i działalność popularyzatorska były dla Niego niezwykle ważne. Poza uczelnią dał się poznać jako

Transkrypt

1 Elektronicznie podpisany przez Piotr Otręba DN: c=pl, o=polish Botanical Society, ou=polish Botanical Society, l=warsaw, cn=piotr Otręba, Data: :35:32 Z ROZSTANIA OBITUARIES Wiadomości Botaniczne 60(3/4): , 2016 WSPOMNIENIE O PROFESORZE JANUSZU HEREŹNIAKU UCZONYM, DYDAKTYKU, ARTYŚCIE A remembrance of Professor Janusz Hereźniak scientist, educator and artist Wiadomość o odejściu Profesora zastała mnie na szlaku w Zakopanem. Pamiętam, że była to niedziela, 6 marca 2016 roku. Profesor w tym roku ukończył 81 lat; od 10 lat tj. od 1 października 2005 roku był na emeryturze. Nasza współpraca i przyjaźń trwały od czasu, gdy zostałam studentką Biologii na Uniwersytecie Łódzkim, czyli ponad 30 lat. Jego wykłady, w których miałam szczęście uczestniczyć jako studentka biologii środowiskowej na Uniwersytecie Łódzkim, były prowadzone z dużym zaangażowaniem emocjonalnym i pozostawały w pamięci słuchaczy. Profesor miał niezawodne oko, pozwalające na uchwycenie subtelnych różnic gatunkowych roślin, co było cechą charakterystyczną jego wykładów. Profesor Hereźniak posiadał właśnie taki zmysł systematyczny w stopniu rzadko spotykanym; ta cecha dawała Mu szczególnie predyspozycje do zajmowania się systematyką roślin. Niezapomniane były zajęcia z Profesorem, zwłaszcza jego zaangażowanie i życzliwość w trakcie seminariów czy zajęć terenowych. Profesor Hereźniak swoje lata młodzieńcze spędził w Częstochowie urodził się w 1935 roku w Wancerzowie koło Częstochowy. W roku 1936 rodzina przeniosła się do Częstochowy, gdzie Profesor ukończył Szkołę Podstawową oraz Liceum Ogólnokształcące im. Henryka Sienkiewicza. W 1956 roku otrzymał indeks studenta biologii UŁ, z którym był związany aż do końca. W 1996 roku został mianowany na stanowisko profesora nadzwyczajnego w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin Katedry Botaniki UŁ oraz powołany do pełnienia funkcji kierownika tej Katedry. Po jej reorganizacji w 2000 roku, a następnie całego Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, był w latach kierownikiem Katedry Geobotaniki i Ekologii Roślin, Instytutu Ekologii i Ochrony Środowiska, Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska UŁ. Dnia 22 stycznia 2003 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nadał mu tytuł naukowy profesora nauk biologicznych. Profesor jako dydaktyk był przede wszystkim przyjacielem młodzieży; sprawy edukacji i działalność popularyzatorska były dla Niego niezwykle ważne. Poza uczelnią dał się poznać jako pomysłodawca konkursów dendrologicznych, których cel stanowiło pogłębienie oraz sprawdzenie wiedzy teoretycznej i praktycznej, a także rozwijanie pasji poznania drzew i krzewów. Jednym z najbardziej znanych był konkurs adresowany do młodzieży szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych pt. Znam drzewa i krzewy, organizowany w regionie łódzkim oraz od 2000 roku także w Częstochowie. W dniach 6 października i 9 listopada 2015 roku w Częstochowie odbyła się XI edycja Konkursu Dendrologicznego ostatnia z udziałem prof. Hereźniaka w której uczestniczyłam jako członek jury konkursu (Ryc. 1). W 2015 roku Muzeum Częstochowskie zorganizowało konkurs fotograficzny pt. Jurajska przyroda w obiektywie, skierowany do uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i średnich. Jego celem było między innymi zachęcenie młodych ludzi do interpretowania świata przyrody poprzez sztukę, jaką jest fotografia. O przewodniczenie jury tego konkursu poprosiliśmy prof. Hereźniaka, który chętnie się na to zgodził. Profesor, mający oczywiście decydujący głos przy wyłanianiu laureatów, zwracał uwagę zwłaszcza na oryginalność, inwencję twórczą, sugestywność przekazu i wartość artystyczną wykonanych zdjęć. Niestety Profesora nie było już z nami na wystawie pokonkursowej pt. Jurajska przyroda w obiektywie, której wernisaż miał miejsce 29 This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 3.0 License (creativecommons.org/licenses/by/3.0/), which permits redistribution, commercial and non-commercial, provided that the article is properly cited. The Author(s) 2016 Published by Polish Botanical Society 111

2 Kaczmarzyk / Wspomnienie o Profesorze Januszu Hereźniaku Ryc. 1. Część terenowa konkursu pt. Znam drzewa i krzewy w Parku Staszica w Częstochowie, roku. Profesor wraz z uczniami biorącymi udział w konkursie (fot. E. Kaczmarzyk). Fig. 1. Field part of the contest entitled I know trees and bushes at Stanisław Staszic Park in Częstochowa, (November 9th, 2015). Professor pictured with students participating in the contest (photo E. Kaczmarzyk). kwietnia 2016 roku (Ryc. 2). Swoją obecnością zaszczyciła Muzeum Częstochowskie żona Profesora, która zaznaczyła w swoim wystąpieniu, że Profesor: na pewno chciałby być w tym dniu właśnie w tym miejscu. Dla uczczenia jego osoby konkurs ten poświęciliśmy jego pamięci. Profesor Hereźniak należał do wielu organizacji, stowarzyszeń i rad redakcyjnych, pełniąc często odpowiedzialne funkcje. Od 1962 roku był członkiem Polskiego Towarzystwa Botanicznego (członek Zarządu Oddziału w latach , przewodniczący w latach ), od 1957 roku należał do Ligi Ochrony Przyrody, w której był sekretarzem Zarządu Głównego Sekcji Dendrologicznej w latach , członkiem Zarządu Sekcji od 1980 roku, p.o. przewodniczącego ZG Sekcji Dendrologicznej od 2001 roku, a od 1965 roku członkiem rzeczywistym Związku Polskich Artystów Fotografików i in. Związany był także z Łódzkim i Częstochowskim Towarzystwem Naukowym. Posiadał członkostwo honorowe Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego (od 2012 roku) i Polskiego Towarzystwa Botanicznego (od 2013 roku). Z Muzeum Częstochowskim związany był także jako członek jego Rady, w której pracach brał udział od roku 2004 aż do śmierci. Jego zainteresowania i badania naukowe koncentrowały się na pograniczu geobotaniki oraz ekologii roślin i związane były ze zróżnicowaniem i dynamiką przemian roślinności naturalnej i półnaturalnej pod wpływem naturalnych i antropogenicznie zmieniających się elementów środowiska. Dotyczyły one również florystyki, biologii i chorologii roślin naczyniowych oraz dendrologii. Pokaźną część dorobku naukowego Profesora Hereźniaka stanowią prace dotyczące jego 112

3 Kaczmarzyk / Wspomnienie o Profesorze Januszu Hereźniaku Ryc. 2. Plakat wystawy pokonkursowej pt. Jurajska przyroda w obiektywie zorganizowanej przez Muzeum Częstochowskie. Fig. 2. The contest exhibition poster entitled Jurassic nature through a lens organized by Częstochowa Museum. ukochanej ziemi częstochowskiej, której piękno pokazali mu Rodzice oraz zaszczepili do niej miłość. Im właśnie zadedykował studium przyrodniczo-historyczne Rezerwaty przyrody ziemi częstochowskiej z 2002 roku. Profesor Hereźniak prowadził systematyczne badania florystyczno-fitosocjologiczne ziemi częstochowskiej od 1965 roku. Z opracowań dotyczących regionu częstochowskiego na uwagę zasługuje artykuł Nowe stanowiska Melica uniflora Retz. w zbiorowiskach leśnych północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej opublikowany w 1975 roku, w którym opisał 5 nowych stanowisk perłówki jednokwiatowej Melica uniflora w tym regionie. Rok później, w 1976 roku, ukazuje się kolejne opracowanie Profesora pt. Wymieranie flory okolic Częstochowy pod wpływem stu lat urbanizacji, w którym analizuje On rozmiary i przyczyny wymierania flory w tym regionie. J. Hereźniak odnalazł w okolicach Częstochowy 5 nowych stanowisk górskiego gatunku Streptopus amplexifolius, które opisał w 1982 roku w artykule pt. Rozmieszczenie liczydła górskiego Streptopus amplexifolius (L.) DC. w Polsce. Efektem zwiększonego zainteresowania badaniami florystycznymi w latach 80. jest kolejna praca Profesora Hereźniaka pt. Nowe stanowiska rzadkich i interesujących 113

4 Kaczmarzyk / Wspomnienie o Profesorze Januszu Hereźniaku gatunków roślin naczyniowych w północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej (1983), w której przedstawił wykaz 153 interesujących gatunków roślin naczyniowych, w tym rzadkich dla omawianego terenu. Zdaniem Profesora północne obszary Wyżyny Śląsko-Krakowskiej były słabo poznane, eksploracja szaty roślinnej miała charakter wybiórczy i ograniczała się głównie do górnojurajskich obszarów Wyżyny Częstochowskiej, natomiast o przylegającej do niej Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej nie informowały nawet najdrobniejsze notatki florystyczne. Lukę tę wypełniła obszerna rozprawa habilitacyjna Profesora Hereźniaka pt. Stosunki geobotaniczno-leśne północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej na tle zróżnicowania i przemian środowiska z 1993 roku, w której przedstawił zarys historii przemian środowiska przyrodniczego tego obszaru ze szczególnym uwzględnieniem obszarów leśnych, od okresu prehistorycznego do współczesności. Dokonał także analizy florystycznej regionu: omówił udział i rozmieszczenie gatunków górskich, udział elementów kierunkowych, endemity, gatunki zagrożone i prawnie chronione oraz scharakteryzował występujące tam zespoły i zbiorowiska roślinne. Jego ostatnie prace nawiązujące do tego regionu dotyczyły historii badań przyrodniczych okolic Częstochowy prowadzonych w XIX wieku przez warszawskich naturalistów i Ferdynanda Karo. Zwieńczeniem dorobku naukowego Profesora oraz jego działalności w dziedzinie fotografiki było wydanie w 2013 roku monumentalnego albumu pt. Mocarze czasu pomnikowe drzewa na świecie i ziemi łódzkiej. W kwietniu 2014 roku Profesor otrzymał za nią prestiżową nagrodę: Złoty Exlibris Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi w kategorii Najlepsza Książka o Ziemi Łódzkiej. We wstępie do książki prof. Stanisław Liszewski pisze m.in., że: jest opracowaniem, które uświadamia nam konieczność stałej ochrony przyrody, niszczonej w imię rozwoju współczesnej cywilizacji ( ). Szczególne zasługi ma Profesor w działaniach na rzecz ochrony przyrody w okolicach Łodzi oraz na jego ukochanej ziemi częstochowskiej. Niespełnionym dziełem Profesora, prawdziwym opus vitae był Jurajski Park Narodowy, o którego utworzenie walczył przez wiele lat, niestety bezskutecznie. W 2016 roku minęło 25 lat od utworzenia w 1991 roku 15-osobowego zespołu (pod przewodnictwem prof. Romualda Olaczka), którego zadaniem było przygotowanie projektu JPN. W 1995 roku zespół przedstawił dokumentację naukową do projektu utworzenia JPN, którego współautorem był Profesor Hereźniak. Godne podkreślenia są inicjatywy Profesora dotyczące utworzenia rezerwatów na ziemi częstochowskiej, np. Gąszczyka, którego dokumentację projektową Profesor sporządził w 1984 roku, Osiczyńskie Modrzewie (1987), Kochanowicki Grąd (1992, 1993), Łęg nad Młynówką (1996) i innych. W 1998 roku zespół pod kierunkiem Profesora Hereźniaka był pomysłodawcą i twórcą Parku Krajobrazowego Lasy nad Górną Liswartą, chroniącego obszary dorzecza górnej Liswarty na obszarze byłego województwa częstochowskiego. Znana jest bezkompromisowa walka Profesora z kontrowersyjnymi projektami zagrażającymi przyrodzie, m.in. w 2014 roku na terenie Rezerwatu Łęg nad Młynówką. Profesor Hereźniak łączył w sobie dociekliwość badacza z wrażliwością artysty, stąd inną sferę jego działalności twórczej stanowiła fotografia przyrodnicza, którą zainteresował się już po maturze. Początkowo uprawiał ją amatorsko, następnie od 1958 roku jako członek Łódzkiego Towarzystwa Fotograficznego, a od 1965 roku jako członek rzeczywisty Związku Polskich Artystów Fotografików. Swoje rozważania na temat fotografii przyrodniczej zawarł w artykule pt. Fotografia przyrodnicza dokument i sztuka (1984). Zwrócił w nim uwagę m.in. na kryteria, którymi należy się kierować w ocenie fotografii przyrodniczej jako dzieła sztuki oraz na problem całkowitego braku kompetentnych jurorów oraz krytyków, ponieważ fotografia przyrodnicza skrzętnie oddzielana jest od tzw. fotografii artystycznej. Prace swoje prezentował na 23 wystawach indywidualnych oraz ponad 45 wystawach zbiorowych w kraju i za granicą. Niewielu osobom wiadomo, że jedna z pierwszych wystaw fotograficznych Profesora 114

5 Kaczmarzyk / Wspomnienie o Profesorze Januszu Hereźniaku Ryc. 3. Wernisaż wystawy pt. Przyrodnicze impresje w Ratuszu Muzeum Częstochowskiego w dniu 10 grudnia 2010 roku. Od lewej: Ewa Kaczmarzyk, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, prof. Janusz Hereźniak (fot. Ł. Moszkowicz). Fig. 3. The opening exhibition entitled Natural impressions taking place at Częstochowa Museum on December 10th, From the left: Ewa Kaczmarzyk, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, professor Janusz Hereźniak (photo Ł. Moszkowicz). zorganizowana została w Muzeum Częstochowskim w 1969 roku. Bez wątpienia jest w tym duża zasługa przyjaciela Profesora, dra Andrzeja Skalskiego przyrodnika, a później dyrektora tegoż Muzeum. W niewielkim katalogu towarzyszącym wystawie Andrzej Skalski tak pięknie napisał: Jedną z życiowych pasji Janusza Hereźniaka biologa i naukowca młodego pokolenia jest fotografia. Tej powszechnie stosowanej metodzie mechanicznego rejestrowania zdarzeń w otaczającym nas świecie tylko nieliczni potrafią nadać formę i sens artystyczny ( ). Do nich niewątpliwie należy Autor wystawy ( ). Tajemnicą jego sukcesów jest nie tylko mistrzowskie opanowanie technicznego warsztatu fotograficznego ale przede wszystkim osobiste wczucie się w skomplikowany lecz harmonijny rytm zjawisk i form przyrody, głębokie zaangażowanie w poznanie i zrozumienie jej mowy. Ów dar dostrzegania połączony z wysoką umiejętnością rejestrowania oto droga twórczych poszukiwań jednego z najlepszych krajowych fotografików przyrodników Janusza Hereźniaka ( ). Te słowa uznania, nie przesadzone moim zdaniem, są aktualne do dziś. W 2010 roku w Muzeum Częstochowskim została otwarta wystawa prac fotograficznych Profesora Hereźniaka pt. Przyrodnicze impresje, na której zaprezentowane zostały fotografie w wersji czarno-białej (Ryc. 3). Prace fotograficzne Profesora znajdują się m.in. w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Narodowym we Wrocławiu, a także w Nowym Yorku (USA) i w zbiorach prywatnych. Jest autorem trzech albumów fotograficznych, m.in. Zielone grądy i czarne bory Białowieży (1977). Ostatni raz Profesor odwiedził Muzeum Częstochowskie 19 lutego 2016 roku, w którym to dniu odbył się wernisaż wystawy pt. Dziedzictwo 115

6 Kaczmarzyk / Wspomnienie o Profesorze Januszu Hereźniaku Ryc. 4. Wernisaż wystawy Dziedzictwo kulturowe warszawskiego farmaceuty Ferdynanda Karo na tle inwentaryzacji świata w Muzeum Częstochowskim w dniu 19 lutego 2016 roku. Stoją od lewej: dr hab. Iwona Arabas, prof. PAN, dr Ewa Kaczmarzyk, prof. Janusz Hereźniak (fot. E. Janik). Fig. 4. The opening exhibition entitled Cultural legacy of Warsaw pharmacist Ferdynand Karo in the context of cataloguing the world taking place at Częstochowa Museum on February 19th, From the left: Iwona Arabas, professor of the Polish Academy of Sciences, dr Ewa Kaczmarzyk, professor Janusz Hereźniak (photo E. Janik). kulturowe warszawskiego farmaceuty Ferdynanda Karo na tle inwentaryzacji świata poświęconej jego ulubionemu XIX-wiecznemu floryście Ferdynandowi Karo. Wystawa ta, przygotowana przez Muzeum Farmacji w Warszawie pod kierunkiem dr hab. Iwony Arabas, prof. PAN, została objęta patronatem Sekcji Historii Botaniki PTB oraz Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, Oddziału w Częstochowie (Ryc. 4). Na zawsze pozostaną w pamięci rozmowy z Profesorem, także na tematy pozanaukowe. Mam na myśli m.in. rozmowy na tematy wiary, choć mówił o tym nieczęsto. Wielokrotnie telefonował też, aby podzielić się swoimi refleksjami na temat różnych zagadnień przyrodniczych czy problemów związanych z utworzeniem Jurajskiego Parku Narodowego. Będąc wybitnym przedstawicielem nauki, pozostał jednocześnie człowiekiem niezwykle skromnym, budzącym sympatię i ogromny szacunek. Odszedł Człowiek niezwykle dobry i szlachetny i takim pozostanie w pamięci przyjaciół i uczniów. Ewa Kaczmarzyk 116