol Redspur 10,21 10,65 10,97 11,89 12,76 2 Ligol 11,34 11,87 12,23 13,77 14,91 Tabela 2. Intensywność kwitnienia (skala bonitacyjna 1-5) doświadczenie Jabłoń 1/2011 Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 r. Podkładka Lp. Odmiana M.9 M.26 P14 MM.106 Antonówka 1 Ligol Redspur 2,8* 2,5 1,8 1,6 1,5 2 Ligol 3,0 2,6 2,1 1,8 1,7 Objaśnienie: * intensywność kwitnienia, skala bonitacyjna 1-5, gdzie: 1 brak kwiatów, 2 słabe kwitnienie, 3 średnie kwitnienie, 4 obfite kwitnienie, 5 bardzo obfite kwitnienie. Tabela 3. Plon w kg/drzewo i masa 1 owocu (g) doświadczenie Jabłoń 1/2011 Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 r. Plon [kg/drzewo] Masa owocu [g] Lp. Odmiana Podkładka M.9 M.26 P14 MM.106 Antonówka M.9 M.26 P14 MM.106 Antonówka 1 Ligol Redspur 1,4 1,2 1,1 0,9 1, Ligol 1,2 0,9 0,9 0,9 1, Siła wzrostu drzewek wyrażona polem przekroju poprzecznego pnia wykazała, że niezależnie od zastosowanej podkładki drzewka odmiany Ligol Redspur rosły słabiej w porównaniu do odmiany standardowej Ligol (tab. 1). Wzrost drzewek obu odmian zależał jednak od zastosowanej podkładki. Jak można było oczekiwać najsłabiej rosły drzewka na karłowej podkładce M.9, nieco silniej na podkładkach półkarłowych M.26 i P 14, a najsilniej na podkładkach silnie rosnących MM.106 i Antonówka. Wyniki oceny intensywności kwitnienia drzewek w roku 2011 przedstawiono w tabeli 2. Karłowa podkładka M.9 najsilniej stymulowała wczesne wchodzenie w owocowanie obu odmian. Odmiana Ligol Redspur kwitła mniej intensywnie niezależnie od podkładki, na której była naszczepiona, niż drzewka odmiany standardowej Ligol. Ponadto na tym etapie badań zarysował się korzystny wpływ podkładek M.9 i M.26 na kwitnienie tej odmiany. Podkładki w zbliżony sposób wpływały na plonowanie i wielkość owoców naszczepionych odmian w pierwszym roku owocowania, gdy zaowocowało tylko 52% drzewek (tab. 3). 329

128 W doświadczeniu odmianowo-porównawczym Jabłoń 2/2011 w Sadzie Pomologicznym w Skierniewicach w 2011 roku oceniono siłę wzrostu drzew wyrażoną jako pole przekroju poprzecznego pnia klonów J ( Breaburn x Pinova ) i J ( Breaburn x Pinova ) hodowli IO, rosnących na czterech podkładkach (M.9, M.26, P 14, P 67). Odmianą standardową była Pinova. Wyniki tej oceny przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Pole przekroju porzecznego pnia PPPP (cm 2 ) doświadczenie Jabłoń 2/2011 Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 r. Podkładka L.p. Odmiana M.9 P 67 M.26 P14 1 J ,07 8,35 8,81 9,33 2 J ,39 7,62 8,12 8,87 3 Pinova 8,28 8,51 9,02 9,71 Siła wzrostu drzewek wyrażona polem przekroju poprzecznego pnia w pierwszym roku po posadzeniu (rok 2011) wykazała, że niezależnie od zastosowanej podkładki drzewka klonów J i J rosły słabiej w porównaniu do odmiany standardowej Pinova (tab. 1). Wzrost drzewek obu odmian zależał jednak w takim samym stopniu od zastosowanej podkładki. Jak można było oczekiwać najsłabiej rosły drzewka na karłowej podkładce M.9, nieco silniej na podkładce karłowej P 67, jeszcze silniej na podkładkach półkarłowych M.26 i P 14. ŚLIWA W doświadczeniu odmianowo-porównawczym w Sadzie Doświadczalnym w Dąbrowicach w 2011 roku oceniono trzy nowe wczesne odmiany śliwy: Kalipso (Śliwa 1/2007), Polinka (Śliwa 2/2007) i Emper (Śliwa 3/2007). Odmiany te zaszczepione na podkładkach Ałycza i Węgierka Wangenheima porównywane są z odmianami: Cacacnska Lepotica, Opal, Cacacnska. Rana, Węgierka Dąbrowicka, Herman i Empress. Doświadczenie Śliwa 1/2007 prowadzone jest z odmianą Kalipso, odmianami standardowymi są formy rodzicielskie, z której się wywodzi, tj. Opal i Cacacnska Lepotica. W okresie wegetacyjnym wykonano pomiary obwodu pnia i obserwacje terminu dojrzewania, a także określono plonowanie i średnią masę owoców (tab. 5). Tabela 5. Obwód pnia (cm) i plon (kg/drzewo) doświadczenie Śliwa 1/2007 Sad Doświadczalny Dąbrowice 2011 r. Rząd I Obwód pnia [cm] Plon [kg/drzewo] Termin dojrzewania Średnia masa owocu [g] Kalipso/Ałycza 16, Kalipso/Węg. Wang. 15, Opal/Ałycza 18, Opal/Węg. Wang. 17, Cac. Lepotica/Ałycza 19, Cac. Lepotica/Węg. Wang. 14,

129 Owoce odmiany Kalipso dojrzałość zbiorczą uzyskała razem z odmianą Opal i dwa tygodnie wcześniej od odmiany Cacacnska Lepotica. W 2011 roku nie zaobserwowano różnic w terminach dojrzewania owoców odmian ze względu na to, na jakiej podkładce rosną. Wystąpiły natomiast różnice w dojrzewaniu pomiędzy poszczególnymi odmianami. Odmiany Opal i Kalipso dojrzewały w jednym terminie tj , a Cacanska Lepotica dojrzała dwa tygodnie później (5.08) Owoce odmiany Kalipso charakteryzowały się lepszym smakiem oraz jakością owoców, niż odmiany Opal i Cacacnska Lepotica. Doświadczenie Śliwa 2/2007 prowadzone jest z odmianą Polinka, a odmianami standardowymi są Cacanska Lepotica i Węgierka Dąbrowicka. W okresie wegetacyjnym wykonano pomiary obwodu pnia i obserwacje terminu dojrzewania, a także określono plonowanie i średnią masę owoców (tab. 6). Tabela 6. Obwód pnia (cm) i plon (kg/drzewo) doświadczenie Śliwa 2/2007 Sad Doświadczalny Dąbrowice 2011 r. Rząd II Obwód pnia [cm] Plon [kg/drzewo] Termin dojrzewania Średnia masa owocu [g] Polinka (SL03)/ Ałycza 21, Polinka (SL03)/Węg. Wang. 15, W. Dąbrowicka/Ałycza 25, W. Dąbrowicka/Węg. Wang. 17, Cac. Lepotica/Ałycza 19, Cac. Lepotica/Węg. Wang. 14, Odmiana Polinka wcześnie wchodziła w okres owocowania, tj. cztery dni wcześniej niż odmiana Cacanska Lepotica. Odmiana ta charakteryzowała się także owocami o największej masie. Polinka nie ustępowała smakiem i wyglądem Węgierce Dąbrowickiej. W 2011 roku nie zaobserwowano różnic w terminach dojrzewania owoców odmian ze względu na to, na jakiej podkładce rosną. Jednakże odmiana Polinka dojrzewała o około dwa tygodnie wcześniej, niż odmiana Węgierka Dąbrowicka. Doświadczenie Śliwa 3/2007 prowadzone jest z odmianą Emper, a odmianami standardowymi są Herman, Empress i Cacanska Rana. W okresie wegetacyjnym wykonano pomiary obwodu pnia i obserwacje terminu dojrzewania, a także określono plonowanie i średnią masę owoców (tab. 7). Tabela 7. Obwód pnia (cm) i plon (kg/drzewo) doświadczenie Śliwa 3/2007 Sad Doświadczalny Dąbrowice 2011 r. Odmiana/podkładka Obwód pnia [cm] Plon [kg/drzewo] Termin dojrzewania Średnia masa owocu [g] Emper (SL13)/Ałycza 22, Emper (SL13)/Węg Wang. 20, Empress/Ałycza 19, Empress/Węg. Wang. 14, Herman/Ałycza 21, Herman/Węg. Wang. 16, Cac. Rana/Ałycza 19,86 0, Cac. Rana/Węg. Wang. 14,

130 Emper owocował osiem dni po odmianie Herman. Owoce tej odmiany charakteryzowały się lepszą, jakością i nie opadały tak jak owoce odmiany Herman. W 2011 roku nie zaobserwowano różnic w terminach dojrzewania owoców odmian ze względu na to, na jakiej podkładce rosną. WIŚNIA Prowadzono doświadczenie odmianowo-porównawcze z nową odmianą wiśni Galena (Wiśnia 1/2007). Odmiana Galena porównywana jest z odmianami Groniasta i Łutówka zaszczepionymi na podkładkach Antypka i F 12/1. Doświadczenie posadzono w 4 powtórzeniach po 3 rośliny na poletku w rozstawie 3,5 x 1,5 m w Sadzie Doświadczalnym w Dąbrowicach. W okresie wegetacyjnym przeprowadzono pomiary obwodu pnia oraz obserwacje intensywności kwitnienia, terminów dojrzewania owoców, a także plonowania i średniej masy owoców (tab. 8). Był to drugi rok owocowania. Tabela 8. Obwód pnia (cm) i plon (kg/drzewo) doświadczenie Wiśnia 1/2007 Sad Doświadczalny Dąbrowice 2011 r. Odmiana/podkładka Obwód pnia [cm] Intensywność kwitnienia (1-9) Plon [kg/drzewo] Termin dojrzewania Średnia masa owocu [g] 1-40/Antypka 15,25 6 0, ,7 1-40/F12/1 12,82 4 0, ,7 Łutówka/Antypka 15,17 8 1, ,9 Łutówka/F12/1 12, ,9 Groniasta/Antypka 16,75 7 0, ,3 Groniasta/F12/1 13,56 7 0, ,3 Najintensywniej kwitła odmiana Łutówka na Antypce, a największe owocowanie wykazała również odmiana Łutówka. Najwcześniej dojrzewał genotyp Galena 28 czerwca, a najpóźniej odmiana Łutówka 15 lipca. Odmiana Galena wydaje się być wartościowa ze względu na bardzo wczesne dojrzewanie i smak oraz wielkość owoców (średnio 4,7g). CZEREŚNIA W doświadczeniu odmianowo-porównawczym Czereśnia 1/2009 w Sadzie Doświadczalnym w Dąbrowicach wiosna 2011 roku intensywność kwitnienia klonu hodowlanego czereśni C-1 hodowli IO, rosnącego na podkładkach Gisela 5 i czereśni ptasiej F 12/1. Jesienią oceniono, także siłę wzrostu drzew wyrażoną średnicą pnia. Odmianą standardową była Buttnera Czerwona. Wyniki tej oceny przedstawiono w tabeli 9. Tabela 9. Średnica pnia i intensywność kwitnienia doświadczenie Czereśnia 1/2009 Sad Doświadczalny Dąbrowice 2011 r. Intensywność Średnica pnia Lp. Kombinacja kwitnienia [mm] (1-9)* 1 C-1 / F12/1 42,0 1,25 2 Buttnera Czerwona / F12/1 47,0 1,33 3 C-1 / G5 50,0 2,67 4 Buttnera Czerwona / G5 44,0 2,50 332

131 Objaśnienie: * intensywność kwitnienia, skala bonitacyjna 1-9, gdzie: 1-brak kwiatów, 3-kwitnienie słabe, 5-kwitnienie średnie, 7-kwitnienie obfite, 9-kwitnienie bardzo obfite Badane genotypy, rosły silniej i intensywniej kwitły na podkładce Gisela 5 niż na klonie czereśni ptasiej F12/1. Między genotypami nie było wyraźnych różnic w sile wzrostu i intensywności kwitnienia. MORELA W doświadczeniu odmianowo-porównawczym Morela 1/2008 w Sadzie Doświadczalnym w Dąbrowicach wiosną 2011 roku oceniono intensywność kwitnienia klonu TAJA na podkładce Ałycza. Odmianą standardową były Early Orange i Wczesna z Morden. Jesienią wykonano też ocenę siły wzrostu drzew wyrażoną średnicą pnia. Wyniki tej oceny przedstawiono w tabeli 10. Tabela 10. Średnica pnia i intensywność kwitnienia doświadczenie Morela 1/2008 Sad Doświadczalny Dąbrowice 2011 r. Intensywność Średnica pnia Lp. Kom inacja kwitnienia [mm] (1-9)* 1 TAJA/Ałycza 53,6 1,50 2 Early Orange/Ałycza 60,3 1,08 3 Wczesna z Morden/Ałycza 80,3 1,08 Objaśnienie: * intensywność kwitnienia, skala bonitacyjna 1-9, gdzie: 1-brak kwiatów, 3-kwitnienie słabe, 5-kwitnienie średnie, 7-kwitnienie obfite, 9-kwitnienie bardzo obfite Badany klon hodowlany Taja rósł słabiej na podkładce Ałycza niż standardowe odmiany Early Orange i Wczesna z Morden. Z powodu uszkodzenia pąków kwiatowych przez mrozy zimowe badane genotypy kwitły bardzo słabo. Najwięcej nieuszkodzonych pąków pozostało u klonu Taja. MALINA W doświadczeniu Malina 2/2011 zebrano plon z doświadczenia obejmującego klony maliny owocujące na tegorocznych pędach, gdzie odmianą standardową był malina Polka. Przedstawione wyniki stanowią pierwszy rok doświadczenia, dlatego plon z obu kombinacji zbierano tylko z pędów jednorocznych (tab. 11). Kombinacja I-zbiór owoców z pędów jednorocznych i dwuletnich Kombinacja II- zbiór owoców z pędów jednorocznych. 333

132 Tabela 11. Plonowanie i masa 100 owoców klonów hodowlanych maliny doświadczenie Malina 2/2011, Brzezna 2011 Plon ogólny kg/poletko Masa 100 owoców w g Udział plonu handlowego w % Odmiana/ ombinacja Klon Kombinacja 1 Kombinacja 2 Kombinacja 1 Kombinacja 1 Kombinacja 2 2 Polka 1,6 1,4 311,7 310,0 96,6 95,4 O7333 1,6 1,3 337,5 340, ,6 O7065 0,6 0,5 311,3 310,0 96,9 98,6 O7231 1,5 1, , ,4 O5041 1,2 1, ,7 98,2 98, ,7 0,7 334,2 333, ,0 O6431 0,2 0, , ,0 O , ,0 98,3 99,2 O6104 1,3 1, ,6 99,1 99,0 O7324 1,3-350,3-96,7 - O7221 1,4 1, ,5 99,3 100,0 O7271 1,8 1, , ,0 O7064 1,8 1,8 306,2 305,0 99,1 100,0 O7344 1,4 1,0 307,2 306,0 99,3 100,0 O7362 2,2 1, , ,0 O6071 0,2 0,3 283,8 282,0 98,4 98,4 O7693 1,6-349,1-98,2 - O7544 1,6 1,5 349,1 348,0 98,2 98,0 O7629 1,6 1,5 299,7 300, ,2 O5071 1,9 1, , ,0 O3071 1,8 1,8 312,4 312,0 98,3 99,6 O5421 0,7 0,6 308,4 308, ,8 O , , ,0 O7262 1,6 1, , ,0 O3341 1,2 0, ,0 96,2 96,0 O , , ,0 O5333 0,6 0, ,2 99,7 99,3 O7101 1,1 0, ,0 98,2 99,4 Największy plon uzyskał klon (2,2 kg/poletko), najniższy (0,2 kg/poletko) oraz (0,3 kg/poletko). Kilka klonów uzyskało plon równy lub wyższy od odmiany standardowej (07231, 06104, 07271, 07064, 07362, 07544, 07629, 05071, 03071). Brak danych w 2 kombinacji związany był z wpadnięciem roślin. TRUSKAWKA W doświadczeniu Truskawka 1/2009 oceniano wartość użytkową 19 klonów hodowlanych. W bieżącym roku oceniono następujące cechy: termin dojrzewania owoców, plon handlowy, masę owoców, ich podatność na szarą pleśń oraz jędrność (tab. 12), kształt i barwę owoców oraz zawartość w nich ekstraktu i wit. C (tab. 13), a także porażenie roślin przez choroby liści (tab. 14). Wyniki dla najbardziej interesujących klonów zamieszczono w tab. 12, 13 i

133 Tabela 12. Plonowanie i jakość owoców klonów hodowlanych truskawki doświadczenie Truskawka 1/2009, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Klon Indeks Faedi ego* Plon handlowy [g/pol.] Masa 1 owocu [g] Podatność na gnicie [%] Jędrność (N) Honeoye 1 0, ,30 0,0 2,19 S.Sengana 164, ,16 0,0 1,44 Elsanta 161, , 2 0,0 1,53 T , ,98 0,0 2,28 T , ,07 0,0 2,76 T , ,82 0,0 2,18 T , ,12 0,0 3,06 T , ,83 0,0 2,32 T , ,48 0,0 3,57 T , ,99 1,1 2,71 T , ,01 0,0 2,16 T , ,89 0,0 2,45 T GL 164, ,21 0,0 1,92 Objaśnienie: * oznacza liczbę dni od początku roku do zebrania 50% plonu handlowego Rok 2011 okazał się bardzo niekorzystny dla plonowania w/w klonów. Niskie temperatury zimą i bardzo silne podtopienie doświadczenia na skutek ulewnych dreszczów spowodowały silne uszkodzenia roślin, a w rezultacie drastycznie wpłynęły na obniżenie plonowania. W tych warunkach najwyższy plon oraz największe owoce uzyskano u klonu K Najbardziej jędrne były natomiast owoce klonów T i T Tabela 13. Jakość owoców klonów hodowlanych truskawki doświadczenie Truskawka 1/2009, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Lp. Odmiana / klon Kształt owoców Barwa owoców Zawartość ekstraktu (Brix) Zawartość wit. C [mg/100 ml] 1 Honeoye Szerokostożkowate Intensywnie czerwone 7, S.Sengana Kuliste Ciemn czerwone 7,82 42,17 3 Elsanta Sercowate Jasnoczerwone 8,87 42,50 4 T Wydłużony stożek Intensywnie czerwone 8,16 51,33 5 T Wydłużony stożek Intensywnie czerwone 8,65 49,00 6 T Stożkowate Intensywnie czerwone 8,12 50,83 7 T Klinowate Intensywnie czerwone 9, 5 52,00 8 T Stożkowato-ku iste Intensywnie czerwone 10,14 59,83 9 T Szeroko stożkowate Intensywnie czerwone 10,70 57,33 10 T Sercowato-kuliste Intensywnie czerwone 8,07 47,50 11 T Szeroko stożkowate Intensywnie czerwone 9,08 65,17 12 T Klinowate Intensywnie czerwone 9,12 61,83 13 T GL Szeroko stożkowate Jasnoczerwone 8,99 46,17 Najwyższy poziom ekstraktu stwierdzono w owocach klonów T i T Najwyższą zawartością witaminy C odznaczały się owoce klonu T Owoce większości klonów charakteryzowały się ponadto atrakcyjnym, stożkowatym lub szeroko 335

134 stożkowatym kształtem oraz pomarańczowo-czerwonym, jasnoczerwonym lub intensywnie czerwonym wybarwieniem skórki. Tabela 14. Porażenie roślin klonów hodowlanych truskawki przez choroby liści doświadczenie Truskawka 1/2009, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Lp. Odmiana / klon Biała plamistość liści* Stopień porażenia roślin Czerwona plamistość Mączniak prawdziwy* liści* 1 Honeoye 0,00 1,63 0,00 2 S.Sengana 0,00 2,17 0,00 3 Elsanta 0,00 2,50 1,00 4 T ,00 1,83 0,00 5 T ,00 2,17 0,00 6 T ,00 2,00 0,25 7 T ,00 2,50 0,00 8 T ,00 2,83 0,00 9 T ,00 2,33 0,00 10 T ,00 2,67 0,33 11 T ,00 2,25 0,00 12 T ,00 3,00 0,00 13 T GL 0,00 2,83 0,00 Objaśnienie: * - ocena w skali bonitacyjnej 0-5, gdzie 0 oznacza brak objawów choroby, 5 zamieranie roślin na skutek uszkodzeń spowodowanych przez patogen Patogenem, który w bieżącym roku w największym stopniu zainfekował rośliny, był: Diplocarpon earliana, sprawca czerwonej plamistości liści. Najbardziej podatnymi na tę chorobę klonami były: T , a następnie T i T GL. Na żadnej roślinie nie stwierdzono symptomów porażenia przez białą plamistość liści (której sprawcą jest Mycosphaerella fragariae), natomiast niewielkie objawy porażenia liści przez mączniaka prawdziwego truskawki (Sphaerotheca macularis) obserwowano tylko na roślinach odmiany Elsanta oraz klonów T i T W doświadczeniu Truskawka 2/2009 badano 17 klonów hodowlanych. Podobnie, jak w poprzednim doświadczeniu, w roku 2011 oceniono termin dojrzewania owoców, plon handlowy, masę owoców, ich podatność na szarą pleśń oraz jędrność (tab. 15), kształt i barwę owoców oraz zawartość w nich ekstraktu i wit. C (tab. 16), a także porażenie roślin przez choroby liści (tab. 17). Wyniki dla najbardziej interesujących klonów zamieszczono w tab. 15, 16 i

135 Tabela 15. Plonowanie i jakość owoców klonów hodowlanych truskawki doświadczenie Truskawka 2/2009, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Klon Indeks Faedi ego Plon handl. [g/pol.] Masa 1 owocu [g] Podatność na gnicie [%] Jędrność (N) Honeoye 161, ,20 0,0 2,26 S.Sengana 163, ,57 0,0 1,42 Elsanta 162, ,92 0,0 1,90 T , ,50 0,0 2,22 T , ,30 0,0 1,82 T , ,26 0,0 2,48 T , ,31 0,0 2,81 T , ,90 0,0 3,05 T GL 166, ,68 0,0 2,01 T GL 164, ,68 0,0 2,11 T GL 165, ,25 0,0 2,12 T GL 162, ,51 0,0 2,01 T GL 166, ,38 0,0 2,10 Objaśnienie: * oznacza liczbę dni od początku roku do zebrania 50% plonu handlowego Niskie temperatury zimą i silne podtopienie doświadczenia wiosną i latem spowodowały silne uszkodzenia roślin, a w rezultacie drastycznie wpłynęły na obniżenie plonowania. W tych warunkach najwyższy plon uzyskano u klonu T GL. Największe owoce wytworzył klon T , najbardziej jędrne były natomiast owoce klonu T Tabela 16. Jakość owoców klonów hodowlanych truskawki doświadczenie Truskawka 2/2009, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Lp. Odmiana / klon Kształt owoców Barwa owoców Zawartość ekstraktu (Brix) Zawartość wit. C [mg/100 ml] 1 Honeoye Szerokostożkowate Intensywnie czerwone 7,77 42,50 2 S.Sengana Kuliste Ciemnoczerwone 8,02 39,67 3 Elsanta Sercowate Jasnoczerwone 8,79 45,00 4 T Sercowato-kuliste Intensywnie czerwone 7,48 47,83 5 T Klinowate Intensywnie czerwone 7,44 45,83 6 T Szeroko klinowate Intensywnie czerwone 7,86 42,00 7 T Wydłużony stożek Jasnoczerwone 7,06 58,00 8 T Wydłużony stożek Pomarańcz.-czerwone 8,47 50,00 9 T GL Sercowato-kuliste Ciemnoczerwone 10,29 48,00 10 T GL Kulisto-spłaszczone Intensywnie czerwone 9,64 50,17 11 T GL Sercowato-kuliste Pomarańcz.-czerwone 9,16 57,67 12 T GL Sercowato-kuliste Intensywnie czerwone 9,49 46,83 13 T GL Sercowato-kuliste Intensywnie czerwone 6,64 45,17 Najwyższy poziom ekstraktu stwierdzono w owocach klonu T GL, a następnie T GL, T GL i T GL. Najwyższą zawartością witaminy C odznaczały się owoce klonówt i T GL. Owoce większości klonów charakteryzowały się ponadto atrakcyjnym, stożkowatym lub szeroko stożkowatym kształtem oraz pomarańczowoczerwonym, jasnoczerwonym lub intensywnie czerwonym wybarwieniem skórki. 337

136 Tabela 17. Porażenie roślin klonów hodowlanych truskawki przez choroby liści doświadczenie Truskawka 2/2009, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Lp. Odmiana / klon Biała plamistość liści* Stopień porażenia roślin Czerwona plamistość Mączniak prawdziwy* liści* 1 Honeoye 0,00 1,67 0,00 2 S.Sengana 0,00 1,83 0,00 3 Elsanta 0,00 1,00 0,00 4 T ,00 1,25 0,00 5 T ,00 1,67 0,00 6 T ,00 1,83 0,17 7 T ,00 1,50 0,00 8 T ,00 2,50 0,00 9 T GL 0,00 3,00 0,00 10 T GL 0,00 2,25 0,50 11 T GL 0,00 2,25 0,00 12 T GL 0,00 1,50 0,00 13 T GL 0,00 2,50 0,00 Objaśnienie: * - ocena w skali bonitacyjnej 0-5, gdzie 0 oznacza brak objawów choroby, 5 zamieranie roślin na skutek uszkodzeń spowodowanych przez patogen Patogenem, który w bieżącym roku w największym stopniu zainfekował rośliny, był: Diplocarpon earliana, sprawca czerwonej plamistości liści. Najbardziej podatne na tę chorobę były rośliny klonu T GL. Na żadnej roślinie nie stwierdzono symptomów porażenia przez białą plamistość liści (której sprawcą jest Mycosphaerella fragariae), natomiast niewielkie objawy porażenia liści przez mączniaka (Sphaerotheca macularis) obserwowano tylko na roślinach klonów T GL oraz T W doświadczeniu Truskawka 3/2009 oceniano klon hodowlany powtarzający owocowanie. Oceniono termin dojrzewania owoców, plon handlowy, masę owoców, ich podatność na szarą pleśń oraz jędrność (tab. 18), kształt i barwę owoców oraz zawartość w nich ekstraktu i wit. C (tab. 19), a także porażenie roślin przez choroby liści (tab. 20). Tabela 18. Plonowanie i jakość owoców klonów hodowlanych truskawki doświadczenie Truskawka 3/2009, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Klon Faedi Index Plon handl. [g/pol.] Masa 1 owocu [g] Podatność na gnicie [%] Jędrność (N) Selva 161,8 310,2 7,70 0,0 2,96 Albion 162,3 273,3 7,43 0,0 3,55 T ,3 54,6 8,53 0,0 3,17 Niskie temperatury zimą 2010/2011 i bardzo obfite opady deszczu wiosną i latem 338

137 spowodowały silne uszkodzenia roślin, a w rezultacie drastycznie wpłynęły na obniżenie plonowania, zarówno badanego klonu, jak i odmian standardowych. Klon T plonował bardzo słabo z uwagi na zalanie tych poletek wodą. Tabela 19. Jakość owoców klonów hodowlanych truskawki doświadczenie Truskawka 3/2009, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Lp. Odmiana / klon Kształt owoców Barwa owoców Zawartość ekstraktu (Brix) Zawartość wit. C [mg/100 ml] 1 Selva Szeroko stożkowate Pomarańcz.-czerwone 7,05 45,33 2 Albion wydłużony stożek Intensywnie czerwone 7,67 59,00 3 T Szeroko stożkowate Intensywnie czerwone 8,70 45,25 Badany klon posiadał szeroko stożkowate owoce o intensywnie czerwonej barwie, bogatsze w substancje rozpuszczalne (ekstrakt) niż owoce odmiany Selva. Tabela 20. Porażenie roślin klonów hodowlanych truskawki przez choroby liści doświadczenie Truskawka 3/2009, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Lp. Stopień porażenia roślin Odmiana / Biała plamistość Czerwona plamistość klon Mączniak prawdziwy* liści* liści* 1 Selva 0,00 1,33 0,00 2 Albion 0,00 2,50 0,00 3 T ,00 1,25 0,00 Objaśnienie: * - ocena w skali bonitacyjnej 0-5, gdzie 0 oznacza brak objawów choroby, 5 zamieranie roślin na skutek uszkodzeń spowodowanych przez patogen Na roślinach badanych genotypów stwierdzono objawy porażenia liści przez czerwoną plamistość, której sprawcą jest grzyb Diplocarpon earliana,. Rośliny klonu T , podobnie jak odmiany standardowej Selva, były słabiej porażone przez tę chorobę, niż rośliny odmiany Albion. Na roślinach żadnego z badanych genotypów nie stwierdzono symptomów porażenia przez białą plamistość liści (której sprawcą jest Mycosphaerella fragariae) i mączniaka prawdziwego truskawki (Sphaerotheca macularis). W doświadczeniu Truskawka 1/2010 badano 26 klonów hodowlanych. Oceniono termin dojrzewania owoców, plon handlowy, masę owoców, ich podatność na szarą pleśń oraz jędrność (tab. 21), kształt i barwę owoców oraz zawartość w nich ekstraktu i wit. C (tab. 22), a także porażenie roślin przez choroby liści (tab. 23). Wyniki dla najbardziej interesujących klonów zamieszczono w tab. 21, 22 i 23. Tabela 21. Plonowanie i jakość owoców klonów hodowlanych truskawki doświadczenie Truskawka 1/2010, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Klon Faedi Index Plon handl. [g/pol.] Masa 1 owocu [g] Podatność na gnicie [%] Jędrność (N) Honeoye 163,9 211,8 9,01 0,0 2,63 S.Sengana 164,7 94,4 5,26 0,0 1,47 Elsanta 163,4 322,0 9,42 0,0 1,79 T ,2 271,9 13,60 0,0 2,92 339

138 T ,9 148,2 7,02 0,0 1,98 T ,0 24,6 12,30 0,0 3,82 T ,0 19,6 19,60 0,0 - T-08009GL 164,6 371,0 15,46 0,0 2,54 T-08029GL 164,7 264,8 11,98 0,0 3,06 T-08076GL 164,7 70,1 14,50 33,3 2,19 T-08090GL 166,0 37,8 8,86 0,0 1,39 T-08120GL 166,0 29,9 9,97 0,0 5,36 T-08128GL 166,5 320,1 11,86 0,0 2,51 Ww. klony rosły na polu obok doświadczeń omawianych wcześniej i doświadczenie to również bardzo ucierpiało na skutek bardzo silnych opadów deszczu wiosną i latem. Najwyższy plon uzyskano u klonów T-08009GL oraz T-08128GL. Owoce kilku klonów (T , T , T , T , T-08006GL, T-08008GL, T-08009GL, T GL, T-08076GL, T-08077GL, T-08128GL) były większe od owoców odmiany Elsanta. Największymi owocami odznaczał się klon T , najbardziej jędrne były natomiast owoce klonu T-08120GL. Tabela 22. Jakość owoców klonów hodowlanych truskawki doświadczenie Truskawka 1/2010, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Lp. Odmiana / klon Kształt owoców Barwa owoców Zawartość ekstraktu (Brix) Zawartość wit. C [mg/100 ml] 1 Honeoye Szerokostożkowate Intensywnie czerwone 8,04 45,00 2 S.Sengana Kuliste Ciemnoczerwone 8,53 43,25 3 Elsanta Sercowate Jasnoczerwone 12,14 43,67 4 T Kulisto-spłaszczone Jasnoczerwone 8,40 59,75 5 T Szeroko stożkowate Intensywnie czerwone 9,67 62,67 6 T Szeroko stożkowate Różowo-czerwone 7,66 38,00 7 T Wydłużony stożek Pomarańczowo-czerwone T-08009GL Wydłużony stożek Pomarańczowo-czerwone 8,86 56,00 9 T-08029GL Wydłużony stożek Intensywnie czerwone 12,50 54,5 10 T-08076GL Szeroko stożkowate Intensywnie czerwone 7,06 39,00 11 T-08090GL Szeroko klinowate Intensywnie czerwone 12,87 40,50 12 T-08120GL Szeroko stożkowate Intensywnie czerwone 10,28 39,00 13 T-08128GL Szeroko stożkowate Pomarańczowo-czerwone 9,46 44,17 Najwyższy poziom ekstraktu stwierdzono w owocach klonów T GL i T-08029GL. Najwyższą zawartością witaminy C odznaczały się owoce klonu T Owoce większości klonów charakteryzowały się ponadto atrakcyjnym, stożkowatym lub szeroko stożkowatym kształtem oraz pomarańczowo-czerwonym, jasnoczerwonym lub intensywnie czerwonym wybarwieniem skórki. 340

139 Tabela 23. Porażenie roślin klonów hodowlanych truskawki przez choroby liści doświadczenie Truskawka 1/2010, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Stopień porażenia roślin Odmiana / Lp. Biała plamistość Czerwona plamistość klon Mączniak prawdziwy* liści* liści* 1 Honeoye 0,00 3,00 0,00 2 S.Sengana 0,00 1,50 0,50 3 Elsanta 0,00 1,33 1,67 4 T ,00 2,00 0,25 5 T ,00 2,25 0,00 6 T ,00 1,00 0,00 7 T ,00 2,50 0,00 8 T-08009GL 0,00 1,00 0,00 9 T-08029GL 0,00 2,75 0,00 10 T-08076GL 0,00 1,50 0,00 11 T-08090GL 0,00 2,25 0,00 12 T-08120GL 0,00 3,33 0,00 13 T-08128GL 0,00 2,00 0,00 Objaśnienie: * - ocena w skali bonitacyjnej 0-5, gdzie 0 oznacza brak objawów choroby, 5 zamieranie roślin na skutek uszkodzeń spowodowanych przez patogen Patogenem, który w bieżącym roku w największym stopniu zainfekował rośliny, był: Diplocarpon earliana, sprawca czerwonej plamistości liści. Najbardziej podatnymi na tę chorobę klonami były: T i T-08120GL. Na żadnej roślinie nie stwierdzono symptomów porażenia przez białą plamistość liści (której sprawcą jest Mycosphaerella fragariae), natomiast niewielkie objawy porażenia liści przez mączniaka prawdziwego truskawki (Sphaerotheca macularis) obserwowano tylko na roślinach odmiany Elsanta i Senga Sengana oraz klonów T , T i T-08012GL. W związku z brakiem wielu roślin na poszczególnych poletkach, latem pobrano i ukorzeniono rozłogi, zaś wiosną 2012 roku planuje się ponowne założenie doświadczenia. W roku 2011 założono nowe doświadczenie (Truskawka - 1/2011) w którym oceniano 27 klonów hodowlanych. Z uwagi na młody wiek roślin, dla ich wzmocnienia latem usunięto wszystkie rozwijające się kwiatostany, natomiast na początku października wykonano ocenę stopnia porażenia roślin przez białą i czerwoną plamistość liści oraz mączniaka prawdziwego truskawki. Wyniki dla najciekawszych klonów zamieszczono w tabeli

140 Tabela 24. Porażenie roślin klonów hodowlanych truskawki przez choroby liści doświadczenie Truskawka 1/2011, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 Lp. Odmiana / klon Biała plamistość liści* Stopień porażenia roślin Czerwona plamistość Mączniak prawdziwy* liści* 1 Honeoye 0,00 1,88 0,13 2 S.Sengana 0,00 1,50 0,00 3 Elsanta 0,00 1,25 1,38 4 T ,00 1,88 0,00 5 T ,00 1,50 0,00 6 T ,00 1,88 0,00 7 T ,00 1,63 0,00 8 T ,00 0,63 0,00 9 T ,00 1,63 0,00 10 T ,00 1,88 0,00 11 T ,00 1,75 0,00 12 T ,00 1,33 0,33 13 T ,00 1,50 0,00 Objaśnienie: * - ocena w skali bonitacyjnej 0-5, gdzie 0 oznacza brak objawów choroby, 5 zamieranie roślin na skutek uszkodzeń spowodowanych przez patogen Patogenem, który w bieżącym roku w największym stopniu zainfekował rośliny, był: Diplocarpon earliana, sprawca czerwonej plamistości liści. Najbardziej podatnym na tę chorobę klonem był T Na roślinach tylko jednego klonu T stwierdzono śladowe symptomy porażenia przez białą plamistość liści (której sprawcą jest Mycosphaerella fragariae). Niewielkie objawy porażenia liści przez mączniaka prawdziwego truskawki (Sphaerotheca macularis) obserwowano tylko na roślinach odmian Honeoye i Elsanta oraz klonów T i T PODKŁADKI WEGETATYWNE DLA JABŁONI Prowadzono doświadczenie podkładkowo-odmianowe Podkładki dla jabłoni 1/2011, w którym badano wpływ karłowej podkładki P 68 na wzrost i intensywność kwitnienia odmian: Ligol, Ligolina, Melfree i Jonagold (tab. 25, 26 i 27). Podkładką standardową jest M.9. Tabela 25. Pole przekroju porzecznego pnia PPPP [cm 2 ] doświadczenie Podkładki dla jabłoni 1/2011, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 r. Odmiana Lp. Podkładka Ligol Ligolina Melfree Jonagold 1 P 68 10,57 10,15 10,59 11,35 2 M.9 12,08 11,54 12,11 12,82 342

141 Tabela 26. Intensywność kwitnienia (skala bonitacyjna 1-5) doświadczenie Podkładki dla jabłoni 1/2011, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 r. Odmiana Lp. Podkładka Ligol Ligolina Melfree Jonagold 1 P 68 2,8* 2,2 3,8 4,1 2 M.9 3,0 2,5 4,8 4,3 Objaśnienie: * intensywność kwitnienia, skala bonitacyjna 1-5, gdzie: 1 brak kwiatów, 2 słabe kwitnienie, 3 średnie kwitnienie, 4 obfite kwitnienie, 5 bardzo obfite kwitnienie. Tabela 27. Plon w kg/drzewo i masa 1 owocu (g) doświadczenie Podkładki dla jabłoni 1/2011, Sad Pomologiczny Skierniewice, 2011 r. Plon [kg/drzewo] Masa owocu [g] Lp. Podkładka Odmiana Ligol Ligolina Melfree Jonagold Ligol Ligolina Melfree Jonagold 1 P 68 0,9 1,1 0,9 1, M.9 1,4 0,9 1,2 1, Badane odmiany rosły słabiej na podkładce P 68, niż na standardowej podkładce M.9 (tab. 25), co potwierdza obserwowaną wcześniej silniejszą zdolność tej podkładki do skarlania naszczepionych odmian, niż podkładki M.9. Uzyskane wyniki, przedstawione w tabeli 26 potwierdzają, że karłowa podkładka P 68 stymulowała wczesne wchodzenie w owocowanie wszystkich badanych odmian, podobnie jak standardowa M.9. Odmiany Melfree i Jonagold kwitły intensywniej niezależnie od podkładki, na której były naszczepione, niż odmiany Ligol i Ligolina. Pierwsze niepełne plonowanie drzewek wskazuje, że największy plon owoców, niezależnie od podkładki, wydała standardowa odmiana Jonagold (1,5 kg na M.9, 1,4 kg na P 68) oraz wytwarzała większe owoce (od 240 g na P 68 do 245 g na M.9) niż odmiany Ligol, Ligolina i Melfree (tab. 27), co może wskazywać na szczególną przydatność podkładki P 68 dla odmiany Jonagold. PODKŁADKI WEGETATYWNE DLA ŚLIWY Prowadzono obserwacje w doświadczeniu podkładkowo-odmianowym Podkładki dla śliwy 1/2007 w Sadzie Doświadczalnym w Dąbrowicach. Doświadczenie założono w 2007 r. w celu określenia przydatności sadowniczej wyselekcjonowanych klonów PS 11, PS 45 i PS 77 w porównaniu z Ałyczą i Węgierką Wangenheima. Zaszczepione na tych podkładkach odmiany to Kalipso i Węgierka Zwykła. Wykonano obserwacje kwitnienia, owocowania, terminów dojrzewania oraz zważono próbki owoców w celu określenia ich średniej masy, zwarzono też plon z każdego drzewa, a także zmierzono obwód pnia na wysokości 30 cm, w celu określenia siły wzrostu drzew (tab. 28). 343

142 Tabela 28. Obwód pnia (cm) i plon (kg/drzewo) doświadczenie Podkładki dla śliwy 1/2007, Sad Doświadczalny Dąbrowice 2011 r. Odmiana/podkładka Obwód pnia [cm] Plon [kg/drzewo] Termin dojrzewania Średnia masa owocu [g] Kalipso/PS11 17, Kalipso/Ałycza 16, Kalipso/Węg. Wang. 15, Węg. Zwykła/PS11 18,87 0, ,9 Węg. Zwykła/Ałycza 24, ,9 Węg. Zwykła/ Węg. Wang. 18, ,9 Kalipso/PS45 16, Kalipso/Ałycza 16, Kalipso/Węg. Wang. 15, W. Zwykła/PS45 18,56 0, ,9 W. Zwykla/Ałycza 24, ,9 W. Zwykła/Węg. Wang. 18, ,9 Kalipso/PS77 18, Kalipso/Ałycza 16, Kalipso/Węg. Wang. 15, Węg. Zwykła/PS77 16, ,9 Węg. Zwykła/Ałycza 24, ,9 Węg. Zwykła/ Węg. Wang. 18, ,9 W 2011 r. najciekawszą pod względem przydatności sadowniczej podkładką okazał się klon PS 11, który dał największy średni plon dla odmiany Kalipso (4 kg na drzewo). W pierwszych latach po posadzeniu najmniejszą siłę wzrostu zaobserwowano dla drzew rosnących na klonie PS 45. REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH KRAJOWYCH Konferencja pt. XVII Ogólnopolskie Seminarium Sekcji Mrozoodporność 1. Tytuł referatu: Ocena wytrzymałości na niskie temperatury polskich podkładek jabłoni sztucznie przemrożonych Autor: Mariusz Lewandowski, Edward Żurawicz Organizator: Instytut Dendrologii w Kórniku Komitet Nauk Ogrodniczych PAN w Warszawie Miejsce: Kórnik Termin: maja Tytuł referatu: Uszkodzenia mrozowe pąków kwiatowych moreli (Prunus armeniaca L.) i brzoskwini (Prunus persica L.) w czasie zim 2008/2009 i 2009/2010 i ich wpływ na owocowanie Autor: Marek Szymajda, Edward Żurawicz Organizator: Instytut Dendrologii w Kórniku Komitet Nauk Ogrodniczych PAN w Warszawie Miejsce: Kórnik 344

143 Termin: maja Tytuł referatu: Odporność na stres niskich temperatur polskich odmian truskawki przemrażanych w warunkach kontrolowanych Autor: Agnieszka Masny, Edward Żurawicz Organizator: Instytut Dendrologii w Kórniku Komitet Nauk Ogrodniczych PAN w Warszawie Miejsce: Kórnik Termin: maja 2011 Konferencja pt. Nauka i praktyka ogrodnicza dla zdrowia i środowiska 1) Tytuł posteru: Wpływ warunków stratyfikacji na kiełkowanie nasion wybranych genotypów wiśni (Prunus cerasus L.) Autor: Łukasz Seliga, Edward Żurawicz Organizator: Polskie Towarzystwo Nauk Ogrodniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Miejsce: Lublin Termin: września ) Tytuł posteru: Kiełkowanie nasion nowych genotypów nasiennych Prunus persica L. dla określenia ich przydatności do produkcji podkładek generatywnych dla brzoskwini Autor: Marek Szymajda, Edward Żurawicz Organizator: Polskie Towarzystwo Nauk Ogrodniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Miejsce: Lublin Termin: września ) Tytuł posteru: Wartość produkcyjna deserowych klonów truskawki ocenianych w latach Autor: Agnieszka Masny, Edward Żurawicz Organizator: Polskie Towarzystwo Nauk Ogrodniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Miejsce: Lublin Termin: września 2011 SZKOLENIA PROWADZONE PRZEZ WYKONAWCÓW ZADANIA W ZAKRESIE UPOWSZECHNIANIA UZYSKANYCH WYNIKÓW Temat szkolenia: Nowości w uprawie roślin jagodowych Organizator: Instytut Ogrodnictwa i Krajowe Centrum Edukacji Rolniczej w Brwinowie; Termin szkolenie: Osoby prowadzące szkolenie: dr hab. Stanisław Pluta, dr Agnieszka Masny Osoby uczestniczące w szkoleniu: 30 osób - szkolenie dla nauczycieli techników ogrodniczych REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH ZAGRANICZNYCH Kraj, miejscowość i okres pobytu: Włochy Manta/Cuneo, Piemont, Creso experimental Center, (1 osoba) dr Mariusz Lewandowski Wykonawca zadania 6.1 PW. Udział w Konferencji grupy roboczej Apple and pear variety testing, działającej w ramach 345

144 EUFRIN (European Fruit Research Institutes Network). Prezentacja referatu pt. Program hodowli jabłoni w Instytucie Ogrodnictwa. Wymierne korzyści wynikające z udziału w konferencji: 1. Przekazano na mocy Testing agreement for fruit plant material karłową wegetatywną podkładkę P 67 dla jabłoni hodowli Instytutu Ogrodnictwa do badań na University of Bologna Włochy. 2. Przekazano na mocy Testing agreement for fruit plant material karłową wegetatywną podkładkę P 67 dla jabłoni do badań w Landwirtschaftliches Versuchszentrum Austria oraz zrazy trzech parchoodpornych odmian jabłoni: Free Redstar, Melfree, Gold Milenium hodowli Instytutu Ogrodnictwa. 3. Opracowano wspólny programu hodowli odmian jabłoni z wykorzystaniem dwóch parchoodpornych odmian jabłoni: Free Redstar, Melfree hodowli Instytutu Ogrodnictwa z Dott. Sandro Frati, CReSO Włochy. Kraj, miejscowość i okres pobytu: USA-Floryda, Tampa, (2 osoby) 1) prof. dr hab. Edward Żurawicz Kierownik zadania 6.1 PW 2) dr Agnieszka Masny Wykonawca zadania 6.1 PW Udział w 7th North American Strawberry Research Symposium Sustaining Strawberry Production Through Science. Prezentacja wyników przeprowadzonych badań w referacie pt. Estimation of combining ability effects of selected strawberry genotypes in breeding cultivars tolerant to Verticillium wilt. Wymierne korzyści wynikające z udziału w konferencji: 1. Zapoznano się z najnowocześniejszymi metodami uprawy truskawki stosowanymi w ośrodkach hodowlanych całego świata. 2. Zapoznano się z aktualnymi problemami w uprawie truskawki, dotyczy to pojawienia się nowych chorób i szkodników (Fusarium, Rhizoctonia, Macrophomina, Drosophila suzukii itp.) oraz potrzeby prowadzenia w tym kierunku hodowli twórczej. 3. Zapoznano się z metodami alternatywnego (niechemicznego) zwalczania szkodników i chorób w uprawach truskawki. Metody te wprowadzane będą na szeroką skalę w produkcji proekologicznej. Pozwoli to na ograniczenie stosowania chemicznych środków ochrony roślin. Zapoznano się także z najnowszymi osiągnięciami hodowli truskawki, m.in. genotypy odporne na glifosat, antraknozę czy plamistości liści. 4. Nawiązano współpracę z amerykańskimi ośrodkami hodowlanymi, m.in. z USDA-ARS, Beltsville, w zakresie hodowli deserowych odmian truskawki. Pierwszym efektem tej współpracy było otrzymanie nasion kilku kalifornijskich odmian deserowych, znanych z bardzo wysokiej jakości i trwałości owoców ( Festival, Radiance, Treasure ), z których wyprodukowane zostaną siewki do dalszych prac hodowlanych prowadzonych w ramach zadania 6.1 Programu Wieloletniego. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba wykonanych kombinacji krzyżowań Plan krzyżowań. Wykonanie 549 krzyżowań. 2/ Liczba wyprodukowanych i ocenianych siewek. Plan siewek. Wykonanie siewek. 3/ Liczba wyselekcjonowanych pojedynków i ocenianych klonów. Plan pojedynków i klonów. Wykonanie pojedynków i klonów. 4/ Liczba klonów (odmian) zgłoszonych do badań rejestrowych w COBORU. Plan -2 odmiany. Wykonanie 2 odmiany. Klon truskawki T , klon wiśni W 12/02. 5/ Liczba prowadzonych doświadczeń nad oceną cech biologicznych oraz wymagań 346

145 agrotechnicznych wyhodowanych genotypów (odmian) przed ich wdrożeniem do produkcji sadowniczej. Plan - 17 doświadczeń. Wykonanie - 17 doświadczeń. 6/ Liczba publikacji, ekspertyz, licencji, patentów i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan - 1 publikacja. Wykonanie 1 publikacja. Masny A., Żurawicz E., Mądry W Estimation of combining ability effects of selected strawberry genotypes used in breeding cultivars tolerant to Verticillium wilt. Book of abstracts, 7th North American Strawberry Symposium, Tampa, Florida, Feb. 8-11, 2011: Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Zadanie było realizowane przy współpracy z Centralnym Ośrodkiem Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej i przy konsultacji z ekspertami Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie w zakresie metodyki doświadczeń, a także konsultacji z ośrodkami zagranicznymi celem uzyskania nowych genotypów roślin jagodowych dla zwiększenia intensyfikacji hodowli roślin sadowniczych w IO. Prowadzono także spotkania informacyjne dla producentów owoców oraz szkółkarzy posiadających licencje na odmiany wyhodowane w IO. Współpraca z Sadowniczym Zakładem Doświadczalnym IO w Brzeznej Sp. z o.o. Zawarta została umowa na wykonanie usługi badawczo-rozwojowej. Nr umowy 3 PW/6.1/2011 z dnia r. pt. Wytwarzanie nowych odmian maliny tradycyjnych i owocujących na latoroślach ( powtarzające owocowanie ), przydatnych dla przetwórstwa i o wysokiej wartości deserowej oraz ocena cech biologicznych i wymagań agrotechnicznych wyhodowanych odmian maliny przed ich wdrożeniem do produkcji sadowniczej. Współpraca z Ośrodkiem Elitarnego Materiału Szkółkarskiego Instytutu w Prusach. Zawarta została umowa na wykonanie usługi badawczej. Nr umowy 4 PW/6.1/2011 z dnia r. pt. Utrzymywanie materiału rozmnożeniowego wybranych materiałów hodowlanych roślin sadowniczych (ocena stanu zdrowotności i uwalnianie od chorób wirusowych). 347

146 Zadanie 6.2 Uzyskiwanie i utrzymanie elitarnego materiału szkółkarskiego roślin sadowniczych wolnego od wirusów, fitoplazm i wiroidów 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Testowanie roślin kandydackich Wszystkie zaplanowane testy dla 27 odmian roślin kandydackich (tabela 1) zostały wykonane. Wyniki testów serologicznych większości z tych odmian są pozytywne. Kontynuowane są tez obserwacje w szkółce testów biologicznych. Trwają poszukiwania różnych źródeł pochodzenia tych odmian. Należy spodziewać się że właśnie selekcja jest najszybszym, najtańszym a więc najwłaściwszym, sposobem uzyskania zdrowego materiału. Tabela 1. wykaz odmian sadowniczych badanych i uwalnianych od chorób wirusowych w 2011r. Jabłoń Orzech włoski 1. Koksa Pomarańczowa 1. Dodo 2. McSpur 2. Resovia 3. Paulared Porzeczka czerwona 4. W Jonkheer van Tets 5. W Rosetta 6. Zimnieje Limonnoje 3. Rondom Śliwa domowa 4. Tatran 1. Renkloda Althana Porzeczka czarna 2. Wala 1. Bona 3. Węgierka Włoska Agrest Brzoskwinia 1. Invicta 1. Fletaryna Leszczyna 2. Redcal 1. Webba Cenny 3. Saturn Morela 1. Aurora 2. Hargrand 3. Kalifornia 4. Karola 5. Melitopolska Grusza 1. D-6 2. D-10 W Ośrodku Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w Prusach Instytutu Ogrodnictwa gromadzone są lokalne oraz stare i nowe odmiany, którymi interesują się amatorzy i profesjonalni szkółkarze. Poszerzana jest w ten sposób oferta handlowa OEMS. Badania tych odmian ośrodek prowadzi ze środków własnych. Osrodek prowadzi następujące metody badań: lustracja nasadzeń, selekcja, testy serologiczne ELISA, testy biologiczne, PCR, termoterapia. 348

147 Wykrywanie chorób, dla których nie ma przeciwciał i testy polowe są jedyną możliwością diagnostyczną. Jest to jednak długotrwałe a wynik często zdeterminowany przez warunki atmosferyczne. Przebieg pogody w sezonie wegetacyjnym 2011, a szczególnie zima 2010/11 spowodował, że dla uzyskania wiarygodnych wyników będziemy kontynuować obserwacje badanych roślin w roku następnym.. Pełne wyniki mówiące o zdrowotności odmian drzew ziarnkowych uzyskujemy w tzw. testach polowych w szkółce i sadzie testowym (tabela 2) Dla odmian drzew pestkowych, które pozyskujemy w okresie okulizacji test biologiczny jest tańszy, bardzo skuteczny i niezawodny. Po 3-4 tygodniach uzyskujemy wstępne wyniki i informacje o występowaniu lub nie dwóch bardzo groźnych i najczęściej występujących (przenoszonych z pyłkiem) chorobach (szczegóły w tabeli 2). Testy biologiczne prowadzone są również dla truskawek. Wszystkie odmiany szczepione są na indykatorach poziomki UC-4, UC-5, UC-6, UC-10, UC-11, EMC i Alpina. Testy te prowadzone są przez cały sezon a ich ilość zależy od przebiegu wegetacji truskawek. Tabela 2 Liczba testów biologicznych w trakcie realizacji i wykonanych w 2011 roku **** Data rozpoczęcia badan Szkółka 2008r. Szkółka 2009r. Szkółka 2010r. Szkółka 2011r. Gatunek Liczba odmian Liczba roślin Liczba roślin testowych Koniec badań Jabłoń Grusza r. Jabłoń r. Grusza r. Jabłoń r Jabłoń r Sad testowy Jabłoń Grusza W toku Sad testowy dla pestkowych shirofugen czereśnia morela śliwa wiśnia brzoskwinia Sam 16 Canindex 18 Kwanzan 12 GF Lambert 12 Wyniki testu na Shirofugen po 4 tyg, GF-305w 2012r, pozostałe wyniki po 3-4 latach owocowania **** Rośliny wskaźnikowe stosowane w testach biologicznych: Jabłoń. Virginia Crab, Spy 227, R127407A, M. platycarpa, M. radiant, Lord Lambourne, Golden Delicious, Grafsztynek, Pyronia veitchii Grusza: Bera Hardy, Pyronia veitchii, Lukasówka, Pyrus communis, Virginia Crab, Bera Bosca. Pestkowe:Shirofugen, Sam, Kwanzan, Canindex, Lambert, GF-305 Wszystkie badania wykonywane są na podstawie przepisów zawartych w Ustawie o nasiennictwie, zalecenia EPPO, instrukcje i metodyki opracowane w pracowni wirusologii IO oraz procedury opracowane na podstawie wieloletniej pracy i wdrożone w OEMS. 349

148 Podzadanie 2. Utrzymywanie roślin przedbazowych w stanie wolnym od wirusów, fitoplazm i wiroidów. Wiosną wstawiono do karkasu następujące ilości wolnych od chorób wirusowych roślin: jabłonie - 56 odmian, grusze - 22 odmian, śliwa domowa - 38 odmian, ałycza - 4 odmiany, lubaszka - 2 odmiany, brzoskwinie - 12 odmian, morela - 4 odmiany, wiśnia - 20 odmian, antypka - 2 odmiany, wiśnia stepowa - 1 odmiana, czereśnia - 21 odmian, leszczyna 4 odmiany. W specjalnie wybudowanych w karkasie inspektach wysadzono materiał wyjściowy do rozmnożeń metodą in vitro podkładek i roślin jagodowych: jabłonie wegetatywne - 21 klonów, grusze wegetatywne - 2 klony,, podkładki wegetatywne dla wiśni i czereśni - 2 klony, malina - 8 odmian, truskawka - 10 odmian. Utrzymywane są również w karkasie w stanie wolnym od chorób wirusowych następujące odmiany roślin jagodowych: agrest - 2 odmiany, porzeczka czarna - 8 odmian, porzeczka czerwona - 2 odmiany, porzeczka biała - 1 odmiana. (tabele 3-6) W sumie utrzymywanych w karkasie i testowanych jest 242 odmiany roślin sadowniczych. Tabela 3. Wykaz odmian roślin sadowniczych wolnych od chorób wirusowych i wirozopodobnych, utrzymywanych w karkasie w 2011r. Jabłoń Jabłoń podkładki weg. 1 Alwa 1. A 2 2 Antonówka Półtorafuntowa 2. M 26 3 Antonówka Zwykła 3. M 7 4 Close 4. M 9 5 Cortland 5. M 9 EMLA 6 Cortland Wicki 6. M 9 T D MM D P 14 9 Discovery 9. P Delikates 10. P 2 11 Discovery 11. P Egeria 12. P 59* 13 Elstar 13. P Empire 14. P Fantazja 15. P Freedom 16. P Free Redstar 17. P Gala 18. P Geneva Early 19. P Gloster 20. TJ Golden Delicious 21. RN Gold Milenium Grusza 23 Honeygold 1 Bera Hardy 24 Idared 2 Bojniczanka* 25 J-72 3 Bonkreta Williamsa 26 J-73 4 Bratanka 27 J-77 5 Faworytka 28 J-79 6 Carola 29 J-86 7 Chojuro 350

149 30 James Grive 8 General Leclerc 31 Jester 9 Hnidzik 32 Jonagold 10 Komisówka 33 Jonagored 11 Konferencja 34 Jonica 12 Lukasówka 35 Jonathan 13 Nijseki 36 Katja 14 Paryżanka 37 Kosztela 15 Patten 38 Ligol* 16 Red Bonkreta Williamsa 39 Ligolina * 17 Red Faworytka 40 Lired 18 Trewinka 41 Lobo 19 Triumf Packhama 42 Lodel* 20 Belia 43 Medea 21 Doria 44 Melfree 22 Elia 45 Melrose Pigwa 46 Novamac 1 MA 47 Odra 2 S 1 48 Oliwka Żółta 49 Red Boskoop 50 Red Fireside 51 Rubin 52 Spartan 53 Starkrimson 54 Szampion 55 Summerred 56 Witos Tabela 4. Wykaz odmian roślin sadowniczych wolnych od chorób wirusowych i wirozopodobnych, utrzymywanych w karkasie w 2011r. Śliwa domowa Brzoskwinia 1 Amers 1 Harco 2 Anna Spath 2 Harnaś 3 Bluefre 3 Harrow Beauty 4 Brzoskwiniowa 4 Inka 5 Cacanska Rana 5 Iskra* 6 Diana 6 Redhaven 7 Earliblue 7 Reliance 8 Empress 8 Royalvee 9 Fryga 9 Velvet 10 Herman 10 Mandżurska 11 Kometa 11 Rakoniewicka 12 Królowa Wiktoria 12 Siberian C 13 Lutzelsachska Morela 14 Najdiena 1. Early Orange 15 Nectavit* 2. Harcot 16 Oneida 3. Somo 17 Opal 4. Wczesna z Morden 18 President Lubaszka 19 Promis* 1. St. Julien A 351

150 20 Renkloda Ulena 2. GF 655/2 21 Ruth Gerstetter Ałycza 22 Sanctus Hubertus 1. Agata 23 Silvia 2. Alina 24 Stanley 3. Amelia 25 Tolar * 4. Anna 26 Valjevka 27 Valor 28 Vanier 29 Verity 30 Vision 31 Węgierka Dąbrowicka 32 Węgierka Wangenheima 33 Węgierka Wczesna 34 Węgierka Zwykła 35 Żółta Afaska 36 Eruni 37 Erunosid 38 Wangenheima S Tabela 5. Wykaz odmian roślin sadowniczych wolnych od chorób wirusowych i wirozopodobnych, utrzymywanych w karkasie w 2011r. Wiśnia Czereśnia 1 Ametyst 1 Burlat 2 Debreceni Botermo 2 Buttnera Czerwona 3 Groniasta z Ujfehertoi 3 Hedelfińska 4 Hortensja 4 Karesova 5 Karneol 5 Karina 6 Kelleris 16 6 Kordia 7 Książęca 7 Lapins 8 Korund 8 Merton Premier 9 Meteor Korai 9 Oktavia 10 Lucyna* 10 Pola 11 Łutówka 11 Rainier 12 Nana 12 Regina 13 Nefris 13 Rivan 14 Northstar 14 Sam 15 Pandy Schneidera Późna 16 Sabina 16 Summit 17 Wanda 17 Sunburst 18 Wczesna Ludwika 18 Sylvia 19 Gisela 5 19 Ulster 20 Gisela 6 20 Van Antypka 21 Vega 1 Popiel Czereśnia podkładka weg 2 Piast 1 F12/1 Wiśnia stepowa 2 Colt 1 Frutana 352

151 Tabela 6. Wykaz odmian roślin sadowniczych wolnych od chorób wirusowych i wirozopodobnych, utrzymywanych w karkasie w 2011r. Agrest Truskawka 1 Biały Triumf 1 Astra 2 Czerwony Triumf 2 Elsanta Porzeczka czarna 3 Elkat* 1 Ben Lomond 4 Dukat 2 Ceres* 5 Haneoye 3 Ojebyn 6 Kama 4 Ores 7 Kent 5 Tiben 8 Redgountlet 6 Tines 9 Selva 7 Tisel 10 Senga Sengana 8 Ruben Malina właściwa Porzeczka czerwona 1 Beskid 9 Detvan 2 Canby 10 Holenderska Czerwona 3 Malling Jewel Porzeczka biała 4 Mallig Seedling 11 Biała z Juterbog 5 Norna Leszczyna 6 Polka 1 Barceloński 7 Pokusa 2 Garibaldi 8 Veten 3 Halle 4 Kataloński Testy dla wszystkich znajdujących się w karkasie roślin wykonano. Wykonano też testy dla roślin, które w kolejnych latach będą wysadzane do karkasu jako uzupełnienie i odmłodzenie nasadzeń przedbazowych (tabela 7, 8) Tabela 7. Ilość testów ELISA*** wykonanych w 2011 roku dla materiału przedbazowego i bazowego drzew owocowych i podkładek Gatunek ACLSV CLRV PNRSV PDV PPV ASGV Ilość testów Brzoskwinia Czereśnia Morela Śliwa Wiśnia Jabłoń Grusza Razem 1366 *** Choroby wykrywane testami ELISA: ACLSV - chlorotyczna plamistość liści jabłoni. ApMV - mozaika jabłoni ArMV - mozaika gęśiówki ASGV - żłobkowatość pnia jabłoni CLRV - liściozwój czereśni CMV - mozaika ogórka PDV - karłowatość śliw = żółtaczka wiśni. 353

152 PNRSV - nekrotyczna plamistość pierścieniowa drzew pestkowych. PPV - ospowatość śliwy (szarka). RBDV - karłowatość krzaczasta maliny RpRSV - pierścieniowa plamistość maliny SLRSV - pierścieniowa plamistośc utajona truskawki TBRV - czarna plamistość pierścieniowa pomidora ToRSV - pierścieniowa plamistość pomidora TNV - nekroza tytoniu Tabela 8. Ilość testów ELISA*** wykonanych w 2011 roku dla materiału przedbazowego i bazowego roślin jagodowych Gatunek ApM V ArM V CLR V CM V RBRS V RpRS V SLR V TBR V TN V ToRS V Ilość testó w Agrest Malina Porzeczka Truskawk a razem 751 *** Choroby wykrywane testami ELISA: ACLSV - chlorotyczna plamistość liści jabłoni. ApMV - mozaika jabłoni ArMV - mozaika gęśiówki ASGV - żłobkowatość pnia jabłoni CLRV - liściozwój czereśni CMV - mozaika ogórka PDV - karłowatość śliw = żółtaczka wiśni. PNRSV - nekrotyczna plamistość pierścieniowa drzew pestkowych. PPV - ospowatość śliwy (szarka). RBDV - karłowatość krzaczasta maliny RpRSV - pierścieniowa plamistość maliny SLRSV - pierścieniowa plamistośc utajona truskawki TBRV - czarna plamistość pierścieniowa pomidora ToRSV - pierścieniowa plamistość pomidora TNV - nekroza tytoniu W sumie dla materiału przedbazowego i bazowego wykonano 2117 testów serologicznych ELISA we własnym laboratorium. Testy wykorzystując nowe, metody biologii molekularnej: PCR i RT-PCR wykonano w pracowni Wirusologii IO (tabela 9) Tabela 9. Ilość testów PCR** wykonanych w 2011 roku dla materiału przedbazowego i bazowego znajdującego się w karkasach OEMS Gatunek Oznaczany patogen Ilość testów Brzoskwinia PLMVd; ESFY-MLO 16 Czereśnia LChV-1; LChV-2 3 Podkładki dla pestkowych LChV-1; LChV-2 6 Grusza i Pigwa PD-MLO; ASPV 34 Jabłoń AP-MLO; ASPV 64 Jabłoń wegetatywna AP-MLO; ASPV 27 Truskawka AY-MLO; SLRV; SMYEV;SVBV; SMoV 65 Razem 215 ** Choroby wykrywane metodą PCR: LChV 1 -wirus drobniena owoców czereśni1 LChV 2 -wirus drobniena owoców czereśni2 ESFY-MLO -fitoplazma europejskiej żółtaczki drzew pestkowych 354

153 PLMVd PD-MLO AP-MLO ASPV SMoV SCrV SMYEV SVBV AY-MLO -utajny wiroid mozaiki brzoskwini -fitoplazma zamierania grusz -fitoplazma proliferacji jabłoni -wirus jamkowatości pnia jabłoni -wirus cętkowanej plamistości liści truskawki - wirus marszczycy truskawki -wirus łagodnej żółtobrzeżnościlisci truskawki -wirus otaśmienia nerwów liści truskawki - fitoplazmy z grupy fitoplazmy żółtaczki astra Testy PCR oraz szczegółowe lustracje nasadzeń polowych, szczególnie w trakcie kwitnienia są niezbędne dla prawidłowej oceny zdrowotności materiału. Podzadanie 3. Utrzymywanie elitarnych sadów, plantacji roślin jagodowych i podkładek wegetatywnych oraz utrzymywanie sadów nasiennych drzew pestkowych i ziarnkowych Do zakładania nasadzeń elitarnych w polu służy materiał wyjściowy z karkasu Zgodnie z przepisami Ustawy Nasiennej zakończono eksploatacje najstarszych nasadzeń. Odmłodzono nasadzenia elitarne sadząc 915 drzew jabłoni, 48 drzew moreli, 309 drzew śliw, po 142 sztuki wiśni i czereśni i 273 sztuki grusz.. Elitarne plantacje mateczne roślin jagodowych, elitarne plantacje podkładek wegetatywnych, jak corocznie, odnowiono materiałem wyprodukowanym we własnym laboratorium in vitro. 1/6 nasadzenia sadów elitarnych została przetestowana. 10% tych testów skontrolowano w laboratorium PIORiN w Skierniewicach gdzie potwierdzono negatywne wyniki wszystkich testów i prawidłowość pracy laboratorium OEMS. W pozostałych nasadzeniach elitarnych prowadzono, zgodnie z planem, badania wyrywkowe i kontrolne. Tabela 10. Ilość testów ELISA *** wykonanych w 2011 roku w sadzie elitarnym drzew owocowych Gatunek ACLSV ApMV CLRV PDV PNRSV PPV razem Brzoskwinia Śliwa Morela Czereśnia Wiśnia razem 3320 *** Choroby wykrywane testami ELISA: ACLSV - chlorotyczna plamistość liści jabłoni. ApMV - mozaika jabłoni ArMV - mozaika gęśiówki ASGV - żłobkowatość pnia jabłoni CLRV - liściozwój czereśni CMV - mozaika ogórka PDV - karłowatość śliw = żółtaczka wiśni. PNRSV - nekrotyczna plamistość pierścieniowa drzew pestkowych. PPV - ospowatość śliwy (szarka). RBDV - karłowatość krzaczasta maliny RpRSV - pierścieniowa plamistość maliny SLRSV - pierścieniowa plamistośc utajona truskawki TBRV - czarna plamistość pierścieniowa pomidora ToRSV - pierścieniowa plamistość pomidora 355

154 TNV - nekroza tytoniu Materiał przedbazowy i bazowy, który jest podstawą dla kolejnych nasadzeń, mnożony jest w warunkach polowych a więc z narażeniem na infekcje. Dlatego też oprócz lustracji testowane są wszystkie szkółki na obecność wirusów przenoszonych z pyłkiem i przez mszyce (tab.11) Tabela 11. Ilość i jakość testów ELISA *** wykonanych w 2011 roku w szkółkach okulantów i podkładek. Gatunek ACLSV ASGV PDV PNRSV PPV razem Szkółki okulantów Brzoskwinia Morela Śliwa Czereśnia Wiśnia Jabłoń Grusza Razem szkółka okulantów 1990 Szkółki podkładek Brzoskwinia Śliwa Czereśnia Wiśnia Razem szkółka podkładek 260 razem 2250 *** Choroby wykrywane testami ELISA: ACLSV - chlorotyczna plamistość liści jabłoni. ApMV - mozaika jabłoni ArMV - mozaika gęśiówki ASGV - żłobkowatość pnia jabłoni CLRV - liściozwój czereśni CMV - mozaika ogórka PDV - karłowatość śliw = żółtaczka wiśni. PNRSV - nekrotyczna plamistość pierścieniowa drzew pestkowych. PPV - ospowatość śliwy (szarka). RBDV - karłowatość krzaczasta maliny RpRSV - pierścieniowa plamistość maliny SLRSV - pierścieniowa plamistośc utajona truskawki TBRV - czarna plamistość pierścieniowa pomidora ToRSV - pierścieniowa plamistość pomidora TNV - nekroza tytoniu Wyrywkowym badaniom podlegają też wszystkie inne nasadzenia na terenie gospodarstwa, z których bezpośrednio lub pośrednio produkowany jest materiał podlegający przepisom o obrocie materiałem szkółkarskim. Lustrujemy i testujemy tez nasadzenia w jego bezpośrednim sąsiedztwie (drzewa w żywopłotach, na miedzach i w pracowniczych ogródkach działkowych) eliminując w ten sposób źródła infekcji i groźbę reinfekcji (tab.12) 356

155 Tabela 12. Ilość i jakość testów ELISA *** wykonanych w 2011 roku w pozostałych nasadzeniach polowych OEMS Rodzaj nasadzenia gatunek Oznaczany patogen Ilość testów Sad mateczny Orzech włoski CLRV 27 Sad Nasienny Śliwa; Brzoskwinia, ACLSV, PDV, PNRSV, PPV 540 Sad OWT pestkowe PDV; PNRSV; PPV 315 Matecznik roślin Agrest; Porzeczka ArMV, CMV, SLRV, RpRSV 174 jagodowych Pozostałe badania : ACLSV, PDV, PNRSV, PPV 42 kontrole, działki..itp razem 1098 *** Choroby wykrywane testami ELISA: ACLSV - chlorotyczna plamistość liści jabłoni. ApMV - mozaika jabłoni ArMV - mozaika gęśiówki ASGV - żłobkowatość pnia jabłoni CLRV - liściozwój czereśni CMV - mozaika ogórka PDV - karłowatość śliw = żółtaczka wiśni. PNRSV - nekrotyczna plamistość pierścieniowa drzew pestkowych. PPV - ospowatość śliwy (szarka). RBDV - karłowatość krzaczasta maliny RpRSV - pierścieniowa plamistość maliny SLRSV - pierścieniowa plamistośc utajona truskawki TBRV - czarna plamistość pierścieniowa pomidora ToRSV - pierścieniowa plamistość pomidora TNV - nekroza tytoniu Razem wykonaliśmy 6668 testów ELISA w nasadzeniach polowych co razem z testami materiału bazowego i przedbazowego daje sumę testów wykonanych w OEMS w 2011 roku. W sadzie nasiennym w sezonie wegetacyjnym wykonywano niezbędne zabiegi agrotechniczne, lustracje i testy zgodnie z przepisami. W 2011 roku wykonano dla 135 roślin 540 testów (tabela 12). Ponadto przeprowadzono 4 szczegółowe lustracje i dla drzew podejrzanych wykonano dodatkowe testy. Wynik ich był negatywny co świadczy o dobrej izolacji i starannym doborze materiału do nasadzenia. We wrześniu zebrano owoce, których nasiona po stratyfikacji posłużą do wyprodukowania podkładek generatywnych (tabela.13). Tabela 13. Wykaz odmian roślin sadowniczych, wolnych od chorób wirusowych i wirozopodobnych (ww) w sadzie nasiennym, oraz ilości uzyskanych nasion. Gatunek/odmiana Ilość drzew wysadzonych w latach Wysokość plonu nasion w kilogramach Grusza (Pyrus communis L.) Belia 37 1 Doria 74 1 Elia 74 1 Brzoskwinia (Prunus persica (L.)Batsch) 357

156 Mandżurska Rakoniewicka Siberian C Śliwa domowa(prunus domestica L. Węgierka Wangenheima Antypka (Prunus mahaleb L) Piast 30 Popiel 30 Ałycza (Prunus cerasifera var divaricata) Anna 14 Amelia 33 Plantacje elitarne roślin sadowniczych prowadzone były na powierzchni 15 ha, w tym: sad zraźnikowy 5,87 ha, sad nasienny 1,50 ha, plantacje elitarne podkładek wegetatywnych 5,27 ha, plantacje elitarne roślin jagodowych: agrest 0,36ha, truskawka 1,20ha, porzeczka 0,80 ha. Podzadanie 4. Monitorowanie występowania wirusa drobnienia owoców czereśni, fitoplazmy zamierania gruszy i fitoplazmy proliferacji jabłoni (obiekty kwarantannowe). Całość nasadzeń znajdujących się na terenie OEMS zlustrowano czterokrotnie, obiektów kwarantannowych nie stwierdzono. Liczba monitorowanych drzewek w zraźniku pod względem występowania wirusa drobnienia owoców czereśni LChV 1 i 2, fitoplazmy zamierania gruszy PD-MLO i fitoplazmy proliferacji jabłoni AP-MLO (obiekty kwarantannowe) 2500 drzewek wiśni i czereśni, 900 drzewek grusz, 2500 drzewek jabłoni. SZKOLENIA PROWADZONE PRZEZ WYKONAWCÓW ZADANIA W ZAKRESIE UPOWSZECHNIANIA UZYSKANYCH WYNIKÓW Temat szkolenia: Szkolenie urzędowego kwalifikatora materiału szkółkarskiego Organizator: Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa oddział w Krakowie Termin szkolenia: Prusy r Osoby prowadzące szkolenie: Barbara Kowalik, Władysław Kozerski, Maciej Teodorczyk wykładowcy i egzaminatorzy. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba testowanych roślin kandydackich. Plan 27 roślin. Wykonanie -27 roślin. 2/ Liczba odmian przedbazowych utrzymywanych w karkasach i testowanych pod względem zdrowotnym. Plan 242 odmiany. Wykonanie 242 odmiany. 3/ Powierzchnia plantacji elitarnych. Plan 15 ha. Wykonanie 15 ha. 4/ Powierzchnia sadów nasiennych, drzew pestkowych i ziarnkowych. Plan 1,6 ha. Wykonanie -1,6 ha. 5/ Liczba monitorowanych drzewek w zraźniku pod względem występowania wirusa drobnienia owoców czereśni, fitoplazmy zamierania gruszy i fitoplazmy proliferacji jabłoni (obiekty kwarantannowe). Plan 2500 drzewek wiśni i czereśni, 900 drzewek grusz, 2500 drzewek jabłoni. Wykonanie drzewek wiśni i czereśni, 900 drzewek grusz,

157 drzewek jabłoni. 6/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie 1 publikacji. Kozerski Wł., Kowalik B., Teodorczyk M Ośrodek Elitarnego Materiału Szkółkarskiego w systemie pozyskiwania zdrowego materiału szkółkarskiego, badania zdrowotności. Materiały szkoleniowe dla kwalifikatorów materiału szkółkarskiego. WIORiN - Kraków 4. Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) 1. Kontynuowana jest współpraca z Zakładem Wirusologii oraz Zakładem Odmianoznawstwa, Zasobów Genowych i Szkółkarstwa IO. 2. Materiał roślinny znajdujący się w nasadzeniach jest kontrolowany w laboratorium PIORiN delegatura w Skierniewicach i jest kwalifikowany przez komisję powoływaną przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Łodzi. Instytucje te prowadzą również lustracje i badania laboratoryjne gleby. 3. Kontroli podlega też laboratorium testów ELISA znajdujące się w Ośrodku 359

158 Zadanie 6.3 Monitorowanie, ochrona oraz doskonalenie metod hodowli trzmieli i pszczół samotnic. 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100 %. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Rozmnażanie murarki ogrodowej (Osmia rufa) Rozmnożono w 15 megachilnikach populację murarki ogrodowej (Osmia rufa) ważnego zapylacza upraw sadowniczych poza standardowymi materiałami gniazdowymi (rurki trzcinowe) prowadzono rozmnażanie w żłobkowanych płytkach MDF, gniazdach szczelinowych i nowo wprowadzonych 20 kanałowych płytkach (o wymiarach 245 mm x 185 mm) wykonanych bardzo starannie z cienkiego różnobarwnego plastiku (czarny, biały i przezroczysty), które po złożeniu tworzą na każdym styku 20 kanałów o przekroju 8 mm x 7 mm. Megachilniki z gniazdami murarki ogrodowej zostały zwiezione do Oddziału Pszczelnictwa w Puławach. Dokładne wyniki chowu zostaną przedstawione po przeprowadzeniu analiz zasiedlonych gniazd w okresie zimowym. Podzadanie 2. Opracowanie tanich i wielokrotnego użytku materiałów gniazdowych do masowego chowu i wykorzystania murarki Do przyszłorocznych doświadczeń opracowano i wykonano dwustronnie frezowane płytki MDF, w kanałach których po rozłożeniu zasiedlonych gniazd będzie łatwo wybrać kokony murarki. Przekrój gniazda w komórkach widoczne zapasy pyłku i złożone jaja Samice murarki znoszące pokarm do gniazd Zakończone gniazda w płytach MDF Plastikowe płytki gniazdowe oraz gniazda szczelinowe, w których może gospodarować kilka samic 360

159 Foto 1. Nowe dwustronnie frezowane płytki Podzadanie 3. Przekazanie kokonów murarki ogrodowej producentom do zapylania sadów, jagodników oraz ogrodów i działek Producentom sadów (wiśnie, czereśnie, śliwy, jabłonie, brzoskwinie), roślin jagodowych (czarna porzeczka, borówka wysoka) oraz ogrodów i działek w Puławach, Wąwolnicy i Kazimierzu przekazano 60 tys. kokonów murarki ogrodowej. Foto 2. Kokony zostały przekazane nieodpłatnie. Foto 2. Samica murarki oblatująca kwiaty wiśni i efekt zapylenia Podzadanie 4. Prowadzenie w Oddziale Pszczelnictwa Instytutu Ogrodnictwa zamkniętego chowu posiadanej populacji trzmiela ziemnego W zamkniętym chowie trzmiela ziemnego prowadzonego w Oddziale Pszczelnictwa IO w Puławach wykorzystywano 195 matek i uzyskano 158 rodzin trzmiela ziemnego, które przekazano do chowu uczestnikom kursu prowadzonego w roku Foto. 3 Tekturowe pudełka do hodowli trzmiela ziemnego (małe-inicjacyjne i duże) oraz ulik styropianowy. Podkarmiaczki małe na syrop wykonano z poidełek dla ptaków egzotycznych (20 ml), a 361

160 dużą z pojemnika plastikowego (900 ml), z której trzmiele zlizują syrop przez kominek wypełniony ligniną. Wprowdzono nową podkarmiaczkę wykonaną z pojemnika plastikowego o pojemności 900 ml syropu wystarczającego rodzinie trzmiela ziemnego na dłuższy okres, w przeciwieństwie do małych podkarmiaczek wymagających codziennego uzupełniania. Foto 4. Robotnica trzmiela ziemnego na kwiatach pomidora. Foto 5. Gniazdo trzmiele w pełni rozwoju Obserwacje trzmieli na terenach popowodziowych w gminie Wilków oraz introdukcja rodzin trzmiela ziemnego z hodowli w Puławach. Wiosenne obserwacje trzmieli nie udało się przeprowadzić z powodu zakazu wstępu na tereny zalewowe, zwłaszcza na wały przeciwpowodziowe na Wiśle i Chodelce. Z uwagi na bardzo dżdżysty lipiec obserwacje liczebności i składu gatunkowego trzmieli przeprowadzono dopiero w sierpniu łącznie 5 wyjazdów. Obserwowano wpływ powodzi na sady i uprawy wieloletnie, powtórny nalot trzmieli na tereny popowodziowe, a wrześniu wystawiono 30 rodzin z młodymi matkami trzmiela ziemnego w upatrzone miejsca pod skarpami Wisły w Kępie Choteckiej, wprowadzając szacunkowo ponad 300 matek (część młodych matek oznakowano na tułowiu czerwoną farbą nitro, co powinno ułatwić przyszłoroczne wiosenne obserwacje ich przezimowania i rozprzestrzeniania się w okolicy). Tab. 1 Wpływ powodzi na sady i uprawy wieloletnie Szkody młode nasadzenia sadów jabłoniowych sady wiśniowe, czereśniowe, śliwowe, brzoskwiniowe uprawy chmielu plantacje porzeczki czarnej i malin Nie ucierpiały stare sady jabłoniowe antonówka większość drzew przydrożnych Nowe nasadzenia ok. 30% sadów jabłoniowych 50% plantacji chmielu; na pozostałych uprawy ogórków i fasoli wielokwiatowej Piękny Jaś (bardzo miododajna roślina!) Odtwarzanie pasiek Pszczelarze polscy ofiarowali pakiety z rodzinami pszczoły miodnej tym powodzianom, którym powódź zniszczyła pasieki 362

161 Tab. 2 Występowanie trzmieli na terenach popowodziowych w okolicach Wilkowa k. Puław w 2011 roku Zagęszczenie trzmieli Liczba gatunków na 100 m² Wał Chodelki 81,3 8 Zarudki 26,0 3 Wał wiślany Zakrzów 11,0 6 Kępa chotecka 6,0 3 Zastów Polanowski Ujście Chodelki Stwierdzono zmniejszenie zagęszczenia i spadek liczby gatunków trzmieli wraz ze wzrostem odległości od leżącej na północy Skarpy Dobrskiej, do której doszły wody powodzi. Leżący za Skarpą wapienny płaskowyż ciągnący się do Kazimierza jest rezerwuarem różnych gatunków trzmieli, z którego musiały wiosną nalecieć matki i założyć gniazda. Podzadanie 5. Prowadzenie szkoleń w zakresie całorocznego chowu trzmiela ziemnego (Bombus terrestris) do zapylania upraw szklarniowych. Szkolenia w zakresie chowu trzemiela ziemnego do zapylania upraw szklarniowych przeprowadzono na kurasach chowu trzmiela ziemnego w Puławach (4 kursy), w Mińsku Mazowieckim (1), Cezarynie (1), Grzybowie (2), oraz na spotkaniu w stacji hodowli trzmiela zimnego w Tymieńcu pod Kaliszem. Przeprowadzono szkolenia z zainteresowanymi hodowlą trzmieli i pszczół samotnic absolwentami i studentami Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu (1) oraz Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie (1). Prowadzone szkolenia w zakresie zamkniętego chowu trzmiela zimnego 1. Temat szkolenia: Biologia i chów trzmieli Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach Termin szkolenia: (Puławy) Szkolenie w zakresie biologii i chowu trzmieli liczba uczestników Temat szkolenia: Chów i wykorzystanie rodzin trzmiela ziemnego do zapylania sadów i jagodników Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach Termin szkolenia: (Puławy) Szkolenie w zakresie biologii i chowu trzmieli - liczba uczestników Temat szkolenia: Chów i wykorzystanie rodzin trzmiela ziemnego do zapylania upraw szklarniowych Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach Termin szkolenia: (Grzybów) Szkolenie w zakresie biologii i chowu trzmieli - liczba uczestników Temat szkolenia: Szczegóły zamkniętego chowu trzmiela ziemnego Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach 363

162 Termin szkolenia: (Mińsk Mazowiecki) Szkolenie w zakresie biologii i chowu trzmieli - liczba uczestników Temat szkolenia: Szczegóły zamkniętego chowu trzmiela ziemnego Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach Termin szkolenia: (Cezarów) Szkolenie w zakresie biologii i chowu trzmieli - liczba uczestników Temat szkolenia: Gody i zimowanie matek trzmiela zimnego Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach Termin szkolenia: (Grzybów) Szkolenie w zakresie biologii i chowu trzmieli - liczba uczestników Temat szkolenia: Biologia i chów trzmieli Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach Termin szkolenia: (Puławy) Szkolenie w zakresie biologii i chowu trzmieli - liczba uczestników Temat szkolenia: Murarka ogrodowa (Osmia rufa) alternatywny zapylacz sadów i jagodników Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach Termin szkolenia: (Puławy) Szkolenie w zakresie biologii i chowu trzmieli oraz murarki ogrodowej - liczba uczestników Temat szkolenia: Nowe materiały i rozwiązania w sprzęcie hodowlanym Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach Termin szkolenia: (Tymieniec) Szkolenie w zakresie biologii, chowu i przygotowania zapłodnionych młodych matek trzmiela ziemnego do zimowli - liczba uczestników Temat szkolenia: Chów i znaczenie trzmieli oraz murarki ogrodowej w zapylaniu upraw szklarniowych i sadów Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach Termin szkolenia: (Wrocław) Szkolenie w zakresie biologii i chowu trzmieli oraz murarki ogrodowej - liczba uczestników Temat szkolenia: Chów i znaczenie trzmieli oraz murarki ogrodowej w zapylaniu upraw szklarniowych i sadów Osoba prowadząca szkolenia: dr hab. Mieczysław Biliński, Organizator: Zakład Zapylania Roślin, Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach Termin szkolenia: (Olsztyn) Szkolenie w zakresie biologii i chowu trzmieli oraz murarki ogrodowej - liczba uczestników

163 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba kokonów murarki ogrodowej przekazanych producentom do zapylania sadów i jagodników w 2011 roku. Plan kokonów. Wykonanie kokonów murarki ogrodowej przekazano nieodpłatnie producentom do zapylania sadów. 2/ Liczba przygotowanych materiałów gniazdowych do masowego chowu murarki ogrodowej. Plan 15 zestawów płytek i rurek. Wykonanie zostało przygotowanych 15 zestawów płytek i rurek do masowego chowu murarki ogrodowej. 3/ Liczba rodzin trzmiela ziemnego w chowie zamkniętym. Plan 158 rodzin. Wykonanie 158 rodzin trzmiela ziemnego. W chowie zamkniętym utrzymywano 158 rodzin trzmiela ziemnego 4/ Liczba prowadzonych szkoleń w zakresie całorocznego chowu trzmiela ziemnego (B. terrestris). Plan 10 szkoleń. Wykonanie 10 szkoleń. Tematyka szkoleń została podana w podzadaniu 4. 5/ Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie - 1 publikacje. Biliński M Biologia, znaczenie i chów trzmieli. III Lubelska Konferencja Pszczelarska Pszczela Wola, 3-5 luty 2012, pp Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) 1. Współpraca z Lubelskim Ośrodkiem Doświadczalnictwa Rolniczego w Końskowoli w zakresie chowu murarki ogrodowej (na sadzie ośrodka wystawiono megachilnik z rurkami i kokonami murarki ogrodowej wraz z tabliczką wyjaśniającą) i propagowaniu rodzin trzmiela ziemnego polskiej hodowli w ramach Otwartych Drzwi LODR (26. czerwca 2011) poster, rodzina trzmiela ziemnego oraz informacje o możliwości wykorzystania rodzin trzmiela ziemnego do zapylania nie tylko upraw szklarniowych, ale sadów i jagodników. 2. Stałe kontakty z stacją hodowli Polski Trzmiel w Tymieńcu pod Kaliszem prowadzoną przez Marcina Matuszaka absolwenta pierwszego kursu odbytego w Puławach XXI wieku. 365

164 Zadanie 6.4 Doskonalenie metod selekcji i oceny wartości hodowlanej pszczół 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Wykonywanie pomiarów cech morfologicznych prób pszczół dla nowych linii. Wykonano pomiary morfologiczne pszczół robotnic z 40 rodzin pszczelich, lini hodowlanej Brzezinka zgłoszonej do programu doskonalenia genetycznego w KCHZ w Warszawie. Pobrano po minimum 20 osobników z każdej rodziny pszczelej, następnie wypreparowano prawe przednie skrzydła. Skrzydła oprawiono w szklane ramki do przezroczy i wykonano cyfrowe obrazy skrzydeł za pomocą skanera Coolscan 5000ED Nikon. Obrazy skrzydeł poddawane były analizie programem Skrzydlak do automatycznego wyznaczania punktów przecięcia się żyłek na skrzydłach. Określono charakterystyczny układ żyłek na skrzydłach pszczół (ryc. 1). Współrzędne punktów przecięcia się żyłek (38 zmiennych) poddano analizie kanonicznej*. Wyniki analizy wskazują iż pszczoły te należą do podgatunku Apis mellifera carnica (wskaźnik różnicy) WR=1,95. Pszczoły z linii hodowlanej Brzezinka cechuje znaczne zróżnicowanie użyłkowania przedniego skrzydła między rodzinami S=0,73 (ryc. 2). Rycina 1. Przykładowe zdjęcie z automatycznie naniesionymi przez program Skrzydlak punktami przecięcia się żyłek. 366

165 Rycina 2. Diagram obrazujący (średnie dla każdej rodziny pszczelej) położenie punktów przecięcia się żyłek na skrzydłach pszczół linii hodowlanej Brzezinka * Gerula D., Tofilski A., Węgrzynowicz P. Skowronek W. (2009) - Computer-assisted discrimination of honeybee subspecies used for breeding in Poland. J. apic. Sci. 53(2): Podzadanie 2. Ocena przynależności rasowej pszczół, dla których są prowadzone księgi hodowlane Wykonano ocenę przynależności rasowej pszczół z 996 rodzin pszczelich pochodzących z 33 linii hodowlanych pszczół kraińskich, 8 linii pszczół kaukaskich. Próby do badań zostały pobrane przez hodowców według ujednoliconej instrukcji i dostarczone do jednego z 3 laboratoriów zajmujących się badaniami morfologii pszczół. Laboratorium w Oddziale Pszczelnictwa w Puławach, MCB w Krasnem - Pasieka Zarodowa im. Ks. dr. Jana Dzierżona w Maciejowie, Mazowieckie Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierząt w Łowiczu- Pasieka Zarodowa w Kocierzowych. Z każdej próby pszczół wykonano obrazy skrzydeł. Następnie laboratorium w Oddziale Pszczelnictwa w Puławach analizowało wszystkie obrazy skrzydeł programem do automatycznego oznaczania punktów przecięcia się żyłek na skrzydłach pszczół z modułem do oceny przynależności rasowej. Spośród próbek zgłoszonych jako pszczoły kraińskie 2,4% próbek pszczół nie zakwalifikowano do zadeklarowanej rasy (Tab. 1), podczas gdy dla pszczół kaukaskich takich próbek było aż 12% (Tab. 2). 367

166 Tabela 1. Wykaz przebadanych linii hodowlanych pszczół kraińskich L.P. Linia hodowlana Liczba próbek przebadanych Liczba próbek zdyskwalifikowanych 1 Maja Kujawska Bielka AGA Wanda Dobra Karpatka SK Gema Prima Wielka Vineta Nieska Alpejka Jugo GR Marynka CNT CT CJ AlSin Renata Bałtycka Kortówka Iwa Dobra Dobra Beskidka Kamianka Ab N Pa Tb 18 0 Razem

167 Tabela 2. Wykaz przebadanych linii hodowlanych pszczół kaukaskich L.P. Linia hodowlana Liczba próbek przebadanych Liczba próbek zdyskwalifikowanych 1 KP M WG W Woźnica Puławska KPW Pb 20 3 Razem Wykonano również pomiary długości języczków pszczół z 84 rodzin kaukaskich, jako uzupełniającą ocenę zalecaną dla pszczół kaukaskich. Do badań wykorzystuje się języczki od 20 robotnic z badanej próby pszczół. Długość języczków określa się pod mikroskopem świetlnym używając kalibrowanego okularu. Pszczoły z ponad 64% próbek pszczół miały zbyt krótkie języczki aby zakwalifikować je do pszczół kaukaskich. W związku z tym postanowiono zbadać, czy jest to wynik zmieszańcowania materiału z innymi pszczołami o krótszych języczkach, czy działanie czynnika środowiskowego. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba pomiarów morfologicznych dla próbek pszczół linii kraińskiej. Plan - 40 próbek pszczół. Wykonanie - 40 próbek pszczół. 2/ Liczba prowadzonych ocen przynależności rasowej pszczół. Plan próbek pszczół. Wykonanie próbek pszczół. 3/ Liczba pomiarów morfologicznych języczków pszczół kaukaskich. Plan - 84 próbki pszczół. Wykonanie - 84 próbek pszczół. 4/ Ekspertyzy i opinie. Plan - 2 opinie. Wykonanie - 2 opinie. a. możliwości realizacji Programu hodowlanego genetycznego doskonalenia pszczół linii car M1 prowadzonego przez Panią Marię Mrówka na postawie pisma KCHZ w Warszawie nr PS-430/3/2011 z dnia z prośbą o wykonanie opinii. (Opinia wraz z dokumentami hodowlanymi hodowcy znajdują się do wglądu w Oddziale Pszczelnictwa IO) b. posiadanego materiału hodowlanego oraz oceny programu hodowlanego doskonalenia genetycznego pszczół linii Godziszewska dla Pana Krzysztofa Króla na postawie korespondencji pomiędzy KCHZ a Oddziałem Pszczelnictwa z prośbą o wykonanie opinii. (Opinia wraz z dokumentami hodowlanymi hodowcy znajdują się do wglądu w Oddziale Pszczelnictwa IO). Krzysztof Król podpisał umowę z KCHZ o prowadzenie oceny wartości użytkowej i hodowlanej pszczół Nr. 50/2011/OS/K w dniu

168 5/ Publikacje i instrukcje wdrożeniowe związanych z realizacją zadania. Plan - 1 publikacja. Wykonanie - 1 publikacja. Węgrzynowicz P., Gerula D. Identyfikacja rasowa jednym z elementów selekcji i doskonalenia genetycznego pszczół. Pszczelarstwo 2012(2): Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Prowadzona była współpraca z: - Mazowieckim Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierząt Sp. z o.o. w Łowiczu. Zawarta została umowa na wykonanie usługi badawczo rozwojowej pt. Przygotowanie preparatów do pomiarów morfologicznych. Skanowanie preparatów do plików cyfrowych. Umowa nr 1/PW/6.4/2011 z dnia r. MCHiRZ Sp. z o. o. w Łowiczu Pasieka - Małopolskim Centrum Biotechniki Sp. z o. o. w Krasnem. Zawarta została umowa na wykonanie usługi badawczo rozwojowej pt. Przygotowanie preparatów do pomiarów morfologicznych. Skanowanie preparatów do plików cyfrowych. Umowa nr 2/PW/6.4/2011 z dnia r. MCB Sp. z o. o. w Krasnem, -Uniwersytetem Kazimierza Wielkiego z siedzibą w Bydgoszczy. Zawarta została umowa na wykonanie usługi badawczo rozwojowej pt. Ocena przynależności rasowej pszczół w oparciu o markery DNA. Umowa nr 9/PW/6.4/2011 z dnia

169 Zadanie 6.5 Poszukiwanie i tworzenie nowej zmienności genetycznej roślin warzywnych jako źródła odporności na stresowe czynniki biotyczne i abiotyczne oraz o większej wartości odżywczej i prozdrowotnej 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie Analiza wybranych materiałów pod kątem dalszego wykorzystania jako źródeł bioróżnorodności i odporności; testy odpornościowe, analiza zawartości składników biologicznie czynnych i odżywczych. MARCHEW Ocena bioróżnorodności w fazie wegetatywnej i generatywnej Ocena morfologiczna liści i korzeni linii płodnych marchwi Nasiona pięciu linii marchwi PWP1, PWP2, PWP3, PWP4 i PWP5 po uprzednim zataśmowaniu wysiano w podwójne rzędy w połowie maja. Rozstawa między wierzchołkami redlin wynosiła 67.5 cm. W czasie wegetacji rośliny były nawożone oraz chronione zgodnie z zaleceniami dla tego gatunku. W celu zabezpieczenia przed niedoborami wody zastosowano nawadnianie kropelkowe. Podczas wegetacji dokonano pomiarów długości i szerokości liścia oraz długości ogonka liściowego. Natomiast w klasach bonitacji oceniono podział blaszki liściowej oraz pokrój rośliny. Najdłuższymi liśćmi o najdłuższych ogonkach liściowych cechowały się linie PWP4 i PWP5, ponadto linia PWP4 charakteryzowała się najszerszymi liśćmi (Tabela 1). Najkrótsze liście i ogonki liściowe posiadały genotypy z linii PWP1 i PWP2. Poza tym, liście u linii PWP2 cechowały się najwęższymi blaszkami liściowymi. Liście z obiektów PWP1, PWP2 oraz PWP3 charakteryzowały się takim samym podziałem blaszki liściowej obejmującym klasy 3 i 4. Większe zróżnicowanie zaobserwowano u linii PWP4 i PWP5, u których podział blaszki liściowej obejmował odpowiednio klasy 3-5 i 2-4 (Tabela 1). U wszystkich ocenianych linii stwierdzono półwzniesiony pokrój rozety liściowej (skala bonitacji: 2). Tabela 1. Cechy morfologiczne liścia płodnych linii marchwi 371

170 Linia Podział blaszki liściowej 1 liścia Długość (cm) ogonka liściowego Szerokość liścia (cm) średnia V* średnia V* średnia V* PWP PWP PWP PWP PWP zakres podział blaszki liściowej: 1- bardzo gruby, 3- pośredni, 5- bardzo drobny *V-współczynnik zmienności (%) Po zbiorach na początku października, oceniono następujące cechy użytkowe korzenia w jednostkach mierzalnych: długość, szerokość i masa korzenia, procentowy udział walca osiowego w korzeniu. Natomiast w klasach bonitacji scharakteryzowano następujące cechy: kształt powierzchni, kształt korzenia jego głowy ramion oraz zakończenia, a także wybarwienie walca i kory. Podobnie jak w roku poprzednim zaobserwowano, iż cechy morfologiczne korzenia były czynnikiem bardziej różnicującym poszczególne linie niż cechy liścia. Najwyższą średnią masę oraz szerokość korzenia posiadały genotypy linii PWP3 i PWP5. Obiekty z linii PWP2 wyróżniały się najmniejszą masą, długością i szerokością korzenia (Tabela 2). Procentowy udział walca osiowego był u wszystkich linii zbliżony i mieścił się w zakresie 30-41%. Zaobserwowano, że badane linie były także zróżnicowane pod względem kształtu i zakończenia korzenia (Tabela 2). Pozostałe cechy korzenia takie jak: kształt powierzchni, ramion oraz głowy, wybarwienie walca oraz kory były u wszystkich linii zbliżone. Stwierdzono, że badane linie posiadały korzystne cechy użytkowe korzenia. Niskie współczynniki zmienności dla większości badanych cech liścia i korzenia świadczą o dużym wyrównaniu wewnątrz badanych linii. Przeprowadzone obserwacje wykazały znaczne, a tym samym pożądane zróżnicowanie między badanymi liniami marchwi. Tabela 2. Cechy morfologiczne korzeni linii marchwi Lin a Ma a (kg) Długość (cm) Szerokość (cm) średnia V* średnia V* średni a V* % udział rdzenia w korzeniu średni a Kształt korzenia 1 zakończenia 2 V* Średni a PWP PWP PWP PWP PWP zakres *V współczynnik zmienności (%) 1 kształt korzenia (od wrzecionowatego - 1 do silnie stożkowatego - 5) 2 zakończenie korzenia (od zaokrąglonego - 1 do ostrego - 3) V*

171 Analiza płodności kwiatów i produktywności nasion Wytypowane korzenie 5 linii marchwi PWP1, PWP2, PWP3, PWP4, PWP5, po przechowaniu i jaryzacji w listopadzie i grudniu 2010, wysadzono w szklarni w pierwszej dekadzie stycznia 2011 roku. W celu dokonania rozmnożenia generatywnego, każdą z roślin izolowano i zapylano przy użyciu much. W trakcie kwitnienia przeprowadzono obserwacje makroskopowe kwiatów z uwzględnieniem płodności oraz barwy płatków. Ocenę roślin pod względem płodności wykonano w okresie kwitnienia kilkakrotnie w zależności od kolejności zakwitania baldachów w poszczególnych rzędach pędów nasiennych. Kwiaty wszystkich roślin były płodne i charakteryzowały się typową dla tego gatunku białą, pięciopłatkową koroną. Zbioru nasion marchwi dokonywano sukcesywnie w miarę dojrzałości zbiorczej baldachów. Po wysuszeniu pędów nasiennych i ekstrakcji obliczono średnią wydajność nasion z rośliny. Ocena produktywności nasion wykazała bardzo duże zróżnicowanie w zdolności do wiązania nasion pomiędzy badanymi obiektami i mieściła się w zakresie sztuk z jednej rośliny (Tabela 3). Najwyższą średnią wydajność nasion (2421sztuk/roślinę) stwierdzono u linii PWP5. Znacznie mniej nasion uzyskano z PWP3 i PWP4, natomiast najmniej z linii PWP1 i PWP2 (odpowiednio 432 i 764 sztuk). Tabela 3. Produktywność nasion linii płodnych marchwi Linia Liczba nasion/roślina (szt.) PWP1 432 PWP2 764 PWP PWP PWP Zakres Testy odpornościowe na czynniki biotyczne W czasie wegetacji w warunkach naturalnej infekcji (warunki polowe) oceniono poziom odporności linii marchwi na grzyby z rodzaju Alternaria (A. alternata, A. radicina, A. dauci). Według sześciostopniowej skali od 0 do 5 (0-brak objawów, 5-liście zaschnięte) określono poziom odporności części nadziemnych roślin na altenariozy. Stwierdzono, że linie cechowały się wysokim poziomem odporności (rośliny w klasach 0 i 1) o niskim współczynniku podatności dla ogonka liściowego (DSI= ) i blaszki liściowej (DSI= ) (Tabela 4). Poziom odporności linii marchwi na porażenie przez Alternaria radicina (izolat IW50) oceniano za pomocą testu ogonkowego w warunkach sztucznej inokulacji. W tym celu z liści marchwi wycinano fragmenty ogonków o długości 7 cm, które następnie układano na szalkach Petriego, wyłożonych wilgotną bibułą filtracyjną. Każdy ogonek układany był na fragmencie grzybni A. radicina. Pomiaru porażenia ogonków liściowych (mm) dokonywano po 7 dniach inkubacji w temperaturze 22 o C w ciemności. W porównaniu z mieszańcami F1 (Namdal, Kazan, Yellowstone) badane linie wykazały znacznie mniejsze porażenie ogonków liściowych, co świadczy o ich wysokiej tolerancji na A. radicina (Rysunek 1). 373

172 Tabela 4. Porażenie liści linii marchwi przez grzyby z rodzaju Alternaria Linia ogonek liściowy DSI* blaszka liściowa PWP PWP PWP WP PWP zakres *DSI - współczynnik podatności Rysunek 1. Reakcja wybranych linii/mieszańców marchwi na porażenie przez A. radicina. Przed przeprowadzeniem oceny poziomu odporności na bakterię Erwinia carotovora badanych w bieżącym roku populacji marchwi, dokonano standaryzacji metody testowania roślin na tego patogena w warunkach sztucznej inokulacji. W tym celu wykonano test, w którym badano zależność pomiędzy stężeniem inokulum oraz sposobem inokulacji a reakcją genotypów marchwi na E. carotovora. W Tabeli 5 przedstawiono sześć kombinacji metodycznych według których wykonywano testy standaryzujące. Do tego celu wykorzystywano korzenie marchwi, które przed przeprowadzeniem testu były poddawane procesowi powierzchniowej sterylizacji poprzez moczenie ich w roztworach alkoholu etylowego i podchlorynu sodu, a następnie dwukrotne płukanie w ddh 2 O. Po wysuszeniu, wycinano fragmenty korzeni, które układano w kuwetach na wilgotnej bibule zapewniającej utrzymanie wysokiej wilgotności w trakcie trwania testu. Zainokulowane fragmenty korzeni (dwa stężenia: 10 6 i 10 7 jtk ml -1 ) inkubowano w temperaturze 25 o C w ciemności przez okres 48 h. Po tym czasie dokonano oceny porażenia badanego materiału według sześciostopniowej skali porażenia: 0 (plama nieprzekraczająca kropli inokulacyjnej) - 5 (powyżej 90% porażonej powierzchni fragmentu korzenia). 374

173 Tabela 5. Kombinacje metodyczne w testach odporności na E. carotovora u marchwi Kombinacja metodyczna C Sposób przygotowania materiału do testu Krążek korzenia Sposób nałożenia inoculum Filtr o Ø 6mm nasączony inokulum D Krążek korzenia Kropla inoculum E1 E2 F1 F2 Podłużny fragment korzenia układany na bibule wypukłą stroną ku górze Podłużny fragment korzenia układany na bibule wypukła stroną ku górze Podłużny fragment korzenia układany na bibule płaską stroną ku górze Podłużny fragment korzeni układany na bibule płaską stroną ku górze Filtr o Ø 6mm nasączony inoculum Kropla inoculum Filtr o Ø 6mm nasączony inokulum Kropla inoculum Analiza porównawcza uzyskanych wyników dla każdej z badanej kombinacji metodycznej wykazała, że najbardziej wiarygodną metodą testowania podatności marchwi na E. carotovora jest wariant oznaczony symbolem C (Tabela 6). Przy zastosowaniu tej metody obserwowano nie tylko najwyższe wartości dla średniego indeksu porażenia, ale także największe wyrównanie reakcji badanych korzeni w obrębie tej samej populacji. Tabela 6. Średni stopień porażenia korzeni marchwi w zależności od zastosowanej metody Rodzaj Negowia Kazan Nov no PWP5 Yellowstone Nantes metody C D E E F F W następnym etapie, wykorzystując uprzednio wystandaryzowaną metodę testowania podatności na E. carotovora ( C w stężeniu 10 7 jtk ml -1 ), dokonano oceny pięciu populacji marchwi na tle czterech komercyjnych mieszańców F1 (Kazan, Namdal, Nominator, Yellowstone). Wyniki reakcji badanych populacji marchwi przedstawiono na Rysunku 2. Na podstawie średniego stopnia porażenia korzeni stwierdzono, że oceniana linia własnej hodowli charakteryzowała się średnim poziomem odporności na patogena, przy czym różnice pomiędzy poszczególnymi populacjami nie były duże. 375

174 Rysunek 2. carotovora. Reakcja wybranych linii/mieszańców marchwi na porażenie przez Erwinia Analiza wartości odżywczej Badaniami objęto 5 linii marchwi PWP1, PWP2, PWP3, PWP4 i PWP5; których korzenie zebrano w ubiegłym roku (jesień 2010). Po przechowaniu i jaryzacji oceniono ich jakość przechowalniczą, a wyselekcjonowane korzenie o najbardziej pożądanych cechach morfologicznych, poddano analizom chemicznym celem oceny wartości odżywczej. Odmianą standardową był mieszaniec Kazan F 1, charakteryzujący się równomiernym wybarwieniem wewnętrznym korzenia, zarówno kory jak i rdzenia, oraz wysoką zawartością β-karotenu. Analiza zawartości składników odżywczych wykazała, że badane linie różniły się barwą oraz zawartością ß-karotenu i ekstraktu (Tabela 7). Najwyższą zawartością analizowanych składników, nieznacznie przewyższającą odmianę Kazan F 1, wyróżniły się korzenie linii PWP5. Najwyższe wskaźniki wybarwienia (a, b i L) stwierdzono u linii PWP3 i PWP4. Wszystkie badane linie marchwi charakteryzowały się dużym wyrównaniem wewnątrzliniowym pod względem zawartości ß-karotenu i ekstraktu, o czym świadczą niskie współczynniki zmienności (V). Natomiast linie PWP3 i PWP4 odznaczały się wysokim współczynnikiem zmienności dla natężenia barwy, co wskazuje na ich małe wyrównanie wewnątrzliniowe pod względem tej cechy. Tabela 7. Wartość odżywcza płodnych linii marchwi Linia Zawartość ß-karotenu mg/kg 1 Zawartość ekstraktu (%) Natężenie barwy jasność (L) czerwoność (a) żółtość (b) średnia V* średnia V* średnia V* średnia V* średnia V* PWP PWP PWP PWP PWP Zakres Kazan F 1 kontrola *V (%) współczynnik zmienności

175 KAPUSTA GŁOWIASTA I PEKIŃSKA Ocena bioróżnorodności w fazie wegetatywnej i generatywnej Ocena wartości użytkowej oraz analiza cech morfologicznych kapusty pekińskiej Nasiona trzech otrzymanych w roku ubiegłym populacji kapusty pekińskiej (SMP/5, SMP/6, SMW/2) oraz odmian wzorcowych Bilko F 1 i Hilton F 1 zostały wysiane w szklarni w trzeciej dekadzie czerwca, następnie przepikowane i wysadzone na miejsce stałe 19 lipca w polu. Doświadczenie założono w układzie bloków losowanych w trzech powtórzeniach - po 30 roślin w każdym, w rozstawie 50x30 cm. Ocena wyników badań została przeprowadzona po uzyskaniu dojrzałości zbiorczej roślin w trzeciej dekadzie września i pierwszej dekadzie października 2011 roku. Analizie poddano takie cechy jak: średnia masa główki, współczynnik kształtu, wypełnienie główek, barwa liści zewnętrznych, wczesność oraz poziom wyrównania wewnątrzliniowego. Tabela 8. Cechy morfologiczne i użytkowe genotypów kapusty pekińskiej Genotyp Średnia masa główki (kg) Współczynnik kształtu główki 1 Wypełn. główek 2 Barwa liści zewn. 3 Wczesność Wyrównanie wewnątrzliniowe 4 SMP/5 0,98 2, SMP/6 0,84 2, SMW/2 0,93 2, Bilko F1 1,61 2, Hilton F1 1,08 2, Współczynnik kształtu: wysokość/szerokość główki 2 Wypełnienie główek: 1- słabe, 2- średnie, 3- dobre 3 Barwa liści zewnętrznych: 1- jasnozielona, 2- zielona, 3- ciemnozielona Oceniane genotypy kapusty pekińskiej charakteryzowały się masą główek poniżej 1 kg i były zbliżone pod względem tej cechy do odmiany Hilton F 1 (Tabela 8). Posiadały kształt cylindryczny, typowy dla form użytkowych uprawianych w Polsce. Wszystkie genotypy odznaczały się dobrym wypełnieniem główek oraz jasną (SMP/5, SMP/6) lub zieloną (SMW/2) barwą liści okrywających. Najwcześniejszym z ocenianych genotypów był SMP/6, najpóźniejszą zaś odmiana heterozyjna Hilton F 1. Badane genotypy odznaczały się częściowym lub całkowitym brakiem wyrównania wewnątrzliniowego pod względem badanych cech, co jest typowe dla heterogenicznych form o nie ustabilizowanym genotypie. Ocena wybranych genotypów kapusty głowiastej białej pod względem produktywności nasion oraz poziomu samoniezgodności Wytypowane w roku 2010 na podstawie oceny cech morfologiczno-użytkowych genotypy kapusty głowiastej białej uzyskane z trzech linii IW 70, IW80 i IW90 ukorzeniono i poddano jarowizacji zimą 2010/2011. Wiosną 2011 roku wszystkie zjarowizowane rośliny wysadzono w szklarni celem otrzymania fazy generatywnej. Dla każdej z linii wybrano po cztery genotypy odznaczające się najlepszą zdrowotnością i dużą liczbą prawidłowo wykształconych pędów kwiatostanowych. W celu dokonania rozmnożenia generatywnego, każdą z roślin zapylano w fazie zielonego pąka, oraz na otwartym kwiecie. Po osiągnięciu dojrzałości zbiorczej łuszczyny suszono a nasiona ekstrahowano indywidualnie dla każdego z zapyleń. 377

176 Tabela 9. Produktywność nasion wybranych genotypów kapusty głowiastej białej Genotyp/ sublinia Liczba nasion (szt.) Wydajność tworzenia nasion/łuszczynę (szt.) zapylenie w pąku na otwartym kwiecie zapylenie w pąku na otwartym kwiecie IW 70/ ,13 1,10 IW 70/ ,50 0,47 IW 70/ ,20 0,18 IW 70/ ,70 0,75 IW 80/ ,00 0,00 IW 80/ ,10 0,00 IW 80/ ,50 0,00 IW 80/ ,64 0,18 IW 90/ ,40 0,00 IW 90/ ,00 0,10 IW 90/ ,30 0,07 IW 90/ ,10 0,00 ogółem średnia 191,7 12,4 10,88 0,23 Badane genotypy różniły się pod względem zdolności do wytwarzania nasion przy zapyleniu w fazie zielonego pąka, poziomem samoniezgodności oraz wydajnością tworzenia nasion/łuszczynę. W wyniku zapyleń w fazie zielonego pąka otrzymano ogółem 2301 nasion, zaś przy zapyleniu na otwartym kwiecie jedynie 149 nasion (Tabela 9). Średnia liczba nasion/roślinę dla wszystkich genotypów wynosiła i 12.4 sztuk w zależności od przyjętego sposobu zapyleń wsobnych. Średnia wydajność tworzenia nasion w łuszczynie przy zapyleniu w fazie zielonego pąka wynosiła szt., natomiast przy zapyleniu na otwartym kwiecie 0.23 szt. Największą liczbę nasion w wyniku zapylenia w pąku uzyskano dla sublinii IW 70/6 (395) i IW 90/2 (315), najniższą dla sublinii IW 80/3 (7). Częściową samozgodnością charakteryzowały się cztery sublinie z linii IW 70 (od 1,10 do 0,18 nasion/łuszczynę), całkowitą samoniezgodnością sublinie formy użytkowej IW 80. Przeprowadzone badania pozwoliły na otrzymania nasion kolejnego pokolenia wsobnego niezbędnych do analizy cech morfologiczno-użytkowych w kolejnych etapach badań oraz na określenie właściwej strategii krzyżowań z uwzględnieniem mechanizmów zabezpieczających przed samozapyleniem. Testy odpornościowe na czynniki biotyczne Warunki naturalnej infekcji w polu W warunkach polowych przeprowadzono ocenę podatności kapusty głowiastej i pekińskiej na kiłę (Plasmodiophora brassicae), chorobę o największym znaczeniu gospodarczym u roślin kapustowatych. Nasiona otrzymanych w roku ubiegłym trzech populacji kapusty pekińskiej: SMP/5, SMP/6, SMW/2), trzech populacji kapusty głowiastej IW70, IW80 i IW90 oraz odmiany wzorcowe dla kapusty pekińskiej (Bilko F 1 odporna, Hilton F 1 - podatna) i kapusty głowiastej (Sława z Enkhuizen podatna, Kilaton F 1 i Kilaxy F 1 odporne) wysiano w szklarni w trzeciej dekadzie czerwca, następnie siewki przepikowano i wysadzono w polu w połowie maja Doświadczenie założono w układzie bloków losowanych, w trzech powtórzeniach po 10 roślin. Ocenę stopnia porażenia przeprowadzono w drugiej połowie lipca na podstawie 5- stopniowej skali bonitacyjnej (0 - brak objawów, 4 porażenie wszystkich korzeni). Genotypy z klasy 0 klasyfikowano jako całkowicie odporne, z klasy 1 i 2 średnio odporne, a z klas 3 i 4 - całkowicie podatne). 378

177 Tabela 10. Ocena stopnia porażenia genotypów kapusty głowiastej i pekińskiej przez kiłę kapusty (Plasmodiophora brassicae) w warunkach polowych Liczba roślin w klasach porażenia (%) DSI Kapusta głowiasta biała IW70 27,08 25,00 10,42 25,00 12,51 1,47 IW80 16,67 41,67 16,67 25,00 0,00 1,50 IW90 12,50 14,58 16,67 47,92 8,33 2,03 Sława z Enkhuizen 0,00 5,00 15,00 50,00 30,00 2,91 Kilaton F1 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Kilaxy F1 96,00 4,00 0,00 0,00 0,00 0,03 Kapusta pekińska SMP/5 53,45 3,45 13,79 24,14 5,17 1,20 SMP/6 53,33 3,33 3,33 38,33 1,67 1,32 SMW/2 0,00 4,08 16,33 77, 5 2,04 2,61 Bilko F1 97,95 0,00 2,04 0,00 0,00 0,04 Współczynnik podatności badanych linii kapusty głowiastej białej był zróżnicowany i wahał się od 1,47 (IW70) do 2,03 (IW90) podczas gdy odmiana podatna Sława z Enkhuizen charakteryzowała się współczynnikiem o wartości 2,91 (Tabela 10). Odporne mieszańce (Kilaton F 1 i Kilaxy F 1 ) nie wykazywały porażenia. Natomiast w każdej z badanych linii zaobserwowano rośliny bez objawów porażenia (12,5% - IW90, 16,7% - IW80, 27,1% - IW70). Dla linii kapusty pekińskiej SMP/5 i SMP/6 współczynnik podatności był niski (odpowiednio 1,20 i 1,32), natomiast znacznie wyższy dla linii SMW/2 (2,61). Odporna odmiana Bilko F 1 odznaczała się najwyższym poziomem odporności (0,04). Wśród populacji SMP/5 oraz SMP/6 liczną grupę roślin (ponad 50%) stanowiły rośliny o całkowitej odporności na kiłę kapusty. Całkowitą podatnością charakteryzowała się populacja SMW/2 u której większość roślin (80%) znajdowała się w trzeciej klasie porażenia. Przeprowadzona ocena wykazała zróżnicowany poziom odporności na kiłę kapusty badanych populacji i pozwoliła na przeprowadzenie selekcji roślin o wysokim stopniu odporności celem ich rozmnożenia generatywnego. W warunkach naturalnej infekcji oceniono poziom odporności na najważniejsze choroby kapusty pekińskiej takich jak Alternaria sp., bakteryjne gnicie powodowane przez Erwinia ssp oraz Pseudomonas ssp., pieprzową plamistość (Pseudomonas syringae pv. maculucola) oraz wewnętrzne brunatnienie liści (tip-burn). Tabela 11. Stopień porażenia form użytkowych kapusty pekińskiej przez najważniejsze choroby bakteryjne, grzybowe i fizjologiczne Genotyp Alternaria sp. 1 Bakteryjne gnicie (Erwinia ssp, Pseudomonas ssp) 2 Pieprzowa plamistość (Pseudomonas syringae pv. maculicola) 3 Tipburn 3 SMP/ SMP/ SMW/ Bilko F Hilton F Skala porażenia środkowej części blaszki liściowej 1 10 (od 10 do 100%) 2 % roślin z objawami porażenia przez patogena brak objawów, 1 - pojedyncze drobne plamy, 2 - średni stopień porażenia, 3 - wysoki stopień porażenia 379

178 Badane formy użytkowe posiadały średni poziom podatności na porażenie przez grzyby z rodzaju Alternaria sp. i nie różniły się pod względem tej cechy od odmian kontrolnych (Tabela 11). Jednocześnie posiadały one średni i wysoki poziom podatności na bakteryjne gnicie (do 40% roślin z objawami choroby). Wysoki poziom porażenia przez tę chorobę był spowodowany ekstremalnie niekorzystnymi warunkami pogodowymi z ciągłymi opadami deszczu w roku Nie stwierdzono w warunkach polowych odporności na pieprzową plamistość wśród ocenianych genotypów kapusty pekińskiej w przeciwieństwie do form kontrolnych. Najniższym poziomem porażenia przez pieprzową plamistość oraz słabszy poziom wewnętrznego brunatnienia liści (tip-burn) zanotowano dla genotypu SMP/6. Przeprowadzona ocena pozwoliła na dokonanie wyboru form użytkowych do dalszych badań w kolejnych etapach. Warunki sztucznej infekcji w fitotronie Podatność linii kapusty głowiastej i pekińskiej na E. carotovora badano przy pomocy testu krążkowego liści, które inokulowano poprzez wstrzykiwanie zawiesiny bakteryjnej w stężeniu 10 6 jtk ml -1. Zainokulowane krążki liściowe inkubowano w temperaturze 25 o C w ciemności przez okres 72 h. Po tym czasie dokonano oceny porażenia badanego materiału według sześciostopniowej skali porażenia: 0 (plama nieprzekraczająca kropli inokulacyjnej), 5 (powyżej 90% porażonej powierzchni krążka liściowego). Stwierdzono, że zarówno linie kapusty głowiastej, jak i pekińskiej wykazywały niski stopień porażenia bakterią E. carotovora (Rysunek 3). Kapusta pekińska Kapusta głowiasta Rysunek 3. Reakcja wybranych linii kapusty pekińskiej i głowiastej na porażenie przez Erwinia carotovora. Ocenę odporności kapusty pekińskiej na A. brassicicola przeprowadzono na 5- tygodniowych roślinach w fazie 6-7 liści, stosując metodę opryskiwania. Rośliny inokulowano zawiesiną zarodników o stężeniu zarodników ml -1 z dodatkiem 0.25% roztworu agaru, następnie inkubowano w 25ºC przez okres 7 dni. Po tym czasie dokonano oceny porażenia według sześciostopniowej skali 0-5, gdzie 0 brak objawów na liściach, 1 < 10% powierzchni zainfekowanej, 2 od 11 25%, 3 od 26 50%, 4 od 51 75%, 5 > 75% zainfekowanej powierzchni. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że badane linie kapusty pekińskiej SMP 6 i SMP 5 były średnio podatne (odpowiednio średnie 380

179 porażenie = 3.50 i 3.25) (Rysunek 4). Rysunek 4. Reakcja wybranych linii kapusty pekińskiej na porażenie przez A. brassicicola. 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba ocenianych gatunków warzyw pod kątem dalszego wykorzystania jako źródło bioróżnorodności i odporności. Plan 3 gatunki. Wykoanie 3 gatunki (marchew, kapusta głowiasta biała, kapusta pekińska). 2/ Publikacje i instrukcje wdrożeniowe związanych z realizacją zadania. Plan - 1 publikacja. Wykoanie 1 publikacja. Kozik E.U., Nowak R., Nowakowska M., Kosson R., Ocena cech użytkowych linii marchwi w fazie wegetatywnej. Nowości Warzywnicze 52: Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Nawiązana współpraca z naukowymi ośrodkami zagranicznymi przyczyniła się do poszerzenia zmienności genetycznej i bioróżnorodności wybranych roślin warzywnych w zakresie gospodarczo ważnych cech użytkowych w tym odporności na choroby. 381

180 Zadanie 6.6 Identyfikacja markerów DNA sprzężonych z genami warunkującymi odporność na choroby stanowiące istotne zagrożenie w uprawie roślin warzywnych, przydatnych do selekcji genotypów odpornych 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Izolacja DNA z roślin pokolenia F 2 pomidora. Z samozapylenia pokolenia F 1 uzyskanego z krzyżowania linii odpornej M3070 i linii podatnej A100, otrzymano pokolenie mieszańcowe F 2. Wykonano ocenę odporności/podatności na 114 roślinach pokolenia F 2, jednej odmianie podatnej na FORL Motelle i jednej odmianie odpornej - Blitz F 1, w warunkach sztucznej infekcji grzybem Fusarium oxysporum f. sp. radicis-lycopersici (Tabela 1). Rośliny zakażano w fazie pierwszego prawdziwego liścia wodną zawiesiną kultury patogena o stężeniu 2x10 4 zarodników/ml. Inokulację przeprowadzono poprzez zanurzenie korzeni siewek w zawiesinie zarodników przez 5 min. Po inokulacji siewki zostały wysadzone do substratu torfowego wymieszanego z piaskiem w stosunku 1:1 i umieszczone w warunkach kontrolowanych (temp. 25 o C dzień i 18 o C noc). Obserwację zdrowotności badanego materiału prowadzono po 21 dniach od inokulacji oceniając stopień porażenia części korzeniowej każdej rośliny wg pięciostopniowej skali porażenia: 0 bez widocznych objawów porażenia 1 lekkie odbarwienie korzeni, pojedyncze nekrotyczne plamki 2- silne zbrązowienie korzeni, kilka nekrotycznych plamek na korzeniu głównym i hypokotylu 3 silne zbrązowienie korzeni, kilkanaście nekrotycznych plam na korzeniu głównym i hypokotylu 4 bardzo silne zbrązowienie korzeni ze zlewającymi się nekrotycznymi plamami szyjki i korzeni prowadzące do zamierania roślin, oraz obliczono wskaznik podatności DSI (ang. disease susceptibility index) roślin na fuzaryjną zgorzel szyjki i podstawy łodyg ) według wzoru: gdzie: n - liczba roślin w danej klasie porażenia p klasa porażenia k suma roślin w danej populacji Tabela 1. Reakcja roślin pomidora na porażenie przez izolat 975 FoRL w warunkach fitotronowych Liczba roślin w poszczególnych klasach porażenia (szt.) Suma roślin Obiekt Pokolenie DSI testowanych M3070 P A100 P Motelle (S) Blitz F 1 (R) FR4/2/10 F

181 Izolacja DNA Izolację genomowego DNA z grama liści pomidora wykonano wg procedury opisanej dla zestawu DNeasy Plant Mini Kit (Qiagen). DNA izolowano z 100 roślin pokolenia F 2. Stężenie oraz czystość uzyskanego DNA określano w biofotometrze firmy Eppendorf oraz na 0.8% żelu agarozowym. Wykonana izolacja DNA z roślin pomidora umożliwila uzyskanie DNA o współczynniku OD 260 /OD 280 wynoszącym Analiza polimorfizmu zbiorczych prób segregantów Do identyfikacji markerów DNA sprzężonych z genem Frl warunkującym odporność roślin pomidora na Fusarium oxysporum f. sp. radicis-lycopersici wybrano metodę BSA (ang. bulk segregant analysis, analiza zbiorczych prób segregantów). Na podstawie wyników oceny odporności /podatności roślin pokolenia F 2 na FORL (Tabela 1) przygotowano dwie zbiorcze próby DNA z roślin odpornych i podatnych (klasa porażenia 0 i klasa porażenia 4 ). Każda próba składała się z połączonych ilościowo próbek DNA z 10 roślin. Zbiorcza próba DNA roślin odpornych pokolenia F 2 obejmowała homozygoty i heterozygoty względem locus Frl. Do analizy polimorfizmu zbiorczych prób DNA z roślin pokolenia F 2 użyto 14 starterów RAPD, które różnicowały linie rodzicielskie. Mieszanina reakcyjna, o objętości końcowej 20µl, zawierała: 20mM Tris-HCL ph8.4, 50 mm KCL, 3 mm MgCl 2, po 0.1 mm każdego z deoksynukleotydów, 0.3µM startera, 1 U polimerazy Taq (Invitrogen), 0.001% żelatyny, 20 ng DNA. Reakcję PCR-RAPD przeprowadzono w termocyklerze GeneAmp 9700 zaprogramowanym następująco: 1 cykl 94 o C 1 min., 45 cykli: 92 o C 15 sek., 36 o C 25 sek., 72 o C 74 sek., 1 cykl 72 o C 5 min. Produkty amplifikacji identyfikowane były elektroforetycznie w 1.4% żelu agarozowym w buforze TBE (Tris-boran-EDTA) po barwieniu bromkiem etydyny. Wyniki Na podstawie badań zbiorczych prób DNA z roślin pokolenia F 2 wyróżniono 2 markery RAPD : OPA i OPC , które były powielane w sposób polimorficzny dla odpornej próby DNA z roślin pokolenia F 2 oraz 1 marker OPC specyficzny dla linii podatnej. Natomiast pozostałe 11 markerów RAPD powielane były w podatnej i odpornej próbie DNA. Podzadanie 2. Ocena polimorfizmu zbiorczych pul DNA z pojedynków F 2 dla wybranych polimorficznych markerów RAPD i ISSR oraz ocena sprzężenia genetycznego wyróżnionych markerów DNA z genem odporności na podstawie badań pojedynków F 2. Ocena sprzężenia genetycznego wyróżnionych markerów RAPD na podstawie badań pojedynków F 2. Badano amplifikację DNA dla 100 roślin F 2 (Tabela 2). Marker OPC08 o długości 1100 par zasad (pz) powielany był dla linii rodzicielskiej odpornej na FORL- M3070 i dla wszystkich roślin pokolenia F 2 w klasie prażenia 0, 1. Obecność markera OPC obserwowano również w 26 roślinach w klasie porażenia 2.Nie identyfikowano fragmentu DNA o długości 1100 pz w profilach amplifikacyjnych roślin pokolenia F 2 w klasie porażenia 3 i 4 (Tabela 2, Fot.1). Marker RAPD OPC był wyróżnikiem allelu recesywnego dla podatnej na FORL linii A100 i wszystkich roślin pokolenia F 2 w klasie porażenia 3 i 4 (brak obecności markera OPC ), co świadczy, że są to rośliny podatne na Fusarium oxysporum f. sp. radicislycopersici (Tabela 2, Fot.1). Zbadano obecność specyficznych fragmentów DNA markera OPC i OPC dla

182 roślin pokolenia F 2. Dla wszystkich 27 genotypów w klasie porażenia 3 i 4 uzyskano profile amplifikacyjne jak dla podatnej linii A100. Natomiast wśród 73 roślin w klasie porażenia 0, 1 i 2 wyróżniono: 23 rośliny odporne, które w swoich profilach amplifikacyjnych posiadały fragment DNA o długości 1100 pz (genotypy homozygotyczne względem locus Frl), 50 odpornych genotypów heterozygotycznych względem locus Frl (w profilach amplifikacyjnych występują dwa fragmenty DNA o długości 1100 i 790 pz), (Tabela 2, Fot.1). Zbadano obecność fragmentu DNA markera OPA w 100 roślinach pokolenia F 2 pomidora. Marker OPA był wyróżnikiem genu Frl w 21 genotypach klasa porażenia 0, 23 genotypach klasa porażenia 1 i 27 genotypach klasa porażenia 2 (Tabela 2, Fot. 2). Sprawdzono obecność markerów OPC , OPC oraz OPA w odmianach kontrolnych, odpornych na FORL (Blitz F 1, Momor, Mospomor, Mogeor) i podatnych (Motelle). We wszystkich odmianach odpornych badania markerów OPC , OPC potwierdziły obecność locus Frl w stanie homozygoty (genotypy Frl/Frl). Obecność markera OPC 790 stwierdzono w podatnej odmianie Motelle (Fot.3). Marker OPA jest markerem dominującym, co oznacza, że taki sam obraz amplifikacji markera uzyskamy dla genotypów posiadających jeden lub dwa takie same allele w locus markerowym. Dla wszystkich odmian odpornych wykazano obecność dominującego allelu Frl (Fot.3). Tabela 2. Identyfikacja markerów RAPD dla roślin pokolenia F 2 Marker Klasa porażenia OPA OPC OPC Liczba analizowanych roślin Obecność markera Ponieważ nie stwerdzo fragmentu DNA sposób polimorficzny przy zastosowaniu metody ISSR dla komponentów rodzicielskich, analiza polimorfizmu zbiorczych prób DNA obejmowała tylko markery DNA. Ocena polimorfizmu DNA komponentów rodzicielskich roślin ogórka przy użyciu metody RAPD. Materiał badawczy stanowiły dwie linie odporne na mączniaka rzekomego ogórka: DM49, DM135 (pochodzenie Indie) i jedna linia podatna DM1 (pochodzenie Turcja). Analizę polimorfizmu DNA komponentów rodzicielskich, jako wstępny etap identyfikacji 384

183 markerów RAPD (Random Amplified Polymorphic DNA, losowo amplifikowane polimorficzne DNA) sprzężonych z genem dm warunkującym odporność na Pseudoperenospora cubensis (Berk. et Curt.) Rostov., wykonano przy użyciu 60 starterów RAPD, serie: OPA, OPG, OPX, firmy Operon Technologies (Alameda, Calif). Do amplifikacji użyto mieszaninę reakcyjną o objętości 20 µl, która zawierała: 20 mm Tris- HCl ph8.4, 50 mm KCl, 2.5 mm MgCl 2, po 0.1 mm każdego z deoksynukleotydów, 0.3µM startera, 1 U polimerazy Taq (Invitrogen), 0.01% żelatynę, 20 ng DNA. Amplifikację DNA przeprowadzono w termocyklerze GeneAmp 9700 w następujących warunkach: wstępna denaturacja w temperaturze 94 o C przez 1 min., a następnie 45 cykli złożonych z trzech etapów: denaturacja 92 o C przez 15 sek., przyłączanie startera w temp. 36 o C przez 25 sek., synteza komplementarnej nici DNA w temp. 72 o C przez 74 sek., zakończenie syntezy DNA 72 o C przez 5 min. Każdą reakcję PCR-RAPD wykonano dwukrotnie. Produkty amplifikacji identyfikowano elektroforetycznie w 1.4% żelu agarozowym w buforze TBE (Tris-boran-EDTA) po barwieniu bromkiem etydyny. Ze względu na ograniczona powierzchnię fitotronu i szklarni nie można w ciągu jednego roku otrzymać populacji roślin pokolenia F2 dwóch gatunków (pomidor, ogórek) i dlatego też nie można wykonać biologicznej oceny pod względem odporności badań molekularnych dotyczących ogórka. Badania te będą realizowane po ukończeniu badań dotyczących pomidora. Wyniki Wyselekcjonowano 5 starterów RAPD, które generowały fragmenty DNA specyficzne dla linii odpornych. Długości polimorficznych fragmentów DNA charakterystycznych dla linii odpornych na mączniaka rzekomego ogórka wynosiły: OPA par zasad, OPA par zasad, OPG par zasad, OPG par zasad, OPX par zasad (Fot.4). Dla linii podatnej zidentyfikowano jeden marker RAPD - OPA UDZIAŁ W KONFERENCJACH, SYMPOZJACH I WARSZTATACH KRAJOWYCH Tytuł posteru: Use of DNA markers in tomato breeding Autor: M. Staniaszek, W. Marczewski, E. Kozik, M. Nowakowska, W. Szczechura Organizator: Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Polska Federacja Biotechnologiczna, Komitet Biotechnologiczny PAN, Małopolskie Centrum Biotechnologii, Targi w Krakowie Miejsce: Kraków Termin: październik Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba izolacji DNA z roślin pomidora pokolenia F 2. Plan roślin. Wykonanie 100 roślin. Izolację genomowego DNA z grama liści pomidora wykonano wg procedury opisanej dla zestawu DNeasy Plant Mini Kit (Qiagen). DNA izolowano z 100 roślin pokolenia F 2. Stężenie oraz czystość uzyskanego DNA określano w biofotometrze firmy Eppendorf oraz na 0.8% żelu agarozowym. Wykonana izolacja DNA z roślin pomidora umożliwila uzyskanie DNA o współczynniku OD 260 /OD 280 wynoszącym / Liczba markerów RAPD użytych do oceny polimorfizmu zbiorczych pul DNA z pojedynków F 2 pomidora. Plan 14 markerów RAPD. Wykonanie - 14 markerów RAPD. 385

184 Markery, które różnicowały linie rodzicielskie (14 markerów) wykorzystano do badań zbiorczych prób DNA, (ang. BSA-bulk segregant analysis, analiza zbiorczych prób segeregantów), które zostały przygotowane dla roślin pokolenia F 2, na podstawie wyników oceny odporności/podatności na Fusarium oxysporum f. sp. radicis-lycopersici. Przygotowano po dwie zbiorcze próby DNA z roślin odpornych i podatnych. Na podstawie badań zbiorczych prób DNA z roślin pokolenia F 2 wyróżniono 2 markery RAPD: OPA , OPC , które były amplifikowane dla odpornej próby zbiorczej DNA i jeden marker OPC specyficzny dla podatnej próby zbiorczej DNA. Zbadano amplifikację DNA dla 100 roślin F 2 pod kątem wyróżnionych markerów. Zgodność detekcji wyróżnionych markerów z oceną odporności/podatności na Fusarium oxysporum f. sp. radicis-lycopersici jest potwierdzeniem silnego sprzężenia tych markerów z locus Frl. 3/ Liczba starterów RAPD użytych do analizy polimorfizmu DNA form rodzicielskich roślin ogórka. Plan - 60 starterów RAPD. Wykonanie starterów RAPD. Jako wstępny etap identyfikacji markerów RAPD sprzężonych z genem dm warunkującym odporność na Pseudoperenospora cubensis (Berk. et Curt.) Rostov.,wykonano analizę polimorfizmu DNA form rodzicielskich (dwie linie odporne: DM49, DM135 i jedna linia podatna DM1) przy użyciu 60 starterów RAPD, serie: OPA, OPG, OPX, firmy Operon Technologies (Alameda, Calif). Zidentyfikowano 5 markerów RAPD jako wyróżniki linii odpornych i 1 marker RAPD specyficzny dla linii podatnej. 4/ Publikacje i instrukcje wdrożeniowe związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie -1 publikacja. Szczechura W., Staniaszek M., Habdas H Tomato molecular markers. Veg. Crop Res. Bull. vol.74: Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Nie prowadzono współpracy z partnerami w realizacji zadania. 386

185 Klasa porażenia 0 Klasa porażenia 1 Klasa porażenia 2 M M M pz 1100 pz Klasa porażenia 3 Klasa porażenia 4 M M Fot. 1. Amplifikacja DNA przy użyciu startera OPC08 1- Linia odporna na FORL, M Linia podatna na FORL, A amplifikacja DNA z pojedynczych roślin pokolenia F2 - polimorficzny fragment DNA, 1100 pz - polimorficzny fragment DNA, 790 pz 387

186 Klasa porażenia 0 Klasa porażenia 1 Klasa porażenia 2 M M M pz Klasa porażenia 3 Klasa porażenia 4 M M Fot. 2. Amplifikacja DNA przy użyciu startera OPA12 1- Linia odporna na FORL, M Linia podatna na FORL, A amplifikacja DNA z pojedynczych roślin pokolenia F2 - polimorficzny fragment DNA, 1400 pz M wzorzec mas DNA, 100 pz 388

187 OPC , OPC M pz 790 pz A OPA M pz Fot. 3. Identyfikacja markerów OPC , OPC08 790, OPA w odmianach i mieszańcach F 1 pomidora. 1 linia odporna M linia odporna M linia podatna A100 4 Mogeor, odmiana odporna 5 Momor, odmiana odporna 6 Blitz F 1, klasa porażenia 0 7 Blitz F 1, klasa porażenia 1 8 Mospomor, odmiana odporna 9 Motelle, odmiana podatna M wzorzec mas DNA, 100 pz Polimorficzny fragment DNA B 389

188 OPA07 OPA09 OPG10 M M pz00p 900pz 1100pz M OPX06 OPG M pz 850pz Fot.4. Analiza polimorfizmu DNA komponentów rodzicielskich roślin ogórka przy użyciu metody RAPD 1- DM49, linia odporna na Pseudoperenospora cubensis (Berk. et Curt.) Rostov 2- DM135, linia odporna na Pseudoperenospora cubensis (Berk. et Curt.) Rostov 3- DM1, linia podatna na Pseudoperenospora cubensis (Berk. et Curt.) Rostov polimorficzny fragment DNA M wzorzec mas DNA, 100 pz (par zasad) 390

189 Zadanie 6.7 Poznanie czynników warunkujących odporność roślin warzywnych na patogeny (wirusy, grzyby, bakterie) z uwzględnieniem cech anatomicznych, cytologicznych i biochemicznych 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Histologiczna analiza pędu i korzenia roślin (kutikula, aparaty szparkowe, włoski, włośniki, miękisz palisadowy i gąbczasty) liści oraz tkanek przewodzących (ksylem, floem) pod katem poszukiwania strukturalnych cech (markerów) związanych z odpornością na zastosowany czynnik stresogenny wybranych gatunków roślin warzywnych. Uzyskane wyniki badań nad czynnikami warunkującymi odporność roślin warzywnych na patogeny z uwzględnieniem cech anatomicznych, cytologicznych i biochemicznych. Wyniki badań obejmują histologiczną analizę pędów roślin, głównie liści, w których zarówno przez makroskopowe obserwacje morfologiczne oraz metodami mikroskopowymi oceniono wpływ pięciu stresogennych czynników biotycznych na zmiany zewnętrzne roślin, jak i tkanek oraz komórek trzech gatunków warzyw (kapusta pekińska, pomidor, ogórek) (Tabela. 1,2,3,4). Kapusta pekińska. Przeprowadzone dwa doświadczenia wazonowe (w pojemnikach) w warunkach polowych z kapusta pekińską miały na celu ograniczenie występowania objawów tipburn (zasychania brzegów liści zwijających główkę)(fot.1) przez zróżnicowane nawożenie dolistne. Zanotowano najmniejsze objawy tipburn i wtórnych chorób bakteryjnych powodujących zagniwanie liści po traktowaniu roślin Wapnovitem 1,5% i saletrą wapniową (Fot.2)(Tab. 1). Pomidor. Na podstawie doświadczeń szklarniowych z roślinami różnych odmian pomidora oceniono 90 roślin reprezentujących 9 odmian pod kątem wrażliwości na mączniaka prawdziwego powodowanego przez grzyb patogeniczny Oidium neolycopersici (Tabela 2). Rośliny z tego doświadczenia posłużyły również do oceny wrażliwości poszczególnych odmian pomidora na pasożytniczą roślinę Phelipanche ramosa (Tabela 3). Wykonano również analizę mikroskopową liści pomidora z objawami Nicotina virus (Fot.3,4). Ogórek. W teście badania stopnia wrażliwości linii hodowlanych ogórka wykazano różnice w strukturze tkanek liści porażonych Pseudoporonospora cubensis, patogenem wywołującym mączniaka rzekomego. Zaobserwowano, iż epiderma liści roślin odpornych na mączniaka rzekomego charakteryzuje się mniejszą liczbą aparatów szparkowych (Fot.5) niż epiderma roślin podatnych na chorobę (Fot. 6). Aparaty szparkowe są miejscem wnikania zarodników infekcyjnych i wyrastania strzępek konidiotwórczych patogenu. Mniejsza liczba aparatów szparkowych jest cechą korzystną dla roślin ogórka selekcjonowanych pod kątem odporności na porażenie przez Pseudoporonospora cubensis ponieważ ogranicza liczbę dostępnych dla patogenu naturalnych otworów, które są niezbędne dla procesu infekcji oraz zarodnikowania sprawcy mączniaka rzekomego. Wykonane pomiary wskazują także, że liście roślin odpornych na mączniaka rzekomego mają większą grubość niż liście roślin podatnych, co jest spowodowane różnicami w grubości zarówno epidermy górnej i dolnej strony liści, jak i miękiszu palisadowego i 391

190 gąbczastego (Tabela 4 ; Fot.7, 8). Tabela 1. Wpływ nawozów dolistnych na występowanie tipburn i zagniwanie kapusty pekińskiej. Nawozy dolistne Obserwacje tipburn w skali 0-4 Procent uszkodzeń od oprysków Stopień zagniwania 0 4 Średni masa główki kg Kontrola 0,85 1,10 1,45 1,85 2, ,6 1,39 Tytanit 0,73 1, ,95 2, ,3 18,2 2,7 1,7 Chelat 0,4% 0,80 1,15,35 1,60 2, ,4 1,81 Chelat 0,8% 0,95 1,20 1,80 2,05 2, ,4 1,78 Wapnovit 1,% 0,80 0,90 0,90 1,20 1, ,7 1,72 Wapnovit 1,5% + Mikrovit 0,55 0,65 0,70 0,90 1, ,2 2,11 Wapnovit 1% 0,70 0,95 0,90 1,20 2, ,6 1,71 + Mikrovit Saletra 0,65 0,65 0,75 1,00 1, ,4 1,7 wapniowa NP Ca 0,4% 0,70 1,00 1,10 1,69 2, ,0 1,48 NP Ca 0,8% 0,55 0,95 1,10 1,50 2, ,3 1,7 NP Ca 1,6% 0,95 1,35 1,65 1,45 2, ,4 1,41 PK Ca 0,4% 0,55 0,95 1,20 1,80 2, ,3 1,83 PK Ca 0,8% 0,70 1,20 1,55 1,95 2, ,6 1,65 PK Ca 1,6% 0,65 1,15 1,50 1,75 2, ,7 1,53 Tabela 2. Liczba komórek w epidermie liści z haustoriami Oidium neolycopersici u roślin różnych odmian pomidora charakteryzujących się różną zróżnicowaną wrażliwością na mączniaka prawdziwego. Lp. Odmiany mieszańcowe F 1 % roślin pomidora porażonych przez Oidium neolycopersici Średnia liczba komórek epidermy liścia z objawami nekrozy i haustoriami grzyba 0,5cm 2 powierzchni liścia 1 Growdena Grace Admiro Zouk Flexion Euforia Bigdena Starbuk Faustina

191 Tabela 3. Rozwój zarazy gałęzistej na roślinach różnych odmian pomidora. Lp. Odmiany mieszańcowe F 1 % roślin pomidora porażonych P.ramosa Średnia liczba pędów P.ramosa/roślina pomidora Growdena Grace 33, Admiro Zouk 83, Flexion 16, Euforia 33, Bigdena 16, Starbuk 16, Faustina 66, Tabela 4. Cechy charakterystyczne tkanek liścia linii hodowlanych ogórka odpornych i podatnych na mączniaka rzekomego Pseudoperonospora cubensis. Lp Linie hodowlane Szer. warstwy epidermygórna (µm) Szer. warstwy miękiszu palisadowego (µm) Szer. warstwy miękiszu gąbczastego (µm) Szer. warstwy epidermydolna (µm) Szer. liścia (µm) CH2-17 odporna 12,34 32,37 68,62 9,54 129,99 CH4-6 odporna 11,67 32,56 68,29 13,62 123,72 CH ,91 16,78 35,29 odporna 15,07 113,13 CH29-3 odporna 16,75 46,48 118,34 10,55 203,34 CH1-1 podatna DM1-15 podatna DM1-2 podatna 13,14 28,78 60,20 9,36 108,51 8,52 26,30 61,30 8,78 103,17 13,01 31,03 74,81 7,90 135,25 393

192 Fot.1.2. Zdrowa roślina kapusty pekińśkiej po traktowaniu saletrą wapniową (Fot.1) i roślina kotrolna (Fot.2) z typowymi objawami tipburn (zamierania brzegów liści zwijających główkę) choroby powodowanej brakiem wapnia Fot.3,4. Powierzchnia dolnej strony liścia pomidora zdrowego (Fot.3) i z objawami mozaiki tytoniu powodowanej przez Nicotiana virus (Fot.4). Różnice morfologiczne widoczne w kształcie włosków i komórek podstawowych epidermy liści świadczą o nekrotycznym charakterze zmian tej tkanki prowadzących do zamierania całego liścia na skutek porażenia wirusem. 394

193 Fot.5, 6 Epiderma liści ogórka rośliny linii hodowlanej: odpornej CH4-12 (Fot.5) i podatnej CH1-1 (Fot.6) na mączniaka rzekomego. Preparaty mikroskopowe wykonano z epidermy izolowanej (zdzieranej) z górnej strony liści przy pomocy taśmy klejącej po barwieniu 2 % błękitem aniliny w 1% boraksie. Fot.7,8. Przekroje poprzeczne liści ogórka odpornego (Fot.7) i podatnego (Fot.8) na mącznika rzekomego. REFERATY/POSTERY PREZENTOWANE NA KONFERENCJACH SYMPOZJACH ZAGRANICZNYCH Kraj, miejscowość i okres pobytu: Włochy, Martina Franca, r. (1 osoba) mgr Anna Stępowska Wykonawca zadania 6.7 PW Udział w 11 th Word Congress on Parasitic Plants. Prezentacja referatu naukowego i posteru pt. Morphological. Response of the tomato (lycopersicon esculentum mill.) To the parasitic weed phelipanche ramosa l. Pomel and the pathogen Oidium neolycopersici L. Kiss. Wymierne korzyści wynikające z udziału w kongresie: 1. Poznano metody hodowli roślin warzywnych z cechami odporności na choroby wywoływane przez patogeny i pasożyty roślinne, metody te zostaną wprowadzone w badaniach prowadzonych w zadaniu Zapoznano się z najnowszymi technikami mikroskopowymi stosowanymi w ocenie porównawczej roślin odpornych i podatnych na działanie stresotwórczych czynników biotycznych w tym wirusów, bakterii i grzybów. 395

194 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: 1/ Liczba gatunków. Plan 3 gatunki warzyw. Wykonanie - 3 gatunki warzyw: pomidor, ogórek, kapusta pekińska. 2/ Liczba czynników stresogennych: Plan 5 czynników. Wykonanie 5 czynników. (1. Oidium neolycopesici, 2. Nicotiana virus, 3. Phelipanche ramosa pomidor, 4. Pseudoperonospora cubensis - ogórek, 5. stymulacja tipburn-kapusta pekińska). 3/ Publikacje i instrukcje wdrożeniowe związanych z realizacją zadania. Plan - 1 publikacje. Wykonanie 1 publikacja. Dyki B., Borkowski J Doświadczenia w uprawie kapusty pekińskiej. Hasło Ogrodnicze. 5: Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Partnerem w realizacji zadania 6.7 P.W. jest Laboratorium Mikroskopii Elektronowej Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN w Warszawie. Instytut Biologii PAN. W ramach usług obcych udostępniono wykonawcom zadania 6.7 PW aparaturę badawczą: napylarkę do napylania złotem preparatów mikroskopowych z materiału roślinnego i elektronowy mikroskop skaningowy do analizy tych preparatów. 396

195 Zadanie 6.8 Opracowanie metod oceny i selekcji roślin oraz wyodrębnienie źródeł odporności na najważniejsze patogeny roślin warzywnych 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane (podać także w %) Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele zostały zrealizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie od roku planowane cele zostały osiągnięte w 100%. 2. Opis wykonania zadania Podzadanie 1. Określenie optymalnych warunków inokulacji, inkubacji i pomiarów poziomu odporności dla poszczególnych gatunków warzyw i ich patogenów, kontynuacja oceny zdolności chorobotwórczych zgromadzonych izolatów patogenów. Określenie optymalnych warunków inokulacji, inkubacji i pomiarów poziomu odporności dla kapusty głowiastej i pomidora Celem badań prowadzonych w bieżącym roku jest optymalizacja metody testowania roślin kapustowatych oraz pomidora pod względem odporności na alternariozy w warunkach kontrolowanych. W przypadku roślin kapustowatych przeprowadzono szereg testów zarówno z wykorzystaniem całych roślin (in vivo), jak i odciętych liści (in vitro) w celu zbadania wybranych czynników wpływających na rozwój choroby u roślin krzyżowych. W ramach realizowanego tematu badano wpływ następujących czynników na intensywność porażenia roślin/liści (w zależności od zastosowanego testu): źródło inoculum, wiek liścia, stężenie inoculum, temperatura inkubacji, przygotowanie materiału liściowego sposób przygotowania inokulum oraz wiek roślin. Badaniami objęto wybrane linie kapusty głowiastej (IW06009, IW08009) oraz dzikich gatunków Brassica (Sinapis alba, Camelina sativa). Źródło inoculum. Inokulum przygotowywano z konidiów bezpośrednio pobranych z porażonej tkanki roślinnej lub z kultur grzyba Alternaria brassicicola utrzymywanych na sztucznej pożywce. W drugim przypadku wzrost kultur patogena przeprowadzano na podłożu PDA, na którym wzrost grzyba i efektywna spontaniczna sporulacja zachodzą w temperaturze 25 ºC w ciemności. W celu otrzymania inokulum porażoną tkankę lub szalkę z kulturą grzyba zalewano niewielką ilością sterylnej wody, a następnie delikatnie ścierano powierzchnię pędzelkiem otrzymując zawiesinę zarodników. Inokulum filtrowano przez kilka warstw gazy, aby usunąć pozostałości grzybni. Tak przygotowane inokulum o stężeniu zarodników/ml nanoszono na liście, które następnie inkubowano w 25 ºC przez okres 7 dni. Po tym czasie przeprowadzono pomiar średnicy plam powstałych w wyniku porażenia. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że intensywność porażenia była znacznie wyższa, gdy inokulum sporządzano z zarodników zebranych ze świeżo porażonej tkanki (Rys. 1). 397

196 Rys. 1. Intensywność porażenia liści roślin krzyżowych w zależności od źródła inokulum Wiek liścia. Przeprowadzono cztery testy liściowe, w których porównywano stopień nasilenia objawów chorobowych na pięciu pierwszych liściach (1 - liść najstarszy, 5 liść najmłodszy) kapusty głowiastej na podstawie średnicy plamy nekrotycznej powstałej wskutek inokulacji. Pozostałe warunki inokulacji utrzymywano jak w testach poprzednich. Średnia z czterech testów liściowych wykazała, że najbardziej porażane były liście najstarsze (Rys. 2). Rys. 2. Wpływ wieku liścia na intensywność porażenia kapusty głowiastej W ostatnim kwartale dokonano modyfikacji testu liściowego zastępując nanoszenie kropli inokulacyjnej opryskiem całej powierzchni liścia. Przeprowadzone testy wykazały korelację wyników pomiędzy metodą kroplową i opryskiwaniem liścia, przy czym na korzyść tej ostatniej metody przemawia fakt, iż oceny porażenia można dokonać znacznie wcześniej (trzecia doba inkubacji) niż przy teście kroplowym (siódma doba). W związku z tym przeprowadzono dodatkowe testy, w których ponownie zbadano wpływ wieku liścia na stopień ich porażenia stosując metodę opryskiwania. Z połowy liści każdej linii wilgotnym wacikiem delikatnie ścierano wosk, natomiast druga połowa liści pozostała nienaruszona. Liście opryskiwano zawiesiną o stężeniu zarodników/ml z dodatkiem 0.01% agaru, następnie inkubowano w 22 ºC przez okres 3 dni. Po tym czasie dokonano oceny porażenia według sześciostopniowej skali 0-5, gdzie 0 brak objawów na liściach, 5 > 75% zainfekowanej powierzchni. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, iż wiek liścia 398

197 ma istotne znaczenie dla poziomu podatności niezależnie od tego czy do testu wykorzystywane są liście z naturalną powierzchnią woskową (Rys. 3 B) czy też są jej pozbawione (Rys. 3 A). Rys. 3A. Wpływ wieku liścia na intensywność porażenia kapusty głowiastej (liście pozbawione wosku) Rys. 3B. Wpływ wieku liścia na intensywność porażenia kapusty głowiastej (liście z nalotem woskowym). Ponadto wykazano, że najstarsze liście (1 i 2) charakteryzują się najwyższą podatnością, natomiast liść najmłodszy (5) jest nieznacznie porażony lub całkowicie odporny. Stężenie inokulum i przygotowanie materiału przed testowaniem. Zastosowano trzy stężenia inoculum: , , zarodników/ml. Badany materiał podzielono na dwie części: na połowę liści nanoszono krople inokulum bez usuwania wosku, natomiast z pozostałej części liści wilgotnym wacikiem delikatnie ścierano wosk. Zaobserwowano, że intensywność porażenia rosła wprost proporcjonalnie do stężenia inokulum, przy czym na liściach bez wosku średnica nekroz była większa w porównaniu z liśćmi z naturalnym nalotem woskowym (Tabela 1). 399

198 Tabela 1. Wpływ stężenia inokulum na nasilenia objawów chorobowych wywołanych A. brassicicola na liściach roślin krzyżowych Średnica plamy nekrotycznej (cm) Linia Wosk Bez wosku Camelina sativa Sinapis alba kalafior 725 IW IW Temperatura inkubacji. W testach liściowych badano wpływ temperatury (20 o C, 25 o C) na nasilenie objawów chorobowych (A. brassicicola). Wyższe nasilenie choroby stwierdzono w temperaturze niższej (20 o C) niezależnie od wielkości stężenia inokulum (1x10 4, 1x10 5 zarodników/ml) oraz wieku liścia (Tabela 2). Tabela 2. Wpływ temperatury inkubacji na nasilenie występowania alternariozy w zależności od stężenia inoculum i wieku liścia. Linia Camelina sativa Sinapis alba kalafior 725 Średnica plamy nekrotycznej (mm) 20ºC 25ºC liść 4 liść 3 liść 4 liść 3 liść 4 liść 3 liść 4 liść IW IW Oprócz testów liściowych przeprowadzono testy roślin, w których porównywano poziom wybranych genotypów Brassica w zależności od sposobu przygotowania inokulum. Ze względu na wytwarzanie wosku na powierzchni liści roślin krzyżowych do wodnej zawiesiny zarodników dodaje się agar lub Tween, co zapewnia lepszą przyczepność zarodników konidialnych. W związku z tym rośliny opryskiwane były: wodną zawiesiną zarodników, wodną zawiesiną zarodników z dodatkiem agaru (0,01%) oraz wodną zawiesiną zarodników z dodatkiem preparatu Tween (0,05%). Dodatkowo przygotowując materiał do testu z połowy roślin usuwano z powierzchni liści wosk za pomocą wilgotnego wacika. Doświadczenie przeprowadzono na 5-tygodniowych roślinach w fazie 6-7 liści, stosując metodę opryskiwania. Rośliny inokulowano zawiesiną zarodników o stężeniu zarodników/ml, 400

199 następnie inkubowano w 25 ºC przez okres 7 dni. Po tym czasie dokonano oceny porażenia według sześciostopniowej skali 0-5, gdzie 0 brak objawów na liściach, 1 < 10% powierzchni zainfekowanej, 2 od 11 25%, 3 od 26 50%, 4 od 51 75%, 5 > 75% zainfekowanej powierzchni. Na podstawie uzyskanych wyników wykazano, że rodzaj inokulum ma zdecydowany wpływ na rozwój choroby. Największe objawy chorobowe obserwowano wówczas, kiedy rośliny były inokulowane zawiesiną zarodników z dodatkiem agaru, przy czym były one nieznacznie większe, gdy rośliny były pozbawione wosku (Tabela 3). Tabela 3. Wpływ stosowania agaru i środka Tween na nasilenie występowania alternariozy na roślinach krzyżowych Camelina kalafior 725 IW IW Sinapis alba sativa Zabieg bez wosk wosku wosk bez wosku wosk bez wosku wosk bez wosku wosk bez wosku wodna zawiesina zarodników wodna zawiesina zarodników + agar (0,01%) wodna zawiesina zarodników + Tween (0,05%) Wiek roślin W testach roślin przeprowadzonych w IV kwartale badano wpływ wieku roślin kapusty głowiastej na ich podatność na alternariozy. Dodatkowo, przygotowując materiał do testu z połowy roślin usuwano z powierzchni liści wosk za pomocą wilgotnego wacika. Rośliny opryskiwano wodną zawiesiną zarodników o stężeniu z dodatkiem agaru (0,01%), a następnie inkubowano w temperaturze 20 o C przez pierwsze 24h w ciemności. Po tym czasie zastosowano fotoperiod 12/12h (dzień/noc). Oceny porażenia badanego materiału dokonano 3 i 7 dni po inokulacji stosując podaną powyżej sześciostopniową skalę bonitacji (0-5). Przedstawione wyniki na Rys. 4 świadczą o tym, że w miarę starzenia się roślin spada ich odporność. Ponadto stwierdzono, że podobnie jak w wyżej zaprezentowanych testach zarówno w liściowych, jak i roślin wyższą podatnością reagowały rośliny pozbawione wosku. 401

200 Rys. 4. Reakcja dwóch linii kapusty głowiastej na porażenie A. brassicicola w zależności od wieku roślin po 3 i 7 dniach od inokulacji. Realizacja zadania 6.8 dla pomidora w pierwszym etapie wymagała porównania, a następnie wyboru najskuteczniejszej metody pobudzania zarodnikowania kultur A. solani, które na sztucznych pożywkach nie wykazują spontanicznej sporulacji. Zastosowano kilka metod prowadzących do zwiększenia sporulacji grzyba (rodzaj podłoża: PDA i V8, temperatura hodowli: 20 i 25 C, fotoperiod/ciemność, czas suszenia: 1-7 dni). Najbardziej efektywna okazała się metoda, w której kultury hodowane przez okres dni na pożywce V8 poddawano powolnemu suszeniu przez 5-7 dni przy 12 godzinnym fotoperiodzie. Po uzyskaniu zarodników A. solani przeprowadzono w warunkach kontrolowanych dwa rodzaje testów: test kroplowy oraz opryskiwanie roślin. Do inokulacji stosowano zawiesiny zarodników o stężeniu ; ; ; ; zarodników/ml. Rośliny dwóch linii pomidora: A-100 podatna, LA 2650 średnio odporna opryskiwano zawiesiną zarodników lub krople inokulum nanoszono na trzy pierwsze w pełni rozwinięte liście. Po inokulacji rośliny umieszczano w tunelikach foliowych zapewniających utrzymanie podwyższonej wilgotności na poziomie 59-69%/dzień i 98%/noc. Temperatura wynosiła C/dzień i C/noc. Po 7 dniach od inokulacji dokonano oceny intensywności porażenia roślin wg następującej skali: 0 brak objawów, 1 - < 10% powierzchni zainfekowanej, %, %, %, 5 - > 75% powierzchni porażonej. W przypadku testu kroplowego ocenę porażenia roślin przeprowadzono na podstawie pomiaru średnicy powstałych plam nekrotycznych. Wyniki otrzymane z przeprowadzonych testów przedstawiono w Tabeli 4. Linie pomidora reagowały różnym nasileniem objawów chorobowych w zależności od metody inokulacji. Najsilniej porażone były rośliny linii A100 przy stężeniu zarodników/ml po opryskaniu roślin oraz przy stężeniu zarodników/ml w teście kroplowym. Warunki te były najbardziej różnicujące badane odmiany pomidora w obu testach. Tabela 4. Wpływ metody inokulacji roślin pomidora na porażenie przez A. solani Stężenie zarodników Metoda kroplowa [mm] Opryskiwanie roślin A-100 LA 2650 A-100 LA Ocena zdolności chorobotwórczych zgromadzonych izolatów Dokonano wstępnej oceny zdolności chorobotwórczych zarodnikujących izolatów Alternaria (dwa - A. solani i cztery - A. brassicicola). 402

201 Ocena zdolności chorobotwórczych izolatów A. solani (pomidor) Określono poziom wirulencji dwóch izolatów A. solani, u których wywołano zarodnikowanie, na podatnej odmianie pomidora Rumba zgodnie z opisaną powyżej procedurą dla testu roślin. Rośliny opryskiwano stosując zawiesinę o stężeniu zarodników/ml. Stwierdzono wyraźne różnice w nasileniu objawów chorobowych na roślinach odmiany Rumba w zależności od użytego izolatu (Rys. 5). Izolat IW charakteryzował się wyższą wirulencją niż drugi z badanych izolatów IW 107 (DSI=3.6), u którego obserwowano niski wskaźnik porażenia (DSI=0.5). Rys 5. Stopień porażenia dwóch izolatów A. solani na odmianie Rumba Ocena zdolności chorobotwórczych izolatów A. brassicicola (kapusta) Zdolności chorobotwórcze czterech izolatów A. brassicicola (IW 12.02, IW 125, IW 611, IW 118) w testach liściowych oceniono na roślinach linii kapusty głowiastej IW Liście opryskiwano zawiesiną o stężeniu zarodników/ml, następnie inkubowano w 22 ºC przez okres 3 dni. Po tym czasie dokonano oceny porażenia według sześciostopniowej skali 0-5, gdzie 0 brak objawów na liściach, 5 > 75% zainfekowanej powierzchni. Na podstawie uzyskanych wyników zaobserwowano, że wszystkie cztery izolaty były patogeniczne, natomiast stwierdzono wyraźne różnice w ich wirulencji (Rys. 6 ). Najwyższą wirulencję odnotowano dla izolatu IW 125, który wywoływał największe nasilenie objawów chorobowych (DSI = 3.2). W następnej kolejności pod względem wirulencji należy wymienić izolat o numerze IW (DSI = 1.8). Najmniejsze wartości dla wirulencji obserwowano wówczas, gdy liście były inokulowane izolatami IW 611 (DSI = 0.3) i IW 118 (DSI = 0.2). 403