Zakłady wydobycia i przeróbki rudy uranowej w Kowarach sytuacja radiacyjna

Transkrypt

1 Zakłady wydobycia i przeróbki rudy uranowej w Kowarach sytuacja radiacyjna Jolanta Biegańska, Aleksandra Pala, Ewelina Piątkowska Politechnika Śląska W artykule omówiono sytuację radiacyjną panującą na terenie byłych zakładów wydobywczych i przeróbczych rudy uranowej w Kowarach (woj. dolnośląskie), a także przedstawiono ewentualne skutki środowiskowe i zdrowotne, jakie mogą pojawić się w wyniku długotrwałego narażenia na działanie promieniowania jonizującego. Analizy stanu radiologicznego dokonano na podstawie pomiarów Państwowej Agencji Atomistyki, prowadzonych w ramach Programu monitoringu radiacyjnego terenów zdegradowanych w wyniku działalności wydobywczej i przeróbczej rud uranu, działającego od 1998 roku. Słowa kluczowe: ruda uranu ; Kowary ; promieniowanie jonizujące ; skażenie promieniotwórcze The radiation situation occurring in the previous output and processing plants of uranium ore in Kowary (Lower Silesia) has been discussed in this article. The paper also presents environmental and health effects that may potentially appear as a result of prolonged exposure to ionizing radiation. Analysis of the radiological measurements has been made on the basis of the State Agency Atomic Energy, under the "Radiation monitoring program of sites degraded as a result of output and treatment activities of uranium ore ", acting in Wprowadzenie Substancje promieniotwórcze odgrywają znaczącą rolę nie tylko w kształtowaniu się środowiska przyrodniczego, ale również posiadają szereg korzystnych zastosowań w przemyśle, medycynie oraz rolnictwie. Z punktu widzenia ochrony radiacyjnej ważnym jest, aby poziomy ich stężeń podlegały systematycznym kontrolom i monitoringowi, dzięki którym spełnione zostaną podstawowe standardy bezpieczeństwa. W rozdziale przedstawiono krótką historię zakładów wydobycia i przeróbki rudy uranowej w Kowarach, a także podjęto próbę oceny sytuacji radiacyjnej panującej na terenie Gmin Karkonoskich oraz miasta Jelenia Góra. 2. Zakłady wydobycia i przeróbki rudy uranowej w Kowarach W Polsce górnictwo uranu przez dziesięciolecia owiane było tajemnicą. Pomimo, iż pierwsze wzmianki o występowaniu mineralizacji uranowej na Dolnym Śląsku pochodzą z drugiej połowy XIX wieku, dopiero w latach 20. XX wieku podjęto się próby eksploatacji

2 rudy uranowej [11]. Poprzedzone wykonaniem szeregu badań radiometrycznych, geochemicznych, radiohydrogeochemicznych oraz emanacyjnych, prace wydobywcze prowadzone były między innymi w Kowarach, Podgórzu, Miedziance, Radoniowie, Kletnie, Głuszycy Dolnej, a także w Rudkach. Pierwszą, czynną kopalnią uranu w Polsce była kopalnia Wolność w Kowarach. Początkowo prace wydobywcze prowadzone w kopalni nastawione były przede wszystkim na pozyskiwanie rudy magnetytu, natomiast towarzyszące jej przerosty blendy smolistej traktowane były jako produkt uboczny, składowany w postaci hałd. Zainteresowanie przemysłową eksploatacją rudy uranowej pojawiło się dopiero w roku 1948, kiedy to na mocy podpisanej umowy polsko-radzieckiej, kopalnię Wolność przejęły władze rosyjskie [18]. Rozpoczęte w tym czasie działania radzieckich ekspertów skupiały się przede wszystkim na prowadzeniu prac poszukiwawczych, mających charakter rewizyjny i polegających na przeglądzie wszystkich, dostępnych na terenie Dolnego Śląska, wyrobisk górniczych oraz hałd kopalni [15]. Szacuje się, iż w trakcie prowadzonych prac poszukiwawczych, które w latach swym zasięgiem objęły również tereny Karpat, Gór Świętokrzyskich, Zagłębia Górnośląskiego oraz Zagłębia Częstochowskiego, na obszarze Polski odkryto siedemnaście złóż uranu oraz kilkaset miejsc występowania anomalii promieniotwórczych, z których większość została udostępniona technikami górniczymi i wyeksploatowana w trakcie prowadzonych badań [15]. Na podstawie przeprowadzonych prac badawczych eksperci radzieccy stwierdzili, iż najbardziej zasobną w rudę uranową jednostką regionalną są Sudety, natomiast najbardziej perspektywicznymi złożami okazały się złoża Wolność (Kowary), Podgórze (Podgórze koło Kowar), Radoniów (Radoniów), a także złoża Okrzeszyn (Okrzeszyn) i Grzmiąca (Głuszyca Dolna), w których podjęto eksploatację próbną [9]. Zasobność wymienionych złóż oszacowano wówczas w zasobach od kilkudziesięciu do 938 ton uranu [9]. Całość prac poszukiwawczo-wydobywczych kontrolowana była przez, powołane z dniem 1 stycznia 1948 roku, przedsiębiorstwo państwowe Kuznieckije Rudniki przemianowane później na Zakłady Przemysłowe R-1 z siedzibą w Kowarach [15]. Zrzeszające w swych szeregach wybitnych polskich i radzieckich specjalistów (inżynierów górników, geologów i geofizyków), przedsiębiorstwo poza prowadzeniem prac poszukiwawczo-rewizyjnych,

3 zajmowało się również budową kopalń, eksploatacją rudy uranowej oraz przerobem pozyskiwanego surowca. Odkrycie nowych pokładów rudy uranowej na terenie Związku Radzieckiego sprawiło, iż w roku 1956 prace geologiczne i wydobywcze, prowadzone na terenie Polski przeszły w kompetencje polskich służb geologicznych [15]. W wyniku zaistniałej reorganizacji władze polskie w znaczący sposób ograniczyły również działalność Zakładów Przemysłowych R-1, skupiając się przede wszystkim na eksploatacji znanych już złóż geologicznych. Kopalnia Wolność swoją działalność zakończyła w roku 1962, na skutek wyczerpania się dostępnych stref uranonośnych oraz zasobów rudy żelaza. Niektóre obiekty likwidowanej kopalni wykorzystane zostały pod budowę Zakładu Wzbogacania Rudy, którego budowę rozpoczęto w roku Podstawowym zadaniem, znajdującego się na obszarze Zakładów Przemysłowych R-1 Zakładu Wzbogacania Rudy, miała być produkcja wysokoprocentowego koncentratu uranowego. Brak poparcia dla energetyki jądrowej sprawił jednak, że w roku 1972 Zakład Wzbogacania Rudy został zamknięty, a rok później likwidacji uległy również Zakłady Przemysłowe R Rodzaje promieniowania jonizującego Promieniowanie jonizujące jest jednym z rodzajów promieniowania przenikliwego, które wywołane może być strumieniem wysokoenergetycznych fotonów (promieniowanie γ, X) bądź strumieniem cząstek naładowanych (cząstek α, β, protonów, jonów) [6]. Można wyróżnić następujące rodzaje promieniowania jonizującego [3]: promieniowanie alfa (α) jest to promieniowanie korpuskularne, towarzyszące przemianom jąder ciężkich, takich jak U, Th i Ra. Podczas rozpadu alfa następuje 4 emisja cząsteczek helu ( 2 He), promieniowanie beta (β) jest to promieniowanie korpuskularne, podczas którego z jądra radioaktywnego atomu następuje emisja elektronu lub pozytonu wraz z jednoczesną emisją cząstki zwanej antyneutrinem elektronowym bądź neutrinem elektronowym, promieniowanie gamma (γ) promieniowanie elektromagnetyczne o energii większej aniżeli energia promieniowania rentgenowskiego (X), towarzyszące

4 przemianom zarówno naturalnych jak i sztucznych radioizotopów, promieniowanie neutronowe rodzaj promieniowania jonizującego, którego głównym źródłem są reaktory jądrowe i akceleratory. Do naturalnych źródeł promieniowania neutronowego należą natomiast jądra atomowe powstałe w procesach rozpadu alfa, a także promieniowanie kosmiczne. W przyrodzie znane są dwa źródła promieniowania jonizującego [8]: naturalne i sztuczne. Promieniotwórczość naturalna związana jest z występowaniem w przyrodzie naturalnych pierwiastków promieniotwórczych, które ulegają samorzutnym przemianom jądrowym. Pierwiastki te tworzą w środowisku przyrodniczym szeregi promieniotwórcze, do których zalicza się [8]: szereg uranowo-radowy, szereg torowy oraz szereg uranowo-aktynowy. Radionuklidy należące do szeregu naturalnych pierwiastków promieniotwórczych stanowią w środowisku przyrodniczym Ziemi najbardziej rozpowszechnioną grupę związków, co wynika przede wszystkim z bardzo długiego czasu połowicznego rozpadu pierwszych członów wymienionych szeregów [12]. Naturalnym źródłem promieniowania jonizującego jest także docierające do powierzchni Ziemi promieniowanie kosmiczne [1]. Szacuje się, iż około 73% całkowitej emisji promieniowania jonizującego pochodzi ze źródeł naturalnych [8]. Głównym emitorem promieniowania jonizującego w przyrodzie jest radon. Występowanie radonu w przyrodzie związane jest z rozpadem promieniotwórczym uranu 238 U oraz toru 232 Th, które to pierwiastki stanowią składniki skał, gruntów i gleb. Szczególnie duże narażenie na oddziaływanie radonu dostrzegalne jest w obiektach podziemnych o słabej wentylacji i znikomej wymianie powietrza z atmosferą. W roku 1988 radon uznany został, przez Międzynarodową Agencję Walki z Rakiem (IARC), za karcynogen I klasy [13]. Do tego czasu w wielu kopalniach uranu na świecie, w tym również w Polsce, nie zdawano sobie sprawy ze szkodliwego wpływu tego gazu na stan zdrowia człowieka. Wśród górników pracujących w kopalniach uranu, można było w prawdzie zaobserwować zwiększoną zachorowalność na nowotwory płuc oraz innego rodzaju choroby dróg oddechowych, w tym także pylicę, jednakże przypadki te bardzo często tłumaczone były jako typowe choroby zawodowe górników. Obecnie za słuszną przyjmuje się teorię hormezy radiacyjnej zgodnie, z którą zakłada się występowanie skutków stymulujących organizm żywy po małych dawkach czynnika, przy

5 jednoczesnym występowaniu skutków ubocznych po dużych dawkach tego samego czynnika. Przeprowadzone badania wykazały, iż niewielkie dawki promieniowania jonizującego emitowanego przez radon pobudzają mechanizmy ochronne komórek, chroniąc je przed uszkodzeniami materiału genetycznego i indukcją procesu nowotworzenia [10]. Promieniotwórczość sztuczna związana jest natomiast z szeroko pojętą działalnością człowieka, mającą na celu uzyskanie na drodze licznych przemian jądrowych konkretnych substancji promieniotwórczych, które następnie mogą przedostawać się do środowiska [1]. Do sztucznych źródeł promieniowania jonizującego zalicza się [1, 3, 8]: detonację ładunków rozszczepialnych (opad światowy), energetykę jądrową, awarie elektrowni jądrowych, spalanie paliw stałych oraz substancje promieniotwórcze stosowne w medycynie, przemyśle i nauce. 4. Sytuacja radiacyjna na terenie byłych zakładów wydobycia i przeróbki rudy uranowej Zgodnie z założeniami Państwowej Agencji Atomistyki (PAA), działania związane z monitorowaniem sytuacji radiacyjnej na terenie Polski polegają przede wszystkim na systematycznych pomiarach dawki promieniowania gamma (γ), w określonych punktach zlokalizowanych na terenie kraju, a także wykonywaniu pomiarów zawartości izotopów promieniotwórczych, obecnych w głównych komponentach ekosystemu oraz żywności. Zależnie od zakresu wykonywanych działań wyróżnia się dwa rodzaje systemów monitoringu radiacyjnego [4]: system monitoringu ogólnokrajowego umożliwiający dokonanie bieżącej oceny sytuacji radiacyjnej w kraju w warunkach normalnych, jak również w sytuacjach zagrożenia radiacyjnego. W skład systemu monitoringu ogólnokrajowego wchodzą stacje podstawowe (stacje automatyczne PMS, stacje Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej i Państwowej Agencji Atomistyki, stacje Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej) oraz stacje wspomagające (stacje pomiarowe Ministerstwa Obrony Narodowej). system monitoringu lokalnego pozwalający na uzyskanie danych, pochodzących z terenów, na których są bądź były prowadzone prace, mogące powodować lokalne zwiększenie narażenia radiacyjnego mieszkającej w ich pobliżu ludności. System

6 monitoringu lokalnego obejmuje swym zasięgiem Ośrodek Jądrowy w Świerku, Składowisko Odpadów Promieniotwórczych w Różanie oraz tereny byłych zakładów wydobywczych i przeróbczych rud uranu w Kowarach. Monitoring radiacyjny na terenie byłych zakładów wydobycia i przeróbki rudy uranowej w Kowarach, prowadzony jest od roku W ramach Programu monitoringu radiacyjnego terenów zdegradowanych w wyniku działalności wydobywczej i przeróbczej rud uranu corocznie Państwowa Agencja Atomistyki wykonuje szereg specjalistycznych analiz środowiskowych, dotyczących [14]: pomiarów zawartości substancji alfa i betapromieniotwórczych w wodach pitnych, zlokalizowanych na terenie Związku Gmin Karkonoskich i miasta Jelenia Góra oraz wód powierzchniowych i podziemnych, wypływających z wyrobisk pogórniczych, oznaczenia stężenia radonu w wodzie z ujęć publicznych, wodzie zasilającej pomieszczenia mieszkalne oraz w wodach powierzchniowych i podziemnych, wypływających z wyrobisk górniczych, pomiarów stężenia radonu w powietrzu atmosferycznym, pomiarów mocy dawki promieniowania gamma pochodzącego od tła. W tabeli 1 zestawione zostały wyniki pomiarów wybranych skażeń promieniotwórczych, wykonanych przez Państwową Agencję Atomistyki na terenie byłych zakładów wydobycia i przeróbki rudy uranowej w Kowarach, w latach [4]. Tab.1. Pomiary skażeń promieniotwórczych na terenie byłych zakładów wydobycia i przeróbki rudy uranowej w Kowarach, w latach , [4] Rodzaj analizy Jednostka całkowita aktywność alfa mbq/dm 3 4,1-27,5 1,2-19,4 2,2-28,2 1,5-32,5 Woda pitna całkowita aktywność beta mbq/dm 3 38,0-267,4 42,7-224,6 28,9-268,7 30,4-263,1 Wody wypływające z całkowita aktywność alfa mbq/dm 3 2,1-545,9 2,4-526,8 2,6-607,4 4,1-627,5 wyrobisk górniczych całkowita aktywność beta mbq/dm 3 37,1-3703,2 39,5-3424,3 31,3-3488,5 34,8-3390,4

7 Stężenie radonu w wodach z ujęć publicznych Bq/dm 3 0,9-217,3 0,6-229,5 0,3-158,2 0,5-326,7 Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) całkowita aktywność alfa wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi nie powinna przekraczać wartości 100 mbq/dm 3, natomiast aktywność beta powinna mieścić się w granicach do 1000 mbq/dm 3 [4]. Jak widać z danych przedstawionych w tabeli 1 zmierzone wartości substancji alfa i betapromieniotwórczych w wodach pitnych, zlokalizowanych na terenie Związku Gmin Karkonoskich i miasta Jelenia Góra, mieszczą się w przyjętych poziomach referencyjnych dla wody pitnej. Należy pamiętać, iż wartości te mają jedynie charakter wskaźnikowy. W przypadku ewentualnego przekroczenia, któregoś z progów referencyjnych koniecznym jest przeprowadzenie identyfikacji radionuklidów, w celu określenia realnego zagrożenia [4]. Podobne progi referencyjne dotyczą także wód wypływających z wyrobisk górniczych. W przypadku tego typu wód obserwowane jest znaczne przekroczenie dopuszczalnych wartości. Pomimo faktu, iż wody wypływające z wyrobisk górniczych nie nadają się do spożycia przez ludzi, konieczna jest, ze względu na podwyższoną promieniotwórczość, ich stała kontrola radiologiczna [4]. Na terenie Związku Gmin Karkonoskich i miasta Jelenia Góra monitorowana jest również zawartość radonu w wodach z ujęć publicznych. Zgodnie z obowiązującymi zaleceniami Unii Europejskiej, dotyczącymi zawartości radonu w wodach pitnych, w przypadku ujęć publicznych, w których stężenie radonu przekracza wartość 100 Bq/dm 3 państwa członkowskie zobowiązane są do ustalenia indywidualnych progów referencyjnych na podstawie, których podejmowane będą odpowiednie działania zaradcze. Obowiązujące w Polsce przepisy prawne nie precyzują jednoznacznie zawartości radonu w wodach przeznaczonych do spożycia. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia [14] limit poziomu wszystkich radionuklidów (poza trytem) określony został jako całkowita dopuszczalna dawka, wynosząca 0,1 msv/rok. Dopiero w przypadku przekroczenia wartości granicznej 0,1 msv/rok podejmowane są działania doraźne, mające na celu zmniejszenie stężenia substancji promieniotwórczych obecnych w wodzie. Ważnym wskaźnikiem, określającym intensywność oddziaływania promieniowania

8 jonizującego na organizmy żywe, jest również moc dawki promieniowania gamma w powietrzu atmosferycznym. W tabeli 2 zestawiane zostały średnie dobowe i roczne wartości promieniowania gamma na terenie Polski, w latach [4]. Tab.2. Średnie dobowe i roczne dawki promieniowania gamma na terenie Polski, w latach , [4] Rok Średnia dobowa dawka promieniowania gamma [nsv/h] Średnia roczna dawka promieniowania gamma [nsv/h] Dopuszczalna roczna dawka promieniowania jonizującego dla osób z ogółu ludności wynosi 1mSv/rok [4]. Przedstawione w tabeli 2 dane liczbowe są jedynie wartościami uśrednionymi, mającymi na celu zobrazowanie sytuacji radiacyjnej kraju. W przypadku byłych zakładów wydobycia i przeróbki rudy uranowej w Kowarach, należy spodziewać się znacznie większych średnich rocznych i dobowych dawek promieniowania gamma. Sytuacja ta wynika przede wszystkim z budowy geologicznej omawianego terenu oraz prowadzonych w nim prac wydobywczo-przeróbczych. 5. Wpływ promieniowania jonizującego na zdrowie człowieka Promieniowanie jonizujące wywiera znaczący wpływ na organizm człowieka, aczkolwiek jego następstwa są trudne do przewidzenia i ściśle zależą od dawki napromieniowania [2]. Zainteresowanie uszkodzeniami popromiennymi pojawiło się z momentem pierwszych zastosowań promieniowania jonizującego oraz izotopów promieniotwórczych do celów medycznych, a dyskusje naukowców na temat jego wpływu na organizm ludzki trwają nieustannie. Silnym bodźcem przyczyniającym się do rozwoju badań z zakresu radiobiologii i radiopatologii eksperymentalnej były skutki wybuchów jądrowych z 1945 roku. Długoletnie obserwacje badawcze skutków napromieniowań z wojennych wydarzeń znacznie pogłębiły

9 wiedzę o powodach, procesach i objawach zmian popromiennych u ludzi. Należy jednak podkreślić, iż wszelkie diagnozy były stawiane jedynie na podstawie oceny stanu zdrowia osób napromieniowanych przypadkowo, bądź narażonych zawodowo, gdyż badania i eksperymenty w zakresie patologii popromiennej na ludziach są niemożliwe ze zrozumiałych względów. Dlatego zbieranie danych, zestawianie wyników i wysnuwanie ostatecznych wniosków jest procesem czasochłonnym, długotrwałym i niepewnym, nie wspominając o poddaniu weryfikacji zdrowia potomstwa tych osób i ich kolejnych pokoleń [5]. Uszkodzenia popromienne mogą bowiem powstawać w pewnym krótszym lub dłuższym odstępnie czasu od momentu, w którym miało miejsce napromieniowanie oraz na skutek tzw. dziedzicznego następstwa napromieniowania [2, 5]. Istnieją dwie hipotezy dotyczące wpływu promieniowania jonizującego na organizm człowieka: hipoteza liniowej zależności zagrożenia od dawki promieniowania LNT (Linear no Threshold) oraz tak zwana hipoteza hormezy radiacyjnej [16]. Pierwsza z nich została wprowadzona przez Międzynarodową Komisję Ochrony Radiologicznej w formie bezprogowego modelu liniowego. Hipoteza LNT zakłada, że zagrożenie małej dawki jest równe zagrożeniu dużej dawki, przyjmując szkodliwość dowolnie małej dawki promieniowania. Natomiast hipoteza hormezy (z grec. hormaein - pobudzać) zakłada pozytywny wpływ małych dawek na odporność na raka i choroby uwarunkowane genetycznie. Według tej teorii, występujące w przyrodzie procesy wieloetapowe (jakimi są także choroby nowotworowe) mają charakter krzywoliniowy z progiem, a nie liniowy. Innymi słowy, gdy wysokie dawki są szkodliwe, małe dawki powodują uruchamianie reakcji obronnych organizmu. Teoria hormezy jest zgodna z naturalnymi zjawiskami występującymi w przyrodzie, na przykład niezbędne w niewielkich ilościach witaminy i mikroelementy, szkodliwe są dla zdrowia człowieka w nadmiarze. Ta sama tendencja dotyczy temperatury otoczenia (sprzyjająca w zakresie 20-25⁰C, zabójcza powyżej 100⁰C), promieniowania kosmicznego, czy dawek leków farmaceutycznych. Ciekawym przypadkiem stanowiącym przykład zastosowania teorii hormezy jest inhalatorium radonowe, funkcjonujące w omawianej w rozdziale sztolni dawnej kopalni uranu w Kowarach [7]. Według pomiarów stężenie radonu w sztolni kowarskiej wynosi od 971 do 1260 Bq/m 3. To aż około 25 razy więcej niż przeciętne stężenie radonu w polskich budynkach

10 mieszkalnych ( Bq/m 3 ). Czy jednak jest to na tyle niska dawka, aby krótkotrwała ekspozycja była rzeczywiście korzystna dla zdrowia człowieka? Ustalono, że radon w małych porcjach ma działanie lecznicze, aczkolwiek nie ma jednoznacznie wyjaśnionego mechanizmu jego działania. Przypuszcza się, że podstawą korzystnego wpływu małych dawek promieniowania jonizującego jest złożony mechanizm dwuetapowy. Pierwszy etap ma wzmagać wytwarzanie wolnych rodników, a drugi aktywować reakcje ochronne odpowiedzialne za neutralizację wolnych rodników i nie pozwala na ujawnianie się szkodliwych następstw ich działania. Radon pomaga w lecznictwie przewlekłych chorób układu krążenia, chorób układu oddechowego, zakłóceń endokrynologicznych i zespołów bólowych [19]. Skrajnie inaczej dzieje się natomiast w przypadku narażenia organizmu na wysokie dawki i długotrwałą, intensywną ekspozycję ciała na promieniowanie. Takie zagrożenie pojawia się w przypadku ekspozycji zawodowej. W artykule [17] zestawiono dane dotyczące częstości występowania chorób zawodowych spowodowanych długotrwałym oddziaływaniem promieniowania jonizującego wysokich dawek. Wśród narażonych zawodów na źródła dużych stężeń radonu wymieniono między innymi górników uranu (stanowiących 51,9% wszystkich przypadków). Najczęstsze choroby popromienne odnotowano dla narządów wzroku, skóry, układu krwiotwórczego, a najpoważniejszym ich następstwem był różnie umiejscowiony nowotwór złośliwy. U byłych pracowników kopalni uranu w Kowarach orzeczono aż 53 przypadki nowotworów popromiennych tylko z 1993 roku, podczas gdy w sumie odnotowano ich 117 [17]. W większości dotyczyły one raka płuc i krtani. Diagnozy nowotworów u byłych górników tejże kopalni jak dotąd miały ostatnio miejsce w 2003 roku. Fakt ten świadczy o skuteczności prowadzonego długoterminowego nadzoru nad ekspozycją zawodową. Brak danych w ocenie wielkości narażenia na promieniowanie jonizujące budzi jednak wiele kontrowersji. Średni czas narażenia pracowników wynosił około 15 lat, a średni wiek w momencie zdiagnozowania nowotworu to 61 lat. Niestety podczas orzekania przyczyny rozpoznanej w danej chwili choroby, w karcie zawodowej pracownika nie podano pochłoniętej wielkości dawki promieniowania. Tadeusz A. Przybylski [13] w swoim artykule podaje, iż notowane wartości stężenia aktywności 222 Rn w Kowarach mogły wówczas sięgać od kilku do kilkuset tysięcy Bq/m 3.

11 Dochodzenia autora informują, iż słaba wentylacja obiektu mogła powodować wzrost aktywności radonu z około 400 Bq/m 3 nawet do Bq/m 3, podczas gdy średnie dopuszczalne stężenie roczne w miejscach pracy nie powinno przekraczać 1500 Bq/m 3. Z analizy autora dowiadujemy się także, że obiekty, w których stężenia radonu także zawierają się w przedziale od kilku do kilkudziesięciu tysięcy Bq/m 3 również mogą pełnić rolę inhalatorów. Wahania tych wielkości mogą wynikać z dobowej i sezonowej zmienności radioaktywnej. Stężenia źródeł radioaktywnych mogą ulec obniżeniu w czasie długotrwałych opadów atmosferycznych lub podwyższeniu wraz ze wzrostem ciśnienia [19]. Niestety, formalne wytyczne określające kryteria tworzenia inhalatorów radonowych nie zostały jeszcze ujęte w polskim prawie, aczkolwiek wiadomo, że stężenie radonu używanego do inhalacji powinno być zawarte w przedziale Bq/l, używane do sporządzania kąpieli wód radonowych na poziomie około 3000 Bq/l, a stężenie radonu dla ogółu ludności nie powinno przekraczać 0,37 Bq/l. W świetle współczesnych badań i odnotowanych obserwacji klinicznych sądzi się, że wpływ małych dawek promieniowania jest korzystne i zdecydowanie przeważa nad potencjalnym ryzykiem, a teoria LNT wymaga przewartościowania. Tereny o naturalnie wyższym stężeniu radonu od wieków słynęły z pozytywnego oddziaływania na zdrowie człowieka. Wątpliwości co do korzyści takich obszarów wzbudziła dopiero zapadalność na raka płuc wśród pracowników kopalni uranu, którzy nie uniknęli bezpośredniego wdychania dużych dawek radonu i produktów jego rozpadu, co nadało początek powstaniu niedoskonałej teorii LNT [7, 19]. Analiza wpływu promieniowania jonizującego na organizm człowieka potwierdza słuszność teorii hormezy, a co za tym idzie potwierdza także słuszność prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego z wykorzystaniem radonu do celów antroterapii. Zakres poszukiwania, rozpoznawania i monitoringu obiektów spełniających kryteria uzdrowisk mogą stanowić przedmiot dalszych badań i temat przewodni wielu ciekawych rozpraw naukowych. 6. Podsumowanie Sytuacja radiacyjna na terenie Polski jest regularnie kontrolowana. Aktualna ocena dokonywana jest za pomocą dualnego systemu monitoringu: na przestrzeni ogólnokrajowej i lokalnej. Byłe tereny wydobycia i przeróbki rudy uranowej w Kowarach objęte są działaniami

12 monitorującymi stopień narażenia na promieniowanie jonizujące mieszkańców tych okolic od 1998 roku. Dane analityczne zbierane są systematycznie w ramach "Programu monitoringu radiacyjnego terenów zdegradowanych w wyniku działalności wydobywczej i przeróbczej rud uranu" przez Państwową Agencję Atomistyki. Pomiary skażeń promieniotwórczych badanych terenów z przedziału lat wypadły w większości pozytywnie i nie przekraczają górnych granic dopuszczalnych wartości analiz wskaźnikowych dla wody pitnej. Problem stanowią jednak wody wypływające z wyrobisk górniczych, które w znacznym stopniu nie spełniają restrykcji dopuszczalnych stężeń i wymagają szczególnej uwagi i podjęcia działań w kierunku minimalizacji ewentualnego zagrożenia dla zdrowia ludzi i stanu środowiska ze strony źródeł wód wyrobiskowych. W tym przypadku zaleca się sporządzenie specyfikacji realnego zagrożenia jakie mogą nieść ze sobą te rodzaje wód poprzez przeprowadzenie specjalistycznej identyfikacji radionuklidów. W ocenie sytuacji radiacyjnej i wpływu promieniowania jonizującego na zdrowie człowieka, szczególnie okolicznych mieszkańców i potencjalnych pacjentów antroterapii powołano się na teorię hormezy, która potwierdziła nieszkodliwość małych dawek tego czynnika i uzdrowiskowe właściwości utworzonego na tych terenach inhalatorium. Ponadto udowodnienie słuszności tej teorii przyczyniło się także do poprawy gospodarczej Gminy Karkonoskiej i może stanowić inspirację do poszukiwania innych obiektów uzdrowiskowych oraz udoskonalania technik inżynieryjnych w zakresie ich monitorowania. Bibliografia: [1]. ADAMCZYK-LORENC A., BIELECKA A.; Naturalna radioaktywność wód podziemnych w granicie karkonoskim i w metamorfiku izerskim, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, 2006, Nr 116, [2]. DERECKI J.; Promieniowanie jonizujące, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, [3]. DOBRZYŃSKI L., DROSTE E., WOŁKIEWICZ R., ADAMOWSKI Ł., TROJANOWSKI W.; Spotkanie z promieniotwórczością, Instytut Problemów Jądrowych im. Andrzeja Sołtana, Warszawa, 2010, 1-47.

13 [4]. Działalność Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki oraz Ocena Stanu Bezpieczeństwa Jądrowego i Ochrony Radiologicznej w Polsce w latach , Państwowa Agencja Atomistyki, , Warszawa. [5]. HRYNKIEWICZ A. Z., BRODA R.; Człowiek i promieniowanie jonizujące, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, [6]. KICIŃSKI W., ŻERA A,; Pole elektromagnetyczne w środowisku człowieka, II Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna Ekologia w elektrotechnice, Przemysłowy Instytut Elektroniki, Warszawa, 5-6 grudnia 2002, [7]. KWIECIŃSKA T.; Czy promieniowanie jonizujące jest zawsze szkodliwe?, Wydawnictwo Zamkom, Kraków, [8]. MACIEJEWSKI P., ROBAK W.; Zagrożenia radiologiczne w Polsce, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych, 2008, Vol. 148, Nr 2, [9]. MIECZNIK J. B., STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S.; Uran w Polsce historia poszukiwań i perspektywy odkrycia złóż, Przegląd Geologiczny, 2011, Vol. 59, Nr 10, [10]. MUDD G. M.; Radon releases from Australian uranium mining and milling projects: assessing the UNSCEAR approach, Journal of Environmental Radioactivity, 2008, Vol. 99, [11]. NIEĆ M.; Występowanie rud uranu i perspektywy ich poszukiwań w Polsce, Polityka Energetyczna, 2009, T. 12, Z. 2/2, [12]. OLKUSKI T., STALA-SZLUGAJ K.; Pierwiastki promieniotwórcze w węglu oraz w produktach odpadowych powstających podczas jego spalania, Rocznik Ochrony Środowiska, 2009, Vol. 11, [13]. PRZYLIBSKI T.A.; Radon i promieniowanie jonizujące w obiektach podziemnych w czasie prac eksploracyjnych, dokumentacyjnych i udostępniających, Dzieje górnictwa-element europejskiego dziedzictwa kultury, 2010, T. 3, [14]. Rozporządzenie Ministra Zdrowia [15]. SOLECKI A., ŚLIWIŃSKI W., WOJCIECHOWSKA I., TCHORZ- TRZECIAKIEWICZ D., SYRYCZYŃSKI P., SADOWSKA M., MAKOWSKI B.; Ocena możliwości występowania mineralizacji uranowej w Polsce na podstawie

14 wyników prac poszukiwawczo-geologicznych, Przegląd Geologiczny, 2011, Vol. 59, Nr 2, [16]. STRUPCZEWSKI A.; Oddziaływanie małych dawek promieniowania na zdrowie człowieka, Biuletyn Miesięczny PSE, czerwiec- lipiec 2005, Cykl Energetyka atomowa, [17]. WILCZYŃSKA U., SZESZENIA-DĄBROWSKA N.; Choroby zawodowe spowodowane działaniem promieniowania jonizującego w Polsce w latach , Medycyna Pracy, 2008, Vol. 59, Nr 1, 1-8. [18]. ZAGOŻDŻON P. P., ZAGOŻDŻON K.; Wykorzystanie dostępnych wyrobisk byłej kopalni Wolność w Kowarach jako geologicznego poligonu badawczego, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, 2005, Nr 111, [19]. ZDROJEWICZ Z., BELOWSKA-BIEŃ K.; Radon i promieniowanie jonizujące a organizm człowieka, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 2004, Vol. 58,