Nowe stanowiska gniewosza plamistego Coronella austriaca w Górach Kaczawskich

Transkrypt

1 Piotr Wasiak, Krzysztof Świerkosz*, Bogusława Jermaczek** PRZYRODA SUDETÓW t. 19(2016): Nowe stanowiska gniewosza plamistego Coronella austriaca w Górach Kaczawskich Wstęp Gniewosz plamisty Coronella austriaca (Laurenti 1768) jest uznawany za jednego z najrzadszych i najbardziej zagrożonych gatunków gadów występujących w Polsce (Najbar 2012). Występuje w całym kraju, zwłaszcza na zachodzie i południu, ale jego rozmieszczenie ma charakter punktowy, a wiele aktualnych stanowisk jest mocno rozproszonych i izolowanych od siebie. Ten niejadowity wąż został objęty ścisłą ochroną prawną i wymagane jest dla niego stosowanie zabiegów ochrony czynnej Fot. 1. Siedlisko w miejscu stwierdzenia młodych gniewoszy plamistych Coronella austriaca na górze Popiel w Janowicach Wielkich (fot. K. Świerkosz). Phot. 1. Habitat in the site where young smooth snakes Coronella austriaca were observed on Mt. Popiel in Janowice Wielkie (photo K. Świerkosz).

2 136 Piotr Wasiak, Krzysztof Świerkosz, BOGUSŁAWA Jermaczek Fot. 2. Młode gniewosze plamiste Coronella austriaca na górze Popiel w Janowicach Wielkich (fot. K. Świerkosz). Phot. 2. Young smooth snakes Coronella austriaca on Mt. Popiel in Janowice Wielkie (photo K. Świerkosz). oraz wyznaczanie stref ochronnych w miejscach występowania populacji rozrodczych (Rozporządzenie 2014). Wymienia się go w Polskiej czerwonej księdze zwierząt jako gatunek narażony na wyginięcie kategoria VU (Profus i Sura 2001). Jest gatunkiem typowo kserotermofilnym, doskonale przystosowanym do zasiedlenia szeregu różnego typu siedlisk kserotermicznych o heterogennej strukturze roślinności, zarówno naturalnego jak i antropogenicznego pochodzenia. Preferuje miejsca nasłonecznione o południowej wystawie z leżącymi kamieniami, pniakami, wykrotami, stertami gałęzi itp., zapewniające możliwość wygrzewania się w słońcu i schronienie przed zagrożeniem. Kluczowa jest także zasobność odpowiedniej bazy pokarmowej, w postaci jaszczurek zwinek Lacerta agilis, jaszczurek żyworodnych Lacerta vivipara i padalców Anguis fragilis oraz innych niedużych kręgowców i bezkręgowców. W warunkach dolnośląskich najczęściej spotykano gniewosza w kamieniołomach, na osuwiskach skalnych, skrajach lasów, skarpach dróg, stertach kamieni, ruinach zabudowań itp. Przed II wojną światową gniewosz plamisty był uważany za gatunek dużo częściej i liczniej spotykany na Dolnym Śląsku niż obecnie. Na 35 notowanych wówczas lokalizacji, aż 20 z nich znajdowało się w Sudetach (Pax 1925 za: Kaźmierczak 2012). W drugiej połowie XX i na początku XXI wieku

3 Nowe stanowiska gniewosza plamistego Coronella austriaca w Górach Kaczawskich 137 w regionie odnajdywane były jedynie pojedyncze stanowiska, a główną przyczynę zmniejszenia się liczby obserwacji upatrywano w zaniku odpowiednich siedlisk oraz tępieniu przez człowieka (Pr o f u s i Su r a 2003). W tym czasie z obszaru Sudetów pochodziły tylko nieliczne stwierdzenia z okolic Złotoryi na Pogórzu Kaczawskim, okolic Tarczyna w Górach Kaczawskich oraz Kowar w Rudawach Janowickich, a także niepewne informacje o występowaniu gniewosza koło Jugowic i Michałkowej w Górach Sowich (Ka ź m i e r c z a k 2012). W ostatnich latach w obrębie Sudetów odnotowano jego występowanie w Jegłowej na Wzgórzach Strzelińskich (Ko ł t o w s k a 2012) oraz w kilku miejscach na ziemi kłodzkiej: w okolicach Duszników-Zdroju (Gł o w a c i ń - s k i 2014), w Ołdrzychowicach Kłodzkich w paśmie Krowiarek (Kaź m i e r c z a k 2012) i koło Tłumaczowa w Górach Kamiennych (Ka c z m a r s k i i in. 2015). Niniejsza praca prezentuje trzy nowo odkryte stanowiska gniewosza plamistego znalezione przez autorów przy okazji prowadzonych inwentaryzacji przyrodniczych. Jest ona uzupełnieniem słabego stanu wiedzy na temat miejsc występowania i liczebności tego gatunku w Sudetach, a także jego preferencji siedliskowych w regionie. Analizie poddano także stan zachowania nowo odkrytych stanowisk i zaproponowano stosowne zabiegi ochronne mające na celu zapewnienie trwałości lokalnej populacji. Wykaz nowych stanowisk Fot. 3. Dorosły gniewosz plamisty Coronella austriaca we wsi Rząśnik-kolonia Orzechowice (fot. P. Jermaczek). Phot. 3. Adult smooth snake Coronella austriaca in the village Rząśnik-kolonia Orzechowice (photo P. Jermaczek). 1. Janowice Wielkie, góra Popiel, Góry Ołowiane, grzbiet południowy; N, E r. 3 młode osobniki (K. Świerkosz). Zbocze o ekspozycji południowej. Siedlisko stanowi porośnięta luźnymi zaroślami dębów i brzóz skała w dawnym kamieniołomie na szczycie wzgórza, w otoczeniu łąk i pastwisk. 2. Rząśnik-kolonia Orzechowice, góra Rogatka, grzbiet północny; N, E r. 1 dorosły osobnik (B. i P. Jermaczek). Wystawa południowo-wschodnia. Gniewosz został znaleziony pod leżącą blachą wśród odpadków drzewnych przy zabudowaniach gospodarstwa rolnego, w otoczeniu świeżych łąk kośnych, pastwisk i lasów. 3. Pilchowice, góra Zamkowa, Masyw Czyżyka, Grzbiet Mały; N, E r. 1 młodociany osobnik (P. Wasiak i in., wycieczka Sudeckiego Towarzystwa Przyrodniczego). Ekspozycja

4 138 Piotr Wasiak, Krzysztof Świerkosz, BOGUSŁAWA Jermaczek Fot. 4. Siedlisko gniewosza plamistego Coronella austriaca przy zaporze zbiornika w Pilchowicach (fot. P. Wasiak). Phot. 4. Habitat of smooth snake Coronella austriaca at the dam of the reservoir in Pilchowice (photo P. Wasiak).

5 Nowe stanowiska gniewosza plamistego Coronella austriaca w Górach Kaczawskich 139 południowo-wschodnia. Mur oporowy z luźnych kamieni u podnóża częściowo zalesionej ściany skalnej w sąsiedztwie dawnych kamieniołomów, bezpośrednio przy brukowanej drodze uczęszczanej przez samochody i w miejscu bardzo intensywnie odwiedzanym przez turystów (zapora Jeziora Pilchowickiego). Wybiórczość środowiskowa i stan zachowania siedlisk Wiele wskazuje na istotne znaczenie siedlisk o charakterze antropogenicznym, poddanych procesowi sukcesji wtórnej, jako najważniejszych miejsc aktualnego występowania gniewosza w Polsce, przy zaledwie 24% stwierdzeń w środowiskach pierwotnych (Na j b a r 2012). W Sudetach, wśród potencjalnych, pierwotnych siedlisk gniewosza można wskazać m.in.: blokowiska i osuwiska skalne, gołoborza, wysychające potoki, kamieniste brzegi rzek i suche skraje lasów. Reprezentacja siedlisk wtórnych jest znacznie szersza i należą tu: pastwiska z kępami zarośli i usypiskami kamieni, pola uprawne, zadrzewienia śródpolne, suche skarpy dróg, kamieniste mury, obrzeża lasów z niską roślinnością, nasypy i tereny kolejowe, ruiny i nieuporządkowane otoczenie zabudowań, wyrobiska piaskowni i żwirowni, kamieniołomy, suche murawy bliźniczkowe i kserotermiczne na zboczach oraz szczytach wzgórz (Ka c z m a r s k i i in. 2015). Obecnie, udział siedlisk pierwotnych spełniających wymagania gniewosza jest w Sudetach dość niewielki, ale mogą one odgrywać ważną rolę, jako stabilne miejsca, w których gatunek przetrwał na przestrzeni lat. Tak jest w przypadku samoistnie odnawiających się osuwisk skalnych (np. w rezerwacie Kruczy Kamień) i nasłonecznionych skalistych zboczy podmywanych przez rzeki na zakolach i w przełomach (np. nad Kaczawą, Czyżynką i Nysą Kłodzką itd.). Aktualnie najczęstszym miejscem występowania gniewosza plamistego w Sudetach wydają się być siedliska wtórne, a zwłaszcza kamieniołomy. W ich obrębie tworzą się zwarte płaty dogodnych nisz ekologicznych, z pełnym przekrojem różnych mikrosiedlisk i warunków bytowania, co może być istotne dla przetrwania węży (Bu r y 2009, Ba s z c z y ń s k a i Ka ź m i e r c z a k 2012, Na j b a r 2012, Ka c z m a r s k i i in. 2015). Spośród nowych lokalizacji, opisanych w niniejszym artykule, dwa stanowiska w Pilchowicach, położone na zboczu skalnym, odsłoniętym podczas budowy zapory Jeziora Pilchowickiego oraz w Janowicach Wielkich leżące w niewielkim zarastającym wyrobisku skalnym, należą do miejsc o charakterze kamieniołomów. Trzecie z nowo odkrytych stanowisk znajdowało się w obrębie zamieszkanego gospodarstwa rolnego w Rząśniku. Duża elastyczność gniewosza plamistego co do preferencji siedliskowych sprawia, że pasmo Sudetów może stanowić ważny obszar jego występowania. Jednak do tej pory teren ten nie został dostatecznie spenetrowany przez specjalistów pod kątem występowania tego skrytego i płochliwego gada. Znaczny stopień zróżnicowania siedliskowego i klimatycznego gór, duża heterogeniczność roślinności, ekstensywny charakter rolnictwa, duża liczba czynnych i wyłączonych z użytkowania kamieniołomów, ruiny zabudowań, dawne tereny przemysłowe, hałdy pokopalniane, gęsta sieć linii kolejowych, znaczne powierzchnie muraw, a także innych środowisk pochodzenia antropogenicznego mogą sprzyjać występowaniu większych populacji węży i ich swobodnej migracji. W obrębie wielu pasm sudeckich, np. w Górach Kaczaw-

6 140 Piotr Wasiak, Krzysztof Świerkosz, BOGUSŁAWA Jermaczek skich, Kamiennych, czy w Krowiarkach zlokalizowanych jest od kilkunastu do kilkudziesięciu kamieniołomów i innych wyrobisk o charakterze kserotermicznym, które mogą stanowić potencjalne obszary zasiedlane przez gniewosza. W wielu okolicach istnieją rozległe układy dogodnych dla gniewosza miedz wśród łąk, pastwisk i pól z pryzmami oraz murkami z kamieni, które są pozostałością przedwojennej gospodarki rolnej na tym terenie, np. w okolicach wsi Sierpnica w Górach Sowich. Zagrożenia i ochrona stanowisk Nowo odkryte stanowiska gniewosza plamistego w Sudetach, opisane w tym artykule, są dobrze zachowane, znajdują się w obrębie dużych powierzchni potencjalnych siedlisk gatunku. Wszystkie odnotowane lokalizacje znajdują się w obrębie obszarów chronionych. Stanowisko w Pilchowicach leży na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Bobru i obszaru Natura 2000 PLH Ostoja nad Bobrem. Obserwacje z Rząśnika i Janowic Wielkich mieszczą się w obrębie obszaru PLH Góry i Pogórze Kaczawskie, a to drugie stanowisko także w granicach Rudawskiego Parku Krajobrazowego. Na chwilę obecną w/w miejsca występowania gatunku nie wymagają konieczności prowadzenia ochrony czynnej w postaci wycinki zacieniających je zarośli czy budowy sztucznych schronień dla węży. Najważniejszym obecnie zagadnieniem wydaje się edukacja okolicznych mieszkańców i turystów, aby ograniczyć przypadki umyślnego zabijania gniewosza plamistego, mylonego często ze żmiją zygzakowatą Vipera berus (Zi e l i ń s k i i St a n i s ł a w s k i 2006). Stanowisko w Pilchowicach jest intensywnie odwiedzane przez turystów, dlatego zaleca się ustawienie tablic edukacyjnych z informacjami na temat występowania tutaj gniewosza plamistego, jego wymagań, zalecanego sposobu postępowania w przypadku jego spotkania w terenie i potrzeby ochrony tego rzadkiego gatunku. Na stanowisku przy zaporze w Pilchowicach wskazane byłoby także ustawienie przy jezdni znaków drogowych informujących o rzadkim wężu lub z ograniczeniem prędkości w okresie III-X, co zmniejszyłoby ryzyko zabijania gniewoszy przez jeżdżące drogą samochody. Obserwacja gniewosza w Rząśniku może dotyczyć migrującego, dorosłego osobnika, ponieważ pomimo poszukiwań nie został on już później stwierdzony w miejscu wcześniejszej obserwacji. Jednak nie jest wykluczone występowanie populacji tego gada w rejonie nasłonecznionych zboczy wokół wsi, dlatego zalecana byłaby edukacja tutejszych mieszkańców, np. poprzez przeprowadzenie spotkań informacyjnych lub wydania folderu edukacyjnego. Na uwagę zasługuje fakt, że na dwóch nowo odkrytych stanowiskach gniewosza stwierdzono obecność młodych osobników, co świadczy o istnieniu żywotnych populacji rozrodczych. Miejsca rozrodu i regularnego przebywania gniewoszy oraz obszar w promieniu do 100 m od nich powinny zostać objęte ochroną strefową (Rozporządzenie 2014). Rozwiązanie takie powinno zostać zastosowane na stanowiskach w Pilchowicach i Janowicach Wielkich, po uprzednim dokonaniu szczegółowej, specjalistycznej oceny zasięgu stanowiska, liczebności, struktury wiekowej i śmiertelności węży. Monitoring taki jest również wskazany w miejscu stwierdzenia dorosłego gniewosza w Rząśniku. Pozwoli to odpowiedzieć na pytanie, czy mamy tu do czynienia z miejscem stałego występo-

7 Nowe stanowiska gniewosza plamistego Coronella austriaca w Górach Kaczawskich 141 wania populacji rozrodczych i ewentualnie zaplanować dalsze działania ochronne. Bardzo istotne wydaje się również rozpoznanie przez specjalistów rzeczywistego stanu występowania tego gada w potencjalnych, dogodnych siedliskach w całych Sudetach i na ich Pogórzu, np. w rezerwacie Kruczy Kamień czy w licznych dawnych kamieniołomach i wyludniających się wsiach. Literatura Baszczyńska M., Kaźmierczak U Zachowanie bioróżnorodności w ramach rekultywacji wyrobisk poeksploatacyjnych kopalni wapienia Górażdże. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej 132 (39): Bury S Nowe stanowisko gniewosza plamistego Coronella austriaca (La u r e n t i, 1768) w Bieszczadach i problemy jego ochrony. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (1): Gł o w a c i ń s k i Z. (red.) Atlas płazów i gadów Polski. Status rozmieszczenie ochrona. Instytut Ochrony Przyrody PAN [ iop.krakow.pl/plazygady/gatunki/31/coronella-austriaca]; dostęp: r. Ka c z m a r s k i M., Kolenda K., Pa b i j a n M Nowe stanowisko gniewosza plamistego Coronella austriaca na Ziemi Kłodzkiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 71 (1): Kaźmierczak M Rozmieszczenie i preferencje środowiskowe gniewosza plamistego (Coronella austriaca La u r e n t i, 1768) na Dolnym Śląsku. Zakład Biologii i Ochrony Kręgowców Instytutu Zoologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław (praca magisterska). Kołtowska M Herpetofauna Wzgórz Strzelińskich i okolic w latach Przyroda Sudetów 15: Najbar B Występowanie i zagrożenia lokalnych populacji gniewosza plamistego Coronella austriaca w województwie lubuskim. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 56 (6): Na j b a r B Gniewosz plamisty Coronella austriaca. [W]: Makomaska-Juchiewicz M., Bar a n P. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część III. GIOŚ, Warszawa: Pr o f u s P., Su r a P Gniewosz plamisty. [W]: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Kregowce. PWRiL, Warszawa: Profus P., Sura P Gniewosz plamisty Coronella austriaca La u r e n t i, [W]: Gł o w a c i ń - s k i Z., Ra f i ń s k i J. (red.). Atlas płazów i gadów Polski. Status, rozmieszczenie, ochrona. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa Kraków: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz.U. 2014, poz Zie l i ń s k i P., St a n i s ł a w s k i W Występowanie i ochrona gniewosza plamistego Coronella austriaca na terenach leśnych. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 11 (1): New localities of the smooth snake Coronella austriaca in the Kaczawskie Mts Summary We present new data on the occurrence of the smooth snake Coronella austriaca in the Sudetes. Three new, previously unknown localities of the species were found in

8 142 Piotr Wasiak, Krzysztof Świerkosz, BOGUSŁAWA Jermaczek the Sudetes in It is noteworthy that juvenile individuals were observed in two sites indicating the presence of reproducing populations. Habitat preferences of the species in the Sudetes, state of preservation of the habitats and threats to its populations were also subject to analysis. Preliminary means of protection of the local snake populations were proposed. Because of the insufficient knowledge of the species current situation in the region, we pointed to the necessity of detailed monitoring of potential smooth snake habitats by specialists. Adresy autorów: Sudeckie Towarzystwo Przyrodnicze Bukówka 36, Lubawka *Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Sienkiewicza Wrocław **Rząśnik Świerzawa