Z PROBLEMATYKI FUNKCJI PROCESU KARNEGO. redakcja naukowa Tomasz Grzegorczyk Jacek Izydorczyk Radosław Olszewski

Transkrypt

1

2

3 Z PROBLEMATYKI FUNKCJI PROCESU KARNEGO redakcja naukowa Tomasz Grzegorczyk Jacek Izydorczyk Radosław Olszewski Warszawa 2013

4 Recenzenci Dr hab. prof. UŁ Barbara Wójcicka Dr Michał Kurowski Dr Dariusz Świecki Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Adam Choiński Opracowanie redakcyjne Littera Maria Beata Wawrzyńczak-Jędryka Łamanie Kamila Tomecka Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSI KI Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

5 Spis treści Wykaz skrótów...13 Wprowadzenie...17 Funkcja ścigania Referaty wygłoszone Ryszard A. Stefański Postępowanie przygotowawcze: zmiany ewolucyjne, czy rewolucyjne...23 Piotr Rogoziński Kilka uwag na temat przesłanek wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia de lege lata i de lege ferenda...45 Grażyna Artymiak Gwarancje realizacji przez pokrzywdzonego prawa do sądu w trybie skargi subsydiarnej analiza praktyki i uwagi de lege ferenda...55 Wojciech Jasiński Kilka uwag o przesłankach oskarżenia posiłkowego ubocznego w polskim procesie karnym...67 Dorota Kaczorkiewicz Organy postępowania przygotowawczego w postępowaniu karnym skarbowym...76 Justyna Karaźniewicz Realizacja funkcji ścigania i oskarżenia w postępowaniu prywatnoskargowym...84 Hanna Kuczyńska Funkcje prokuratora Międzynarodowego Trybunału Karnego w postępowaniu przygotowawczym...97

6 Spis treści 6 Pozostałe referaty Janusz Tylman Dylematy przemian polskiego modelu procesu karnego Stanisław Stachowiak, Anna Gerecka-Żołyńska, Paweł Libertowski, Małgorzata Żbikowska Uwagi o trybach ścigania przestępstw w polskim postępowaniu karnym Barbara Janusz-Pohl, Iwona Zając-Bange, Piotr Karlik Wybrane aspekty obowiązków oskarżonego w polskim procesie karnym z perspektywy dyrektywy trafnej reakcji karnej Dorota Mocarska Wybrane zagadnienia procesowe przestępstwa nadużycia władzy przez funkcjonariuszy policji w świetle przeprowadzonych badań kryminologicznych Krzysztof Nowicki Koszty procesu a realizacja funkcji oskarżenia prywatnego Agata Osińska Tajemnica bankowa w niemieckim postępowaniu karnym Andrzej Osiński Postępowanie mandatowe jako przykład postępowania opartego na prawie procesowym, w którym dochodzi do kumulacji funkcji procesowych Bernard Piechota Dowódca jednostki wojskowej jako organ ścigania karnego Maciej Rogalski Wygaśnięcie prawa do oskarżenia na skutek prawomocnego umorzenia postępowania przygotowawczego Grzegorz Skowronek Zatrzymanie dowodów przestępstw skarbowych przeciwko organizacji gier hazardowych Piotr Starzyński Rola pełnomocnika pokrzywdzonego w realizacji funkcji ścigania Krzysztof Wiciak Europeizacja postępowania zabezpieczającego na przykładzie implementacji wybranych decyzji ramowych Rady UE...224

7 Spis treści Dyskusja Stanisław Waltoś Piotr Hofmański Katarzyna Dudka Krzysztof Nowicki Maria Jeż-Ludwichowska Krzysztof Eichstaedt Ewa Kruk Anna Gerecka-Żołyńska Stanisław Stachowiak Marcin Warchoł Maria Rogacka-Rzewnicka Hanna Gajewska-Kraczkowska Andrzej Światłowski Piotr Kruszyński Jerzy Skorupka Sławomir Steinborn Piotr Starzyński Odpowiedzi Prelegentów Ryszard A. Stefański Piotr Rogoziński Grażyna Artymiak Wojciech Jasiński Dorota Kaczorkiewicz Justyna Karaźniewicz Hanna Kuczyńska Funkcja obrony Referaty wygłoszone Piotr Kruszyński, Szymon Pawelec Prawo oskarżonego do korzystania z pomocy obrońcy w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka zagadnienia wybrane Cezary Kulesza Uwarunkowania efektywności obrony w sprawach karnych skarbowych i gospodarczych (uwagi na tle prawnoporównawczym) Ryszard A. Stefański Prawo do obrony osoby podejrzanej Piotr Krzysztof Sowiński O prawie oskarżonego do przesłuchania z udziałem ustanowionego obrońcy. Uwagi na tle art. 301, art k.p.k. oraz art. 5 ust. 3 zdanie drugie ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym

8 Spis treści 8 Radosław Koper Terminy tymczasowego aresztowania a realizacja prawa do obrony Monika Waluk-Zalewska Prawo do obrony jako realizacja funkcji gwarancyjnej w europejskim prawie karnym Pozostałe referaty Marcin Adamczyk Ochrona praw jednostki w procesie karnym jako element funkcji gwarancyjnej postępowania karnego Michał Błoński Znaczenie opinii prywatnej w realizacji prawa do obrony Czesław Paweł Kłak Skarga na przewlekłość postępowania przygotowawczego Jakub Kosowski Zasada informacji prawnej w postępowaniu przyspieszonym Monika Kotowska, Arkadiusz Ludwiczek Zawieszenie postępowania a realizacja prawa do obrony w polskim procesie karnym wybrana problematyka Paweł Łuczyński Zakaz reformationis in peius w postępowaniu ponownym wybrane zagadnienia na tle funkcji procesowej w postaci funkcji obrony karnej Anna Malicka Granice działań obrońcy w polskim procesie karnym Amadeusz Małolepszy Uprawnienie oskarżonego do ustanowienia pełnomocnika w postępowaniach po uprawomocnieniu się wyroku Emilia Mądrecka Jawność wewnętrzna i zewnętrzna posiedzeń w przedmiocie tymczasowego aresztowania Radosław Olszewski Pozycja procesowa interwenienta w postępowaniu karnym skarbowym...455

9 Spis treści Przemysław Piotrowski Realizacja zasady prawa oskarżonego do obrony w postępowaniu karnym skarbowym Ewelina Strzyżewska-Racewicz Przeciwdziałanie praniu pieniędzy a tajemnica zawodów prawniczych w perspektywie prawnoporównawczej Michał Rusinek Niezmienność przedmiotu postępowania karnego a gwarancje oskarżonego Monika Zbrojewska Zawiadamianie samorządu adwokackiego i radców prawnych w razie rażącego naruszenia przez obrońcę lub pełnomocnika strony ich obowiązków procesowych (art b k.p.k.) Dyskusja Antoni Bojańczyk Stanisław Zabłocki Andrzej Sakowicz Małgorzata Wąsek-Wiaderek Andrzej Światłowski Katarzyna Dudka Eliana Trybuchowska Jakub Kosowski Szymon Pawelec Sławomir Steinborn Grzegorz Skowronek Wojciech Jasiński Krzysztof Nowicki Piotr Starzyński Odpowiedzi Prelegentów Piotr Kruszyński Cezary Kulesza Ryszard A. Stefański Piotr Sowiński Radosław Koper Antoni Bojańczyk Ryszard A. Stefański...520

10 Spis treści 10 Funkcja orzekania Referaty wygłoszone Piotr Hofmański Funkcja sądzenia u progu przebudowy modelu Jerzy Skorupka Inkwizycyjna rola sądu w postępowaniu głównym Hanna Paluszkiewicz, Paweł Wiliński, Szymon Stypuła Usprawnianie procesu karnego poprzez koncentrację materiału dowodowego. Propozycje de lege ferenda Sławomir Steinborn O zakresie orzekania poza granicami środka odwoławczego w świetle zasad i tendencji rozwojowych współczesnego procesu karnego (uwagi de lege ferenda) Krzysztof Eichstaedt Ograniczenia dowodowe w polskim procesie karnym i ich wpływ na dojście do prawdy Antoni Bojańczyk Zmiana prawa procesowego jako podstawa wznowienia postępowania karnego Dawid Dąbrowski Wydanie europejskiego nakazu aresztowania w celu wykonania orzeczonej in absentia kary pozbawienia wolności lub środka zabezpieczającego na tle gwarancyjnej funkcji procesu karnego Pozostałe referaty Katarzyna Dudka Praktyka stosowania nieizolacyjnych środków zapobiegawczych Katarzyna Sychta Sprawowanie funkcji orzekania w oparciu o bezpośrednio zastosowane normy ustawy zasadniczej Maria Badek Sporządzenie uzasadnienia wyroku karnego, jego znaczenie dla realizacji podstawowych zasad i gwarancji procesowych. Uzasadnienie częściowe (niepełne art a k.p.k.). Kilka uwag na tle praktyki...614

11 Spis treści Irmina Bondarczuk Wpływ koncepcji sprawiedliwości naprawczej na realizację zasady rzetelnego procesu w polskim ustawodawstwie karnym Anna Drozd Realizacja interesów pokrzywdzonego w trybach konsensualnych Urszula Doniec, Adam Koziara Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego w zakresie decyzji kreujących zobowiązania podatkowe Justyna Głębocka Wpływ nieobecności oskarżonego na rozprawie na jej dalszy bieg na przykładzie art k.p.k Miłosz Kościelniak-Marszał Motywacyjna część wyroku karnego Rossana Starzyńska Uzasadnienie orzeczenia jako realizacja funkcji orzekania. Zagadnienia wybrane Dyskusja Maria Jeż-Ludwichowska Stanisław Zabłocki Ryszard A. Stefański Dobrosława Szumiło-Kulczycka Hanna Kuczyńska Barbara Janusz-Pohl Michał Rusinek Marcin Warchoł Grażyna Artymiak Krzysztof Nowicki Barbara Dudzik Piotr Starzyński Katarzyna Dudka Łukasz Budźko Odpowiedzi Prelegentów Piotr Hofmański Jerzy Skorupka Hanna Paluszkiewicz Sławomir Steinborn Krzysztof Eichstaedt Antoni Bojańczyk Dawid Dąbrowski...704

12 Spis treści 12 Varia Paweł Czarnecki Realizacyjna funkcja norm karnoprocesowych spotkanie kodeksu karnego z kodeksem postępowania karnego Jerzy Kasprzak Charakterystyka muzułmańskiego procesu karnego tradycja i współczesność Wiesław Juchacz, Bogusław Sygit Rozwiązania prawne i organizacyjne chroniące sądy przed pomyłkami w sprawach o zabójstwa Andrzej Ważny Ustawa o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego w praktyce organów wymiaru sprawiedliwości Nota o Autorach i Uczestnikach dyskusji...761

13 Wykaz skrótów Źródła prawa d.k.p.k. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) EKPCz europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.s. ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 186) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.w. ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.) o.p. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 749 z późn. zm.) p.p.s.a. ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 270 z późn. zm.) pr. adw. ustawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 146, poz z późn. zm.)

14 Wykaz skrótów 14 p.u.s.a. ustawa z dnia 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. Nr 153, poz z późn. zm.) p.u.s.p. ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 427) TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 326 z r., s. 47) TUE Traktat ustanawiający Unię Europejską (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 326 z r., s. 13) u.p.d.o.f. ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 361 z późn. zm.) u.p.d.o.p. ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 74, poz. 397 z późn. zm.) u.p.t.u. ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 177, poz z późn. zm.) Czasopisma, publikatory i inne Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Dz. U. Dziennik Ustaw Dz. Urz. UE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dz. Urz. WE Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich ETPCz Europejski Trybunał Praw Człowieka GSP Gdańskie Studia Prawnicze KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe Legalis System Informacji Prawnej Legalis LEX System Informacji Prawnej LEX M.P. Monitor Polski MTK Międzynarodowy Trybunał Karny NP Nowe Prawo OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego

15 Wykaz skrótów OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; Zbiór Urzędowy, Seria A Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PP Problemy Praworządności Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo PS Przegląd Sądowy RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SA sąd apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZNUŁ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego 15

16

17 Wprowadzenie W dniach września 2011 r. odbyła się w Łodzi Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. Funkcje procesu karnego (z uwzględnieniem aspektu prawa karnego skarbowego i europejskiego). Organizatorem Konferencji była Katedra Postępowania Karnego i Kryminalistyki Uniwersytetu Łódzkiego. Konferencja była połączona ze Zjazdem Katedr Postępowania Karnego polskich szkół wyższych. Był to przy tym pierwszy taki Zjazd Katedr organizowany w Łodzi od powstania Uniwersytetu Łódzkiego i jego Wydziału Prawa w 1945 r. Udział w Konferencji i Zjeździe wzięło ponad 160 osób, reprezentujących wszystkie Katedry Postępowania Karnego państwowych uniwersytetów, a także niepaństwowych szkół wyższych i Polskiej Akademii Nauk z jednostek zajmujących się procedurą karną oraz goście, w tym przedstawiciele Sądu Najwyższego i miejscowych sądów, prokuratur oraz korporacji zawodów prawniczych (radcowie prawni, adwokaci, notariusze). Konferencję i Zjazd Katedr zaszczycili swą obecnością m.in. Rektor Uniwersytetu Łódzkiego prof. dr hab. Włodzimierz Nykiel, Dziekan Wydziału Prawa i Administracji UŁ prof. dr hab. Agnieszka Liszewska, Minister Sprawiedliwości Pan Krzysztof Kwiatkowski i Podsekretarz Stanu w tym Ministerstwie Pan Zbigniew Wrona oraz Zastępca Prokuratora Generalnego Pan Robert Hernand. Konferencja i Zjazd Katedr stały się też okazją do uświetnienia jubileuszu 60-lecia pracy naukowej i dydaktycznej Pana prof. dr. hab. Janusza Tylmana, wieloletniego Kierownika Katedry i Zakładu Postępowania Karnego UŁ. To od uhonorowania Profesora rozpoczęto w dniu 19 września 2011 r. naukowe spotkanie polskich procesualistów karnych. Minister Sprawiedliwości, na wniosek którego Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski przyznał prof. Januszowi Tylmanowi Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, uroczyście odznaczył Jubilata tym orderem, składając mu gratulacje z racji odznaczenia i jubileuszu oraz kierując do uczestników spotkania życzenia owocnych obrad. Podobnie życzenia pod adresem Jubilata i zebranych na Konferencji przekazał od Prokuratora Generalnego jego zastępca. Następnie Rektor UŁ prof. Włodzimierz Nykiel, Dziekan WPiA UŁ prof. Agnieszka Liszewska oraz Kierownik Katedry Postępowania Karnego i Kryminalistyki prof. Tomasz Grzegorczyk wraz z przedstawicielami Wydawnictwa Wolters Kluwer Polska wręczyli Profesorowi, wydaną przez tę oficynę, Księgę Jubileuszową, w której swoje publikacje umieściło ponad 50 polskich przedstawicieli nauki prawa i procesu karnego. Na Konferencję zgłoszono ponad 65 referatów, z których organizatorzy, po zapoznaniu się z ich treścią i ocenie wywodów mając na uwadze ich charakter oraz czas konferencji przyjęli 59, w tym do wygłoszenia podczas obrad 20.

18 Wprowadzenie 18 Zdecydowano jednak wówczas, że wszystkie przyjęte referaty, a nie tylko zakwalifikowane do wygłoszenia w trakcie Konferencji, zostaną opublikowane, co dotyczyło też referatów z pogranicza prawa karnego procesowego i materialnego, kryminalistyki i kryminologii czy pozaeuropejskiego prawa i procesu karnego. Opracowanie niniejsze, zatytułowane Z problematyki funkcji procesu karnego, prezentuje właśnie wszystkie te pisemne wypowiedzi poszczególnych autorów wraz z głosami w dyskusji, jaka wywiązywała się podczas obrad w poszczególnych sesjach nad wygłoszonymi referatami oraz odpowiedziami referentów na te głosy. Konferencję przeprowadzono bowiem w trzech sesjach, moderowanych odpowiednio przez profesorów Pawła Wilińskiego z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Zbigniewa Kwiatkowskiego z Uniwersytetu Opolskiego i niżej podpisanego Tomasza Grzegorczyka z Uniwersytetu Łódzkiego. Sesje te, obejmujące stosowne referaty oraz dyskusję i końcowe wypowiedzi referentów, dotyczyły kolejno trzech funkcji procesowych, czyli ścigania karnego, obrony oraz orzekania, z uwzględnieniem, w miarę możności, aspektów prawa karnego skarbowego w jego proceduralnym ujęciu oraz prawa europejskiego. Stąd i części tej pracy usystematyzowano według owych funkcji, prezentując każdorazowo najpierw referaty wygłoszone odnośnie do danej tematyki, następnie pozostałe zgłoszone i przyjęte referaty, mieszczące się w ramach określonej funkcji procesowej, kończąc wypowiedziami uczestników w ramach dyskusji nad daną problematyką i ustosunkowaniem się do nich referentów. Końcowe fragmenty opracowania zawierają natomiast referaty, które poruszają zagadnienia luźniej, jednak związane z tematyką funkcji procesu karnego. Organizatorzy mają nadzieję, że taki układ treści prezentuje w sposób możliwie spójny i pełny problematykę podejmowaną na tej Konferencji przez jej uczestników i zagadnienia ich nurtujące. Liczą też, że opracowanie to spotka się z przychylnym przyjęciem, zarówno przez uczestniczących w tym łódzkim spotkaniu naukowym, jak i przez innych przedstawicieli nauki i doktryny procesu karnego oraz przez praktyków, a zawarte w nim treści przyczynią się do dalszej niezbędnej dyskusji nad problematyką funkcji karnoprocesowych w aspekcie teoretycznym i dogmatycznym oraz od strony praktycznej realizacji rozwiązań ustawowych. Za ważką należy też uznać wymianę informacji i poglądów dokonaną podczas Zjazdu Katedr Postępowania Karnego, której poświęcono kilkugodzinną sesję odbytą po południu w dniu 19 września 2011 r., a prowadzoną przez niżej podpisanego. Jest to bowiem aktualnie jedyne forum, na jakim pracownicy naukowi zajmujący się postępowaniem karnym mogą wymienić swoje poglądy na temat nauczania tego przedmiotu i przedmiotów wywodzących się z niego oraz informacje odnośnie do badań naukowych prowadzonych w swoich ośrodkach. Z obrad tych wynika, że w zdecydowanej większości uczelni specjaliści z zakresu procedury karnej funkcjonują obecnie w ramach wyodrębnionych Katedr i jedynie w PAN i Uczelni Łazarskiego działają oni w Zakładach jako jednostkach określonego Instytutu (PAN) lub Katedry, obejmującej też materialne prawo karne oraz kryminalistykę i kryminologię (Uczelnia Łazarskiego). Niekiedy jednak same Katedry Postępowania Karnego obejmują również działania w zakresie kryminalistyki (tak w Uniwersytecie Łódzkim i Rzeszowskim), w ramach której funkcjonuje wówczas odrębny Zakład. Jednostki uczelni zajmujące się postępowa-

19 Wprowadzenie niem karnym zatrudniają aktualnie od kilku do kilkunastu osób, a łącznie pracuje w nich nieco ponad 100 pracowników naukowych, w tym bez mała 40 samodzielnych (profesorowie i doktorzy habilitowani) i ponad 70 niesamodzielnych (adiunkci i asystenci). Kilkudziesięciu z nich łączy bez przeszkód pracę na uczelni z wykonywaniem innego zawodu prawniczego (sędziego, prokuratora, adwokata, radcy prawnego), co pozwala także w procesie dydaktycznym przybliżać studentom problemy praktycznego stosowania prawa. W ramach Katedr prowadzone są też studia doktoranckie obejmujące obecnie łącznie ponad 150 doktorantów. Jak wskazywano podczas Zjazdu, w ramach działalności dydaktycznej Katedr prowadzone są z zasady wykłady, ćwiczenia, konwersatoria i seminaria z postępowania karnego. Zdarzają się jednak także zajęcia z prawa i procesu karnego skarbowego (UŁ, UMK w Toruniu i Uniwersytet Szczeciński) oraz z prawa i postępowania w sprawach o wykroczenia (UŁ i Uniwersytet Rzeszowski), a nadto i z międzynarodowego (europejskiego) postępowania (prawa) karnego (UŁ, UAM i Uniwersytet Gdański). Jednak nadal nie są to sytuacje zbyt częste, jako że nie na wszystkich uczelniach powyższe przedmioty są w ogóle wykładane. W zdecydowanej większości Uniwersytetów na samo postępowanie karne przeznaczane jest 120 godzin zajęć, po połowie na wykłady i ćwiczenia, na niektórych jednak ograniczono ten czas do 90 godzin (Uniwersytet Śląski, KUL), czy nawet do 60 godzin (Uniwersytet Rzeszowski), co jak wskazywano trudno uznać za wystarczające dla rzetelnego zapoznania studenta z procedurą karną. Nową, coraz częściej stosowaną, formą zajęć stają się natomiast laboratoria, podczas których studenci przygotowują m.in. symulacje rozpraw. Funkcjonują także, pod opieką pracowników Katedr, studenckie koła naukowe procesualistów karnych, organizowane są konkursy wiedzy o prawie karnym procesowym, wydawane są, opracowane przez pracowników, zbiory kazusów i testów do nauki postępowania karnego. Na niektórych Uniwersytetach opracowano też ogólnopolskie podręczniki do całego postępowania karnego (np. UŁ, UJ, UŚ czy UG) lub do jego części (Uniwersytety w Lublinie czy we Wrocławiu). Działają również przy niektórych Katedrach (np. UJ, UAM, UŁ) otwarte dla praktyków seminaria, na których omawia się aktualne problemy procedury karnej. Na Zjeździe przedstawiono też informacje o przygotowywanych przez różne ośrodki najbliższych konferencjach naukowych i realizowanych grantach. Zaprezentowano także, co bardzo istotne, tematykę badawczą prowadzoną aktualnie w poszczególnych Katedrach w ramach przygotowywanych prac doktorskich i rozpraw habilitacyjnych. Zdarzające się zaś, choć nieliczne, podobieństwa w tej materii, skłoniły uczestników do wysunięcia postulatu stworzenia jednolitej bazy tej tematyki z sugestią, aby stworzono ją w ramach Katedry Postępowania Karnego i Kryminalistyki UŁ, co zostało zaaprobowane. Obecnie powyższa tematyka badawcza jest niezmiernie szeroka i obejmuje zarówno zagadnienia z zakresu statyki procesu (zasad, stron, organów procesowych, dowodów), jak i jego dynamiki (problematyka poszczególnych stadiów procesu i ich wzajemnych relacji oraz postępowań szczególnych, nadzwyczajnych i po uprawomocnieniu się orzeczenia), a także aspektów międzynarodowych (europejskich) postępowania karnego. Konferencja naukowa i połączony z nią Zjazd Katedr zorganizowany został dzięki wysiłkowi całej Katedry Postępowania Karnego i Kryminalistyki UŁ, w tym i jej doktorantów. Szczególne słowa uznania należą się jednak przede wszystkim 19

20 Wprowadzenie 20 dr. Radosławowi Olszewskiemu, na którego barkach spoczywała cała strona organizacyjno-techniczna tego spotkania i jej koordynowanie, a który uczestniczył też w naukowej redakcji prezentowanych materiałów Konferencji. W tym miejscu niezbędne też staje się serdeczne podziękowanie prof. dr hab. Barbarze Wójcickiej, prof. dr. hab. Jackowi Izydorczykowi, dr. Michałowi Kurowskiemu, dr. Dariuszowi Świeckiemu i dr Monice Zbrojewskiej za wkład pracy, jaki włożyli bądź to we wstępne analizy zgłoszonych referatów, bądź w zaopiniowanie wewnętrzne materiałów kwalifikowanych do tej publikacji lub współdziałanie w naukowej redakcji niniejszego opracowania, a także mgr. Amadeuszowi Małolepszemu za jego wysiłek włożony w techniczne opracowanie zarówno materiałów poprzedzających Konferencję, jak i jej obecnie prezentowanych efektów. Organizatorzy żywią nadzieję, że uczestnicy Konferencji mile wspominać będą to spotkanie i że dostarczyło im ono zarówno okazji do interesującej dyskusji naukowej, którą przypomni to opracowanie, dając też możliwość do dalszych przemyśleń, jak i co nie mniej ważne do wzajemnego bliższego poznania się osób pracujących na co dzień w odległych od siebie uczelniach. Prof. dr hab. Tomasz Grzegorczyk

21 Funkcja ścigania

22

23 Referaty wygłoszone Ryszard A. Stefański Postępowanie przygotowawcze: zmiany ewolucyjne, czy rewolucyjne I. Wprowadzenie Od momentu uznania przez Polskę jurysdykcji Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, tj. od dnia 1 maja 1993 r., na dzień 3 kwietnia 2011 r. do Trybunału od polskich obywateli wpłynęło 7100 skarg. Więcej skarg wpłynęło z Rosji (8,2%), Turcji (10,9%), Rumunii (8,8%), Ukrainy (7,2%). Tuż za Polską 7100 (4,7%) znalazły się Serbia 5000 (3,3%), Mołdawia 3950 (2,6%), Słowenia 3500 (2,3%), Bułgaria 3600 (2,4%) 1. Skarg z Polski aż 46% dotyczy długotrwałości postępowań, w tym także karnych, 31% prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, 8% prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, 6% prawa do rzetelności procesu sądowego, 8% innych. Na niekończenie sądowych postępowań karnych w rozsądnym terminie w dużym stopniu wpływa długotrwałość postępowań przygotowawczych, które w wielu sprawach trwają tak długo, że już w momencie skierowania sprawy z aktem oskarżenia nie sposób jej zakończyć w rozsądnym terminie, jak tego wymaga art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Ze statystki Prokuratury Generalnej za lata wynika, że duża liczba postępowań jest prowadzona bardzo długo. Poniższa tabela obrazuje pozostałość tzw. spraw starych na koniec roku sprawozdawczego: Rok Czas postępowania przygotowawczego ponad rok do 2 lat ponad 2 do 5 lat ponad 5 lat European Court of Human Rights pending applications allocated to a judicial formation/cour europeenne des droits de l homme requêtes pendantes devant une formation judiciaire, 30/04/2011.

24 Ryszard A. Stefański 24 Z powyższych danych wynika, że niemała jest liczba spraw trwających powyżej 5 lat i jest to taki okres, co do którego nie ma żadnej wątpliwości, że postępowanie nie zostanie zakończone w rozsądnym terminie, skoro już dawno upłynął tak określony termin. Trzeba wziąć pod uwagę, że zaprezentowane dane nie przedstawiają rzeczywistego obrazu długotrwałości postępowań przygotowawczych, gdyż obejmują tylko dane na koniec poszczególnych lat. Jest rzeczą znaną, że prokuratorzy, starając się wypaść pod względem statystycznym jak najlepiej, zawsze na koniec roku sprawozdawczego starają się zakończyć jak najwięcej spraw, w tym także długotrwających. Liczba tego rodzaju spraw między okresami statystycznymi znaczenie różni się od wykazanej na koniec roku sprawozdawczego. Potwierdzają to dane za I półrocza, które też dotyczą okresu sprawozdawczego, ale mniej liczącego się w ocenie prokuratur. Przykładowo na koniec I półrocza 2010 r. było postępowań zawisłych w prokuraturze na okres powyżej roku do 2 lat 1404, powyżej 2 do 5 lat 927 i powyżej 5 lat 482. Nie chodzi jednak tylko o liczby, ale o to, że za nimi kryją się naruszenia praw stron postępowania, zarówno pokrzywdzonego, jak i podejrzanego. W związku z tym rodzi się pytanie, jakie środki podjąć, by przyśpieszyć bieg postępowań karnych. W zakresie postępowania przygotowawczego możliwe są dwie drogi: 1) usprawnienie działań praktycznych organów ścigania poprzez większą koncentrację czynności, co można uzyskać w wyniku zmian organizacyjnych w tych organach oraz zwiększenia wymagalności i odpowiedzialności od osób prowadzących i nadzorujących te postępowania, 2) gruntowna zmiana modelu postępowania przygotowawczego. II. Usprawnienie działań praktycznych organów postępowania przygotowawczego Prima vista mogłoby się wydawać, że najłatwiejszym do wprowadzenia w życie jest usprawnienie praktycznych działań organów ścigania, bowiem wymaga to tylko zmian organizacyjnych w organach powołanych do ścigania przestępstw, w tym zwłaszcza w prokuraturze i policji, oraz zwiększenia wymagalności od prokuratorów i policjantów. Cały ciężar prowadzenia śledztw i dochodzeń spoczywa bowiem na funkcjonariuszach tych organów. Obecnie ściganie przestępstw rozczłonkowane jest na kilka organów, których kompetencje niejednokrotnie krzyżują się i niezdrowa rywalizacja prowadzi do dublowania czynności, zwłaszcza przed wszczęciem postępowania przygotowawczego. Aktualnie uprawnienia do prowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa powszechne poza prokuraturą i policją posiada wiele organów. I tak: funkcjonariusze Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego mają uprawnienia procesowe Policji, wynikające z przepisów kodeksu postępowania karnego w sprawach należących do ich zakresu działania (art. 21 ust. 3 ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu 2 ); 2 Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154 z późn. zm.

25 Postępowanie przygotowawcze: zmiany ewolucyjne, czy rewolucyjne funkcjonariusze Centralnego Biura Antykorupcyjnego mają w zakresie właściwości CBA uprawnienia procesowe Policji, wynikające z przepisów kodeksu postępowania karnego (art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym 3 ); do zakresu działania Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu należy prowadzenie śledztw w sprawach popełnionych na osobach narodowości polskiej lub obywatelach polskich innych narodowości w okresie od dnia 1 września 1939 r. do dnia 31 lipca 1990 r. zbrodni nazistowskich, zbrodni komunistycznych, innych przestępstw stanowiących zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnie wojenne (art. 45 ust. 1 3 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu 4 ), z tym że prokuratorzy tej komisji mogą prowadzić śledztwo nawet wówczas, gdy nastąpiło przedawnienie karalności (art. 45 ust. 4 cyt. ustawy), co prowadzi do tego, że prokuratorzy wyręczają historyków, zamiast prowadzić śledztwa o przestępstwa pospolite. 25 Ponadto uprawnienie do prowadzenia dochodzenia przysługują: strażnikom leśnym, nadleśniczym, zastępcom nadleśniczego, inżynierom nadzoru, leśniczym i podleśniczym, jeżeli przedmiotem przestępstwa jest drewno pochodzące z lasów stanowiących własność Skarbu Państwa (art. 47 ust. 2 pkt 7 i art. 48 ustawy z dnia 29 września 1991 r. o lasach 5 ); strażnikom Państwowej Straży Łowieckiej o przestępstwa, których przedmiotem jest zwierzyna (art. 39 ust. 2 pkt 7 ustawy z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie 6 ); organy Inspekcji Handlowej w sprawach o ujawnione przez nie w czasie przeprowadzania kontroli przestępstwa określone w art. 43 ust. 1 i 2 oraz w art ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi 7 ) oraz w art. 38 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej 8 ; organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w sprawach o przestępstwa określone w art ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia 9 ; w art. 14 ust. 3 ustawy z dnia 30 marca 2001 r. o kosmetykach 10 oraz w art. 34, 34b, 34c, 34d i 34f ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych 11 ; 3 Dz. U. Nr 104, poz. 708 z późn. zm. [obecnie tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 621 z późn. zm.]. 4 Tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424 z późn. zm. 5 Tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z późn. zm. 6 Tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz z późn. zm. 7 Tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 z późn. zm. [obecnie tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz z późn. zm.] 8 Tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz z późn. zm. 9 Tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 136, poz. 914 z późn. zm. 10 Dz. U. z 2001 r. Nr 42, poz. 473 z późn. zm. 11 Dz. U. z 2001 r. Nr 11, poz. 84 z późn. zm. [obecnie nowa regulacja: ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach, Dz. U. Nr 63, poz. 322 z późn. zm.].

26 Ryszard A. Stefański 26 urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej w sprawach o przestępstwa z art. 77, art. 78 ust. 1 i art. 79 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości 12 ; Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej o przestępstwa określone w art. 208 ust. 1 ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne 13 ; organy Straży Granicznej w sprawach o przestępstwa z art. 137, 264, 270, 273 i art k.k., art. 147 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach 14 oraz art. 125 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. 96, poz. 959), a terytorium o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 15 ( 1 i 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie określenia organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, jak również zakresu spraw zleconych tym organom 16 ). O ile zasadne jest ze względu na specyfikę przestępstw upoważnienie do prowadzenia dochodzeń organów państwowych, które nie działają w zakresie bezpieczeństwa państwa, o tyle budzi wątpliwości wyodrębnienie pionu prokuratorskiego w Instytucie Pamięci Narodowej i utworzenie Centralnego Biura Antykorupcyjnego, którego efektywność w zakresie ścigania korupcji jest mizerna. Lepiej środki przeznaczone na jego funkcjonowanie oraz kadrę przekazać do policji, tym bardziej, że funkcjonariuszami tego Biura są przede wszystkim byli funkcjonariusze policji. Funkcjonariusze ABW zgodnie z zakresem jej działania mogą prowadzić postępowania przygotowawcze o przestępstwa godzące w bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz jego porządek konstytucyjny, a w szczególności w suwerenność i międzynarodową pozycję, niepodległość i nienaruszalność jego terytorium, a także w obronność państwa, szpiegostwa, terroryzmu, bezprawnego ujawnienia lub wykorzystania informacji niejawnych i innych przestępstw godzących w bezpieczeństwo państwa, godzących w podstawy ekonomiczne państwa, korupcji osób pełniących najważniejsze funkcje publiczne, jeśli może to godzić w bezpieczeństwo państwa, w zakresie produkcji i obrotu towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, nielegalnego wytwarzania, posiadania i obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, bronią masowej zagłady oraz środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, w obrocie międzynarodowym (art. 5 pkt 1 i 2 ustawy o ABW). Tymczasem, nie należy do rzadkości powierzenie im przez prokuratorów spraw o poważniejsze przestępstwa gospodarcze, które jednak nie godzą w podstawy ekonomiczne państwa. 12 Tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694 z późn. zm. [obecnie tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 152, poz z późn. zm.]. 13 Dz. U. z 2004 r. Nr 171, poz z późn. zm. 14 Dz. U. z 2003 r. Nr 128, poz. 117 z późn. zm. [obecnie tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 264, poz z późn. zm.]. 15 Dz. U. z 2003 r. Nr 128, poz z późn. zm. [obecnie tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 680]. 16 Dz. U. z 2003 r. Nr 108, poz z późn. zm.

27 Postępowanie przygotowawcze: zmiany ewolucyjne, czy rewolucyjne Nie znajduje żadnego merytorycznego uzasadnienia istnienie pionu śledczego w Instytucje Pamięci Narodowej, a efekty tej działalności są mizerne. W 2010 r. prokuratorzy oddziałowych komisji (101) zakończyli 1174 postępowań (781 dotyczyło zbrodni komunistycznych, 358 zbrodni nazistowskich, a 35 zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, w tym zbrodni ludobójstwa). Z tego wynika, że prokurator średnio w ciągu roku załatwił 12 spraw, czyli 1 miesięcznie. Zdecydowana większość postępowań zakończyła się umorzeniem. Do sądów skierowano 17 aktów oskarżenia, którymi objęto łącznie 22 oskarżonych. W 2010 r. sądy wydały orzeczenia wobec 113 oskarżonych przez prokuratorów IPN. W stosunku do 4 oskarżonych zapadły wyroki skazujące, 6 uniewinniono, 10 skorzystało z dobrodziejstwa ustawy z dnia 7 grudnia 1989 r. o amnestii, natomiast w stosunku do pozostałych 94 sądy umorzyły postępowanie 17. Zresztą trafnie kandydat na prezesa IPN, wyłoniony przez Radę Instytutu, Łukasz Kamiński zapowiedział, że powinno się stopniowo wygaszać działalność pionu śledczego IPN. Ten proces już trwa, m.in. wskutek ubiegłorocznej uchwały Sądu Najwyższego o przedawnieniu tych zbrodni komunistycznych, które są zagrożone karą do pięciu lat więzienia 18. Centralne Biuro Antykorupcyjne zatrudnia 1000 osób, a jego struktura wewnętrzna jest rozbudowana: składa się z 4 departamentów, 7 biur, gabinetu szefa i zespołu, a nadto jest 11 delegatur. Rezultaty funkcjonowania Biura są nader skromne. W 2010 r. z inicjatywy CBA zostały wszczęte 162 postępowania przygotowawcze, w tym 40% stanowiły śledztwa o przestępstwa korupcyjne, a zostało zakończone 190. W postępowaniach tych przedstawiono 1625 zarzutów 517 osobom. Na zakończonych 190 postępowań przygotowawczych 50% zostało umorzonych, a w 41% wniesiono akty oskarżenia 19. Na tle tych danych odpowiedź na pytanie o celowość utrzymywania tego Biura musi być oczywiście negatywna. Dla skuteczności działań organów ścigania istotne znaczenie ma właściwe rozmieszczenie kadry w tych jednostkach. Od lat podnoszony jest problem rozbudowanego nadzoru w jednostkach prokuratury. Nie ma jednak w tym zakresie nie tylko żadnego postępu, ale, wręcz przeciwnie, następuje systematycznie rozbudowywanie struktur nadzorczych. Wystarczy spojrzeć na strukturę Prokuratury Generalnej, w której znajduje się 11 jednostek organizacyjnych; 6 departamentów i 5 biur, podczas gdy w b. Prokuraturze Generalnej było 6 departamentów oraz gabinet Prokuratora Generalnego. Do tego trzeba dodać rozbudowaną strukturę prokuratur apelacyjnych, w których oprócz wydziału nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym, funkcjonują wydział organizacji pracy prokuratur oraz wydział do spraw wizytacji i okresowej oceny prokuratorów. Przesunięcie prokuratorów, wykonujących inne zadania, niejednokrotnie zbędne, do prowadzenia postępowań przygotowawczych, pozwoliłoby na przyspieszenie prowadzonych postępowań, gdyż prowadząc ich mniej, prokurator mógłby wykonywać szybciej czynności lub skuteczniej nadzorować postępowania prowadzone przez policję Informacja o działalności Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w okresie 1 stycznia 2010 r. 31 grudnia 2010 r., Warszawa 2011, s Łukasz Kamiński kandydatem Rady IPN na prezesa, wtorek, 31 maja 2011 (15:07), lex.pl. 19 Informacja o wynikach działalności Centralnego Biura Antykorupcyjnego w 2010 r., Warszawa, 31 marca 2011 r., s. 5 6.

28 Ryszard A. Stefański 28 Średnie obciążenie prokuratora sprawami, liczone liczbą miesięcznego wpływu spraw do prokuratury rejonowej podzielonej przez liczbę prokuratorów i asesorów prokuratorskich zatrudnionych w tej prokuraturze, nie jest duże. Wynosiło ono: w 1999 r. 27,7 spraw, w 2000 r. 30,9, w 2001 r. 34,0, w 2002 r. 33,6, w 2003 r. 33,6, w 2004 r. 32,9, w 2005 r. 32,2, w 2006 r. 30,8, w 2007 r. 25,0, w 2008 r. 21,1. Nie jest ono jednak równomierne we wszystkich okręgach, dlatego też ważne znaczenie ma racjonalne rozmieszczanie kadr w powszechnych jednostkach organizacyjnych prokuratury. Przykładowo w 2009 r. liczba spraw karnych przypadająca na jednego prokuratora wynosiła z jednej strony w Wołowie 438,0, Bolesławcu 436,0, Gryficach 424,9, Biskupcu 410,3, a z drugiej strony w Mysłowicach 158,0, Chrzanowie 182,0, Będzinie 186,2, Białymstoku 195,2, Rzeszowie 202,9 20. Polscy prokuratorzy są bez porównania mniej obciążeni niż w pozostałych dużych państwach unijnych. Na jednego prokuratora przypada w naszym kraju rocznie niespełna 300 spraw, podczas gdy we Francji 3200, a więc aż dziesięciokrotnie więcej, w Austrii 2750, a zatem dziewięciokrotnie więcej, we Włoszech około 1400, a więc czterokrotnie więcej. Świadczy to o bardziej niż umiarkowanym obciążeniu pracą statystycznego polskiego prokuratora 21. Do tego trzeba dodać, że liczba prokuratorów jest stosunkowo duża. W 2006 r. współczynnik prokuratorów na 100 tys. mieszkańców wynosił w Polsce 15,6. Wyższy współczynnik odnotowano na Węgrzech 17,3, w Bułgarii 20,3, w Rosji 20,6, na Ukrainie 21, na Łotwie 23,9, na Litwie 25,1. W pozostałych krajach europejskich współczynnik ten był niższy niż w Polsce i wynosił przykładowo: w Czechach 11,7, w Szwecji 9,7, w Słowenii 9,0, w Niemczech 6,2, w Grecji 4,7, w Hiszpanii 4,5, we Włoszech 3,8, w Austrii 2,6, w Irlandii 2,4 22. W policji należałoby wyodrębnić niezależny pion dochodzeniowo śledczy, do którego należałoby włączyć Centralne Biuro Śledcze. Jego wyodrębnienie zapobiegałoby kierowaniu funkcjonariuszy tego pionu do realizacji innych zadań, co w istotnym stopniu wpływa na częstotliwość i rytmiczność wykonywanych czynności procesowych. Szybkość i jakość postępowania przygotowawczego można poprawić przez zwiększenie wymagalności od osób je prowadzących, a więc prokuratorów i policjantów. Jest to możliwe przez zwiększenie nadzoru bezpośrednio przełożonych oraz dokonywanie obiektywnych ocen okresowych. Utrzymująca się od lat długotrwałość postępowań przygotowawczych, jak i zbyt często występujące nieprawidłowości, o których informowana jest opinia publiczna w głośnych sprawach, zakończonych wyrokami uniewinniającymi, w których sąd wykazuje na nieudolność i nieprofesjonalizm prowadzących postępowanie przygotowawcze, daje podstawę do wniosku, że tymi sposobami nie uda się osiągnąć istotnej poprawy w tym zakresie. Nie ma też realnych widoków na to, że nastąpi daleko idąca rekonstrukcja nadzoru w prokuraturach w kierunku wzmocnienia pionu zajmującego się bezpo- 20 A. Siemaszko, Opinia, Biuletyn Komisji..., s A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, R. Kulma, M. Marczewski, Wymiar sprawiedliwości w Europie. Polska na tle wybranych krajów, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2006, 22 Atlas przestępczości 4, red. A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2009.

29 Postępowanie przygotowawcze: zmiany ewolucyjne, czy rewolucyjne średnio ściganiem przestępstw, wyodrębnienia niezależnego pionu dochodzeniowo-śledczego w Policji, likwidacji pionu śledczego Instytutu Pamięci Narodowej oraz Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Jedynym rozwiązaniem pozostaje gruntowna przebudowa normatywnego modelu postępowania przygotowawczego. 29 III. Dotychczasowe modele postępowania przygotowawczego Rozważając zmianę modelu postępowania przygotowawczego trzeba mieć na uwadze, że w polskim procesie karnym podlegało ono ustawicznym zmianom, co jak podkreśla się w doktrynie było spowodowane koniecznością uwzględnienia wielu potrzeb wymiaru sprawiedliwości oraz pogodzenia różnych, sprzecznych nieraz interesów występujących w procesie 23. Tradycyjnie postępowanie to obejmowało dwie formy: śledztwo i dochodzenie, lecz różny był ich zakres przedmiotowy i organy uprawnione do ich prowadzenia. Kodeks postępowania karnego z 1928 r. jako podstawową formę przewidywał śledztwo, a drugorzędną rolę miało dochodzenie. Śledztwo prowadził sędzia śledczy (art ) 24 lub sąd grodzki (art ) i było ono prowadzone tylko w sprawach należących do właściwości sądu przysięgłych lub sądów okręgowych (art ). Było ono obligatoryjne w sprawach o zbrodnie należące do właściwości sądu przysięgłych i w sprawach popieranych przez oskarżyciela posiłkowego (art. 260), a fakultatywne w innych sprawach na wniosek prokuratora, jeżeli tego wymagały zawiłe okoliczności sprawy lub na wniosek oskarżonego, jeżeli sędzia śledczy uznał to za potrzebne (art. 261). Zadaniem śledztwa było wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy celem ustalenia, czy należy przeprowadzić rozprawę główną, czy też umorzyć postępowanie sądowe, oraz utrwalenie dla sądu wyrokującego dowodów, które mogłyby zaginąć (art ). Dochodzenie prowadził prokurator osobiście lub za pośrednictwem policji (art. 242). Jego celem było wyjaśnienie, czy istotnie popełniono przestępstwo, kogo można o nie podejrzewać i czy jest dostateczna podstawa, by oskarżyciel mógł żądać wszczęcia postępowania sądowego (art ). Polegało ono na rozpytywaniu podejrzanych i osób, które mogły coś wiedzieć o przestępstwie lub jego sprawcy, na zbieraniu niezbędnych informacji co do osoby podejrzanego, dokonywaniu wywiadów i innych czynności, wynikających z istoty dochodzenia (art ), a z przebiegu czynności sporządzano zapiski (art ). Nie przeprowadzano formalnego przesłuchania podejrzanego i świadków, a starano się uzyskać niezbędne informacje o przestępstwie i osobie sprawcy. Miały one znaczenie tylko dla oskarżyciela i nie podlegały odczytaniu na rozprawie (arg. ex art. 339). Sąd mógł jednak wykonywać czynności w dochodzeniu, m.in. przesłuchać podejrzanego, przedsięwziąć czynności ustalające ślady przestępstwa, przesłuchać 23 M. Siewierski, Koncepcje kodyfikacyjne postępowania przygotowawczego, Probl. Krym. 1961, nr 29; S. Waltoś, Model postępowania przygotowawczego na tle prawnoporównawczym, Warszawa 1968, s Numeracja artykułów według pierwotnej wersji k.p.k. z 1928 r.

30 Ryszard A. Stefański 30 pod przysięgą świadka, którego zeznanie miało doniosłe znaczenie, a zachodziła obawa, że świadek nie będzie mógł zeznawać na rozprawie głównej (art. 251). W dekrecie z dnia 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa 25 oraz dekrecie z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa 26 do prowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa określone w tym dekrecie zostały upoważnione organa bezpieczeństwa publicznego, jeżeli nie zostało lub nie zostanie wszczęte postępowanie przez prokuratora lub prokuratora wojskowego w sprawach należących do właściwości sądu wojskowego (art. 37 ust. 1 w zw. z art. 38 pkt 1 dekretu z 1945 r. i art. 55 w zw. z art dekretu z 1946 r.). Nadzór nad takim postępowaniem sprawował odpowiednio prokurator lub prokurator wojskowy (art. 37 ust. 2 w zw. z art. 38 pkt 1 dekretu z 1945 r. i art w zw. z art dekretu z 1946 r.). Po ukończeniu postępowania przygotowawczego organa bezpieczeństwa publicznego przesyłały akta sprawy właściwemu prokuratorowi lub prokuratorowi wojskowemu (art. 37 ust. 3 w zw. z art. 38 pkt 1 dekretu z 1945 r. i art i art dekretu z 1946 r.). Zgodnie z art. 38 pkt 2 dekretu z 1945 r. i art. 57 dekretu z 1946 r., w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym przez organa bezpieczeństwa publicznego: 1) organa bezpieczeństwa publicznego zawiadamiały niezwłocznie prokuratora o rozpoczęciu każdego dochodzenia; 2) odmowa ścigania lub umorzenie dochodzenia przez organa bezpieczeństwa publicznego wymagała zgody prokuratora; 3) postanowienia w przedmiocie zastosowania środków zapobiegawczych, wszczęcia śledztwa, przedłużenia w toku dochodzenia aresztu, przepadku kaucji lub ściągnięcia sumy poręczenia wydawał prokurator; 4) oficerowie śledczy bezpieczeństwa publicznego korzystali z praw służących według kodeksu postępowania karnego sędziom śledczym, z wyjątkiem prawa wydawania wyżej wymienionych postanowień W toku postępowania przygotowawczego prokurator korzystał z praw, które służyły według kodeksu postępowania karnego zarówno prokuratorowi, jak i sędziemu śledczemu (art. 38 pkt 3 dekretu z 1945 r. i art. 58 dekretu z 1946 r.). Ustawą z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie przepisów postępowania karnego 27 gruntownie przemodelowano postępowanie przygotowawcze, likwidując jego podział na śledztwo i dochodzenie, i wprowadzając tylko śledztwo, znosząc instytucję sędziego śledczego, podporządkowując całe postępowanie przygotowawcze prokuratorowi oraz upoważniając do prowadzenia śledztwa, oprócz prokuratora, także milicję i oficerów śledczych organów bezpieczeństwa publicznego 28. Dotychczasowe uprawnienia sędziego śledczego przekazano prokuratorowi. W praktyce milicja często korzystała z postępowania wyjaśniającego, w ramach którego szeroko utrwalano dowody dla sądu Dz. U. Nr 53, poz Dz. U. Nr 30, poz Dz. U. Nr 32, poz J. Tylman, Rozwój systemu postępowania przygotowawczego w latach , ZNUŁ 1957, seria I, z. 6, s. 161 i n. 29 J. Tylman, O przedprocesowych czynnościach sprawdzających, ZNUŁ 1967, Seria I, z. 51, s. 189 i n.

31 Postępowanie przygotowawcze: zmiany ewolucyjne, czy rewolucyjne Ustawą z dnia 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów postępowania karnego 30 uprawnienia do prowadzenia śledztwa przyznano organom bezpieczeństwa publicznego, jeżeli nie zostało ono wszczęte przez prokuratora. Oficerom śledczym bezpieczeństwa publicznego służyły wówczas wszelkie uprawnienia, przewidziane w przepisach kodeksu postępowania karnego dla organów prowadzących śledztwo z następującymi ograniczeniami: 1) o wszczęciu śledztwa zawiadamiało się prokuratora; 2) prokurator sprawował nadzór nad śledztwem; 3) oficerowie śledczy bezpieczeństwa publicznego nie mieli prawa wydawać postanowień o zastosowaniu środków zapobiegania uchylaniu się od sądu, o przedłużeniu aresztu, przepadku kaucji lub ściągnięciu sumy poręczenia oraz o wymierzeniu grzywny niestawającym świadkom lub biegłym; 5) postanowienia oficerów śledczych bezpieczeństwa publicznego o umorzeniu śledztwa oraz o uchyleniu lub złagodzeniu środka zapobiegającego uchylaniu się od sądu wymagały zatwierdzenia przez prokuratora; 6) akty oskarżenia, sporządzone przez oficerów śledczych bezpieczeństwa publicznego, przedstawiało się do zatwierdzenia prokuratorowi, który wnosił je do sądu lub sporządzał sam akty oskarżenia (art. 251 w redakcji tekstu jednolitego z 1949 r.). Referendarzom śledczym i asesorom prokuratury służyły uprawnienia, przewidziane w przepisach kodeksu postępowania karnego dla organów prowadzących śledztwo, z tym że referendarze śledczy i asesorzy prokuratury nie mieli prawa wydawania postanowień o zastosowaniu tymczasowego aresztu, o przedłużeniu aresztu, przepadku kaucji lub ściągnięciu sumy poręczenia (art ). 31 Dekretem z dnia 19 października 1952 r. o zmianie niektórych przepisów postępowania karnego 31, upoważniono do prowadzenia śledztwa również organy bezpieczeństwa publicznego oraz oficerów śledczych Milicji Obywatelskiej, jeżeli nie zostało ono wszczęte przez prokuratora. Oficerom śledczym bezpieczeństwa publicznego i oficerom Milicji Obywatelskiej służyły wówczas wszelkie uprawnienia, przewidziane w przepisach kodeksu postępowania karnego dla organów prowadzących śledztwo, z następującymi ograniczeniami: 1) o wszczęciu śledztwa zawiadamiało się prokuratora; 2) prokurator sprawował nadzór nad śledztwem; 3) oficerowie śledczy bezpieczeństwa publicznego lub oficerowie śledczy Milicji Obywatelskiej nie mieli prawa wydawać postanowień o zastosowaniu środków zapobiegających uchylaniu się od sądu, o przedłużeniu aresztu, przepadku kaucji lub ściągnięciu sumy poręczenia oraz o wymierzeniu grzywny niestawiającym się świadkom lub biegłym; 4) postanowienia oficerów śledczych bezpieczeństwa publicznego lub oficerów śledczych Milicji Obywatelskiej o umorzeniu śledztwa oraz o uchyleniu lub złagodzeniu środka zapobiegającego uchylaniu się od sądu, wymagały zatwierdzenia przez prokuratora; 30 Dz. U. z 1950 r. Nr 38, poz Dz. U. z 1952 r. Nr 44, poz. 302.