Łó w ryby ze szczyptą rózumu

Transkrypt

1 S t r o n a 1 Łó w ryby ze szczyptą rózumu Andrzej Kapusta, Tomasz K. Czarkowski, Elżbieta Bogacka-Kapusta A. Kapusta, E. Bogacka-Kapusta Zakład Ichtiologii, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie T.K. Czarkowski Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie Olsztyn, kwiecień 2014

2 S t r o n a 2 Spis treści Zamiast wstępu w pogoni za rybą... 3 Rybactwo i rybołówstwo a co to takiego?... 4 Król Jagiełło, Krzyżacy i sum powtórka z historii... 7 Mazurskie Morze kraina ryb i rybaków... 9 Każda ryba jest inna Warto jeść ryby Mazurskie upiory eutrofizacja i zaśmiecanie wód Regulacje prawne dotyczące ochrony i połowów ryb Akwakultura z czym to się je? Literatura:... 34

3 S t r o n a 3 Zamiast wstępu w pogoni za rybą Bardzo dawno temu w roku pańskim 1259, na terenie dzisiejszych Mazur, nad pewnym jeziorem, dwóch młodych Bałtów: Glauko i Dziwan, ukrytych za potężnym świerkiem, obserwowało jak czeladnicy krzyżaccy ciągnęli wielką sieć. Po co im tyle ryb? pytali się nawzajem młodzi Prusowie przecież tymi rybami można by wyżywić kilka dużych osad... Przyzwyczajeni do życia w zgodzie z naturą, nie rozumieli zachłanności niemieckich osadników Kilka lat później, jeden z nich Dziwan, zginie w obronie swoich ziem i wód przed pazernością Zakonu, a historia wspomni o nim, jako o jednym z przywódców II Powstania Pruskiego. Niespełna 150 lat później, nowi mieszkańcy tych bogatych w ryby terenów, dostrzegą potrzebę ochrony zasobów wodnych i stworzą pierwsze przepisy je chroniące. Aby przyszłe pokolenia mogły cieszyć się czystą wodą i rybami, należy włożyć wiele pracy i czasu na promocję działań ochronnych. Niezależnie od swoich wartości utylitarnych ryby są istotną cząstką otaczającego środowiska, świata, który nie może zaginąć, jeśli człowiek nie chce podzielić jego losu. Ważne jest, aby przyszłe, syte już pokolenia nie znały wielu ryb tylko z obrazków, ponieważ ich przodkowie, kierując się swymi kryteriami, zaliczali je do gatunków mających lub nie mających znaczenia gospodarczego (Profesor Karol Opuszyński, nestor polskiego rybactwa).

4 S t r o n a 4 Rybactwo i rybołówstwo a co to takiego? Rybołówstwo ogranicza się tylko do samego poławiania organizmów wodnych, natomiast rybactwo obok samego pozyskiwania ryb charakteryzuje też zespół innych działań, np.: ochrona i tworzenie tarlisk, produkcja materiału zarybieniowego i zarybianie, monitoring wód, etc. Rybołówstwo, czyli połowy ryb w jeziorach mogą mieć charakter komercyjny lub rekreacyjny. Jeśli celem rybaka jest wprowadzenie na rynek (do handlu) rybiego surowca do ogólnego spożycia oraz zarobienie pieniędzy na swoje utrzymanie, wtedy mamy do czynienia z rybakiem komercyjnym. Jeśli natomiast celem rybaka jest wypoczynek, przeżycie przygody i emocji oraz dodatkowo ewentualne spożycie złowionej ryby przez siebie lub rodzinę (bez wprowadzania na rynek), mamy do czynienia z rybakiem rekreacyjnym. Fot. A. Kapusta. Odłowy ryb za pomocą niewodu Rybactwo natomiast to pojęcie znane i szeroko stosowane w języku potocznym, a jednocześnie często nie jest rozumiane i upraszczane. Najczęściej rybactwo kojarzone jest wyłącznie z połowami ryb, co jest znacznym zawężeniem tego pojęcia. Rybactwo i cały sektor rybacki to olbrzymia gałąź gospodarki obejmująca swym zasięgiem wszystko to, co gospodarczo, społecznie i ekologicznie wiąże się z rybami oraz ich wykorzystaniem

5 S t r o n a 5 (komercyjnym i rekreacyjnym) przez ludzi. Ponieważ jednak główną funkcją rybactwa jest produkcja i dostarczanie żywności na rynek, często określa się gospodarkę rybacką jako dziedzinę rolnictwa. W najprostszy sposób sektor rybacki można podzielić na rybactwo morskie i śródlądowe. Rybactwo śródlądowe dodatkowo dzieli się na rybactwo jeziorowe, uprawiane w tzw. wodach otwartych tj. jeziorach, rzekach i zbiornikach zaporowych oraz akwakulturę słodkowodną tj. w najprostszym zapisie chów i hodowlę ryb. Fot. A. Kapusta. Po udanych odłowach ryb Zasoby ryb w wodach nie są nieograniczone, dlatego przy odłowach potrzebny jest rozsądny kompromis pomiędzy ochroną przyrody, a wykorzystaniem jej zasobów. I chyba nie trzeba szukać nowych rozwiązań, gdyż taki kompromis zakłada dość stara już, koncepcja rozwoju zrównoważonego. Dla wędkarzy, rybaków i ichtiologów najważniejsze jest założenie iż

6 S t r o n a 6 zrównoważona gospodarka rybacka musi spełniać trzy podstawowe kryteria: być pożądana społecznie, uzasadniona ekonomicznie oraz wskazana ekologicznie. W rybactwie zarządzanie zasobami naturalnymi powinno odbywać się w taki sposób, aby trwale zapewnić zaspokajanie potrzeb ludzkich dla obecnych oraz przyszłych pokoleń. Liczba użytkowników wód i sposób ich użytkowania związany jest z poziomem dobrobytu oraz stopniem rozwoju gospodarczego społeczeństw. W najuboższych społeczeństwach funkcja produkcji żywności jest najważniejsza, a liczba użytkowników rybackich jest niewielka. Wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa, zwiększa się liczba użytkowników wód, a podstawową funkcją rybactwa staje się funkcja rekreacyjna (wędkarstwo i łowiectwo podwodne). Natomiast w najbogatszych społeczeństwach dominującą funkcją rybactwa śródlądowego obok rekreacji staje się ochrona środowiska i przyrody. Dzisiejsze rybactwo śródlądowe na wodach otwartych, w takiej formie jaka występuje w Polsce, należy umiejscawiać pomiędzy rybołówstwem a akwakulturą. Przykładem są chociażby duże gospodarstwa rybackie na Mazurach, które dywersyfikują swoją działalność. Zajmują się jednocześnie akwakulturą w stawach ziemnych, systemach przepływowych i urządzeniach wylęgarniczo-podchowowych oraz klasycznym jeziorowym rybołówstwem komercyjnym. Dodatkowo czerpią także korzyści z rybołówstwa rekreacyjnego (wędkarstwa).

7 S t r o n a 7 Król Jagiełło, Krzyżacy i sum powtórka z historii Od momentu, kiedy człowiek zaczął polować na inne zwierzęta z użyciem prymitywnych narzędzi, w zasięgu jego łowisk znalazły się również płytkie wody. Działo się to w epoce kamienia, natomiast szczególny rozwój rybołówstwa w naszej strefie klimatycznej nastąpił po zejściu lodowców (środkowa epoka kamienna mezolit). W tym okresie ukształtowała się również większość warmińsko-mazurskich jezior, jako pozostałości po przejściu lodowca. Zamieszkująca te tereny ówczesna ludność traktowała ryby jako ważne źródło pożywienia. Według Stanisława Ciosa (2007) pierwsza piśmiennicza informacja na temat ryb z terenów Warmii i Mazur została spisana w 890 roku. Cytowany autor w swoim opracowaniu podaje szereg interesujących faktów m.in. informację o zakupie w 1390 roku olbrzymiego suma przez Wielkiego Króla Polski Władysława Jagiełłę. Mazurskie i warmińskie jeziora przed II wojną światową leżały na terenie tzw. Prus Wschodnich, wchodzących w skład III Rzeszy, a większość z nich należała do skarbu państwa niemieckiego. Ówczesne zarządzanie gospodarką rybacką było centralne, prowadzone przez jeden silny aparat powiązany z czynnikiem naukowym. Aparat ten odpowiadał za: administrowanie, planowanie zagospodarowania jezior, ochronę ryb, kontrolę użytkowania, zabezpieczenie i kształcenie kadry rybackiej i ichtiologicznej, etc., a jego głową był Główny Inspektor Rybactwa Prowincji (Oberfischeremeister der Provinz) w Królewcu (funkcję tą mógł sprawować jedynie profesor ichtiobiologii). Pomimo centralnego zarządzania niemiecką gospodarką rybacką, część jezior miała całkowicie wyniszczone zasoby ryb. Po wojnie zaczęto odbudowywać te zasoby i w zasadzie do lat 70-tych gospodarka rybacka była prowadzona racjonalnie, później było już nieco gorzej. W Polsce tradycje chowu i hodowli ryb są bardzo długie i sięgają wczesnego średniowiecza (XII wiek). Najstarsze obiekty stawowe, które do dzisiaj pełnią swoją funkcję, powstały w XV-XVI wieku. Przykładem takiego obiektu jest olbrzymi (480 ha) Staw Zygmunta Augusta, zbudowany w 1560 roku niedaleko Knyszyna, należący obecnie do Gospodarstwa Rybackiego w Ełku. Wiek XVI był przełomowy, jeśli chodzi o rozwój rybactwa stawowego (akwakultury) w Polsce i całej Europie, a stało się to za sprawą druku pierwszych prac na temat akwakultury. W 1573 roku Olbrycht Strumieński napisał słynną pracę pt. O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów, która obok prac Jana Dubraviusa była pierwszym podręcznikiem chowu oraz hodowli organizmów wodnych. Rozbiory Rzeczypospolitej to okres, kiedy Tomasz Dubisz intensyfikował produkcję karpia,

8 S t r o n a 8 natomiast w czasie II Rzeczypospolitej i po odzyskaniu niepodległości nastąpił jeszcze szybszy rozwój akwakultury. Po II wojnie światowej Polska w nowych granicach dalej rozwijała chów i hodowlę ryb i to nie tylko w klasycznych stawach ziemnych. Powstawały nowe obiekty, zarówno karpiowe jak i pstrągowe, budowano wylęgarnie, oraz remontowano i modernizowano istniejące. Zapaść w sektorze rybactwa i akwakultury przyszła w 1989 roku. Po przekształceniach ustrojowych. Polski sektor gospodarki rybackiej został zaniedbany i właściwie pozostawiony sam sobie. Rybacy śródlądowi, zarówno stawowi jak i jeziorowi, w odróżnieniu od klasycznych rolników, nie uzyskali podobnej, trwałej pomocy od państwa. Co więcej, rozwijająca się biurokracja oraz wprowadzanie coraz to nowych przepisów i ograniczeń prawnych, dusiło większość inicjatyw prywatnych związanych z tworzeniem farm rybackich, a co za tym idzie, hamowało rozwój tej branży w Polsce. Dopiero w zasadzie od niedawna można zauważyć pewien rozkwit, szczególnie jeśli chodzi o akwakulturę, czyli chów i hodowlę ryb w Polsce. Branża obecnie jest wspomagana funduszami unijnymi, które są dobrze wykorzystywane.

9 S t r o n a 9 Mazurskie Morze kraina ryb i rybaków Nazwa Mazurskie Morze budzi jednoznaczne skojarzenia z największym polskim jeziorem Śniardwy (powierzchnia 11487,5 ha). Skojarzenie to zainspirowało lokalną mazurską społeczność, która na swoim terenie utworzyła tzw. Lokalną Grupę Działania - LGD Mazurskie Morze (posiadającą również status Lokalnej Grupy Rybackiej). Działalność tego stowarzyszenia oprócz działania na rzecz lokalnej społeczności, ma na celu również wspieranie mazurskiego sektora rybackiego. Obszar funkcjonowania Mazurskiego Morza zlokalizowany jest w północnowschodniej Polsce, na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Teren ten położony jest na Pojezierzu Mazurskim, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich oraz częściowo na Pojezierzu Mrągowskim, Równinie Mazurskiej i Pojezierzu Ełckim. Obszar działalności LGD Mazurskie Morze obejmuje tereny powiatów: piskiego i mrągowskiego, w skład których wchodzi łącznie 6 gmin: Biała Piska, Orzysz, Pisz, Ruciane-Nida oraz Piecki i Mikołajki. Oprócz jeziora Śniardwy na obszarze LGD Mazurskie Morze występuje około stu innych jezior, a także kilka rzek, w tym Pisa. Wody te użytkowane są przez tzw. gospodarstwa rybackie, czyli podmioty zajmujące się prowadzeniem gospodarki rybackiej. Na omawianym terenie funkcjonują 4 duże gospodarstwa rybackie: Gospodarstwo Rybackie Śniardwy Sp. z o.o., Gospodarstwo Rybackie Mikołajki Sp. z o.o., Gospodarstwo Rybackie Sp. z o.o. w Mrągowie oraz Zakład Rybacki Polskiego Związku Wędkarskiego w Rucianem-Nidzie. Oprócz gospodarowania na jeziorach, podmioty te prowadzą także chów i hodowlę ryb w stawach oraz innych urządzeniach służących do produkcji ryb. Głównym producentem ryb hodowlanych na obszarze LGD MM jest Gospodarstwo Rybackie Sp. z o.o. w Mrągowie, które produkuje ponad 50 ton karpia, ok. 30 ton pstrąga i ponad 5 ton jesiotra. Dodatkowo, niewielkie ilości ryb hodowane są w mniejszych, tzw. przyzagrodowych stawach rybnych, które zazwyczaj funkcjonują przy gospodarstwach rolnych. Łączna produkcja i połowy ryb w LGD MM wynosi obecnie 372,5 tony rocznie. Około 77% produkcji stanowią ryby jeziorowe, natomiast ok. 23% całkowitej produkcji pochodzi z akwakultury. W łącznej produkcji dominują ryby karpiowate stanowiąc ponad połowę produkcji, ryby drapieżne stanowią niecałe 30% ogólnej produkcji, a reszta to ryby jesiotrowate oraz łososiowate ze stynką. Gatunkami dominującymi w połowach są leszcz, (którego łowi się ponad 70 ton rocznie) i karp (50 ton/rok). W dużych ilościach na obszarze LGD MM łowione są również: płoć (41,5 tony/rok). i szczupak (37,8 tony/rok). Pierwszą

10 S t r o n a 10 piątkę zamyka pstrąg tęczowy, którego produkcja wynosi ponad 30 ton rocznie. W pierwszej dziesiątce znajdują się jeszcze takie gatunki jak: sandacz, węgorz, okoń, lin i sielawa.

11 S t r o n a 11 Każda ryba jest inna Każda ryba posiada odmienne cechy i pełni określoną rolę w środowisku wodnym oraz gospodarce człowieka. Na podstawie systematyki ryby można zaliczyć do konkretnych rodzin, rodzajów i gatunków. Podział ryb można przeprowadzić również na podstawie pewnych cech, związanych z prowadzonym trybem życia, jak też sposobem odżywiania. Biorąc pod uwagę to kryterium ryby dzieli się na: drapieżne żywiące się innymi rybami, bentofagi odżywiające się pokarmem wyszukiwanym w dnie, planktonofagi filtrujące wodę i zjadające drobne organizmy planktonowe, a także wiele innych mniejszych, bardziej wyspecjalizowanych grup. Na terenie Warmii i Mazur żyje ok. 70 gatunków ryb i minogów. Większość z nich to gatunki dziko żyjące. Niektóre są bardzo pospolite, zasiedlają większość wód, od niewielkich strumieni, po duże i głębokie jeziora. Najczęściej są to gatunki ekologicznie słabo wyspecjalizowane, występujące w szerokim spektrum siedliskowym, znoszące duże wahania czynników środowiskowych, m.in. temperatury i natlenienia wód. Są one określane mianem gatunków eurytopowych. Ich przeciwieństwem są gatunki stenotopowe, występujące w ściśle określonym siedlisku oraz charakteryzujące się wąską tolerancją ekologiczną. Często są to gatunki rzadkie i zagrożone wyginięciem. Przedstawicielami tej grupy ekologicznej na Mazurach są m. in. sielawa i sieja. Gatunki ryb zasiedlające mazurskie jeziora i rzeki można również podzielić ze względu na ich strategie rozrodcze. Najpowszechniej używana klasyfikacja gatunków ryb na podstawie sposobu rozrodu została stworzona przez Eugena Balona, kanadyjskiego naukowca, polskiego pochodzenia. Podział gatunków ryb na ekologiczne grupy rozrodcze uwzględnia wiele cech ich biologii, pomimo, że dotyczy tylko jednej funkcji życiowej. Sposób rozrodu wywiera istotny wpływ na cały cykl życiowy ryb. Miejsce składania ikry wiąże się ze specyficznym zachowaniem tarłowym różnych gatunków, przystosowaniami w budowie i cechach biologicznych stadiów larwalnych. W wodach śródlądowych Polski żyją tylko ryby jajorodne, których samice składają jaja rozwijające się w wodzie. Żyjąca w Bałtyku węgorzyca (Zoarces viviparus) jest natomiast gatunkiem żyworodnym. Ryby jajorodne zostały zgrupowane przez Balona w trzech ekologicznych grupach: 1 gatunki nie ochraniające jaj lub potomstwa, 2 gatunki ochraniające jaja lub potomstwo, 3 gatunki noszące przy sobie jaja lub potomstwo przez jakiś czas. Przedstawicielem ostatniej grupy jest pospolita ryba akwariowa, gupik (Poecilia reticulata).w wodach Mazur występują gatunki

12 S t r o n a 12 ryb należące do pierwszych dwóch grup, które są podzielone w zależności od substratu na jaki ryby składają ikrę. Ikra ryb pelagofilnych rozwija się w toni wodnej. Ryby litofilne odbywają tarło w płytkich, piaszczysto-kamienistych odcinkach rzek lub w jeziorach oligo- lub mezotroficznych. Ikra ryb fitofilnych ma kleistą otoczkę, dzięki której może być składana na roślinności wodnej. Ikra ryb psammofilnych rozwija się na piaszczystym dnie, do którego przytwierdzona jest za pomocą lepkich wyrostków. Ryby ostrakofilne składają ikrę do jamy skrzelowej małży. Jedynym przedstawicielem tej grupy rozrodczej w wodach śródlądowych Polski jest różanka (Rhodeus sericeus). Ryby chroniące ikrę mogą ją składać na piasku, przylepiać do kamieni lub roślin. Bardziej skomplikowaną formą ochrony jaj jest składanie ich do specjalnie zbudowanych gniazd. Pospolite w wodach Mazur cierniki (Gasterosteus aculeatus) należące do grupy ariadnofili budują dość skomplikowane gniazda z roślinności wodnej. Fot. A. Kapusta. Ikra słonecznicy przyklejona do liścia grążela żółtego Szczupak Esox lucius L. to jedyny przedstawiciel rodziny szczupakowatych Esocidae w wodach śródlądowych Polski. Jest gatunkiem o dużym znaczeniu gospodarczym na Mazurach, ale także jednym z najważniejszych, z ekologicznego punktu widzenia, elementów przyrodniczych jezior. Szczupak jest tzw. gatunkiem kluczowym. Odżywiając się rybami

13 S t r o n a 13 planktonożernymi wpływa na niższe poziomy troficzne. Dlatego tak jak nie można usunąć belki podtrzymującej sklepienie, tak nie można usunąć gatunku kluczowego m. in. szczupaka, bez spowodowania drastycznych zmian w ekosystemie wodnym. Fot. A. Kapusta. Szczupak z zewnętrznym czerwonym znaczkiem przed wpuszczeniem do jeziora Szczupak łowiony jest przez rybaków zawodowych oraz w nie mniejszych ilościach przez rybaków rekreacyjnych wędkarzy. Można nawet powiedzieć, że na terenie Mazur presja wędkarska i rybacka jest w pewnym stopniu nakierowana na ten gatunek. Ta selektywna presja zarówno wędkarzy, jak i rybaków przyczynia się niestety do zaburzenia struktury wiekowej i wielkościowej populacji tego drapieżnika. Szczupak ma charakterystyczny kształt ciała przypominający strzałę. Posiada dużą, klinowatą głowę, spłaszczoną z przodu oraz silnie uzębioną paszczę, którą potrafi bardzo szeroko otwierać. Płetwy grzbietowa i odbytowa są przesunięte ku tyłowi i wraz z płetwą ogonową stanowią jakby brzechwę strzały, która wypycha całe ciało do przodu w czasie ataku. Gatunek ten charakteryzuje bardzo ciekawe ubarwienie maskujące, które zdradza upodobanie szczupaka do przebywania w pobliżu roślin. Ryba ta jest modelowym przykładem drapieżcy, który właściwie już od drugiego tygodnia życia zaczyna się odżywiać innymi rybami. Dorosłe ryby polują na każdą zdobycz przepływającą w ich pobliżu, jednakże w pokarmie szczupaków z naturalnego środowiska dominuje płoć i okoń. Szczupak atakuje ofiarę z doskoku, raczej nie

14 S t r o n a 14 goni za zdobyczą, jeśli nie trafi, wycofuje się z powrotem w gąszcz roślin i czeka na następną okazję. Po pochwyceniu ofiary, obraca ją w pysku, tak by głowa była skierowana w stronę przełyku drapieżnika. Tempo wzrostu szczupaka jest bardzo szybkie, przy czym samice zazwyczaj rosną szybciej, osiągając większe rozmiary niż samce. Szczupak może osiągać masę nawet przekraczającą 20 kg. W warunkach hodowli stawowej, już w drugim roku chowu można uzyskać szczupaki handlowe o masie do 0,8 kg. Szczupak jako obligatoryjny drapieżca, łowiony jest przez wędkarzy metodą spinningową lub na żywą przynętę w postaci ryby. Do połowu używa się solidnego wędziska z równie solidnym kołowrotkiem. Przynęt spinningowych używanych przy połowie szczupaka jest cała masa, począwszy od klasycznych błystek wahadłowych (tzw. blach), przez większe obrotówki, woblery, aż do gumowych przynęt w postaci twisterów i ripperów. Fot. A. Kapusta. Efekt udanych połowów metodą spinningową Sandacz Sander lucioperca (L.) to następny drapieżnik mazurskich jezior, choć preferuje trochę inne wody niż szczupak. Zbiorniki szczególnie lubiane przez sandacze nazywamy jeziorami typu sandaczowego. Charakteryzuje je mniejsza przejrzystość wody oraz niezbyt rozległa strefa przybrzeżna (litoral) z ubogą szatą roślinną, a także szeroka strefa

15 S t r o n a 15 toni wodnej (pelagial). Sandacz jest największą rybą z rodziny okoniowatych Percidae. Występuje w całej Europie Środkowej, również na Mazurach, gdzie obok szczupaka jest jednym z bardzo ważnych elementów ekosystemów jeziornych. Ciało tej ryby jest wydłużone i tylko lekko spłaszczone bocznie. Sandacz posiada charakterystyczną dla całej rodziny okoniowatych podwójną płetwę grzbietową oraz ktenoidalne łuski. Narybek sandacza, w odróżnieniu od szczupaka odżywia się pokarmem mieszanym, złożonym z zooplanktonu, bentosu oraz innych ryb. Dorosłe ryby są obligatoryjnymi drapieżnikami polującymi m.in. na okonie, płocie, kiełbie, jazgarze i ukleje. Podobnie jak szczupak, również sandacz czasem zjada osobniki własnego gatunku. Tempo wzrostu sandacza jest szybkie, w trzecim roku życia, w warunkach stawowych uzyskuje się rybę handlową o masie nawet ponad 1 kg. Zależy ono od warunków środowiskowych i zasobności pokarmu. Akwakultura, zarówno stawowa jak i w obiegach zamkniętych, znacząco odciąża naturalne wody jeśli chodzi o eksploatację dzikich populacji drapieżników. Rybacy jeziorowi łowią sandacza głównie wontonami, w przestawy jeziorowe oraz sprzętem ciągnionym. Sandacz jest rybą bardzo atrakcyjną wędkarsko, jego połów dostarcza wielu niezapomnianych emocji i nie chodzi tylko o hol, ale także o delikatny sposób chwytania przynęty. Sandacza łowi się wieloma metodami, począwszy od prostej gruntówki z martwa rybką, przez żywcówkę, aż do przeróżnych wariantów spinningu. Następnym gatunkiem pochodzącym z tej samej rodziny co sandacz jest okoń Perca fluviatilis L. Okonia od sandacza różni przede wszystkim pokrój ciała, które jest mniej wydłużone i bardziej krępe. Okoń to ryba właściwie wszędobylska, występuje chyba we wszystkich typach wód, od Bałtyku po leśne, humusowe jeziorka. W kwaśnych, leśnych zbiornikach jest często jedynym gatunkiem ichtiofauny znoszącym tak znacznie obniżone odczynu wody. Niestety, okoń jest słabo odporny na gwałtowne ubytki tlenu w wodzie i często pada jako pierwsza ryba w czasie przyduchy w zbiorniku. Okoń jest rybą bardzo plastyczną jeśli chodzi o rodzaj spożywanego pokarmu. Młode osobniki żywią się przede wszystkim zooplanktonem oraz larwami owadów, natomiast dorosłe ryby są zdecydowanie bardziej rybożerne. Okoń należy do ryb o stosunkowo wolnym tempie wzrostu, w warunkach naturalnych masę 500 g może osiągnąć dopiero w 8-10 roku życia. Natomiast w warunkach intensywnej hodowli już po roku można uzyskać ryby handlowe o masie g. Rybacy łowią go wszelkimi dostępnymi technikami połowowymi oraz różnorodnym sprzętem rybackim. Okoń jest rybą bardzo atrakcyjną wędkarsko. Poławiany wszelkimi możliwymi metodami poczynając od prostej spławikówki, przez żywca, aż po spinning.

16 S t r o n a 16 Fot. A. Kapusta. Okoń Leszcz Abramis brama (L.) jest gatunkiem należącym do rodziny karpiowatych. Ciało leszcza jest silnie wygrzbiecone i bocznie ściśnione. Ubarwienie juwenalnych osobników leszcza jest srebrzystoszare, a starszych osobników szare lub złotawobrunatne. Grzbiet jest wyraźnie ciemniejszy od boków ciała. Leszcz jest gatunkiem stadnym spotykanym w większości zbiorników wodnych. Rozpowszechniony jest w prawie całej Europie i południowo-zachodniej Azji. Leszcz zasiedla jeziora, nizinne rzeki, zbiorniki zaporowe i słonawe wody przybrzeżne. W mazurskich jeziorach leszcz jest jednym z najliczniejszych gatunków. Postępująca eutrofizacja wód sprzyja licznemu występowaniu tego gatunku. W jeziorach leszcz penetruje cały obszar, od strefy litoralu, poprzez profundal aż po pelagial. Juwenalne osobniki po rozrodzie przebywają w przybrzeżnym litoralu, a w miarę upływu lat oddalają się od brzegu. Dorosły leszcz żeruje przy dnie, w głębszych partiach jezior, gdzie w warstwie mułu poszukuje pokarmu. W zależności od warunków środowiskowych dojrzałość płciową leszcz osiąga od 4 do 11 roku życia. W okresie rozrodu u samców leszcza na głowie pojawia się wysypka perłowa. Pod względem rozrodczym leszcz zaliczany jest do grupy fitofilnej. Ikra składana jest na roślinach wodnych rosnących na głębokości do 2 m. Okres rozrodu leszcza przypada na maj i czerwiec. 5-6 dni po złożeniu ikry wykluwają się larwy.

17 S t r o n a 17 Ich pierwszym pokarmem są drobne organizmy planktonowe: pierwotniaki, wrotki i drobne skorupiaki. Później juwenalne leszcze odżywiają się lawami owadów, skorupiakami i skąposzczetami. Leszcz potrafi wyszukać w mule organizmy denne nawet do głębokości 15 cm. Wzrost leszcza jest bardzo zróżnicowany, zależny od warunków środowiskowych i zagęszczenia populacji. Szybko rosnące populacje w wieku 5 lat osiągają 30 cm długości i g masy ciała. Z kolei wolno rosnące populacje w tym samym wieku osiągają długość 20 cm i masę ciała 100 g. Szybkim tempem wzrostu charakteryzują się populacje żyjące w ciepłych, dobrze natlenionych jeziorach obfitujących w faunę bezkręgową. Populacje bardzo przegęszczone, żyjące w jeziorach pozbawionych tlenu w warstwie przydennej lub zakwaszonej wodzie charakteryzują się powolnym tempem wzrostu. W gospodarce rybackiej leszcz odgrywa bardzo ważną rolę. Ze względu na naturalną reprodukcję zarybienia leszczem mazurskich jezior są rzadkie. Z kolei w strukturze odłowów rybackich leszcz odgrywa bardzo ważną rolę. W 2012 roku odłowy leszcza w całej Polsce wyniosły ponad 660 ton. Leszcz jest również masowo poławiany przez wędkarzy. Prawdopodobnie wędkarze odławiają znacznie więcej leszczy od rybaków profesjonalnych. Lin Tinca tinca (L.) należy do rodziny karpiowatych. Ciało lina jest bocznie spłaszczone. W kącikach ust lina znajdują się krótkie wąsy. Ciało lina jest ciemnobrunatne lub oliwkowozielone. Grzbiet lina jest ciemniejszy od pozostałych części ciała. U lina występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Samice mają dłuższe płetwy brzuszne. Lin spotykany jest w wodach strefy umiarkowanej Europy, Azji i Ameryki Północnej. Zasiedla głównie płytkie jeziora i wolno płynące rzeki. preferuje siedliska o dnie mulistym z licznie występującą roślinnością wodną. Najliczniej występuje w płytkich zbiornikach wodnych o głębokości do 2 m. W głębszych jeziorach wybiera przybrzeżną strefę litoralu. W stawach jest gatunkiem dodatkowym hodowanym razem z karpiem. Pierwszym pokarmem larw lina są pierwotniaki i wrotki. Młodociane osobniki odżywiają się drobnymi skorupiakami planktonowymi, a dorosłe fauną przydenną, głównie skorupiakami, larwami owadów i ślimakami. W okresie lata znaczną część pokarmu lina stanowią rośliny. Wzrost lina jest stosunkowo wolny. W pierwszym roku życia osiąga około 6-10 cm. Długość cm i masę ciała około 1 kg osiąga w wieku 6-7 lat. Rekordowe osobniki osiągają masę ciała 3-4 kg. Ze względu na miejsce i sposób rozrodu lin zaliczany jest do gatunków fitofilnych. Lin dojrzewa płciowo w 3-4 roku życia. Ikra składana jest w kilku porcjach. W wodach Mazur tarło lina rozciągnięte jest od połowy czerwca aż do początku sierpnia. Tarliska znajdują się w miejscach płytkich, porośniętych roślinnością wodną.

18 S t r o n a 18 Lin jest chętnie poławiany przez wędkarzy, którzy cenią ten gatunek ze względu na atmosferę jaka towarzyszy połowom. Najczęściej lin łowiony jest w godzinach porannych, po zachodzie słońca lub w nocy. Wędkarze uważają lina za gatunek ostrożny, wymagający specjalnego przygotowania łowiska. Przy połowach stosowane są różnego rodzaju zanęty, z dodatkiem naturalnych przynęt roślinnych (kukurydza) i zwierzęcych (robaki). W gospodarce rybackiej lin odgrywa bardzo ważną rolę. Jest jednym z najczęściej zarybianych gatunków w Polsce. Odłowy rybackie lina w 2012 roku wyniosły prawie 150 ton. Fot. A. Kapusta. Ikra płoci przyklejona do roślinności wodnej Płoć Rutilus rutilus (L.) jest niewielkich rozmiarów rybą należącą do rodziny karpiowatych. Grzbiet płoci jest ciemny, od barwy szarej do zielonkawej, a boki srebrzyste. Płetwy są szare (grzbietowa i ogonowa) lub czerwone (pozostałe). Płoć zasiedla prawie całą Europę oraz północno-zachodnią Azję. żyje we wszystkich rodzajach wód. Spotykana jest w niewielkich strumieniach, dużych i głębokich jeziorach, a także w słonawych wodach przybrzeżnych. Najodpowiedniejsze warunki do życia znajduje w płytkich jeziorach z szerokim pasem litoralu. Płoć dojrzewa płciowo w drugim i trzecim roku życia. Zaliczana jest do gatunków fitofilnych. W mazurskich jeziorach tarło odbywa w kwietniu i maju. Ikra składana jest na roślinności wodnej, często na turzycach lub połamanej zimą przez lód trzcinie. Płocie odbywają wędrówki tarłowe. W rejonie Wielkich Jezior Mazurskich bardzo

19 S t r o n a 19 znanym tarliskiem płoci jest jezioro Łuknajno do którego wędrują płocie żyjące w Śniardwach. Sielawa Coregonus albula (L.) jest niewielkich rozmiarów rybą należącą do rodziny łososiowatych. Ciało sielawy jest spłaszczone bocznie. Grzbiet ma kolor szary, zielonkawy lub błękitny, boki ciała są szarobiałe, a brzuch biały. Areał występowania sielawy w Europie obejmuje zlewiska mórz Bałtyckiego i Północnego. W Polsce naturalna granica występowania sielawy pokrywa się z zasięgiem ostatniego zlodowacenia. W całym areale występowania sielawa zasiedla jeziora, rzeki i niektóre wysłodzone części Morza Bałtyckiego. W Polsce sielawa występuje wyłącznie w jeziorach. Preferuje głębokie jeziora o niskiej trofii, z dużą zawartością tlenu we wszystkich strefach toni wodnej. Sielawa jest bardzo czuła na ubytki tlenu i wzrost temperatury wody powyżej 20 C. Latem gdy temperatura wody przy powierzchni osiąga C sielawa jest zmuszona przemieścić się w głębsze partie pelagialu jeziora. W jeziorach mezotroficznych i eutroficznych zazwyczaj natlenienie wody dość szybko maleje wraz z głębokością zbiornika. W takich zbiornikach sielawa poddana jest presji zbyt dużej temperatury w warstwie wody przypowierzchniowej (epilimnion) i zbyt niskiej zawartości tlenu w głębszej i chłodniejszej strefie jeziora (hypolimnion). Postępująca eutrofizacja wód jest najważniejszym czynnikiem ograniczającym występowanie sielawy w jeziorach. W latach 70-tych XX w. sielawa występowała w około 500 jeziorach w Polsce. W ostatnich latach występowała już tylko w około 200. W wielu jeziorach w wyniku postępującej eutrofizacji i pogarszających się warunków rozrodu sielawa wyginęła lub występuje tylko dzięki zarybieniom prowadzonym przez rybaków. Sielawa jest stadnym gatunkiem pelagicznym. Należy do gatunków krótkożyjących. Zazwyczaj populacje sielawy zdominowane są przez osobniki juwenalne i 2-3 letnie. Osobniki starsze niż 7 lat spotykane są bardzo rzadko. Sielawa dojrzewa płciowo w drugim (samce) lub trzecim (samice) roku życia. Pod względem strategii rozrodczych należy do grupy litofilnej. Ikra składana jest na podłożu żwirowatym, piaszczystym lub kamienistym, a rzadko na roślinności wodnej. Tarliska sielawy zlokalizowane są na głębokości od 2 do 10 m. Rozród sielawy odbywa się od połowy listopada do początku grudnia. Rozwój zarodkowy larw sielawy jest bardzo długi i trwa od 4 do 5 miesięcy. W zależności od temperatury wody larwy sielawy wylęgają się w marcu lub kwietniu, Dlatego jej ikra szczególnie narażona jest na zniszczenie. Przeżywalność ikry sielawy w jeziorach jest bardzo mała, zazwyczaj nie przekracza kilku procent. Sielawa przez całe życie odżywia się przede wszystkim organizmami planktonowymi. Larwy sielawy zjadają wrotki i drobne skorupiaki. Dorosłe osobniki odżywiają się dużymi wioślarkami i widłonogami, czasem wzbogacają dietę larwami ochotkowatych. Tempo wzrostu sielawy jest

20 S t r o n a 20 mocno zróżnicowane. W trzecim roku życia osiąga długość około 20 cm i masę g. Sielawa należy do najcenniejszych gatunków ryb w ichtiofaunie mazurskich jezior. Ławicowy tryb życia sprawia, że jest łatwa do złowienia w sieci rybackie. Z kolei odżywianie się zooplanktonem uniemożliwia złowienie tego gatunku przez wędkarzy. Odłowy sielawy w Polskich jeziorach znacznie spadły. Dawniej rybacy odławiali do 600 ton tego gatunku, a w 2012 roku tylko 200 ton. Walory smakowe oraz białe, bezościste mięso sprawiają, że sielawa jest chętnie kupowana przez konsumentów. W sprzedaży najczęściej oferowane są ryby świeże lub wędzone. Stynka Osmerus eperlanus (L.) jest jedynym przedstawicielem rodziny stynkowatych w polskich wodach. Ciało stynki jest mocno wydłużone, lekko ściśnione i owalne w przekroju. Głowa stynki jest relatywnie duża i zaopatrzona w liczne, drobne zęby. Ubarwienie ciała stynki jest typowe dla gatunków pelagicznych. Grzbiet jest szary lub zielonkawy, a boki i brzuch jasne. Stynka rozradza się wiosną. Ikra składana jest na dnie piaszczystym, ale jej rozwój odbywa się w toni wodnej, dlatego należy do semipelagofilnej grupy rozrodczej. Stynka zasiedla wody przybrzeżne, od Hiszpanii, przez zlewnię Bałtyku, aż po rzekę Peczorę na północy. W Polsce jej występowanie pokrywa się z zasięgiem ostatniego zlodowacenia. Stynka licznie występuje w wodach przybrzeżnych Morza Bałtyckiego. W jeziorach występuje lokalnie. W połowie ubiegłego wieku w Polsce zasiedlała tylko 65 jezior, preferując wody słabo zeutrofizowane. Stynka prowadzi ławicowy tryb życia. Latem w jeziorach występuje na głębokości 5-10 m. W tym okresie odbywa pionowe wędrówki dobowe, skierowane ku warstwom wody bogatym w zooplankton. O świcie stynka tworzy ławice i przemieszcza się w głębsze i ciemniejsze warstwy wody. Tam szuka schronienia przed drapieżnikami. Z kolei o zmierzchu przemieszcza się ku powierzchni jeziora i rozprasza w poszukiwaniu pokarmu. Pierwszym pokarmem stynki są wrotki i drobne skorupiaki. U osobników starszych w pokarmie dominują wioślarki i widłonogi. W drugim roku życia stynka przechodzi na rybożerny tryb życia, oparty w znacznym stopniu na kanibalizmie. Stynka jest gatunkiem wolno rosnącym i o krótkim cyklu życiowym. Maksymalny wiek stynki to 8 lat, jednak najczęściej żyje tylko 2-3 lata. W tym czasie osiąga rozmiary bardzo rzadko dochodzące do 20 cm. Znaczenie gospodarcze stynki jest niewielkie. Dawniej stynka poławiana była w znacznych ilościach, jednak głównie była spożywana przez ubogą ludność lub wykorzystywano ją jako paszę dla bydła oraz produkcji tranu. Mięso stynki ma charakterystyczny zapach świeżych ogórków.

21 S t r o n a 21 Warto jeść ryby Hasło promujące spożycie ryb, używane przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi: Ryba wpływa na wszystko to nie demagogia, gdyż faktycznie regularne spożywanie ryb poprawia funkcjonowanie niemalże wszystkich elementów ludzkiego organizmu. W uproszczeniu można powiedzieć, iż mięso ryby składa się z wody (50-85%), białka (10-25%), tłuszczu (0,2-35%) oraz soli mineralnych i witamin (0,5-1,5%). Węglowodany występują właściwie w śladowych ilościach i głównie w postaci glikogenu. Mięso ryb jest cenione szczególnie ze względu na zawartość łatwo przyswajalnego białka oraz dużą ilość nienasyconych kwasów tłuszczowych. Przyswajalność białka rybiego jest dużo wyższa niż białka pochodzącego z tkanek zwierząt stałocieplnych. Tłuszcz rybi zwany też tranem to jeden z najzdrowszych tłuszczy na świecie, bez porównania zdrowszy dla organizmu człowieka niż tłuszcz ssaków lądowych i drobiu czy większość tłuszczy roślinnych. Tłuszcz rybi to doskonałe źródło nienasyconych kwasów tłuszczowych, zwłaszcza długołańcuchowych, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA) z rodziny omega-3, a w szczególności kwasu eikozapentaenowego (EPA) oraz dokozaheksaenowego (DHA). To właśnie one tak korzystnie wpływają na cały układ naczyniowo-sercowy, chroniąc przed ciężkimi schorzeniami. Ryby to także bogate źródło niezbędnych minerałów i witamin. Witaminy A, D3, B12 oraz selen, jod, magnez, wapń i fosfor to niezbędne składniki ludzkiej diety. Szczególnie jod jest pożądany w diecie ludzi mających problemy z funkcjonowaniem tarczycy. Regularne spożywanie odpowiednio przygotowanych posiłków rybnych może przedłużyć i podnieść komfort naszego życia. W szczególności chroni przed chorobami serca i układu krążenia, chorobą Alzheimera, rakiem prostaty i nerek oraz chorobami skóry i włosów. Spożywanie ryb zmniejsza ryzyko wystąpienia zawału serca i udarów mózgu. Ryby słodkowodne są przez niektórych uważane za pokarm mniej wartościowy niż ryby morskie. Takie postrzeganie ryb słodkowodnych nie zawsze jest uprawnione. Niektóre ryby słodkowodne takie jak karp, pstrąg czy szczupak mają wyższą zawartość białka w tkance mięśniowej niż np. dorsz, halibut, śledź, czy flądra. Zawartość długołańcuchowych kwasów omega-3 w mięsie ryb słodkowodnych jest zazwyczaj niższa niż w tkankach ryb morskich, jednakże niektóre gatunki słodkowodne np. pstrąg tęczowy, mogą zawierać w swoich tkankach nawet dwukrotnie więcej kwasów omega-3 niż np. dorsz.

22 S t r o n a 22 Mazurskie upiory eutrofizacja i zaśmiecanie wód Jeziora to naturalne lub antropogenicznego pochodzenia zbiorniki wodne. Największym na świecie zbiornikiem jeziornym jest Morze Kaspijskie, a najgłębszym Jezioro Bajkał. W Polsce największą powierzchnie ma jezioro Śniardwy. Wiele jezior ma wodę słoną, ale w Polsce tylko jeziora przymorskie mają wodę słabo zasoloną. Jeziora zajmują 1,8% lądów. W skali geologicznej są krótkotrwałym elementem krajobrazu. W klimacie suchym jeziora wysychają, a w umiarkowanym i wilgotnym ulegają zasypaniu i zarastaniu. Ten drugi rodzaj zanikania jezior nazywamy starzeniem. Jeziora w początkowym stadium starzenia się są ubogie w sole mineralne, co określane jest stanem oligotrofii. Po pewnym czasie jezioro wchodzi w stan eutrofii. Pośrednie stadia określane są mianem mezotrofii. W obrębie eutrofii jeziora można podzielić na umiarkowanie eutroficzne, politroficzne i hipertroficzne. Starzenie się jezior, od oligotrofii do eutrofii nazwano mianem eutrofizacji. Proces ten jest znacznie przyśpieszany przez człowieka, m.in. poprzez wprowadzanie ścieków do jezior lub spływ zanieczyszczeń i nawozów ze zlewni. Eutrofizacja wód oznacza wzbogacanie ich w nutrienty, wskutek czego stopniowo pogarsza się jakość wody z powodu nadmiernego rozwoju roślin, szczególnie planktonowych (fitoplanktonu). Głównym źródłem oraz przyczyną eutrofizacji jest rolnictwo, chów i hodowla zwierząt oraz gospodarka komunalna. Zwiększony antropogeniczny dopływ pierwiastków biogennych działa destrukcyjnie i destabilizująco na środowisko wodne, wyczerpując zasoby tlenu w wodzie i tworząc często strefy beztlenowe w hypolimnionie. Zmniejszona ilość tlenu rozpuszczonego w wodzie powoduje zanikanie gatunków wrażliwych na niski poziom tlenu. Uciążliwym objawem eutrofizacji są zakwity fitoplanktonu, zwłaszcza sinic. Zbiorniki mocno zeutrofizowane tracą naturalne walory przyrodnicze, stają się nieprzydatne do rekreacji. Wyraźnie zmniejsza się rybackie znaczenie takich jezior. W zbiornikach mocno zeutrofizowanych dominują ryby karpiowate, a odłowy na ogół zmniejszają się. Odpowiednie zarządzanie ichtiofauną zbiornika, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków drapieżnych może być efektywnym narzędziem ograniczającym negatywne objawy eutrofizacji wód. Ryby drapieżne poprzez efekt kaskadowy odżywiając się innymi gatunkami ryb zjadającymi zooplankton mogą ograniczyć w pewnym stopniu objawy eutrofizacji. W tym celu konieczne jest utrzymywanie w jeziorze bardzo licznych populacji ryb drapieżnych (szczupaka, sandacza) i ograniczenie liczebności ryb planktonożernych. W efekcie tego duże organizmy zooplanktonu będą znacznie skuteczniej regulowały zagęszczenie fitoplanktonu. Takie działanie określa się terminem biomanipulacji. Obecnie działania biomanipulacyjne

23 S t r o n a 23 mają zastosowanie jako jedna z metod służących rekultywacji jezior i są ściśle powiązane ze świadomie i racjonalnie prowadzoną gospodarką rybacką. Fot. A. Kapusta. Wyjątkowe zakwity fitoplanktonu Równie ważnym problemem dotyczącym stanu mazurskich jezior jest zaśmiecenie dna i linii brzegowej. Presja turystyczna i rekreacyjna na terenie Warmii i Mazur jest coraz większa. Ostatnie kampanie promujące, takie chociażby jak Mazury Cud Natury, powodują, że zainteresowanie regionem rośnie. Niestety, przekłada się to bezpośrednio na stan środowiska, w szczególności strefy brzegowej jezior, rzek oraz innych zbiorników wodnych, które niezaprzeczalnie stanowią największą atrakcję turystyczną regionu. Zanieczyszczenie i obciążenie strefy brzegowej jest duże i zaczyna wymagać od użytkowników, a przede wszystkim od zarządców, działań kontrolnych i monitoringowych.

24 S t r o n a 24 Regulacje prawne dotyczące ochrony i połowów ryb Zasadniczym aktem prawnym regulującym organizację rybactwa śródlądowego w Polsce jest Ustawa o Rybactwie Śródlądowym. Zawarte w niej są regulacje dotyczące chowu, hodowli i połowu ryb. Chów ryb oznacza działania zmierzające do utrzymania i zwiększenia produkcji ryb, a hodowla łączy chów ryb z doborem i selekcją w celu zachowania i poprawienia ich wartości użytkowej. Dodatkowo ustawa określa zasady amatorskiego połowu ryb oraz powołuje Państwową Straż Rybacką, która odpowiada za przestrzeganie ustawy. W dodatkowych rozporządzeniach zawarte są regulacje dotyczące wymiarów i okresów ochronnych, miejsc w których ryb nie można odławiać, niedozwolonych sposobów i metod połowu. Rozporządzenie określa również szczegółowe warunki uprawiania amatorskiego połowu ryb, organizację społeczną uprawnioną do przeprowadzania egzaminów w zakresie ochrony i połowu ryb, wzór karty wędkarskiej i karty łowiectwa podwodnego oraz wysokość opłaty pobieranej za ich wydanie. W Polsce amatorski połów ryb zasadniczo możliwy jest tylko na podstawie karty wędkarskiej. Jest to dokument ważny dożywotnio, wydawany dorosłym i młodzieży od lat 14 przez właściwe dla miejsca zamieszkania starostwo powiatowe. Aby go otrzymać, należy zdać egzamin z przepisów dotyczących wędkowania. Z obowiązku posiadania karty są zwolnione osoby, które nie ukończyły 14 lat. Mogą one łowić wyłącznie pod opieką osoby pełnoletniej, która taką kartę posiada. Karty wędkarskiej nie muszą posiadać również cudzoziemcy czasowo przebywający w Polsce, jeżeli wykupili licencję na wędkowanie oraz osoby wędkujące w wodach należących do osoby fizycznej uprawnionej do rybactwa, o ile uzyskały od niej zezwolenie na połów ryb. Amatorski połów ryb wędką uprawia się bez stosowania sztucznego światła do lokalizacji i wabienia ryb, za pomocą wędziska o długości co najmniej 30 cm, z przymocowaną do niego linką zakończoną jednym haczykiem (kotwiczką) albo nie więcej niż dwoma haczykami, każdy ze sztuczną przynętą. Przepisy te mają za zadanie zabezpieczyć gatunki chronione przed wyłowieniem, a gatunki cenne gospodarczo przed nadmierną i nieuzasadnioną eksploatacją. Ponieważ przełowienie i wyniszczenie wielu populacji ryb stało się faktem, rybacy oraz wędkarze, jako użytkownicy, czerpiący szczególne korzyści z żywych zasobów ekosystemów wód śródlądowych, powinni czuć się szczególnie odpowiedzialni za ich stan. Środki zaradcze służące regulacji eksploatacji rybacko-wędkarskiej możemy podzielić na wyłączenia oraz ograniczenia:

25 S t r o n a 25 wyłączenie określonych gatunków lub populacji z eksploatacji wyłączenie określonych zbiorników lub ich części z eksploatacji wyłączenie określonych okresów w życiu ryb z eksploatacji wyłączenie ryb określonej wielkości z eksploatacji wyłączenie określonych narzędzi i technik połowu z eksploatacji ograniczenie ilości (bądź masy) łowionych ryb ograniczenie wysiłku rybackiego Fot. A. Kapusta. Różanka Wyłączenie określonych gatunków lub populacji polega najczęściej na tzw. ochronie gatunkowej (całkowitej lub częściowej). Forma prawna takiego wyłączenia to zazwyczaj ustawa bądź rozporządzenie. W Polsce tę kwestię reguluje Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Obecnie ochroną gatunkową objętych

26 S t r o n a 26 jest 29 gatunków ryb, wśród nich tylko 10 to gatunki żyjące w wodach śródlądowych. W wodach Mazur występuje tylko pięć z nich: piekielnica (Alburnoides bipunctatus), różanka (Rhodeus sericeus), śliz (Barbatula barbatula), koza (Cobitis taenia) i piskorz (Misgurnus fossilis). Fot. A. Kapusta. Śliz Wyłączenie określonych zbiorników lub ich części z eksploatacji rybacko-wędkarskiej ma zazwyczaj na celu ochronę całych ekosystemów, konkretnych populacji ryb lub konkretnych miejsc w zbiornikach, gdzie ryby gromadzą się np. w celu odbycia tarła albo zimowania. Wyłączenie określonych okresów w życiu ryb (tzw. okresy ochronne) z eksploatacji, dotyczy przede wszystkim okresu rozrodu. Jest to zabieg niezbędny, jeśli chcemy by przełowiona populacja przetrwała. Wydanie na świat potomstwa warunkuje utrzymanie odpowiedniej liczebności oraz biomasy w populacji. W polskich wodach śródlądowych niedozwolony jest połów następujących gatunków ryb i raków, w okresach: Jesiotr ostronosy Acipenser oxyrinchus od 1 stycznia do 31 grudnia Węgorz Anguilla anguilla od 15 czerwca do 15 lipca

27 S t r o n a 27 Brzana Barbus barbus od 1 stycznia do 30 czerwca Brzana karpacka Barbus cyclolepis waleckii od 15 marca do 15 lipca Sapa Abramis sapa od 1 kwietnia do 31 maja Certa Vimba vimba Wisła poniżej zapory we Włocławku od 1 września do 30 listopada, powyżej zapory i w pozostałych wodach od 1 stycznia do 30 czerwca Świnka Chondrostoma nasus od 1 stycznia do 15 maja Sum Silurus glanis w Odrze od ujścia Warty do granicy z wodami morskimi od 1 marca do 30 maja, w pozostałych wodach od 1 listopada do 30 czerwca Szczupak Esox lucius w rzekach i zbiornikach zap. od 1 stycznia do 30 kwietnia, w pozostałych wodach od 1 marca do 30 kwietnia Sielawa Coregonus albula od 15 października do 31 grudnia Sieja Coregonus lavaretus od 15 października do 31 grudnia Lipień Thymallus thymallus od 1 marca do 31 maja Głowacica Hucho hucho od 1 marca do 31 maja Łosoś Salmo salar w Wiśle i jej dopływach powyżej zapory we Włocławku od 1 października do 31 grudnia w pozostałym okresie zakaz połowu w czwartki, piątki, soboty i niedziele, w Wiśle od zapory we Włocławku do jej ujścia od 1 grudnia do końca lutego a w okresie od 1 marca do 31 sierpnia zakaz połowu w piątki, soboty i niedziele, w pozostałych wodach od 1 października do 31 grudnia Troć wędrowna Salmo trutta m. trutta w Wiśle i jej dopływach powyżej zapory we Włocławku od 1 października do 31 grudnia w pozostałym okresie zakaz połowu w czwartki, piątki soboty i niedziele, w Wiśle od zapory we Włocławku do jej ujścia od 1 grudnia do końca lutego a w okresie od 1 marca do 31 sierpnia zakaz połowu w piątki, soboty i niedziele, w pozostałych wodach od 1 października do 31 grudnia

28 S t r o n a 28 Troć jeziorowa Salmo trutta m. lacustris od 1 września do 31 stycznia Pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario w Wiśle i jej dopływach od źródeł do ujścia Sanu, w Sanie i jego dopływach oraz w Odrze i jej dopływach od granicy państwa do ujścia Bystrzycy i w Bystrzycy i jej dopływach od 1 września do 31 stycznia, w pozostałych wodach od 1 września do 31 grudnia Miętus Lota lota z wyjątkiem Odry od ujścia Warty do granicy z wodami morskimi od 1 grudnia do końca lutego Sandacz Sander lucioperca od 1 marca do 31 maja Rak szlachetny Astacus astacus od 15 października do 15 marca dla samców i od 15 października do 31 lipca dla samic Rak błotny Astacus leptodactylus od 15 października do 15 marca dla samców i od 15 października do 31 lipca dla samic Fot. A. Kapusta. Jesiotr

29 S t r o n a 29 O ile okresy ochronne mają na celu zabezpieczyć uzupełnienie populacji, a co za tym idzie odpowiednią liczebność, o tyle wyłączenie z eksploatacji ryb określonych rozmiarów (tzw. wymiary ochronne) ma na celu także zabezpieczenie innych cech populacji, np. utrzymanie odpowiedniej struktury wiekowej, utrzymanie zróżnicowanej puli genowej w populacji, etc. Ponieważ cel wprowadzenia wymiaru ochronnego może być różny, wymiary ochronne możemy podzielić na: dolny (minimalny) wymiar ochronny górny (maksymalny) wymiar ochronny kominowy (widełkowy) wymiar ochronny dolny + górny wymiar ochronny (odwrotność kominowego) Najbardziej rozpowszechniony jest dolny wymiar ochronny, który chroni ryby niedojrzałe płciowo (przynajmniej teoretycznie), dając im czas na dorośnięcie i wydanie na świat potomstwa. W wodach śródlądowych Polski niedozwolony jest połów ryb i raków, których długość całkowita mierzona od początku głowy do najdalszego krańca płetwy ogonowej (l.t.), nie przekracza: Węgorz Anguilla anguilla 50 cm Brzanka Barbus peloponnesius 20 cm Brzana Barbus barbus 40 cm Brzana karpacka Barbus cyclolepis waleckii 20 cm Lin Tinca tinca 25 cm Rozpiór Abramis ballerus 25 cm Sapa Abramis sapa 25 cm Certa Vimba vimba 30 cm Wzdręga Scardinius erythrophtalmus 15 cm Świnka Chondrostoma nasus 25 cm Boleń Aspius aspius 40 cm

30 S t r o n a 30 Jelec Leuciscus leuciscus 15 cm Jaź Leuciscus idus 25 cm Kleń Leuciscus cephalus 25 cm Sum Silurus glanis 70 cm Szczupak Esox lucius 45 cm Sielawa Coregonus albula 18 cm Sieja Coregonus lavaretus 35 cm Lipień Thymallus thymallus 30 cm Głowacica Hucho hucho 70 cm Łosoś Salmo salar 35 cm Troć wędrowna Salmo trutta m. trutta 35 cm Troć jeziorowa Salmo trutta m. lacustris 50 cm Pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario w Wiśle i jej dopływach od źródeł do ujścia Sanu, w Sanie i jego dopływach, w Odrze i jej dopływach od granicy państwa do ujścia Bystrzycy oraz w Bystrzycy i jej dopływach 25 cm, w pozostałych wodach 30 cm Miętus Lota lota w rzece Odrze od ujścia Warty do granicy z wodami morskimi 30 cm, w pozostałych wodach 25 cm Sandacz Sander lucioperca 45 cm Rak szlachetny Astacus astacus samica 12 cm, samiec 10 cm Rak błotny Astacus leptodactylus 10 cm Często zwiększanie dolnego wymiaru ochronnego nie przynosi zakładanych efektów. Co więcej, stosowanie jedynie dolnych wymiarów ochronnych wiąże się z pewnym problemem. Usuwanie z populacji tylko ryb dużych może doprowadzić do jej degeneracji. W

31 S t r o n a 31 takiej populacji ryby zaczynają osiągać dojrzałość płciową wcześniej i przy mniejszych rozmiarach. Charakteryzują się mniejszą płodnością, niższym tempem wzrostu, zaburzeniami odżywiania oraz niekiedy także zmianami morfologicznymi i anatomicznymi, np. mniejszą liczbą kręgów. Regulacja eksploatacji w postaci tylko i wyłącznie narzucenia dolnego wymiaru ochronnego czasem może przynieść efekty odwrotne do zamierzonych. Dlatego często wprowadza się tzw. górny wymiar ochronny lub wymiar kominowy. Górny wymiar ochronny ma na celu ochronę największych i najstarszych osobników. Przy stosowaniu górnego wymiaru ochronnego ryby dążą do szybkiego osiągnięcia jak największych rozmiarów, aby wyjść z fazy eksploatowanej. Dodatkowym argumentem przemawiającym za górnym wymiarem ochronnym jest fakt, iż duże, starsze ryby są nosicielami najbardziej wartościowych genów oraz zależność wskazująca na wzrastającą wraz z rozmiarami ryby płodność osobniczą. Podsumowując rozważania dotyczące wymiarów ochronnych dochodzi się do wniosku, że każde wyłączenie z eksploatacji danej grupy wielkościowej (wiekowej), powoduje nienaturalną selekcję, niszczącą naturalną strukturę wiekową i wielkościową populacji, co w konsekwencji prowadzi do jej upośledzenia. Dużo lepszym rozwiązaniem wydaje się po prostu limitowanie ilości łowionych ryb, nawet bez jednoczesnego ograniczenia rozmiarów łowionych osobników. W takim przypadku działamy na populację mniej wybiórczo, o ile oczywiście nie stosujemy selektywnych metod i narzędzi połowowych. Ustanawianie ograniczeń ilościowych (lub wagowych) podczas eksploatacji jest dobrym sposobem na uniknięcie zjawiska przełowienia bądź wyniszczenia populacji. Ponieważ w Polsce ustawa ani rozporządzenia nie nakładają takich limitów w wodach śródlądowych, podmiot upoważniony do rybactwa może takie limity wprowadzać sam, w tzw. regulaminach wewnętrznych (np. Regulamin Amatorskiego Połowu Ryb w wodach PZW).