ISSN eissn Vol. 18 No. 3

Transkrypt

1 ISSN eissn Vol. 18 No. 3 lipiec wrzesień W numerze: 3 Nanocząsteczki srebra 3 Fluor homeostaza komórek 3 Antyzdrowotne postawy lekarzy 3 Przeciwbólowy stabilizator u masażystów 3 Decyzje rodziców o szczepieniu 3 Oparzenia u dzieci 3 Klimat a zdrowie Content: 3 Silver nanoparticles 3 Fluorine cell homeostasis 3 Unhealthy behaviors of physicians 3 Anti-pain stabilizer in masseurs 3 Vaccine hesitancy of parents 3 Burns in children 3 Climate and health

2 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine Czasopismo Journal Instytutu Medycyny Pracy of Institute of Occupational Medicine i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu and Environmental Health in Sosnowiec oraz Polskiego Towarzystwa and Polish Society Medycyny Środowiskowej of Environmental Medicine Ukazuje się cztery razy w roku It is published four times a year ZESPÓŁ REDAKCYJNY / EDITORIAL STAFF Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief Zastępcy Redaktora Naczelnego / Deputy Editors Redaktor Tematyczny / Feature Editor Sekretarz Redakcji / Co-editor Redaktor Statystyczny / Statistical Editor Redaktor Językowy / Lingual Editor Sekretariat / Editorial Office Webmaster RADA PROGRAMOWA / EDITORIAL BOARD Przewodniczący Rady Programowej / Chairperson Członkowie z Polski / Polish Editorial Board Prof. dr hab. n. hum. Irena Adamek, Kraków Dr n. med. Edmund Anczyk, Sosnowiec Dr hab. inż. Artur J. Badyda, Warszawa Dr n. med. Piotr Z. Brewczyński, Sosnowiec Dr n. med. Zdzisław Brzeski, Lublin Prof. dr hab. n. med. Marian Dróżdż, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Jerzy Filikowski, Gdynia Dr hab. n. med. prof. nadzw. Rafał Górny, Warszawa Prof. dr hab. n. med. Jan Grzesik, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Janusz Hałuszka, Kraków Prof. dr hab. n. med. Wojciech Hanke, Łódź Prof. dr hab. Zofia Ignasiak, Wrocław Prof. dr hab. n. med. Gerard Jonderko, Katowice Dr hab. n. med. Joanna Kasznia-Kocot, Katowice Prof. dr hab. n. med. Marcin Kamiński, Katowice Prof. dr hab. n. med. Emilia Kolarzyk, Kraków Prof. dr hab. n. med. Aleksandra Kochańska-Dziurowicz, Katowice Prof. dr hab. n. przyr. Jerzy Kwapuliński, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Henryka Langauer-Lewowicka, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Zbigniew Rudkowski Prof. dr hab. n. med. Jan Grzesik Prof. dr hab. n. med. Janusz Hałuszka lek. med. Maja Muszyńska-Graca dr n. o zdr. Karina Erenkfeit dr hab. n. o zdr. Krzysztof Pawlicki Maria Berezowska mgr Liwia Dudzińska mgr Mariusz Migała Prof. dr hab. n. med. Gerard Jonderko Dr n. med. Danuta O. Lis, Sosnowiec Prof. dr hab. n. farm. Jan Ludwicki, Warszawa Prof. dr hab. n. med. Kazimierz Marek, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Jacek Musiał, Kraków Prof. dr hab. n. med. Zofia Olszowy, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Janusz Pach, Kraków Prof. dr hab. n. med. Krystyna Pawlas, Wrocław Dr n. med. Natalia Pawlas, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Władysław Pierzchała, Katowice Prof. dr hab. n. med. Zbigniew Rudkowski, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Bolesław Samoliński, Warszawa Prof. dr hab. n. med. Andrzej Sobczak, Katowice Prof. dr hab. n. med. Jerzy A. Sokal, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Neonila Szeszenia-Dąbrowska, Łódź Prof. dr hab. n. hum. Beata Tobiasz-Adamczyk, Kraków Prof. dr hab. n. med. Barbara Zahorska-Markiewicz, Katowice Prof. dr hab. n. med. Jan E. Zejda, Katowice Prof. dr hab. n. med. Brunon Zemła, Gliwice Dr hab. n. med. Renata Złotkowska, Katowice Prof. dr hab. inż. Jerzy Zwoździak, Wrocław Członkowie Zagraniczni / International Editorial Board Alena Bartonova, PhD, Oslo, Norway Prof. David Bellinger, PhD, Boston, USA Stephan Boese O Reilly, MD, MPH, PhD, Munich,Germany Karin Broberg Palmgren, MSc, PhD, Lund, Sweden Prof. Dmitri Chvoryk, MD, PhD, Grodno, Belarus Eva Csobod, MD, PhD, Szentendre, Hungary Miroslav Dostal, MD, Praha, Czech Republic Prof. Gyula Dura, MD, PhD, Budapest, Hungary Ruth Etzel, MD, PhD, WHO Geneva, Switzerland Donato Greco, MD, Rome, Italy Prof. Helmut Greim, MD, PhD, Munich, Germany Prof. Philippe Hartemann, MD, PhD, Nancy, France Peter van den Hazel, MD, Arnhem, Netherlands Prof. Diane E. Heck, MD, PhD, New York, USA Dorota Jarosińska, MD, PhD, EEA, Copenhagen, Denmark Prof. Ludmiła Klimackaja, MD, PhD, Krasnoyarsk, Russia Hannu Komulainen, MD, Kuopio, Finland Jan Koval, MD, Presov, Slovakia Prof. Jean Krutmann, MD, PhD, Düsseldorf, Germany Ruzena Kubinova, MD, Praha, Czech Republic Won Jin Lee, MD, MPH, PhD, Seoul, Republic of Korea Prof. Robert Malina, Dr h.c.m., PhD, Bay City, USA Dainius Martuzevicius, PhD, Kaunas, Lithuania Mark D. Miller, MD, MPH, Oackland, USA Hans Moshammer, MD, PhD, Wien, Austria Prof. Karl Ernst von Muehlendahl, MD, PhD, Osnabrück, Germany Prof. Yuriy Nechytaylo MD, PhD Tchernivtsi, Ukraine Assoc. prof. Dan Norbäck, PhD, Uppsala, Sweden Peter Ohnsorge, MD, Wurzburg, Germany Mathias Otto, PhD, DSc (Eng), Osnabrück, Germany Anna Paldy, MD, MPH, PhD, Budapest, Hungary Prof. Roberto Ronchetti, MD, PhD, Rome, Italy Peter Rudnai, MD, Budapest, Hungary Prof. Tore Sanner, MD, PhD, Oslo, Norway Piersante Sestini, MD, Siena, Italy Birute Skerliene, MD, PhD, Vilnius, Lithuania Prof. Staffan Skerfving, MD, PhD, Lund, Sweden Prof. Anne Steenhout, MD, PhD, Brussels, Belgium Loreta Strumylaite, MD, PhD, Kaunas, Lithuania Andrzej Szpakow, MD, PhD, Grodno, Belarus Prof. Gerhard Winnecke, MD, PhD, Düsseldorf, Germany

3 Adres Redakcji i Wydawcy: Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego oraz Polskie Towarzystwo Medycyny Środowiskowej ul. Kościelna Sosnowiec tel. (32) wew. 201, 202 fax (32) ms@ imp.sosnowiec.pl Editorial office and publisher s address: Institute of Occupational Medicine and Environmental Health and Polish Society of Environmental Medicine Kościelna 13 Str Sosnowiec, Poland Tel. +48 (32) ext. 201, 202 Fax: +48 (32) ms@ imp.sosnowiec.pl Warunki prenumeraty: Cena prenumeraty rocznej dla instytucji wynosi 160 zł (40 zł za jeden numer), dla odbiorców indywidualnych 100 zł (25 zł za jeden numer). Zamówienie prosimy kierować na adres: Redakcja Medycyny Środowiskowej - Environmental Medicine ul. Kościelna Sosnowiec lub ms@imp.sosnowiec.pl Zakup numeru bieżącego i numerów archiwalnych możliwy jest po dokonaniu wpłaty na konto Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu Alior Bank S.A. o. Chorzów Wpłat tytułem opłaty członkowskiej można dokonywać na konto Polskiego Towarzystwa Medycyny Środowiskowej nr Osoby zainteresowane zamieszczeniem reklamy w czasopiśmie Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine prosimy o kontakt z redakcją Czasopismo ukazuje się w wersji pierwotnej drukowanej oraz w wersji elektronicznej na stronie Subscription conditions: Annual subscription for institutions: 160 PLN (40 PLN one volume). Annual subscription for individuals: 100 PLN (25 PLN one volume). Subscription orders should be sent to the following address: Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine Editorial Office Kościelna 13 Str Sosnowiec, Poland or ms@imp.sosnowiec.pl Readers or institutions interested in subscribing the journal should send an order to the address of editorial office. Payments could be made to the account no. Alior Bank S.A. o. Chorzów PL BIC/SWIFT: BIGBPLPWXXX of the Institute of Occupational Medicine and Environmental Health in Sosnowiec Individuals interested in printing adverts in the magazine Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine are requested to contact editor s office Journal is published in the original printed version and on Nakład: 100 egz. Edition: 100 copies Punktacja czasopisma: MNiSW (2012): 5 ICV (2013): 6,07 Czasopismo indeksowane jest przez: Arianta, Chemical Abstracts (CAS), Genamics Journal Seek, Google Scholar, IC Journals Master List, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Polska Bibliografia Lekarska, Polish Scientific Journals Database, Ulrich stm International Periodicals Directory, WorldCat. ISSN eissn

4 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No ARTYKUŁ REDAKCYJNY Nanocząstki srebra zastosowanie i zagrożenie dla zdrowia i środowiska Henryka Langauer-Lewowicka, Krystyna Pawlas PRACE ORYGINALNE Wpływ czasu ekspozycji i stężenia fluoru na homeostazę komórek Ewa Kurzeja, Katarzyna Pawłowska-Góral, Marcin Burzyński, Karolina Bycina Podmiotowe czynniki ryzyka zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy medycyny Monika Bąk-Sosnowska, Sebastian Kołodziej, Krzysztof Gojdź, Violetta Skrzypulec-Plinta Ocena progu wrażliwości mięśnia na ból, po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego u masażystów Andrzej Milańczyk, Małgorzata Smoter, Michał Pelczarski, Ewa Demczuk-Włodarczyk, Adam Kawczyński Czynniki determinujące decyzje rodziców do wykonania szczepień zalecanych u dzieci doniesienia wstępne Grażyna Cepuch, Agnieszka Gniadek, Anna Wyżga PRACE POGLĄDOWE Czynniki środowiskowe oparzeń u dzieci przegląd piśmiennictwa Agata Kawalec Wpływ warunków meteorologicznych na organizm człowieka Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas KOMUNIKATY Children are our future let s protect their Environment and Health Współczesne wyzwania i problemy medycyny środowiskowej Regulamin publikowania prac wskazówki dla Autorów

5 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No EDITORIAL Silver nanoparticles applications and the impact on health and the environment Henryka Langauer-Lewowicka, Krystyna Pawlas ORIGINAL PAPERS The effects of exposure time and fluorine concentration on cell homeostasis Ewa Kurzeja, Katarzyna Pawłowska-Góral, Marcin Burzyński, Karolina Bycina Subjective risk factors of unhealthy behaviors in a group of medical doctors Monika Bąk-Sosnowska, Sebastian Kołodziej, Krzysztof Gojdź, Violetta Skrzypulec-Plinta Evaluation of pressure pain threshold after external stabilizer application at masseurs Andrzej Milańczyk, Małgorzata Smoter, Michał Pelczarski, Ewa Demczuk-Włodarczyk, Adam Kawczyński Factors determining parents decision to follow their children s recommended vaccination schedule preliminary study Grażyna Cepuch, Agnieszka Gniadek, Anna Wyżga REVIEW PAPERS Environmental risk factors of burns in children review Agata Kawalec Influence of meteorological factors on human body Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas ANNOUNCEMENTS Children are our future let s protect their Environment and Health Współczesne wyzwania i problemy medycyny środowiskowej Instructions to Authors

6 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No Od Redaktora Artykuł redakcyjny omawia treściwie zastosowanie nanocząsteczek srebra w wyrobach przemysłowych, w energetyce, elektronice, medycynie, biotechnologii. Nanocząsteczki srebra działają na żywe organizmy, także na organizm ludzki, co potwierdzono w badaniach eksperymentalnych mogą wnikać do ustroju drogą wziewną, przez przewód pokarmowy, uszkodzoną skórę, narządy rodne u kobiet stosujących kosmetyki do higieny osobistej, a także są czynnikiem narażenia zawodowego. Należy się spodziewać, że w najbliższych latach nadal rozwinie się nauka o wielorakim znaczeniu nanocząsteczek srebra, jak również o skutkach niepożądanych, w tym także środowiskowych. W badaniach eksperymentalnych oceniono wpływ fluoru na hodowlę oraz homeostazę komórek zwierzęcych obecność jonów fluorkowych hamuje inhibicję wzrostu hodowli fibroblastów, obniżenie syntezy ATP oraz zmniejszenie wytwarzania tlenku azotu. Wyniki tego badania są przyczynkiem do opisu metabolizmu w warunkach żywieniowego niedoboru fluoru. Kolejna publikacja jest statystycznie opracowanym studium przedstawiającym ryzyko zachowań antyzdrowotnych lekarzy, które wywierają negatywny wpływ na postawy pacjentów wobec profilaktyki zdrowotnej i leczenia. Zbadano 523 lekarzy medycyny i takie zachowania stwierdzono niestety u 27% osób z badanej grupy. Autorzy wymieniają również czynniki prozdrowotne oraz postulują wzmożenie działań prozdrowotnych w tym specyficznym środowisku, do jakiego należą lekarze. Fizjoterapeuci (masażyści) są zawodowo narażeni na przeciążenie mięśni biorących udział w czynności masażu, co wyraża się wzmożeniem wrażliwości na ból, szczególnie okolicy kręgosłupa. Po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego Exonik V.2 przedstawiono wstępne wyniki badania progu wrażliwości mięśnia na ból u masażystów. Uzyskane wyniki uzasadniają rutynowe zastosowanie zewnętrznego stabilizatora pneumatycznego u masażystów jako narzędzia zmniejszającego bolesność mięśniową. W ostatnich latach, również w Polsce, obserwuje się tak zwane ruchy antyszczepionkowe, co stanowi utrudnienie dla immunizacji dzieci i może mieć szkodliwy wpływ na zdrowie poszczególnych dzieci oraz na zdrowotność społeczeństwa. Na podstawie badania ankietowego wykazano, że decyzje rodziców co do wykonania szczepień u dzieci, w tym także szczepień zalecanych, mają różne uzasadnienie, m.in. decydujące znaczenie ma informacja internetowa lub rozmowy z pielęgniarkami negatywna decyzja jest często spowodowana wysokim kosztem szczepionki zalecanej, ale nie refundowanej. Innym poważnym problemem środowiskowym zajmuje się praca na temat oparzeń u dzieci. Wymienia się czynniki ryzyka sprzyjające temu zagrożeniu, szczególnie u dzieci powyżej 5 roku życia dopuszczonych do poruszania się w pobliżu niebezpiecznych urządzeń i w wyniku braku opieki ( dziecko zaniedbane ). Zasadnicze znaczenie ma profilaktyka i uświadomienie opiekunów na temat tego ryzyka środowiskowego. Poglądowa praca zamykająca niniejsze wydanie dotyczy bardzo aktualnego zagadnienia zmian klimatu przedstawia mechanizm oddziaływania na organizm człowieka wysokich i niskich temperatur środowiska, aż do stanów zagrażających życiu, a także zawiera opis skutków zdrowotnych wywołanych znacznymi zmianami dobowymi ciśnienia atmosferycznego. Praca ma również znaczenie praktyczne jako materiał dydaktyczny dla celów ostrzegania ludności przed falą mrozów lub upałów i działań profilaktyczno-środowiskowych. Redaktor Naczelny Prof. dr hab. n. med. Zbigniew Rudkowski

7

8 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3, Nanocząstki srebra zastosowanie i zagrożenie dla zdrowia i środowiska Silver nanoparticles applications and the impact on health and the environment Henryka Langauer-Lewowicka 1 (a, b, d), Krystyna Pawlas 2 (c) 1 Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Dyrektor: prof. nadzw. dr hab. Leszek Wieczorek 2 Katedra i Zakład Higieny Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, Kierownik: prof. dr hab. n. med. K. Pawlas (a) koncepcja (b) opracowanie tekstu (c) zebranie piśmiennictwa (d) merytoryczny nadzór nad ostateczną wersją artykułu Prof. Henryka Langauer-Lewowicka Prof. Krystyna Pawlas STRESZCZENIE Artykuł omawia rosnące stale zastosowanie i prawdopodobieństwo szkodliwego wpływu nanocząstek srebra na człowieka i środowisko. Nanokompozyty srebra są obecnie najczęściej wykorzystywane w wyrobach przemysłowych. Znajdują zastosowanie w energetyce, elektronice, medycynie, biotechnologii. Mało natomiast wiadomo zarówno o ich toksyczności jak i mechanizmach niepożądanego działania. Aktualnie szeroko dyskutuje się na temat ryzyka związanego z obecnością nanocząstek srebra w środowisku. Słowa kluczowe: nanocząstki srebra zastosowanie, niepożądane działanie SUMMARY This paper presents information on the growing application and possible impacts of nanosilverparticles on human health and environment. Silver nanoparticles are the most frequent commercialized nanomaterial. They are used in a number of strategic areas including energy, electronics, medicine and biotechnology. Currently little is known about the toxicity of silver nanoparticles or about the mechanism of adverse effect. The potential risk associated with the application of engineered silver nanoparticles have been videly delated in recent years. Key words: silvernanoparticles application, adverse effect WPROWADZENIE Metaliczne srebro w starożytności służyło do wyrobu monet, biżuterii, naczyń do przechowywania wody i wina. Już w czasach Hipokratesa znane było jego bakteriobójcze działanie (sproszkowanym srebrem leczono owrzodzenia). W 1884 r. pojawiła się udokumentowana wzmianka o zastosowaniu azotanu srebra przez niemieckiego położnika C. F. Crede do leczenia gonokokowego zapalenia oczu u niemowląt [1]. Preparatami srebra (Ag) leczono kiłę, zapalenie migdałków [2]. Efektem ubocznym tej terapii było szare zabarwienie skóry oraz oczu, rzadko dochodziło do uszkodzenia wątroby [3]. Stosowanie preparatów srebra trwało przez stulecia aż do ery antybiotyków. Nadesłano: Zatwierdzono do druku: Niniejszy materiał jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 PL. Pełne postanowienia tej licencji są dostępne pod:

9 8 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Henryka Langauer-Lewowicka, Krystyna Pawlas: Nanocząstki srebra Uzyskanie w XX w. celowo projektowanych nanocząstek srebra (tzw. inżynieryjnych, Ag-n) znacznie poszerzyło możliwości zastosowania srebra, w postaci nanokompozytów nie tylko w medycynie, ale również w innych dziedzinach. Ze względu na posiadane właściwości, zwłaszcza optyczne, elektryczne czy termiczne, Ag-n stanowią atrakcyjny materiał dla wielu branż przemysłowych, m.in. dla optoelektroniki, biotechnologii, przemysłu tekstylnego. Spośród wszystkich innych nanocząstek inżynieryjnych, Ag-n są najbardziej rozpowszechnionym materiałem [4]. Wg danych z 2009 r., na 300 wyrobów użytkowych, 30% zawiera nanokompozyty Ag. Światowa produkcja Ag-n stale wzrasta. W 1964 r. kształtowała się na poziomie 7,7 mln kg, w 2000 r. wzrosła do 15,5 mln kg [4]. Uprzednio (lata 80. XX w.) sektor fotograficzny konsumował 26% całorocznej produkcji, obecnie zapotrzebowanie znacznie spadło, natomiast stale wzrasta w innych branżach, m.in. w przemysłach chemicznym, tekstylnym, farmaceutycznym. Według danych z 2006 r. liczbę produktów z nanokompozytami szacowano na Prognozowany jest dalszy wzrost w latach [5]. W 2013 r. 70% nanokompozytów Ag znalazło zastosowanie w medycynie i przemyśle kosmetycznym, pozostałe 30% w innych technologiach [6]. Dzięki bakteriobójczym i grzybobójczym właściwościom kompozyty Ag-n stanowią jeden ze składników preparatów stosowanych w leczeniu owrzodzeń oparzeniowych i pourazowych, cukrzycowych oraz innego pochodzenia zmian troficznych, w szczególności zakaźnych. Wykorzystywane są również do produkcji implantów zewnętrznych i wewnętrznych, m.in. zastawek serca, stentów, igieł do akupunktury, cewników urologicznych i naczyniowych, rurek intubacyjnych, urządzeń do drenażu płynu mózgowo-rdzeniowego, plomb dentystycznych, cementu kostnego [7 9]. Znaczenie nanokompozytów srebra w medycynie znacznie wzrosło ostatnio ze względu na coraz częściej występującą oporność bakterii na antybiotyki. W fazie przedklinicznej prowadzone są badania dotyczące efektywności nanokrystalicznego srebra w leczeniu nie gojących się ran i oparzeń oraz zapalenia pęcherza moczowego [7]. Przemysł kosmetyczny wykorzystuje nanokompozyty Ag w wyrobach dla poprawy ich bioprzyswajalności i zwiększenia skuteczności. Uważa się, że w przyszłości powinny zastąpić dodawane do kosmetyków syntetyczne środki konserwujące. Nanokompozyty Ag są obecne w materiałach tekstylnych (ubrania, śpiwory, odzież sportowa, skarpetki), w niektórych farbach (m.in. do powlekania ścian), w detergentach, materiałach wybuchowych, zabawkach, cemencie, aseptycznych opakowaniach produktów żywnościowych. Wykorzystywane są również do neutralizacji toksyn, m.in. chlorowcopochodnych węglowodorów, które pod wpływem Ag-n ulegają rozkładowi, tworząc chlorki metalu i amorficzny węgiel. Dzięki tym właściwościom służą do produkcji filtrów oczyszczających wodę pitną. Jeden filtr może oczyścić ok. 600 l wody [10]. Nanokompozyty zawarte są również w wielu elektrycznych urządzeniach domowego użytkowania (naczynia, agregaty pralnicze, lodówki). Preparaty zawierające Ag-n mają zastosowanie do dezynfekcji basenów kąpielowych, urządzeń klimatyzacyjnych. Rolnictwo wykorzystuje Ag-n w charakterze stymulatora wzrostu roślin [11, 12]. Według danych z 2009 r. większość wyrobów zawierających Ag-n produkowana jest w krajach azjatyckich oraz w USA [13]. WPŁYW NANOCZĄSTEK SREBRA NA żywe ORGANIZMY Szybki rozwój nanotechnologii umożliwił inkorporowanie nanokompozytów srebra do wielu wyrobów użytkowych. Realne prawdopodobieństwo ich niepożądanego działania na żywe organizmy stanowi obecnie przedmiot zainteresowania biologów, toksykologów i ekologów. Posiadane dotychczas informacje oparte są prawie wyłącznie na badaniach wykonywanych in vitro oraz in vivo. Większość eksperymentów prowadzono na gryzoniach, bakteriach, wirusach, algach, słodkowodnej rybie akwariowej Danio Rerio [14 17]. Rzadziej wykorzystywano hodowle tkanek ludzkich i zwierzęcych. Uzyskane wyniki wskazują jednoznacznie na niepożądane konsekwencje nie tylko dla środowiska, ale również na duże prawdopodobieństwo ujemnego wpływu na człowieka [18,19]. Zarówno podczas laboratoryjnego uzyskiwania nanocząstek Ag, jak i w procesach technologicznych z udziałem nanokompozytów oraz użytkowania wyrobów z ich zawartością, dochodzi do emisji Ag-n do środowiska naturalnego (powietrze, woda, gleba). Efekt niepożądanego działania zależy głównie od wielkości nanocząstki, jej powierzchni i zdolności uwalniania jonów srebra [20, 21]. Mechanizm toksycznego działania Ag-n stanowi treść licznych doniesień. Autorzy zgodni są co do tego, że główną rolę gra stres oksydacyjny, wynikający z tworzenia się wolnych rodników tlenowych, natomiast sprawą nie do końca wyjaśnioną pozostają przyczyny tego zjawiska [6, 8, 21 23].

10 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Henryka Langauer-Lewowicka, Krystyna Pawlas: Nanocząstki srebra 9 Ekotoksyczność Ag-n stwierdza się w odniesieniu do wirusów, grzybów, skorupiaków, roślin, ssaków oraz bakterii zarówno z grupy tlenowców jak i beztlenowców. Cytotoksyczne działanie polega na interakcji jonów Ag z grupą sulfhydrylową oraz innymi enzymami i białkami. Dochodzi do zaburzenia podstawowych procesów komórkowych, m.in. oddychania, ucieczki potasu w wyniku naruszenia przepuszczalności błony komórkowej, co w konsekwencji może prowadzić do apoptozy [11, 22]. Ag-n wywierają działanie toksyczne na struktury ośrodkowego układu nerwowego. Mogą przechodzić przez barierę hematoencefaliczną, osiągając motoneurony rdzenia kręgowego, pnia mózgu, móżdżku [19]. W eksperymencie prowadzonym na szczurach obserwowano gromadzenie się Ag w opuszce węchowej (Bulbus Olfactorius), skąd na drodze przepływu aksonalnego mogą przemieszczać się do innych obszarów mózgowia [2]. Srebro wnika bardzo szybko do komórek ośrodkowego układu nerwowego, co pozwoliło Camillo Golgi na opracowanie metodyki barwienia srebrem preparatów tych komórek, za co wraz z Santiago Ramón y Cajal uhonorowano obu w 1906 r. nagrodą Nobla [2]. W doświadczeniu na ludzkich liniach komórkowych potwierdzony został zarówno cytotoksyczny jak i genotoksyczny efekt działania Ag-n. Genotoksyczność nanocząstek srebra stanowi temat wielu doniesień opartych na badaniach in vivo oraz in vitro. Poszczególni autorzy stosowali różne stężenia nanocząstek, różniących się rozmiarami, z tego względu uzyskane wyniki trudne są do porównania. Demir E.R. uważa, że stwierdzone uszkodzenia DNA (model Drosophila) sygnalizuje wzrost prawdopodobieństwa obniżonej płodności oraz kancerogenezy [24]. Według obserwacji Lee K.J. u ryby akwariowej Danio Rerio, nanocząstki o rozmiarach 12 nm wywoływały uszkodzenie wczesnego rozwoju embriona [16]. Podobne wyniki uzyskał Asharoni P.V. [25]. Hackenberg S. oceniał genotoksyczność, cytotoksyczność oraz aktywność migracji komórkowej na modelu ludzkiej tkanki tłuszczowej. Niepożądane zmiany występowały wyłącznie pod wpływem dużych stężeń [4]. Marambio J.C. w badaniach na ludzkich komórkach stwierdził również genotoksyczne działanie Ag-n [11]. Wraz z rozwojem nanotechnologii wzrasta corocznie liczba patentów na wyroby z udziałem nanokompozytów, ukazuje się coraz więcej publikacji, omawiających wpływ Ag-n na środowisko, jak również sugerujących zagrożenia dla populacji generalnej [2]. WPŁYW NANOCZĄSTEK SREBRA NA ORGANIZM CZŁOWIEKA Ag-n mogą wnikać do ustroju drogą wziewną, przez przewód pokarmowy, uszkodzoną skórę, narządy rodne u kobiet stosujących kosmetyki do higieny osobistej. Dotąd nie ma pewności, czy przedostają się przez barierę krew-mózg. Nie można jednak wykluczyć tej drogi, mając na uwadze eksperymenty wskazujące na zaburzenia wczesnego rozwoju embrionalnego oraz występowanie malformacji rozwojowych u ryb [8, 16]. Największe ryzyko stanowi droga wziewna. Ag-n z drzewa oskrzelowego przenikają do krwioobiegu i na tej drodze do narządów wewnętrznych. Bezpośrednio mogą uszkadzać śluzówkę nosa, a nawet wywoływać zapalenie płuc [13]. Przez przewód pokarmowy wchłaniane są głównie z opakowań produktów spożywczych, żywności i jej suplementów oraz z wody. Dobowy pobór drogą pokarmową szacuje się na µg 1 [13]. Według WHO stężenie 0,1 mg/l wody pitnej uznaje się za dopuszczalne, a dla żywności przyjęto wartość 0,05 mg/kg. Nanocząstki z krwi drogą vena portae osiągają wątrobę. Przypuszcza się, że na drodze działania enzymów wątrobowych bądź na zasadzie innych mechanizmów, możliwa jest interakcja z metalotioneiną [13]. W eksperymencie in vivo uzyskano wzrost poziomów transaminaz wątrobowych (ALAT, AsPAT), spadek erytrocytów, produkcji interferonu, interleukiny, powiększenie wątroby i śledziony. Foldberg uważa, że brakuje nam wiarygodnych danych na temat biotransformacji Ag-n w organizmie człowieka [21]. Przypuszczano, że Ag-n mogą działać alergizująco, ale zdaniem Schäfer mamy zbyt mało podstaw, aby nazwać je alergenami [22]. Podejrzewano je również o udział w rozwoju amyloidozy, co dotychczas nie znalazło potwierdzenia [2]. Wydalanie Ag-n odbywa się głównie przez nerki, czego dowodem jest obecność srebra w moczu chorych z owrzodzeniami, leczonych preparatami zawierającymi Ag-n [26]. Obecność Ag w kale świadczy o wydalaniu z żółcią. Wydalania z potem i śliną dotychczas nie badano [13]. NARAżENIE ZAWODOWE Niewielu autorów omawia prawdopodobieństwo niepożądanego wpływu na zdrowie projektowanych nanocząstek srebra, w wyniku narażenia zawodowego [27 29]. Największe zagrożenia mogą występować w laboratoriach naukowych zajmujących się

11 10 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Henryka Langauer-Lewowicka, Krystyna Pawlas: Nanocząstki srebra nanoproblematyką, jak również przy obsłudze procesów technologicznych z udziałem nanokompozytów. Inhalacyjne wchłanianie Ag-n występuje podczas szlifowania, wiercenia, cięcia, czyszczenia, remontów nanomateriałów i urządzeń zawierających nanokompozyty. Na plenarnej sesji zorganizowanej w 2006 r. przez Scientific Committee on Emerging on Newly Idetified Health Risk, przedstawione zostały wyniki oceny stanu zdrowia 27 pracowników zawodowo narażonych na Ag-n. Mikroskopia elektronowa nie ujawniła u nich żadnych zmian w skórze. U 29% występowały depozyty Ag w gałce ocznej, u wszystkich Ag obecne było we krwi, włosach oraz w kale, natomiast u nikogo nie stwierdzono żadnych zmian chorobowych [28]. Dla zdefiniowania wpływu na zdrowie szkodliwości zawodowej konieczne jest, oprócz oceny lekarskiej, posiadanie informacji o stężeniu/natężeniu danego czynnika na stanowisku pracy. W odniesieniu do nanocząstek jest to utrudnione. Nie ma bowiem znormalizowanych, ogólnie przyjętych metod poboru próbek powietrza na obecność nanocząstek. Z tego względu różnice pomiarów mogą sięgać nawet 20% [27], co oznacza, że ujemny wynik nie stanowi potwierdzenia braku obecności nanocząstek. Natomiast zidentyfikowanie ich obecności nasuwa pytanie odnośnie liczby nanocząstek wchłoniętych przez organizm pracownika. Na razie nie potrafimy dać na to odpowiedzi. Dla stężeń nanocząstek srebra nie ma ustalonego normatywu higienicznego na stanowiskach pracy. Dla metalicznego srebra oraz jego soli w Szwajcarii i w Niemczech przyjęto, że stężenia poniżej 0,01 mg/m 3 nie wywołują szarego zabarwienia skóry (argyrii). Noszenie maseczek ochronnych mogłoby przyczynić się do zmniejszenia wchłaniania drogą wziewną [30]. Zajmujący się nanoproblemtyką podkreślają niepełne rozeznanie w odniesieniu do wielu aspektów związanych m.in. z kinetyką, mechanizmem działania czy niepożądanycm wpływem na organizmy nanocząstek srebra. Brakuje informacji o obecności Ag-n w poszczególnych wyrobach przemysłowych, jak również o ewentualnej ich emisji. Nie zidentyfikowano dotąd markerów niepożądanego działania na organizmy. Brakuje badań dotyczących oporności na ich działanie [2, 13, 22]. Dla umożliwienia wiarygodnej oceny zagrożenia zdrowia, najpilniejszym zadaniem jest opracowanie znormalizowanych, ogólnie przyjętych metod poboru próbek na obecność Ag-n. Przewiduje się, że w najbliższej przyszłości obecność Ag-n w produktach będzie regulowana w skali globu. Zarówno w USA jak i w Europie prowadzone są działanie zmierzające do ustalenia normatywów higienicznych [6], m.in. przez US Federal Insecticide, Fungicide and Rodenticide Biocides Regulation, European Cosmetics Regulation, European Food Safety Authority oraz przez Światową Organizację Zdrowia [22, 31]. PIŚMIENNICTWO 1. Russel A.D., Hugo W.B.: Antimicrobial activity and action of silver. Prog Med Chem 1994; 31: Schluesener J.K., Herman J.: Nanosilver: application and novel aspects of toxicology. Arch Toxicol 2013; 87: Van de Voorde, Nijsten K., Schelfhout T., Moorkens K. et al.: Long-term use of silver containing nose-drops resulting in systemic argyria. Acta Clin Belg 2005; 60: Hackenberg S., Scherzed A., Kessler M. et al.: Silver nanoparticles: Evaluation on DNA damage, toxicity and functional impairment in human mesenchymal stem cells. Toxicology Letters 2011; 201: Maynard A.D.: Nanotechnology: A Research Strategy for Adresing Risk. Woodrow Wilson International Center for Scholars, Washington D.C Noguerira P.F.M., Paino L.M.M., Zucolotto V.: Nanosilver: Properties, Applications and Impacts on Health and Environment. Vigilancia Sanitaria en Debate 2013; 1(4): Chaloupka K., Malam Y., Seifalian M.: Nanosilver as a new generation of nanoproduct in biomedical applications. Trends in Biotechnology 2010; 28: Ahamed M., Alsalhi S., Siddiqui M.R.J.: Silver nanoparticle applications and human health. Clinica Chimica Acta 2010; 411: Chen X., Schluesener H.J.: Nanosilver: A nanoproduct in medical application. Toxicol Lett 2008; 76: Snopczyński T., Góralczyk K., Czaja K. i wsp.: Nanotechnologia możliwości zagrożenia. Rocznik PZH 2009; 60(2): Marambio-Jones G., Hosek E.M.V.: A review of the antibacterial effects of silver nanomaterials and potential implication for humans health and the environment. J Nanopart R 2010; 12: Dimkpa C.O., Calder A., Gajjar P. et al.: Interaction of silver nanoparticles with environmentally beneficial bacterium Psedomonas chloraphis. J Hazardous Metarials 2011; 188: Wijnhoven S.W.P., Peijnenburg W.J.G.M., Herberts C.A. et al.: Nano-silver a review of available data and knowledge gaps in human and environmental risk assessment. Nanotoxicology 2009; 3(2): Ji J.H., Jung J.H., Kim S.S. et al.: Twenty-eight-day inhalation toxicity study of silver nanoparticles in Sprague-Dawley rats. Inhal Toxicol 2007; 19: Lankveld D.P.K., Oomen A.G., Krystek P. et al.: The kinetics of the tissue distribution of silver nanoparticles of different sizes. Biomaterials 2010; 31: Lee K.J., Nallathamby P.D., Browning L.M. et al.: In vivo imaging transport and biocompatibility of single silver nanoparticles in early development of zebrafish embryos. Am Chem Soc 2007; 1(2): Stebounova L., Adamcakova-Dodd A., Kim J.S. et al.:nanosilver induces minimal lung toxicity or inflammation in

12 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Henryka Langauer-Lewowicka, Krystyna Pawlas: Nanocząstki srebra 11 a subacute murina inhalation model. Particle and Fibre Toxicology 2011; 8: 5, Park J., Lim D.H., Lim H.J. et al.: Size dependent Macrophage Responsens and Toxicological Effects of Ag nanoparticles. Chem Commun 2011; 47: Panyala N.R., Pena-Mendez M.P., Havel J.: Silver or silver nanoparticles: a hazardous threat to the environment and human health. J Appl Biomed 2008; 6: Park Margriet V.D.Z., Neigh A.M., Vermeulen J.P. et al.: The effect of particle size on the cytotoxicity, inflammation, developmental toxicity and genotoxicity of silver nanoparticles. Biomaterials 2011; 32: Foldbjerg R., Autrub H.: Mechanisms of Silver Nanoparticles Toxicity. Arch Bas App Med 2013; 1: Schäfer B., vom Brocke J., Epp A. et al.: State of the art in human risk assessment of silver compounds in consumer products: a conference report on silver and nanosilver held at the BJR in Arch Toxicol DOI: 10, 1007/ Singh R.P., Ramarao P.: Cellular uptake, intracellulare trafficking and cytotoxicity of silver nanoparticles. Toxicology Letters 2012; 213: Demir Es Ref., Vales G., Kaya B. et al.: Genotoxic analysis of silver nanoparticles in Drosophilia. Nanotoxicol 2011; 5(3): Asharani P.V., Lianwu Y.J., Valiyaveettil S.: Comparison of the silver, gold and platinum nanoparticles in developing zebrafish embryos. Nanotoxicol 2011; 5(1): Trop M., Nowak M., Rodl S. et al.: Silver coated dressing acticoat caused raised liver enzymes and argyria like symptoms in burn patients. J Trauma Injury Infect Crit Care 2006; 60: Jankowska E., Łukaszewska J.: Potencjalne narażenie na nanocząstki srebra podczas rozpylania preparatu do czyszczenia klimatyzacji. Medycyna Pracy 2013; 64(1): Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks (SCENIHR). Modified Opinion (after public consultation) on adopted by the SCENIHR during the 10th plenary meeting of 10 March 2006 after public consultation. 29. Vincent J.H., Clement C.F.: Ultrafine particles in workplace atmospheres. Phil Trans R Soc Lond A 2000; 358: Hilleman L., Helmke G., Ahlert B. et al.: Examination of respiratory protection masks by microorganism-equivalenceaerosols. Gefährstoffe Reinhalt Luft 2006; 66: WHO Guidelines for Drinking Water-Quality 2004 Third Edition. Adres do korespondencji: Prof. dr hab. n. med. Henryka Langauer-Lewowicka Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego ul. Kościelna 13, Sosnowiec tel sekretariat@ imp.sosnowiec.pl

13 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3, Wpływ czasu ekspozycji i stężenia fluoru na homeostazę komórek The effects of exposure time and fluorine concentration on cell homeostasis Ewa Kurzeja (a, c, e), Katarzyna Pawłowska-Góral (a, d, e), Marcin Burzyński (b, c, d), (b, c, d) Karolina Bycina Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej w Sosnowcu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Katedra i Zakład Żywności i Żywienia. Kierownik: dr hab. K. Pawłowska-Góral (a) koncepcja (b) zebranie materiału do badań (c) badania laboratoryjnej (d) statystyka (e) opracowanie tekstu i piśmiennictwa STRESZCZENIE Wstęp. Zawartość fluoru w żywności zależy od obecności jego związków w wodzie, glebie i powietrzu. Duża aktywność jonu fluorkowego i znaczne powinowactwo do metali dwuwartościowych, będących kofaktorami wielu enzymów, może powodować zmiany aktywności tych enzymów skutkujące m.in. zmianami stężenia ATP oraz powstawaniem wolnych rodników w komórce. Celem pracy była ocena wpływu fluoru na wzrost hodowli oraz homeostazę komórek. Materiał i metody. Badania prowadzono na fibroblastach izolowanych metodą eksplantów tkanki ze skóry pobranej z ogona i brzucha myszy, szczepu BALB/c. Fibroblasty hodowano z dodatkiem fluorku sodu o stężeniu końcowym: 0,03 mmol/l; 0,06 mmol/l i 0,12 mmol/l. Czas hodowli wynosił: 1, 3 i 6 dni. Wyznaczano wskaźnik wzrostu hodowli (N/N 0 ) oraz oznaczano stężenia: ATP i uwolnionego do pożywki, tlenku azotu. Wyniki przeliczano na komórek. Wyniki. Uzyskane wyniki wskazują, że obecność jonów fluorkowych powoduje inhibicję wzrostu hodowli fibroblastów, obniżenie syntezy ATP oraz zmniejszenie wytwarzania tlenku azotu(ii). Zmiany są zależne od stężenia fluorku i czasu trwania hodowli. Wnioski. Długotrwała ekspozycja nawet na niskie stężenia fluoru zaburza homeostazę komórek. Słowa kluczowe: fluor, adenozynotrifosforan (ATP), tlenek azotu, wskaźnik wzrostu hodowli SUMMARY Introduction. The fluorine content in food depends on the presence of its compounds in water, soil and air. Owing to the high activity of the fluoride ion and its significant affinity to divalent metals, which are co-factors of many enzymes, changes in the activity of these enzymes may take place, resulting, among other things, in ATP concentration changes and free radical generation. The aim of this work was to assess the effects of length of exposure and fluorine concentration on culture growth, fibroblast energy homeostasis and the production of nitric oxide. Material and methods. The research was conducted on fibroblasts isolated by means of mouse skin tissue explants from the tail and abdomen, BALB/c strain. The culture was bred with added sodium fluoride of final concentration of: 0.03 mmol/l; 0.06 mmol/l and 0.12 mmol/l. The culture growth time was: 1, 3 and 6 days. The culture growth indicator (N/N 0 ) was determined, as well as the ATP concentration and the amount of nitric oxide(ii) released into the medium. The results obtained were calculated for cells. Results. The highest values of the growth indicator, ATP concentration and nitric oxide were found in control cultures. The results obtained suggest that the presence of fluoride ions inhibits fibroblast culture growth, decreases ATP synthesis and lowers nitric oxide(ii) production. The changes depend on the concentration of fluoride and the time of cell culture cultivation. Conclusions. Long-term exposure even to low fluoride concentrations disturbs cell homeostasis. Key words: fluoride, adenosine triphosphate (ATP), nitric oxide, values of cell growth Nadesłano: Zatwierdzono do druku: Niniejszy materiał jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 PL. Pełne postanowienia tej licencji są dostępne pod:

14 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Ewa Kurzeja i wsp.: Wpływ czasu ekspozycji i stężenia fluoru na homeostazę komórek 13 WSTĘP Fluor należy do substancji, których toksyczność poddawana jest licznym badaniom, ponieważ różnica pomiędzy dawką toksyczną a terapeutyczną jest niewielka [1]. Fluor jest wszechobecny, gdyż stanowi zanieczyszczenie środowiskowe, a także występuje w pożywieniu, wodach wysoko mineralizowanych i preparatach stomatologicznych; jest również składnikiem leków. W pastach do mycia zębów i płynach do płukania jamy ustnej zawartość fluoru wynosi od 1000 do ppm [2]. Normy spożycia fluoru zostały ustalone na poziomie wystarczającego spożycia (AI Adequate Intake) dla wszystkich grup ludności. Zgodnie z obowiązującymi normami dla populacji polskiej AI na dobę dla fluoru wynosi: 3 mg dla kobiet i 4 mg dla mężczyzn od 19 r.ż., oraz nie przekracza 2 mg dla dzieci do 12 r.ż. [3]. Spośród produktów spożywczych dobrym źródłem fluoru są: herbata, produkty zbożowe, sery podpuszczkowe i ryby morskie. Zawartość fluoru w żywności zależy od obecności jego związków w wodzie, glebie i powietrzu [4]. I tak zawartość fluoru w herbacie jest bardzo różna, zależna od miejsca uprawy, gatunku herbaty oraz sposobu jej parzenia [5]. W niektórych regionach Indii i Chin, gdzie uprawiany jest krzew herbaciany obserwuje się naturalną wysoką zawartość fluorków w wodach podziemnych i gruntowych [6]. Fluor niewątpliwie pełni istotną rolę w profilaktyce próchnicy zębów lecz z uwagi na wąski margines bezpieczeństwa powinien być stosowany z rozwagą, gdyż jego nadmiar skutkuje wystąpieniem fluorozy kości i zębów. Wiele badań potwierdziło udział fluoru w procesach wolnorodnikowych [7]. Z uwagi na dużą aktywność jonu fluorkowego i znaczne powinowactwo do metali dwuwartościowych, które są kofaktorami wielu enzymów, możliwa jest zmiana aktywności tych enzymów skutkująca m.in. zmianami stężenia ATP oraz powstawaniem wolnych rodników. Celem pracy było przeprowadzenie badań polegających na ocenie wpływu jonów fluorkowych w stężeniach nie przekraczających wartości uznanych za szkodliwe dla zdrowia, na wzrost hodowli fibroblastów, ich stan metaboliczny oraz zdolność do wytwarzania tlenku azotu. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono na fibroblastach izolowanych metodą eksplantów tkanki ze skóry pobranej z ogona i brzucha myszy, szczepu BALB/c. Zwierzęta pochodziły z hodowli prowadzonej przez Centrum Medycyny Doświadczalnej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego (zgoda Lokalnej Komisji Etycznej do Spraw Doświadczeń na Zwierzętach SUM). Fibroblasty hodowano w pożywce Dulbecco a DMEM z dodatkiem fluorku sodu o stężeniu końcowym: 0,03 mmol/l; 0,06 mmol/l i 0,12 mmol/l. Stężenia zostały dobrane tak, aby nie powodować wytrącenia trudno rozpuszczalnych fluorków wapnia i magnezu, oraz aby obserwowane zmiany wynikały jedynie z obecności jonów fluorkowych. Hodowle fibroblastów kontrolnych zawieszono w samej pożywce. Hodowle prowadzono przez 1, 3 i 6 dni, w inkubatorze firmy Heraeus, w temp. 37 C, atmosferze zawierającej 5% CO 2. Komórki wybarwiano 0,4% błękitem trypanu [8], zliczano przy pomocy licznika komórek CoutnessTM firmy Invitrogen. Wskaźnik wzrostu hodowli (N/N 0 ) wyznaczono jako iloraz liczby fibroblastów w 1 ml pożywki w dniu zakończenia (N) i w dniu założenia (N 0 ) hodowli. Stężenie ATP oznaczano w komórkach przy pomocy zestawu testów firmy Perkin-Elmer. Zasada oznaczenia polega na reakcji ATP z D-lucyferyną w obecności lucyferazy, której towarzyszy emisja światła [9]. Wytwarzanie tlenku azotu(ii) oznaczano poprzez spektrofotometryczny pomiar azotanów(iii), powstałych z NO i uwolnionych do medium hodowlanego. Oznaczenie wykonano z zastosowaniem odczynnika Griessa. Uzyskane wyniki przeliczano na 1x10 6 komórek i poddano opracowaniu statystycznemu. Obliczono wartości podstawowych parametrów opisowych: średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe. Wartości tych parametrów przedstawiono w tabelach. Następnie przy pomocy programu komputerowego STATISTI- CA 10.0 sprawdzono normalność uzyskanych wyników testem Shapiro-Wilka. Wyniki dotyczące grup kontrolnych i badanych porównano testem t-studenta dla prób zależnych. WYNIKI Liczba komórek martwych wybarwiających się błękitem trypanu w żadnej z badanych hodowli fibroblastów nie przekroczyła 10%. Obliczone wartości wskaźnika wzrostu komórek (N/N 0 ) przedstawiono w tabeli I. Jego wartość była odwrotnie proporcjonalna do stężenia NaF w pożywce; największe wartości stwierdzono w hodowlach kontrolnych. Po 1 i 3 dobie hodowli dla stężenia F1 stwierdzono nieistotny statystycznie (p>0,05) spadek wartości wskaźnika wzrostu odpowiednio o 3,6% i 10,9% w porównaniu do grupy kontrolnej. W 6 dniu hodowli zmiana wskaźnika wzrostu dla tego stężenia wynosiła 11,1%, przy p<0,05. Dla

15 14 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Ewa Kurzeja i wsp.: Wpływ czasu ekspozycji i stężenia fluoru na homeostazę komórek stężenia F2 wskaźnik wzrostu hodowli zmniejszał się od 14,2% do 18, 4% w odniesieniu do grupy kontrolnej i we wszystkich przypadkach zmiany te były istotne statystycznie (p < 0,05). Podobną zależność stwierdzono dla najwyższego stężenia F3, dla którego spadek wartości wskaźnika wzrostu był jeszcze bardziej nasilony i wynosił od 18,6% do 36,2%, przy p<0,05. Tabela I. Wartości wskaźnika wzrostu komórek (N/N 0 ) w hodowlach fibroblastów z NaF i hodowli kontrolnej Table I. Cell growth index (N/N 0 ) in fibroblast cultures with NaF and the control culture Czas hodowli 1 doba 3 doba 6 doba K 1,37±0,10 1,83±0,12 4,50±0,11 F1 1,32±0,12 1,63±0,13 4,00±0,14* F2 1,17±0,11* 1,57±0,10* 3,67±0,15* F3 1,03±0,13* 1,49±0,11* 2,87±0,13* K hodowla kontrolna (control culture) F1, F2, F3 hodowle z dodatkiem NaF [F1=0,03 mmol/l; F2= 0,06 mmol/l; F3= 0,12 mmol/l] (cultures with NaF [F1= 0,03 mmol/l; F2= 0,06 mmol/l; F3= 0,12 mmol/l]) * p<0,05 względem kontroli (p<0,05 against the control) W tabeli II zostały przedstawione średnie wartości stężenia ATP oznaczone w badanych hodowlach z dodatkiem NaF oraz hodowli kontrolnej. Dodatek jonów fluorkowych we wszystkich analizowanych układach spowodował obniżenie stężenia ATP. Dla najniższego stężenia F1, w 1 i 3 dniu hodowli zmiany wynosiły od 5,7% do 6,4% i nie były istotne statystycznie (p>0,05). Natomiast w 6 dniu trwania hodowli stężenie ATP, zmalało w odniesieniu do kontroli o 7,4% (p < 0,05). Istotny statystycznie (p<0,05) spadek stężenia ATP stwierdzono również w hodowlach o wyższym stężeniu fluoru (F2 i F3). W hodowlach tych stężenie malało odpowiednio: 8,7% i 9,9% po 1 dobie, 9,6% i 16,7% po 3 dobie oraz 11,9% i 18,7% w 6 dobie, przy p <0,05. Tabela II. Stężenie ATP [µmol/10 6 komórek] w hodowlach fibroblastów z NaF i hodowli kontrolnej Table II. ATP concentration [µmol/10 6 cells] in fibroblast cultures with NaF and the control culture Czas hodowli 1 doba 3 doba 6 doba K 3,34±0,11 4,36±0,16 9,89±0,09 F1 3,15±0,13 4,08±0,14 9,16±0,10* F2 3,05±0,10* 3,94±0,12* 8,71±0,12* F3 3,01±0,08* 3,63±0,13* 8,04±0,11* K hodowla kontrolna (control culture) F1, F2, F3 hodowle z dodatkiem NaF [F1=0,03 mmol/l; F2= 0,06 mmol/l; F3= 0,12 mmol/l] (cultures with NaF [F1= 0,03 mmol/l; F2= 0,06 mmol/l; F3= 0,12 mmol/l]) * p<0,05 względem kontroli (p<0,05 against the control) W tabeli III przedstawiono średnie stężenia azotanów(iii) oznaczone w medium fibroblastów prowadzonych z dodatkiem NaF i w hodowlach kontrolnych. Obecność NaF, bez wzglądu na zastosowane stężenie, spowodowała istotne statystycznie zmniejszenie wytwarzania NO. Zmiany te były proporcjonalne do wzrostu stężenia jonów F w medium hodowlanym. W 1 dniu hodowli zmiany stężenia tlenku azotu w odniesieniu do hodowli kontrolnej, były najmniejsze i wynosiły: 4,2%, 5,8% i 14,2%, odpowiednio dla: F1, F2 i F3 (p <0,05). W 3 dniu hodowli zmiany wynosiły od 4,5% dla najniższego stężenia fluorku (F1) do 15,4% dla stężenia najwyższego (F3), przy p<0,05. Największe zmiany stwierdzono w 6 dobie trwania hodowli: 10,1% dla F1, 14,0% dla F2 i 23,6% dla F3 (p <0,05). Tabela III.Stężenie azotanów (III) [µmol/10 6 komórek] w hodowlach fibroblastów z NaF i hodowli kontrolnej Table III. Nitrate (III) concentration [µmol/10 6 cells] in fibroblast cultures with NaF and the control culture Czas hodowli 1 doba 3 doba 6 doba K 11,03±0,17 10,61±0,22 10,44±0,21 F1 10,57±0,16* 10,13±0,20* 9,36±0,18* F2 10,39±0,18* 9,89±0,19* 8,98±0,16* F3 9,46±0,15* 8,98±0,18* 7,95±0,15* K hodowla kontrolna (control culture) F1, F2, F3 hodowle z dodatkiem NaF [F1=0,03 mmol/l; F2= 0,06 mmol/l; F3= 0,12 mmol/l] (cultures with NaF [F1= 0,03 mmol/l; F2= 0,06 mmol/l; F3= 0,12 mmol/l]) * p<0,05 względem kontroli (p<0,05 against the control) DYSKUSJA Badania toksykologiczne często prowadzi się w oparciu o modele in vivo lub in vitro. W pracach badawczych dotyczących oddziaływania jonów fluorkowych in vitro najczęściej wykorzystywano hodowle komórek tkanki łącznej, takie jak: osteoblasty, odontoblasty i fibroblasty [10, 11]. Wybór fibroblastów jako modelu badawczego wynika z łatwości ich izolacji, możliwości pozyskania dużej liczby komórek, a ponadto hodowle te charakteryzuje duża jednorodność, co korzystnie wpływa na powtarzalność wyników.

16 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Ewa Kurzeja i wsp.: Wpływ czasu ekspozycji i stężenia fluoru na homeostazę komórek 15 Istotnym problemem związanym z badaniami dotyczącymi oddziaływania jonów fluorkowych in vitro jest możliwość powstawania trudno rozpuszczalnych fluorków wapnia i magnezu oraz tworzenia jonów kompleksowych z metalami dwu- i trójwartościowymi (Al +3, Fe +3, Ca +2, Mg +2 ). Fakt ten umożliwia przyłączenie jonów F- do centrów aktywnych enzymów, zawierających te metale lub stwarza możliwość kompleksowania przez jony fluorkowe kationów metali obecnych w cytoplazmie komórki [12]. Z uwagi na bardzo niską wartość iloczynu rozpuszczalności dla CaF 2 i MgF 2, aby uniknąć konsekwencji niedoboru wapnia i magnezu w pożywce hodowlanej, w przeprowadzonym eksperymencie zastosowano takie stężenia jonów fluorkowych (po uwzględnieniu stężenia jonów wapnia i magnezu obecnych w pożywce), aby uzyskane wyniki umożliwiły ocenę oddziaływania jonów fluorkowych w warunkach niezmienionego stężenia jonów wapnia i magnezu. Zastosowane w pracy stężenia fluorków nie powodowały wyższej niż w hodowlach kontrolnych śmiertelności komórek. Jony fluorkowe wpływają na aktywność wielu enzymów związanych z procesami tworzenia energii m.in. enzymów biorących udział w metabolizmie węglowodanów oraz cyklu Krebsa [13]. W badaniach prowadzonych in vitro, uzyskane wyniki zależą od wielu czynników, m.in. od typu komórek przeznaczonych do badań, zastosowanego stężenia jonów fluorkowych oraz czasu trwania eksperymentu. Dogan i wsp. [14] wykazali brak efektów cytotoksycznych w odniesieniu do wszystkich rodzajów badanych komórek i przy stężeniu fluoru niższym niż 0,31 mmol/l. W badaniach na ludzkich fibroblastach Jeng i wsp. [15] wykazali, że stężenie F mniejsze od 2 mmol/l nie było toksyczne dla badanych komórek, natomiast wydłużenie czasu inkubacji, powodowało obniżenie stężenia ATP w komórkach i spadek syntezy białka. W przytoczonych pracach nie rozpatrywano jednak aspektu zmian stężeń jonów wapnia czy magnezu spowodowanych dodatkiem jonów fluorkowych w wysokich stężeniach. W przeprowadzonych przez nas badaniach zastosowano niskie stężenia fluoru (0,57 mg/l i 1,14 mg/l), które nie przekraczają wartości 1,5 mg F /l, uznanej za najwyższe dopuszczalne stężenie fluoru w wodzie przeznaczonej do spożycia lub celów gospodarczych [16]. Trzecie wybrane stężenie wynoszące 2,28 mg F /l jest wyższe od tej wartości, ale nie przekracza 5 mg/l, tj. wartości, której przekroczenie może stanowić zagrożenie dla zdrowia publicznego [17]. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, iż dodatek do pożywki fluorku sodu osłabia wzrost komórek. Zmiany dotyczą głównie dwóch wyższych stężeń F. Jednak przy najdłuższym czasie inkubacji, również najmniejsze stężenie fluoru powoduje osłabienie wzrostu fibroblastów. Istnieją doniesienia mówiące o hamującym wpływie fluoru na wzrost i żywotność komórek. Jony fluorkowe powodują również uszkodzenie materiału genetycznego, indukują stres oksydacyjny i aktywują mediatory apoptozy prowadząc do samobójczej śmierci komórki [18]. Zaobserwowany w naszych badaniach spadek syntezy ATP jest zależny od stężenia i czasu prowadzenia hodowli. Nawet najniższe stężenie fluoru, przy najdłuższym czasie inkubacji obniża syntezę ATP. Podobne wyniki uzyskali Gutowska i wsp. [19] badając ludzkie monocyty TH1. Tlenek azotu, będąc cząsteczką sygnałową pełni rolę w wielu procesach, zarówno fizjologicznych, jak i patologicznych. Wyniki badań przeprowadzonych in vivo wskazują na wzrost stężenia NO w narządach szczurów, po podaniu im dużych dawek fluorku sodu (np. 10,3 mg NaF/kg m.c., 20 mg NaF/kg m.c., 25 mg F /l) przez okres 4 lub 5 tygodni [20 22]. Uzyskane przez nas wyniki wykazały zmniejszenie uwalniania NO przez fibroblasty, w miarę wzrostu stężenia F w pożywce i wydłużeniem czasu inkubacji do 6 dni. Mechanizm oddziaływania jonów fluorkowych na wytwarzanie NO nie jest znany, a obserwowane obniżenie uwalniania tlenku azotu przypuszczalnie związane jest z inhibicją syntazy tlenku azotu (NOS) przez jony F. WNIOSKI Uzyskane wyniki wskazują, że obecność jonów fluorkowych w stężeniach nie przekraczających wartości stanowiących zagrożenie dla zdrowia powoduje inhibicję wzrostu hodowli, obniżenie syntezy ATP oraz zmniejszenie wytwarzania tlenku azotu(ii) w badanych hodowlach fibroblastów. Zmiany te są istotnie zależne od stężenia jonów fluorkowych i czasu trwania hodowli. Długotrwała ekspozycja na fluor, nawet przy najniższych jego stężeniach zmienia homeostazę komórek. Źródło finansowania: praca została sfinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. PIŚMIENNICTWO 1. Gazzano E., Bergandi L., Riganti C. i wsp.: Fluoride effects: the two faces of janus. Curr Med Chem 2010; 17(22):

17 16 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Ewa Kurzeja i wsp.: Wpływ czasu ekspozycji i stężenia fluoru na homeostazę komórek 2. Tenuta L.M., Cury J.A.: Fluoride: its role in dentistry. Braz Oral Res 2010; (24): Jarosz M. (red): Normy Żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. IŻŻ Warszawa 2012: Dhar V., Bhatnagar M.: Physiology and toxicity fluoride. Indian J Dent Res 2009; 20: Malinowska E., Inkielewicz I., Czarnowski W. i wsp.: Assessment of fluoride concentration and daily intake by human from tea and herbal infusions. Food Chem Toxicol 2008; (46): Wen D., Zhang F., Zhang E. i wsp.: Arsenic, fluoride and iodine in groundwater of China. Journal of Geochemical Exploration 2013; (135): Reddy G.B.: Fluoride toxicity and oxidative stress. Fluoride 2004; 37: Philips D.J.: Dye exclusion test for cell viability, in: tissue, culture, methods and application. Acad Press 1978; Kangas L., Gronroos M., Nieminen A.L.: Bioluminescence of cellular ATP: a new method for evaluating cytotoxic agents in vitro. Med Biol 1984; 62: Duan X., Xu H., Wang Y., Wang H., Li G., Jing L.: Expression of core-binding factor 1 and osteocalcin in fluoride-treated fibroblasts and osteoblasts. Journal of Trace Elements in Medicine and Biology 2014; 28: Hye-Jin L., Choong-Ho C.: Anti-inflammatory effects of bamboo salt and sodium fluoride in human gingival fibroblasts An in vitro study. Kaohsiung J Med Sci 2015; 31: Machoy Z.: Wpływ związków fluoru na łańcuch oddechowy. Bromat Chem Toksykol 1981; 24: Adamek E., Pawłowska-Góral K., Bober K.: Wpływ jonów fluorkowych na aktywność enzymów w badaniach in vitro i in vivo. Ann Acad Med Stetin 2005; 51: Dogan S., Gunay H., Leyhausen G., Geurtsen W.: Chemicalbiological interactions of NaF with three different cell lines and caries pathogen Streptococcus sobrinus. Clin Oral Investig 2002; 6: Jeng J.H., Heiseh C.C., Lan M.C., Chang S.k., Lin S.J., Hahn L.J., Kuo M.Y.: Cytotoxicity od sodium fluoride on human oral mucosal fibroblasts and its mechanisms. Cell Biol Toxicol 1998; 14: Jędra M., Urbanek-Karłowska B., Gawarska H., Sawilska- Rautenstrauch D.: Zawartość fluoru w napojach bezalkoholowych produkowanych w Polsce. Roczn. PZH 2006; 57: Commission Directive 2003/40/EC of 16 May 2003 establishing the list, concentration limits and labeling requirements for the constituents of natural mineral waters and the conditions for using ozone-enriched air for the treatment of natural mineral waters and the conditions for using ozoneenriched air for the treatment of natural mineral waters and spring waters. Off J European Union L 126/34, Lee J.H., Jung J.Y., Jeong Y.J., i wsp.: Involvement of both mitochondrial- and death receptor-dependent apoptotic pathways regulated by Bcl-2 family in sodium fluoride-induced apoptosis of the human gingival fibroblasts. Toxicology 2008; 243(3): Gutowska I., Baranowsla-Bosiacka I., Baskiewicz M. i wsp.: Fluoride as a pro-inflammatory factor and inhibitor of ATP bioavailability in differentiated human TH1 monocytic cells. Toxicol Lett 2010; 196: Hassan H.A., Abdel-Aziz A.F.: Evaluation of free radical-scavenging and anti-oxidant properties of black berry against fluoride toxicity in rats. Food Chem Toxicol 2010; 48: Inkielewicz-Stępniak I., Czarnowski W.: Oxidative stress parameters in rats exposed to fluoride and caffeine. Food Chem Toxicol 2010; 48: Pal S., Sarkar Ch.: Protective effect of resveratrol on fluoride induced alteration in protein and nucleic acid metabolism, DNA damage and biogenic amines in rat brain. Environ Toxicol Pharmacol 2014; 38: Adres do korespondencji: dr Ewa Kurzeja Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej w Sosnowcu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Katedra i Zakład Żywności i Żywienia Sosnowiec, ul. Jedności 8 tel ekurzeja@sum.edu.pl

18 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3, Podmiotowe czynniki ryzyka zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy medycyny Subjective risk factors of unhealthy behaviors in a group of medical doctors Monika Bąk-Sosnowska 1 (a, b), Sebastian Kołodziej 2 (a, c), Krzysztof Gojdź 2 (c), Violetta Skrzypulec-Plinta 3 (d) 1 Zakład Psychologii, Katedra Filozofii i Nauk Humanistycznych, Wydział Nauk o Zdrowiu w Katowicach, Śląski Uniwersytet Medyczny. Kierownik: dr n. hum. M. Bąk-Sosnowska 2 Dr Krzysztof Gojdź Clinic. Dyrektor: dr n. med. K. Gojdź 3 Katedra Zdrowia Kobiety, Wydział Nauk o Zdrowiu w Katowicach, Śląski Uniwersytet Medyczny. Kierownik: prof. dr hab. n. med. V. Skrzypulec-Plinta (a) autorstwo koncepcji badania (b) autorstwo artykułu (c) zbieranie danych (d) analiza statystyczna danych STRESZCZENIE Wstęp. Zachowania antyzdrowotne prezentowane przez lekarzy wywierają negatywny wpływ na postawy pacjentów wobec profilaktyki zdrowia i leczenia. Celem badania było określenie podmiotowych czynników ryzyka zachowań antyzdrowotnych wśród lekarzy. Materiał i metody. Zbadano 523 czynnych lekarzy medycyny. Średni wiek badanych wynosił 49,16 ± 13,56 lat, średni staż pracy 23,68 ± 13,77 lat. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego i następujące narzędzia badawcze: Inwentarz Zachowań Zdrowotnych (IZZ), Lista Kryteriów Zdrowia (LKZ), Inwentarz Radzenia Sobie ze Stresem (Mini-Cope), Test Orientacji Życiowej (SOC-29). Wyniki. Przewagę zachowań antyzdrowotnych stwierdzono u 27,34% grupy badanej. Na podstawie analizy wieloczynnikowej metodą regresji logistycznej wykazano, że ryzyko wystąpienia zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy rośnie: o 3,2% z każdym wcześniejszym rokiem od ukończenia specjalizacji (p < 0,01), o 2,6% wraz ze zmniejszeniem się o każdy punkt wyniku ogólnego na skali poczucia koherencji SOC-29 (p<0,001), o 14,4% wraz ze zmniejszeniem się o każdy punkt wyniku na skali aktywnego radzenia sobie Mini-COPE (p <0,01). Wnioski. 1. Ryzyko zachowań antyzdrowotnych wśród lekarzy wzrasta pod wpływem następujących czynników: obniżona umiejętność aktywnego radzenia sobie ze stresem, krótszy czas od ukończenia specjalizacji, niższe poczucie koherencji. 2. W trakcie studiów medycznych należy stwarzać warunki sprzyjające poczuciu koherencji studentów oraz wzmacniać ich aktywność i postrzeganie zdrowia w kategoriach procesu. Słowa kluczowe: zachowania antyzdrowotne, lekarze, zdrowie, zachowania zdrowotne ABSTRACT Introduction. Unhealthy behaviors displayed by doctors impact negatively on the attitude of patients towards illness prevention and treatment. The aim of the study was to identify risk factors of unhealthy behaviors among physicians. Material and methods. 523 active medical doctors were examined. The mean age was 49.16±13.56 yrs., average professional experience was 23.68±13.77 yrs. We used the method of diagnostic survey and following research tools: Health Behavior Inventory (IZZ), List of Health Criteria (LKZ), Coping with Stress questionnaire (Mini-COPE), Sense of Coherence questionnaire (SOC-29). Results. The dominance of unhealthy behaviors was observed in 27.34% of the studied group. On the basis of logistic regression analysis it was revealed that the risk of unhealthy behaviors in a group of doctors is increasing: about 3.2% of any prior year after the completion of specialization (p < 0.01), by 2.6% with lowering by every point of a general result in the sense of coherence scale SOC-29 (p <0.001), 14.4% with lowering by each point of the result in the scale of active coping Mini-COPE (p <0.01). Conclusions. 1. The risk of unhealthy behaviors among physicians is increased by the following factors: reduced ability to cope actively with stress, shorter time after obtaining the specialization, lower sense of coherence. 2. During medical studies it is necessary to create the conditions conducive to a sense of coherence of students as well as enhance their activity and health perception in terms of the process. Key words: unhealthy behaviors, physicians, health, health behaviors Nadesłano: Zatwierdzono do druku: Niniejszy materiał jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 PL. Pełne postanowienia tej licencji są dostępne pod:

19 18 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Monika Bąk-Sosnowska i wsp.: Ryzyko zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy WSTĘP Mianem zachowań zdrowotnych określa się wszelkie działania lub ich brak, które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na zdrowie i samopoczucie człowieka. Należą do nich zachowania: o których wiadomo, że obniżają ryzyko zachorowania, o których przypuszcza się, że pomagają utrzymać zdrowie lub zredukować zagrożenie chorobą oraz zachowania związane z zaleceniami lekarskimi [1]. Zachowania zdrowotne można podzielić na sprzyjające zdrowiu (prozdrowotne) oraz zagrażające zdrowiu (antyzdrowotne). Zachowania prozdrowotne służą promowaniu zdrowia, zapobieganiu chorobie oraz wspomaganiu powrotu do zdrowia w przypadku zachorowania. Zachowania antyzdrowotne przeciwnie pogarszają zdrowie i zagrażają mu, a w przypadku choroby utrudniają proces zdrowienia [2]. Można wyróżnić pięć klas zachowań prozdrowotnych [3]: unikanie używek, pozytywne praktyki zdrowotne (np. ćwiczenia fizyczne, odpowiednia ilość snu, używanie filtrów przeciwsłonecznych, częste mycie zębów), zwyczaje żywieniowe (ilość i jakość spożywanych produktów), bezpieczeństwo komunikacyjne (np. używanie pasów bezpieczeństwa, bezpieczna prędkość, trzeźwość), zachowania profilaktyczne (np. badania kontrolne, pomiar ciśnienia tętniczego, samobadanie piersi i jąder, badania cytologiczne). Odwołując się do podstaw medycyny psychosomatycznej i wpływu czynników psychologicznych na zdrowie, należałoby również dołączyć do tej listy nastawienie psychiczne. Ma ono znaczący wpływ na postawę wobec siebie oraz wobec własnego zdrowia [4]. Dla podejmowania zachowań zdrowotnych, kluczową role wydaje się mieć indywidualne rozumienie pojęcia zdrowia. Definicja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), określająca zdrowie jako stan całkowitego dobrostanu fizycznego, psychicznego oraz społecznego, a nie jedynie brak choroby czy niepełnosprawności, podkreśla pozytywny oraz subiektywny wymiar rozumienia zdrowia [5]. Ponieważ dla każdego człowieka dobrostan może oznaczać coś zupełnie innego, pojęcie zdrowia może być utożsamiane z brakiem choroby, stanem ogólnego zadowolenia lub z określonymi wartościami [6]. Kształtowanie się pojęcia zdrowia jest procesem, który zachodzi w trakcie rozwoju jednostki, mają na niego wpływ takie czynniki, jak m.in.: wiek, płeć, wykształcenie, poziom świadomości zdrowotnej oraz postawy dotyczące zdrowia nabyte we wczesnym okresie życia, w toku wychowania. Często zdrowie jest traktowane w sposób instrumentalny, jako narzędzie umożliwiające zdobywanie innych wartości. Kiedy jednak jest postrzegane jako wartość sama w sobie, jednostka posiada motywację do realizowania tej wartości w życiu, co znajduje zwykle odzwierciedlenie w podejmowaniu zachowań zdrowotnych [7]. W rozważaniach na temat zdrowia i jego uwarunkowań, ważne miejsce zajmuje koncepcja salutogenezy Aarona Antonovsky ego [8]. U jej podstaw leży założenie, że pomiędzy zdrowiem a chorobą istniej szereg stanów pośrednich, które odzwierciedlają dynamiczny proces konfrontacji ze stresem, polegający na równoważeniu wymagań oraz zasobów jednostki. Zdolność do radzenia sobie z wymaganiami oraz sprawne funkcjonowanie uogólnionych zasobów odpornościowych, jest według autora efektem globalnej orientacji życiowej, nazwanej poczuciem koherencji. Poczucie koherencji to zmienna składająca się z trzech skorelowanych ze sobą wymiarów: poczucia zrozumiałości, poczucia zaradności i poczucia sensowności [9]. Poczucie zrozumiałości to przekonanie, że bodźce napływające ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego są czytelne, uporządkowane, spójne i w miarę przewidywalne. Poczucie zaradności to przekonanie, że posiada się niezbędne zasoby do poradzenia sobie z napływającymi bodźcami. Poczucie sensowności zaś to poczucie, że życie oraz podejmowane działania mają sens, a ewentualne problemy stanowią wyzwanie, które należy podjąć. Poczucie koherencji jest więc trwałym, ale możliwym do zmiany przekonaniem, że świat jest przewidywalny, człowiek ma możliwość poradzenia sobie z nim a podejmowane wysiłki są warte zaangażowania. Wykazano, że poczucie koherencji ma istotny wpływ na m.in. stan zdrowia, poziom odporności oraz podejmowanie zachowań zdrowotnych [10]. Nastawienie do wymagań stawianych przez życie oraz możliwości poradzenia sobie z nimi, to również kluczowe zagadnienia relacyjnej teorii stresu R. Lazarusa [11]. Autor podkreśla znaczenie subiektywnego wymiaru w rozumieniu stresu, związanego z poznawczą interpretacją sytuacji oraz własnych zasobów. Radzeniem sobie ze stresem określa wysiłki poznawcze oraz behawioralne jednostki, które mają na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby. Radzenie sobie jest więc mechanizmem adaptacyjnym. Uważa się, że każdy człowiek posiada charakterystyczny dla siebie zbiór strategii czy sposobów radzenia sobie [12]. W odniesieniu do relacyjnej teorii stresu, wyróżnić można trzy style radzenia sobie [13]: skoncentrowany na zadaniu (pełni funkcje instrumentalną),

20 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Monika Bąk-Sosnowska i wsp.: Ryzyko zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy 19 skoncentrowany na emocjach (pełni funkcje regulacyjną) oraz skoncentrowany na unikaniu (służy zredukowaniu efektów działania stresora). Każdy styl może manifestować się w postaci różnych strategii radzenia sobie ze stresem. Ch. Carver i wsp. zdefiniowali kilkanaście strategii radzenia sobie ze stresem, które odzwierciedlają zarówno pewną dyspozycję do określonego radzenia sobie, jak i sposób uruchamiany w określonej sytuacji stresowej. Wyróżnili: aktywne radzenie sobie, planowanie, pozytywne przewartościowanie, akceptację, poczucie humoru, zwrot ku religii, poszukiwanie wsparcia emocjonalnego, poszukiwanie wsparcia instrumentalnego, zajmowanie się czymś innym, zaprzeczanie, wyładowanie, zażywanie substancji psychoaktywnych, zaprzestanie działań, obwinianie siebie [14]. Lekarze są grupą zawodową, która zobowiązana jest do ochrony, promocji i przywracania zdrowia. W trakcie studiów medycznych, a potem praktyki zawodowej nabywają wiedzę o zdrowiu i czynnikach ryzyka, które zdrowiu zagrażają. Wykształcają określone postawy zdrowotne, a więc system przekonań, nastawień i zachowań związanych ze zdrowiem. Mają one wpływ na nich samych, ale również pośrednio na pacjentów. Wynika to z faktu, że ludzie postrzegają innych zgodnie z własnym systemem wartości, przez pryzmat własnych doświadczeń i oczekiwań. Dokonując projekcji, nadają innym często w sposób nieświadomy własne cechy i motywy działania [15]. Poprzez relację z pacjentem oraz własny przykład, lekarz może wywierać potencjalny wpływ na stosunek pacjenta do leczenia oraz na kwestie związane ze zdrowiem. Ponieważ zachowania zdrowotne są nawykowym, stabilnym wzorem zachowań, proces ich ewentualnej zmiany jest trudny. Wiedza z danego obszaru lub pełniona rola zawodowa nie są czynnikiem wystarczającym, do realizowania zachowań sprzyjających zdrowiu. Zatem wiedza lekarzy na temat profilaktyki zdrowia i zachowań wspomagających powrót do zdrowia, nie musi być jednoznaczna z praktykowaniem zachowań zdrowotnych w życiu prywatnym. W bazach medycznych niewiele jest artykułów na temat zachowań zdrowotnych wśród lekarzy, a dostępne doniesienia wskazują na częstą obecność zachowań antyzdrowotnych [16, 17]. W związku z powyższym, celem badania stało się określenie podmiotowych czynników ryzyka zachowań antyzdrowotnych wśród praktykujących lekarzy medycyny. Do zmiennych podmiotowych uwzględnionych w badaniu zaliczono: rozumienia pojęcia zdrowia, poczucie koherencji, styl radzenia sobie ze stresem, czynniki demograficzne. MATERIAŁ I METODY W badaniu wzięło udział 523 czynnych lekarzy medycyny. Większość badanych (80,11%) stanowiły kobiety. Większość mieszkała w mieście (90,44%), była w związku (83,94%) oraz posiadała dzieci (72,48%). Średni wiek badanych wynosił 49,16±13,56 lat. Średni wskaźnik masy ciała (BMI) wynosił 24,81±4,09 kg/m 2. Badani ukończyli studia medyczne średnio 23,68 ± 13,77 lata temu. Większość badanych (80,88%) posiadała co najmniej jedną specjalizację medyczną, a średni czas od ukończenia pierwszej specjalizacji wynosił 19,08±10,73 lat. Najliczniej reprezentowane były specjalizacje z zakresu chorób wewnętrznych (17,40%), medycyny rodzinnej (16,25%) i pediatrii (14,15%). Badanie przeprowadzono na terenie całej Polski w trakcie szkoleń dokształcających dla lekarzy. Ze względu na fakt, że lekarze zobowiązani są do systematycznego podnoszenia własnych kwalifikacji, grupę badana uznano za reprezentatywną dla populacji lekarzy. Badanie było dobrowolne i anonimowe. Uzyskano stanowisko komisji bioetycznej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, z wykorzystaniem następujących narzędzi badawczych: Metryczka zawierała pytania o płeć, wiek, miejsce zamieszkania, sytuację rodzinną, wzrost, masę ciała, rok ukończenia studiów, posiadanie specjalizacji; na podstawie danych deklaratywnych dotyczących wzrostu i masy ciała obliczono wskaźnik masy ciała (BMI), posługując się następującym wzorem: masa ciała (kg) BMI= wzrost (m) 2 Inwentarz Zachowań Zdrowotnych IZZ (Z. Juczyński). Składa się z 24 stwierdzeń opisujących zachowania związane ze zdrowiem. Poszczególne stwierdzenia wchodzą w skład następujących kategorii: nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, pozytywne nastawienie psychiczne, praktyki zdrowotne. Badany zaznacza przy każdym stwierdzeniu cyfrę na skali od 1 do 5, która odnosi się do częstości, z jaką dane zachowanie zdrowotne było podejmowane w ciągu ostatniego roku (gdzie 1 znaczy prawie nigdy, a 5 prawie zawsze ). Kwestionariusz pozwala na uzyskanie wyników w poszczególnych kategoriach oraz wyniku ogólnego. Posiada również normy w skali stenowej, dzięki czemu możliwe jest odniesienie wyniku ogólnego do wyniku średniego dla populacji polskiej. Wysoki wynik (7 10 sten) świadczy o przewadze zachowań prozdrowotnych osoby ba-

21 20 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Monika Bąk-Sosnowska i wsp.: Ryzyko zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy danej, zaś wynik niski (1 4 sten) o przewadze zachowań antyzdrowotnych. Wyniki w zakresie 5 6 stena świadczą o występowaniu zachowań mieszanych. Lista Kryteriów Zdrowia LKZ (Z. Juczyński). Składa się z 24 stwierdzeń opisujących różne znaczenia zdrowia w wymiarze fizycznym, psychicznym i społecznym. Stwierdzenia są przyporządkowane do kategorii definiujących zdrowie jako: stan, cel, proces, właściwość lub wynik. Badany ma za zadanie zaznaczyć te stwierdzenia, które są według niego ważne w ocenie zdrowia, następnie z grupy zaznaczonych wybrać 5 najważniejszych i ostatecznie uszeregować je od najbardziej, do najmniej ważnego w ocenie zdrowia. Kwestionariusz pozwala na uzyskanie wyniku w każdej z pięciu kategorii definicyjnych zdrowia oraz hierarchii 5 najważniejszych wartości, kojarzonych przez badanego ze zdrowiem. Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem Mini-Cope (Ch. S. Carver, polska adaptacja: Z. Juczyński, N. Ogińska-Bulik). Składa się z 28 stwierdzeń, które wchodzą w skład 7 kategorii. Kategorie, odpowiadają następującym stylom radzenia sobie ze stresem: aktywne radzenie sobie, bezradność, poszukiwanie wsparcia, zachowania unikowe, zwrot ku religii, akceptacja, poczucie humoru. Badany ma za zadanie zaznaczyć przy każdym stwierdzeniu odpowiedź na skali od 0 do 3 określającą, jak często postępuje w określony sposób w przypadku sytuacji trudnej (gdzie 0 oznacza prawie nigdy, a 3 prawie zawsze ). Kwestionariusz pozwala na uzyskanie wyniku w poszczególnych kategoriach oraz na określenie dominującego stylu radzenia sobie ze stresem osoby badanej. Test Orientacji Życiowej SOC-29 (A. Antonovsky, polska adaptacja: J. Koniarek, B. Dudek, Z. Makowska). Bada poczucie koherencji, na które składają się trzy wymiary: zrozumiałość, zaradność i sensowność. Składa się z 29 pytań, na które badany odpowiada wybierając odpowiednią cyfrę na skali od 1 do 7, określającą natężenie danego odczucia, przekonania lub zachowania (gdzie cyfra 1 oznacza minimalne natężenie, a cyfra 7 maksymalne). Część pytań posiada odwróconą punktację, co uwzględnia się przy obliczaniu wyników, zgodnie z wytycznymi autorów. Kwestionariusz pozwala na uzyskanie wyników w poszczególnych wymiarach oraz wyniku ogólnego, świadczącego o natężeniu poczucia koherencji osoby badanej. Dzięki opracowanej przez autorów normalizacji, możliwe jest przekształcenie uzyskanych wyników surowych na wyniki stenowe i odniesienie ich do wyniku średniego dla populacji polskiej. Analiza statystyczna danych przeprowadzona została w programie Statistica 10, firmy StatSoft Polska. We wszystkich analizach statystycznych, do obliczeń przyjęty został poziom istotności statystycznej α = 0,05. Zgodność rozkładu z normalnym sprawdzono za pomocą testu Shapiro-Wilka. Z uwagi na fakt, iż większość rozkładów nie miała charakteru normalnego, przyjęto zasadę stosowania testów nieparametrycznych. W analizie jednoczynnikowej zastosowano: test U Manna-Whitneya, test korelacji rang Spearmana, test Chi 2 Pearsona. W analizie wieloczynnikowej zastosowano model regresji logistycznej. WYNIKI Ogólne wyniki surowe kwestionariusza IZZ zostały przekształcone na wyniki stenowe, zgodnie z instrukcją podaną przez autora. 27,34% grupy badanej osiągnęło wyniki niskie, co świadczy o prezentowaniu zachowań antyzdrowotnych. 43,21% badanych mieściło się w obszarze wyników średnich (5 6 sten), co świadczy o przeciętnym nasileniu zachowań prozdrowotnych, zaś 29,45% charakteryzowało się wynikami wysokimi, czyli znacznym nasileniem zachowań prozdrowotnych. W kwestionariuszu LZK, zdrowie było najczęściej definiowane w kategorii stanu (M=2,20; SD=0,94), a następnie: wyniku (M=3,19; SD =1,27), procesu (M = 2,55; SD = 1,69) i właściwości (M = 3,32; SD = 1,94). Najrzadziej w kategorii celu (M = 1,34; SD = 0,92). Określeniami najczęściej wybieranymi przez badanych jako najlepiej opisujące zdrowie były: potrafić panować nad swoimi uczuciami i popędami (94,84%), być odpowiedzialnym (94,07%), prawie nigdy nie musieć chodzić do lekarza (93,31%). Ogólne wyniki surowe kwestionariusza SOC-29, zgodnie z instrukcją zostały przekształcone na wyniki stenowe. Niskie poczucie koherencji charakteryzowało 0,96% badanych, średnie 63,86%, zaś wysokie poczucie koherencji 35,18% badanych. W kwestionariuszu Mini-Cope najczęściej wybieranym stylem radzenia sobie ze stresem okazało się aktywne radzenie sobie (M=13,17; SD =2,61). Następnie: poszukiwanie wsparcia (M = 7,30; SD = 2,74), zachowania unikowe (M = 7,24; SD = 2,85), bezradność (M = 4,74; SD = 2,68), akceptacja (M = 3,90; SD = 1,22) i zwrot ku religii (M = 2,49; SD = 2,09). Najrzadziej wybieranym przez badanych stylem radzenia sobie było poczucie humoru (M = 1,58; SD =1,28).

22 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Monika Bąk-Sosnowska i wsp.: Ryzyko zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy 21 W analizie jednoczynnikowej wykazano dodatnią korelację pomiędzy wynikiem ogólnym kwestionariusza IZZ a rozumieniem zdrowia w kategorii procesu (R = 0,123; p < 0,01). Wykazano również dodatnią korelację pomiędzy wynikiem ogólnym kwestionariusza IZZ a aktywnym radzeniem sobie (R = 0,261; p < 0,001), poszukiwaniem wsparcia (R = 0,227; p < 0,001) i akceptacją (R = 0,119; p<0,01) oraz korelację ujemną pomiędzy wynikiem ogólnym kwestionariusza IZZ a bezradnością (R= 0,185; p <0,001). Wykazano dodatnią korelację pomiędzy wynikiem ogólnym kwestionariusza IZZ a wynikiem ogólnym kwestionariusza SOC-29 (R=0,340; p<0,001), wynikiem podskali zrozumiałość (R = 0,257; p < 0,001), wynikiem podskali zaradność (R = 0,293; p < 0,001), wynikiem podskali sensowność (R=0,340; p <0,001). Aby określić różnice między badanymi przejawiającymi zachowania prozdrowotne oraz antyzdrowotne w zakresie analizowanych zmiennych, posłużono się dychotomizowanym wynikiem Inwentarza Zachowań Zdrowotnych (IZZ). Wyniki zależności istotnych statystycznie przedstawiono w tabeli I. Tabela I. Zależności pomiędzy zdychotomizowanym wynikiem ogólnym IZZ a wynikami LKZ, Mini-COPE, SOC-29 Table I. Relationship between dichotomous global result of LZK and the results of: LKZ, Mini-COPE, SOC-29 Zmienna prozdrowotne Średnia IZZ antyzdrowotne Średnia Odchylenie standardowe Odchylenie standardowe Test U Manna- Whitneya LKZ proces 2,75 1,73 2,35 1,62 0,006 Mini-COPE aktywne radzenie sobie 13,83 2,470 12,48 2,577 0,000 Mini-COPE bezradność 4,35 2,498 5,16 2,803 0,000 Mini-COPE poszukiwanie wsparcia 7,73 2,599 6,85 2,815 0,000 Mini-COPE akceptacja 4,05 1,244 3,74 1,182 0,002 SOC-29 zrozumiałość 48,91 8,49 44,21 7,97 0,000 SOC-29 zaradność 50,10 7,28 45,20 9,74 0,000 SOC-29 sensowność 44,55 6,55 40,20 8,16 0,000 SOC-29 wynik ogólny 143,57 19,48 129,61 22,38 0,000 Badani wykazujący zachowania prozdrowotne, w przeciwieństwie do badanych wykazujących zachowania antyzdrowotne osiągnęli: wyższy średni wynik LKZ proces, wyższy średni wynik Mini-COPE: aktywne radzenie sobie, poszukiwanie wsparcia, akceptacja, niższy średni wynik Mini-COPE bezradność, wyższy średni wynik SOC-29 ogólny oraz wyższe wyniki we wszystkich trzech podskalach SOC-29: zrozumiałość, zaradność, sensowność. W celu określenia podmiotowych czynników ryzyka zachowań antyzdrowotnych w grupie badanej wykonano analizę regresji logistycznej. Do obliczeń posłużono się dychotomizowanym wynikiem Inwentarza Zachowań Zdrowotnych (IZZ). Wyniki analiz przedstawia tabela II. Wykazano, że ryzyko wystąpienia zachowań antyzdrowotnych rośnie: o3,2% z każdym wcześniejszym rokiem od ukończenia specjalizacji, 2,6% wraz ze zmniejszeniem się o każdy punkt wyniku ogólnego skali poczucia koherencji SOC- 29, o14,4% wraz ze zmniejszeniem się o każdy punkt wyniku na skali aktywnego radzenia sobie Mini- COPE. Tabela II. Analiza regresji logistycznej parametrów wpływających na zachowania antyzdrowotne w badanej grupie Table II. Analysis of logistic regression of parameters affecting the unhealthy behaviors in the study group Zmienna Iloraz szans 95%PU +95%PU Test Walda Czas od ukończenia specjalizacji 1,032 1,012 1,052 p=0,002 Mini-COPE aktywne radzenie sobie 1,144 1,041 1,258 p=0,005 SOC-29 wynik ogólny 1,026 1,015 1,037 p=0,000

23 22 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Monika Bąk-Sosnowska i wsp.: Ryzyko zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy DYSKUSJA Człowiek przyswaja wiedzę i umiejętności dotyczące dbania o własne zdrowie na przestrzeni całego życia. Za ważne źródło wiedzy i motywacji zdrowotnej uważa się lekarzy, zwłaszcza pierwszego kontaktu [18]. Porady udzielane w trakcie wizyty, w szczególności zaś własny przykład lekarza zwiększają szansę stosowania się pacjentów do zaleceń i wprowadzania w życie zachowań sprzyjających zdrowiu [19]. Z tego względu, szczególnego znaczenia nabiera fakt stosowania lub nie zachowań prozdrowotnych przez samych lekarzy. W przeprowadzonym badaniu wykazano, że najliczniejsza grupa lekarzy prezentowała zachowania zdrowotne mieszane pro i anty zdrowotne. Jednak u prawie 1/3 badanych przeważały zachowania antyzdrowotne. Z doniesień innych autorów wynika, że najczęstszymi zachowaniami antyzdrowotnymi w grupie lekarzy są: niedobór snu, wypoczynku i aktywności fizycznej, nadużywanie alkoholu, niewłaściwa dieta, brak profilaktyki zdrowotnej [16, 17]. Opierając się na wynikach badań można stwierdzić, że styl życia polskich lekarzy nie jest znacząco zdrowszy, niż styl życia osób nie związanych zawodowo z ochroną zdrowia [20]. Podejmowanie określonych zachowań zdrowotnych jest w znacznym stopniu uzależnione od wartości, jaką przypisuje się zdrowiu. Zaskakujący jest fakt, że w grupie badanej najmniejsze uznanie zyskało postrzeganie zdrowia jako celu samego w sobie. Również dwa kryteria zdrowia najczęściej wybierane do piątki najważniejszych dotyczyły nie braku objawów lub dobrego samopoczucia, ale zdolności panowania nad swoimi uczuciami i popędami oraz bycia odpowiedzialnym. W innych grupach zawodowych zdrowie rozumiane jest w kategoriach stanu lub wyniku i utożsamiane ze sprawnością ciała, brakiem dolegliwości fizycznych i poczuciem szczęścia [21]. W badaniach przeprowadzonych przez Juczyńskiego ponad 10 lat temu, lekarze utożsamiali zdrowie przede wszystkim z poczuciem szczęścia oraz akceptowaniem siebie takim, jakim się jest [22]. Można podejrzewać, że na zmianę kryteriów zdrowia wpłynęły przemiany społeczno-gospodarcze oraz zmiana postrzegania statusu zawodu lekarza. Potwierdzenie tej hipotezy wymagałoby jednak przeprowadzenia osobnych badań. W badaniu własnym wykazano związek między stosowaniem zachowań prozdrowotnych przez lekarzy, a postrzeganiem zdrowia w kategoriach procesu. Proces dbania o swoje zdrowie oznacza ciągłość i systematyczność działań, myślenie długoterminowe i nastawione na podnoszenie własnych zasobów. Jest przeciwieństwem gwałtownych zrywów motywacyjnych i jednorazowych akcji prozdrowotnych. Podejmowaniu zachowań prozdrowotnych w grupie badanej sprzyjało również przekonanie, że przejawem zdrowia jest prawidłowe odżywianie, kontrola nad własnymi emocjami oraz brak konieczności korzystania z opieki lekarskiej. Są to czynniki sprzyjające zdrowiu, ale jednocześnie korzyści wynikające z dobrego zdrowia. W grupie badanej najwięcej osób charakteryzowało się średnim poziomem poczucia koherencji. Oznacza to przeciętną skłonność do postrzegania otaczającej rzeczywistości jako zrozumiałej i sensownej oraz przeciętne poczucie możliwości poradzenia sobie z wyzwaniami. Osoby charakteryzujące się silnym poczuciem koherencji mają większe szanse na zdrowie i zadowolenie z życia, podejmują również więcej zachowań prozdrowotnych [9, 23]. Wyniki uzyskane w grupie badanej w zakresie średniego natężenia poczucia koherencji oraz średniego natężenia zachowań prozdrowotnych wydają się spójne. W dostępnym piśmiennictwie medycznym nie ma wielu doniesień na temat poczucia koherencji w grupie lekarzy. W badaniu austriackim wykazano przewagę znacznego poziomu poczucia koherencji u większości badanych lekarzy [24]. Zawód lekarza jest niewątpliwie związany z dużym nasileniem stresu, dlatego tak istotną rolę odgrywa efektywne rozładowywanie napięcia psychofizycznego. W badanej grupie zdecydowanie przeważała skłonność do aktywnego radzenia sobie ze stresem. To pozytywne zjawisko pozwala na konfrontację z problemem i podjęcie działań zmierzających do jego rozwiązania. Do strategii aktywnego radzenia sobie ze stresem zaliczane są: działanie, planowanie, pozytywne przewartościowanie. Podobne wyniki uzyskały M. Basińska i K. Dziewiątkowska-Kozłowska. Autorki wykazały, że chirurdzy w radzeniu sobie ze stresem stosują najczęściej strategie adaptacyjne bezpośrednie działanie oraz myślenie pozytywne [25]. Wdrażanie w życie zachowań prozdrowotnych nie tylko poprawia jakość życia, ale również realnie je przedłuża. Udowodniono, że konstruktywna zmiana stylu życia w zakresie diety, aktywności fizycznej, zarządzania stresem i dostępności wsparcia społecznego powoduje zwiększoną aktywność telomerazy w komórkach ludzkiego układu odpornościowego [26]. Analogicznie, brak troski o własne zdrowie lub realizowanie zachowań szkodzących zdrowiu prowadzi do obniżenia jakości życia oraz rozwoju dolegliwości i chorób. W przypadku osób zawodowo zajmujących się zdrowiem, może przyczyniać się również do modelowania negatywnych wzorców za-

24 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Monika Bąk-Sosnowska i wsp.: Ryzyko zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy 23 chowania u pacjentów oraz osłabiania ich motywacji do postaw prozdrowotnych. Specjalista, który w życiu prywatnym preferuje zachowania antyzdrowotne nie tylko stanowi negatywny wzorzec dla pacjentów, ale unika również podejmowania edukacji zdrowotnej pacjentów [27]. Można przypuszczać, że będzie także cieszyć się mniejszym zaufaniem pacjentów, a w konsekwencji jego leczenie będzie mniej efektywne. Podstawowym celem badania była odpowiedź na pytanie, czy istnieje związek między uwarunkowaniami podmiotowymi a zachowaniami zdrowotnymi. Do analizy wybrano uwarunkowania, które mogą zmieniać się w trakcie życia jednostki pod wpływem doświadczeń, ale mogą być również celowo modyfikowane. Zasadne wydaje się zwrócenie szczególnej uwagi na proces kształcenia przyszłych lekarzy nie tylko w zakresie merytorycznym, ale również w zakresie kształtowania postawy prozdrowotnej. Silna motywacja lekarza do wzmacniania i ochrony własnego zdrowia jest czynnikiem poprawiającym efektywność edukacji zdrowotnej pacjentów, ale wpływa również na zwiększenie poczucia satysfakcji z wykonywanego zawodu oraz z życia w ogóle. WNIOSKI 1. Ryzyko zachowań antyzdrowotnych wśród lekarzy wzrasta pod wpływem następujących czynników: obniżona umiejętność aktywnego radzenia sobie ze stresem, krótszy czas od ukończenia specjalizacji, niższe poczucie koherencji. 2. W trakcie studiów medycznych należy stwarzać warunki sprzyjające poczuciu koherencji studentów oraz wzmacniać ich aktywność i postrzeganie zdrowia w kategoriach procesu. Źródło finansowania: Numer umowy statutowej na prace naukowo-badawcze SUM: KNW-1-027/N/4/0 PIŚMIENNICTWO 1. Gochman D.: Health Behaviors. Plural perspectives. [w:] Gochman D. (ed.): Health Behaviors. Plenum Press, New York 1988: Heszen I., Sęk H.: Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012: Steptoe A., Gardner B., Wardle J.: The role of behaviour in health. [w:] French D, Kaptein A, Vedhara K, Weinman J (ed.): Health Psychology. Blackwell, Oxford 2010: Heszen I., Sęk H.: Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012: Ottawa Charter for Health Promotion, First International Conference on Health Promotion Ottawa, WHO/HPR/HEP/ Juczyński Z.: Przekonania i oczekiwania wyznacznikami zachowań związanych ze zdrowiem. [w:] Juczyński Z., Ogińska-Bulik N. (red.). Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003: Czerw A.: Marketing w ochronie zdrowia. Difin, Warszawa 2010: Antonovsky A.: The salutogenic model as a theory to guide health promotion. Health Promot Int 1996; 11 (1): Eriksson M., Lindström B.: Antonovsky's sense of coherence scale and the relation with health: a systematic review. J Epidemiol Community Health 2006; 60(5): Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Fundacja IPN, Warszawa 2005: Lazarus R.S., Folkman S.: Stress, appraisal and coping. Springer, New York 1984: Heszen-Niejodek I., Sęk H.: Zdrowie i stres. [w:] Strelau J., Doliński D. (red.): Psychologia. GWP, Gdańsk 2008: Endler N., Parker D.: Multidimensional assessment of coping: A critical evaluation. J Personal Soc Psychol 1990; 58 (5): Carver C., Scheier M., Weintraub J.: Assessing copies strategies: A theoretically based approach. J Personal Soc Psychol 1989; 56: Strelau J.: Psychologia. Podręcznik akademicki, tom II. PWN, Warszawa 2000: Hull S.K., DiLalla L.F., Dorsey J.K.: Prevalence of health-related behaviors among physicians and medical trainees. Acad Psychiatry 2008; 32(1): Bazargan M., Makar M., Bazargan-Hejazi S., Ani C., Wolf K.E.: Preventive, lifestyle, and personal health behaviors among physicians. Acad Psychiatry 2009; 33(4): Saliba M., Sammut M.R., Vickers K.S., Celleja N.: Health behaviour counselling in primary care: general practitioner reported rate and confidence. Malta Med J 2011; 23(1): Oberg E.B., Frank E.: Physicians' health practices strongly influence patients health practices. J R Coll Physicians Edinb 2009; 39(4): Nowicki M., Dokurno U., Cymerys M., Klimczak M., Andrzejewska M.: Czy osoby pracujące w ochronie zdrowia dbaja o swoje zdrowie? Badania porównawcze lekarzy i osób z niemedycznym wyższym wykształceniem. Zdr Pub 2009; 119(2): Nowicki G., Ślusarska B.: Determinanty społeczno-demograficzne wartościowania zdrowia wśród pracujących osób dorosłych. Hyg Pub Health 2011; 46(2): Juczyński Z.: Zachowania zdrowotne i wartościowanie zdrowia. [w:] Juczyński Z. (red.) Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pacownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2001: Binkowska-Bury M., Januszewicz P.: Sense of coherence and health-related behaviour among university students a questionnaire survey. Cent Eur J Pub Health 2010; 18(3): Siber G., Endler P.C., Mesenholl E., Lothaller H., Müller-Breidenbach E., Haug T.M., Pass P., Frass M.: The sense of coherence among general practitioners. Wien Med Wochen 2009; 159(7-8): Basińska M., Dziewiątkowska-Kozłowska K. Strategie radzenia sobie ze stresem w pracy stosowane przez chirurgów za-

25 24 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Monika Bąk-Sosnowska i wsp.: Ryzyko zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy trudnionych w róznych szpitalach badanie pilotażowe. Pol Przeg Chirurg 2012; 84(2): Ornish D., Lin J., Chan J.M., Epel E., Kemp C., Weidner G., Marlin R., Frenda S.J., Magbanua M.J., Daubenmier J., Estay I., Hills N.K., Chainani-Wu N., Carroll P.R., Blackburn E.H.: Effect of comprehensive lifestyle changes on telomerase activity and telomere length in men with biopsy-proven lowrisk prostate cancer: 5-year follow-up of a descriptive pilot study. Lancet Oncol 2013; 14(11): Cornuz J., Ghali W.A., Di Carlantonio D., Pecoud A., Paccaud F.: Physicians' attitudes towards prevention: importance of intervention-specific barriers and physicians' health habits. Family Practice 2000; 17(6): Adres do korespondencji: dr n. hum. Monika Bąk-Sosnowska Zakład Psychologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego ul. Medyków 12; Katowice tel ; b_monique@poczta.onet.pl

26 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3, Ocena progu wrażliwości mięśnia na ból, po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego u masażystów Evaluation of pressure pain threshold after external stabilizer application at masseurs Andrzej Milańczyk 1 (a f), Małgorzata Smoter 2 (b, d, f), Michał Pelczarski 3 (a, c, d), Ewa Demczuk-Włodarczyk 4 (a, c f) 1 (a, c f), Adam Kawczyński 1 Katedra Motoryczności Sportowca, Wydział Nauk o Sporcie, Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław. Kierownictwo Katedry: prof. dr hab. J. Chmura, Dziekan Wydziału: dr hab. T. Stefaniak, Rektor Uczelni: prof. dr hab. J. Migasiewicz. 2 Katedra Fizjoterapii i Terapii Zajęciowej w Dysfunkcjach Narządu Ruchu, Wydział Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław. Kierownictwo Katedry: prof. dr hab. Z. Wrzosek, Dziekan Wydziału: dr hab. E. Demczuk-Włodarczyk, Rektor Uczelni: prof. dr hab. J. Migasiewicz. 3 Zakład Kształtowania Środowiska, Wydział Architektury, Politechnika, Wrocław. Kierownictwo Zakładu: dr hab. inż. arch. A. Drapella- Hermansdorfer, Dziekan Wydziału: prof. dr hab. inż. arch. E. Trocka-Leszczyńska, Rektor Uczelni: prof. dr hab. inż. T. Więckowski. 4 Katedra Fizjoterapii i Terapii Zajęciowej, Wydział Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław. Kierownictwo Katedry: dr hab. E. Demczuk-Włodarczyk, Dziekan Wydziału: dr hab. E. Demczuk-Włodarczyk, Rektor Uczelni: prof. dr hab. J. Migasiewicz. (a) przygotowanie projektu badawczego (b) zbieranie danych (c) analiza statystyczna (d) interpretacja danych (e) przygotowanie manuskryptu (f) opracowanie piśmiennictwa STRESZCZENIE Wstęp. Fizjoterapeuci są grupą zawodową narażoną na przeciążenia układu mięśniowo-szkieletowego, które zmniejszają ich wydajność i są najczęstszą przyczyną niezdolności do pracy. Celem niniejszej pracy była ocena progu wrażliwości mięśnia na ból [PPT kpa 1 ] wśród masażystów po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego. Materiał i metody. Badaniom poddano dziesięciu fizjoterapeutów w wieku od 26 do 52 lat, pracujących na stanowisku masażysty w wybranych, dolnośląskich ośrodkach rehabilitacji. W trakcie badań oznaczono dwukrotnie PPT, przy użyciu algometru Somedic: po zakończonym 40-godzinnym tygodniu pracy (poniedziałek piątek) w piątek, podczas którego osoby badane nie stosowały pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego Exonic V.2, oraz po jego zastosowaniu w trakcie kolejnego 40-godzinnego tygodnia pracy również na koniec ostatniego dnia w piątek. Wyniki. Zauważono istotny statystycznie wzrost wartości średnich PPT zanotowanych w punktach referencyjnych zlokalizowanych po tej samej stronie linii wyrostków kolczystych kręgosłupa, pochodzących z 2 serii pomiarowej w porównaniu z serią 1 (p 0,05). Zmiany te dodatkowo zostały określone w postaci średnich wartości procentowych, które okazały się wyższe po stronie lewej w porównaniu ze stroną prawą. W zestawieniu zmian procentowych dotyczących odcinka lędźwiowego (L) oraz piersiowego (Th) zanotowano wyższe średnie wartości po stronie prawej w odcinku lędźwiowym oraz po stronie lewej w odcinku piersiowym. Wnioski. Uzyskane wyniki badań uzasadniają zastosowanie zewnętrznego stabilizatora pneumatycznego Exonik V.2 jako narzędzia zmniejszającego bolesność mięśniową mierzoną wartością PPT. Przeprowadzony eksperyment wymaga kontynuacji badań na grupie masażystów o większej liczebności i zbliżonym wieku oraz stażu zawodowym. Słowa kluczowe: próg wrażliwości mięśnia na ból, stabilizacja, odciążenie ABSTRACT Introduction. Physiotherapists are professional group exposed to physical musculo-skeletal overloads and disorders. These disorders reducing their productivity are the most common reason for work disability. The aim of this study was to assess the pressure pain threshold [PPT kpa 1 ] after pneumatic external stabilizer Exonik V.2 application. Nadesłano: Zatwierdzono do druku: Niniejszy materiał jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 PL. Pełne postanowienia tej licencji są dostępne pod:

27 26 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Andrzej Milańczyk i wsp.: Ocena progu wrażliwości mięśnia na ból, po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego u masażystów Material and methods. Ten masseurs of Lower Silesia rehabilitation centers participated in the present study. During examination the PPT of muscles was determined twice: at the end of the 40-hour work week on Friday, during which the subjects did not use stabilizer Exonic V.2, and after using it within the next 40-hour work week at the end of the last day on Friday. Results. A statistically significant increase in the average values of the PPT recorded in the reference points located on the same side of the spinous processes of the spine, from the series 2 of measurements, compared with a series 1 (p 0.05) was observed. These changes have also been defined as percentage average values, which were higher on the left side than the right side. Comparable percentage changes for the lumbar (L) and thoracic (Th) were noticed with higher mean values on the right side of the lumbar and on the left side in the thoracic. Conclusions. The obtained results prove the benefits of the application of a stabilizer Exonik V.2 which reduces muscle soreness measured by PPT. This study should be extended to higher number of subjects characterized by same age and work experience. Key words: pressure pain threshold, stabilization, alleviation WSTĘP Fizjoterapeuci są grupą zawodową narażoną na duże obciążenia fizyczne oraz na wysokie ryzyko chorób układu mięśniowo-szkieletowego. Zaburzenia układu mięśniowo-szkieletowego związane z pracą zawodową (Work-related Musculoskeletal Disorders WMSDs) są odpowiedzialne za schorzenia wśród przedstawicieli różnych grup zawodowych [1]. Zaburzenia te powodują obniżenie jakości życia pracowników, zmniejszenie ich wydajności oraz stanowią najczęstsza formę niezdolności do pracy, ponieważ przypisuje się im około 40% wszystkich kosztów związanych z leczeniem urazów zawodowych [2]. WMSDs są uważane za wielopoziomowe oraz wieloczynnikowe nieprawidłowości występujące w różnych sytuacjach podczas wykonywanej pracy zawodowej. Pomimo, że częstotliwość występowania zaburzeń ze strony układu mięśniowoszkieletowego u osób pracujących w służbie zdrowia jest bardzo duża, nie ma wielu badań dotyczących tej problematyki. Większość dotychczas przeprowadzonych badań dotyczyła pielęgniarek, fizjoterapeutów oraz stomatologów. Oceniano wiele czynników ryzyka, które przyczyniają się do rozwoju WMSDs aby zidentyfikować grupę wysokiego ryzyka. Wysoki odsetek pracowników służby zdrowia z zaburzeniami układu mięśniowo-szkieletowego uskarża się na dolegliwości bólowe odcinka L kręgosłupa [2]. Ból mięśni wynikający z ich intensywnej pracy, oceniany za pomocą progu wrażliwości mięśni na ból (Pressure Pain Threshold PPT), występuje w trzech podstawowych postaciach: 1) ból odczuwany w trakcie i natychmiast po wysiłku, 2) opóźniona bolesność mięśniowa (Delayed Onset Muscle Soreness DOMS), 3) ból wywołany niekontrolowanymi skurczami mięśni. Każdy z tych rodzajów bólu ma inną etiologię i czas występowania [3]. Ze względu na wysokie ryzyko wystąpienia zaburzeń układu mięśniowo-szkieletowego u pracowników służby zdrowia, bardzo ważnym aspektem jest właściwe zapobieganie urazom. Istnieją specjalistyczne ruchowe programy interwencyjne (Safe Patient Handling and Movement Programs) zaprojektowane specjalnie w celu ułatwienia personelowi medycznemu opieki nad pacjentem. Określają one najbezpieczniejszy zakres ruchów wykonywanych przez fizjoterapeutów i pielęgniarki podczas ćwiczeń bądź też obsługi pacjenta niepełnosprawnego. Program ten zakłada również używanie różnego rodzaju sprzętu takiego jak podnośniki, mechaniczne urządzenia dźwigowe oraz sprzętu terapeutycznego, nie utrudniając w żaden sposób rehabilitacji pacjenta, jednocześnie zapobiegając zaburzeniom układu mięśniowo-szkieletowego wśród personelu medycznego [4]. Bork i jego zespół badawczy podają, że w przypadku fizjoterapeutów WMSDs w formie dolegliwości bólowych występują najczęściej w obrębie stawów kręgosłupa oraz jego aparatu więzadłowo-mięśniowego ze szczególnym uwzględnieniem: odcinka lędźwiowego (L) (45,0% badanych), odcinka piersiowego (Th) (28,7% badanych) oraz odcinka szyjnego (C) (24,7%) [5]. Dalsza analiza literatury potwierdza te obserwacje. Odcinek L kręgosłupa z uwagi na swoją lokalizację podlega największym przeciążeniom szczególnie podczas ruchów przodozgięcia, dlatego też objawy WMSDs występują najczęściej w jego obrębie (62% badanych), w porównaniu z odcinkiem Th oraz C (odpowiednio: 23% oraz 18%) [6]. Opisane dolegliwości stanowią poważne utrudnienie podczas wykonywania obowiązków zawodowych niejednokrotnie powodując absencję w pracy. Jak wynika doniesień naukowych czynności zawodowe wykonywane przez fizjoterapeutów takie jak przenoszenie pacjentów czy terapia manualna zwiększają ryzyko występowania WMSDs [7].

28 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Andrzej Milańczyk i wsp.: Ocena progu wrażliwości mięśnia na ból, po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego u masażystów 27 Celem niniejszej pracy było zbadanie wpływu zastosowania pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego u masażystów na bolesność mięśniową oznaczaną za pomocą progu wrażliwości mięśnia na ból [PPT kpa 1 ]. MATERIAŁ I METODY Badaniom poddano łącznie dziesięciu masażystów (dwie kobiety oraz ośmiu mężczyzn) pracujących w wybranych, dolnośląskich ośrodkach rehabilitacji. Przed rozpoczęciem eksperymentu osoby badane zostały zaznajomione z procedurą badawczą za pomocą karty informacyjnej, oraz określono podstawowe parametry biometryczne (wiek, wysokość ciała, masa ciała, BMI). Do badania zostali dopuszczeni tylko masażyści, którzy w trakcie wywiadu przeprowadzonego przed eksperymentem nie zgłosili przebytych urazów i dolegliwości bólowych ze strony układu mięśniowo-szkieletowego w okresie 2 lat przed wzięciem udziału w badaniach. W tabeli I przedstawiono wartości podstawowych zmiennych biometrycznych, zanotowanych w badanej grupie: Tabela I. Wartości zmiennych biometrycznych badanej grupy osób (n = 10) Table I. Values of biometric variables of the participants (n = 10) Wskaźniki statystyczne Zmienne biometryczne Wiek Masa ciała Wysokość ciała BMI [lata] [kg] [cm] [kg/m 2 ] X ± SD 35,6 ± 9,01 82,88 ± 11,65 175,8 ± 8,11 26,85 ± 3,7 min max ,3 98, ,74 32,78 Średnia wieku [lata] w badanej grupie osób wyniosła 35,6 przy wartości odchylenia standardowego wynoszącej 9,01 w przedziale wiekowym Średnia masy ciała [kg] wśród uczestników eksperymentu wyniosła 82,88 z odchyleniem standardowym wynoszącym 11,65 w zakresie 59,3 98,4. Wysokość ciała [cm] w grupie wyniosła średnio 175,8 z odchyleniem standardowym na poziomie 8,11 przy ekstremach wynoszących Wyliczony na podstawie wartości średnich masy ciała oraz wysokości ciała w badanej grupie wskaźnik BMI [kg/m 2 ] wyniósł 26,85 przy odchyleniu standardowym wynoszącym 3,7 w zakresie zmiennej wynoszącym 21,74 32,78. Zastosowany zewnętrzny stabilizator pneumatyczny Exonik V.2 jest wyposażony w pasy mocujące przeznaczone dla obręczy barkowych, okolicy powłok brzusznych a także dla obu ud (ryc. 1a-1d). Dodatkowo w obrębie odcinka L oraz Th kręgosłupa zlokalizowane są komory pneumatyczne powodujące kompresję, dzięki którym cały tułów utrzymywany jest w pozycji wyprostnej, zapewniającej fizjologiczne ukształtowanie krzywizn kręgosłupa. Natomiast stabilizację tułowia podczas przodozgięcia zapewniają sprężyny zlokalizowane na wysokości odcinka L kręgosłupa, które są połączone z pasami mocującymi w obrębie ud. 1a 1c 1b 1d Ryc. 1a 1d. Zewnętrzny stabilizator pneumatyczny Exonik V.2 Fig. 1a 1d. External pneumatic stabilizer Exonik V.2

29 28 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Andrzej Milańczyk i wsp.: Ocena progu wrażliwości mięśnia na ból, po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego u masażystów Za wyznacznik uciążliwości pracy przyjęto próg wrażliwości mięśnia na ból (PPT Pressure Pain Threshold), który określono za pomocą algometru elektronicznego Somedic typu 2 szwedzkiej produkcji (ryc. 2). Do wywoływania bolesności uciskowej zastosowano głowicę o średnicy 8 mm zakończoną kauczukową osłoną o grubości 1,5 mm, natomiast za wartość PPT uznawano wielkość wywieranego nacisku [kpa 1 ] w momencie zgłoszenia przez osobę badaną dolegliwości bólowych. Osoby badane sygnalizowały moment pojawienia się bolesności za pomocą zintegrowanego z algometrem przycisku. W przebiegu postępowania diagnostycznego w badanej grupie zostały wykonane dwie serie pomiarów, dzięki którym określono wartości PPT w wybranych punktach referencyjnych oznaczonych permanentnym markerem (ryc. 3). Pierwsza z nich odbyła się po zakończonym 40-godzinnym tygodniu pracy (poniedziałek piątek) w piątek, podczas którego osoby badane nie stosowały pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego Exonic V.2, natomiast druga po jego zastosowaniu w trakcie kolejnego 40-godzinnego tygodnia pracy również na koniec ostatniego dnia w piątek. Wszystkie pomiary wartości PPT zostały wykonane w pozycji leżenia przodem na stole rehabilitacyjnym, z dodatkowym podparciem dla stawów skokowych (półwałek), obręczy barkowych (kliny) oraz dla głowy (poduszka) (ryc. 4a 4b). W badaniu wzięto pod uwagę po 34 punkty referencyjne o identycznej lokalizacji podczas każdej z serii (2 17), dotyczące brzuśca mięśnia prostownika grzbietu, oddalone od szczytów wyrostków kolczystych kręgów L1 L5 oraz Th1 Th12 o 3 cm w stronę prawą oraz lewą Ryc. 2. Algometr elektroniczny Somedic typ 2 Fig. 2. Electronic algometr Somedic type 2 L Ryc. 3. Lokalizacja referencyjnych punktów bólowych, wyznaczonych na podstawie obustronnego przebiegu mięśni prostowników grzbietu w odległości 3 cm od linii wyrostków kolczystych kręgosłupa Fig. 3. Location of reference pain points, shown by bilateral location of muscles erector spinae at a distance of 3 cm left and right side from the spinous processes of the spine P 4a 4b Ryc. 4a. Pozycja ułożeniowa do oceny bolesności punktów referencyjnych Fig. 4a. Position to assess reference pain points Ryc. 4b. Referencyjne punkty bólowe mięśnie prostowniki grzbietu Fig. 4b. The reference pain points muscles erector spinae

30 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Andrzej Milańczyk i wsp.: Ocena progu wrażliwości mięśnia na ból, po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego u masażystów 29 W analizie statystycznej wartości PPT dotyczących mięśnia prostownika grzbietu, zanotowanych w poszczególnych sesjach pomiarowych, zastosowano analizę wariancji dla pomiarów powtarzalnych (ANOVA). Jako test typu post-hoc wykorzystano test Bonferroni. Dane statystyczne zostały przedstawione w postaci wartości średnich arytmetycznych oraz odchylenia standardowego przy poziomie istotności statystycznej p 0,05. WYNIKI Podczas obu sesji pomiarowych określono wartości zmiennej PPT [kpa 1 ] w wybranych punktach referencyjnych. Na rycinie 5 przedstawiono wartości średnie pomiarów pochodzących obu serii zanotowanych po stronie prawej oraz lewej kręgosłupa: 1200 * * , ,45 961, , punkty referencyjne seria 1, str. lewa punkty referencyjne seria 2, str. lewa punkty referencyjne seria 1, str. prawa punkty referencyjne seria 2, str. prawa * istotność statystyczna * statistical significance Ryc. 5. Wartości średnie PPT [kpa 1 ] dotyczące mięśni prostowników grzbietu w badanej grupie osób (n 10) przed seria 1 oraz po seria 2 zastosowaniu zewnętrznego stabilizatora pneumatycznego Exonik V.2 Fig. 5. The mean values PPT [kpa 1 ] of the muscles erector spinae of the participants (n 10) before series 1 and after series 2 an external pneumatic stabilizer V.2 Exonik using Zauważono istotny statystycznie wzrost wartości średnich zanotowanych w punktach referencyjnych zlokalizowanych po tej samej stronie linii wyrostków kolczystych kręgosłupa, pochodzących z obu serii pomiarowych (p 0,05). Zarówno średnia wartość zmiennej PPT [kpa 1 ], określona dla punktów referencyjnych zlokalizowanych po stronie lewej jak i po stronie prawej od linii wyrostków kolczystych kręgosłupa zwiększyła się istotnie statystycznie w serii 2 (odpowiednio: 1012,45±70,97 [kpa 1 ], p 0,05 oraz 1042,09±67,05 [kpa 1 ] p 0,05) w porównaniu do wartości PPT zanotowanych dla strony lewej oraz prawej w serii 1 (odpowiednio: 922,73±60,55 [kpa 1 ], p 0,05 oraz 961,04±70,49 [kpa 1 ], p 0,05) (ryc. 5). Wszystkie wartości średnie PPT [kpa 1 ] z serii 2 zanotowane w poszczególnych punktach referencyjnych okazały się istotnie statystycznie wyższe w porównaniu z danymi pochodzącymi z serii 1. Zmiany te dodatkowo zostały określone w postaci wartości procentowych oraz ich średnich, które okazały się wyższe po stronie lewej linii wyrostków kolczystych kręgosłupa w porównaniu ze stroną prawą (odpowiednio: +9,71±2,13 oraz +8,51±1,67). W porównaniu zmian procentowych dotyczących odcinka lędźwiowego (L) oraz piersiowego (Th) zanotowano wyższe średnie wartości po stronie prawej w odc. L oraz po stronie lewej w odc. Th (odpowiednio: +7,52±1,14, +9,46±1,21 oraz +10,62±1,74, +8,11±1,71) (tab. II).

31 30 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Andrzej Milańczyk i wsp.: Ocena progu wrażliwości mięśnia na ból, po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego u masażystów Tabela II. Wartości oraz zmiany procentowe PPT [kpa 1 ] dotyczące mięśni prostowników grzbietu w badanej grupie osób (n 10) Table II. Values and percentage changes PPT [kpa 1 ] of the muscles erector spinae of the participants (n 10) Wartości PPT [kpa 1 ] Punkty seria 1 seria 2 referencyjne strona lewa strona prawa strona lewa zmiana [%] strona prawa zmiana [%] X± SD 915,72* 961,80** 1018,78* + 7, ,48** + 9,46 (L) ± 34,52 ± 34,61 ± 42,01 ± 1,14 ± 37,45 ± 1,21 X± SD 925,7* 960,7** 1009,8* +10, ,2** + 8,11 (Th) ± 68,98 ± 82,41 ± 81,59 ±1,74 ± 77,62 ± 1,71 X± SD 922,73* 961,04** 1012,45* + 9, ,09** + 8,51 (Th+L) ± 60,55 ± 70,49 ± 70,97 ± 2,13 ± 67,05 ± 1,67 Średnie wartości (X), odchylenia standardowe (± SD) oraz wartości minimalne i maksymalne (min max), *, ** istotność statystyczna Mean (X), standard deviation (± SD) and minimum and maximum values (min max), *, ** statistical significance DYSKUSJA Na podstawie analizy porównawczej otrzymanych wyników badań można uzasadnić skuteczność zastosowanego pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego. Wartości PPT [kpa 1 ] zanotowane podczas drugiej serii pomiarowej charakteryzuje istotny statystycznie wzrost w porównaniu z serią pierwszą, który świadczy o zmniejszonej pobudliwości mięśni wywołanej 5-dniową pracą w warunkach zewnętrznej stabilizacji. Większy wzrost procentowy wartości całkowitej PPT oraz PPT dla odc. Th zauważono po stronie lewej linii wyrostków kolczystych kręgosłupa, natomiast w przypadku odc. L procentowa zmiana PPT była większa po stronie prawej. Wysoka urazowość występująca w zawodzie fizjoterapeuty niewątpliwie wynika ze specyfiki wykonywanej pracy. Częste przyjmowanie wymuszonej pozycji w warunkach zewnętrznego obciążenia stanowi przyczynę przeciążeń mięśni przykręgosłupowych. Jak wynika z przeprowadzonych badań fizjoterapeuci pracujący w trybie ambulatoryjnym metodami terapii manualnej są grupą najbardziej narażoną na urazy, ponieważ ten rodzaj czynności spowodował wśród badanych (n 76) 71,1% wszystkich urazów. Zauważono również wysokie ryzyko kontuzji związane z przenoszeniem pacjentów wśród wszystkich badanych specjalności: fizjoterapia pediatryczna (n 56) 26,8%, intensywna terapia (n 55) 52,7% oraz opieka domowa (n 17) 29,4% [4]. Jak wynika z badań ankietowych (kwestionariusz EQ-5D) zastosowanie odpowiednio ukierunkowanej aktywności fizycznej może zmniejszać ryzyko powstawania kontuzji i z całą pewnością stanowi nieocenione narzędzie profilaktyczne, ponieważ szczegółowy trening funkcyjny może w znaczący sposób zmniejszać urazowość wśród fizjoterapeutów. Ustalono bowiem najmniejszą skalę nieprawidłowości związanych z mobilnością, higieną osobistą, czynnościami dnia codziennego, bólem i dyskomfortem oraz niepokojem i depresją w badanej grupie (n 44) u fizjoterapeutów regularnie uprawiających sport wg australijskich wytycznych dotyczących aktywności fizycznej: przynajmniej 150 minut umiarkowanego wysiłku tygodniowo w przynajmniej 5 sesjach. Spośród 40 osób spełniających te kryteria (90,9%) aż 33 osoby (75%) nie zgłaszało żadnych nieprawidłowości, 5 osób (11,4%) tylko w jednym przypadku a 2 pozostałe (4,5%) w dwóch przypadkach [1]. Problem, jakim jest bolesność mięśni przykręgosłupowych zarówno spoczynkowa jak i wywołana uciskiem dotyczy grup zawodowych wykonujących pracę w nieergonomicznych pozycjach [8]. Na podstawie badań przekrojowych ustalono że w grupie pielęgniarek (n 118), wykonujących różne prace w pozycjach wymuszonych, problem dolegliwości typu WMSDs dotyczył 84,4% badanych, przy czym 44,1% stanowiły dolegliwości odc. L kręgosłupa a 16,8% odc. Th kręgosłupa [9]. Skala tych nieprawidłowości stanowi istotny problem, który może znacząco obniżać jakość efektów wykonywanej pracy. Dlatego też konstrukcja zastosowanego stabilizatora ma na celu ochronę przykręgosłupowych mięśni posturalnych przed przeciążeniem, dzięki gromadzeniu energii kinetycznej podczas przodozgięcia tułowia, która następnie jest oddawana w trakcie przyjmowania pozycji wyprostnej. Jak wynika z analizy porównawczej wartości PPT przedstawione w niniejszej pracy pochodzące z serii

32 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Andrzej Milańczyk i wsp.: Ocena progu wrażliwości mięśnia na ból, po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego u masażystów 31 1 są znacznie wyższe od zmiennych zanotowanych w okolicy przykręgosłupowej odc. L oraz odc. Th przez Binderup i wsp. [10]. Istnieje prawdopodobieństwo że zastosowanie stabilizatora pneumatycznego przy niższych wyjściowych wartościach PPT mogłoby spowodować większy procentowy wzrost zmiennej tego parametru. Powyższa hipoteza wskazuje możliwy kierunek dalszych badań dotyczących PPT, które pozwoliłyby na jej weryfikację. Jak wynika z doniesień naukowych wartości PPT mogą zostać obniżone w następstwie koncentryczno-ekscentrycznej pracy mięśniowej przy czym intensywność klasycznej opóźnionej bolesności mięśniowej (DOMS) mierzona skalą VAS (Visual Analog Scale) okazała się ponad dwukrotnie większa po wykonaniu protokołu ćwiczeń ekscentrycznych w porównaniu z ćwiczeniami koncentrycznymi i wyniosła odpowiednio: po 24 h 37 ± 20 mm oraz 15 ± 19 mm, a także po 48 h 32 ± 20 mm oraz 12 ± 17 mm [11]. Opisana zależność uzasadnia konstrukcję zastosowanego stabilizatora, który zapewnia pracę mięśni posturalnych (mm. prostowniki grzbietu, mm. pośladkowe wielkie) w warunkach odciążenia zarówno podczas przyjmowania pozycji pochylonej jak i podczas powrotu do pozycji wyprostnej, czyli w pracy o charakterze koncentryczno-ekscentrycznym. Bolesność mięśniowa wyrażona PPT [kpa 1 ], wywołana pracą koncentryczną i/lub ekscentryczną jest wartością zmienną w czasie pojawiając się bezpośrednio po wystąpieniu czynnika wywołującego osiągając swoje maksimum po upływie h [3, 12, 13]. Obserwuje się również zmiany adaptacyjne dotyczące PPT [kpa 1 ] w odpowiedzi na identyczne jednostki treningowe o charakterze ekscentrycznym przeprowadzone w odstępie 1 tygodnia [12]. Do metod redukcji bolesności mięśniowej wywołanej pracą koncentryczną i/lub ekscentryczną zalicza się również protokoły ćwiczeń obniżające bolesność mięśniową. Porównanie przeprowadzone wśród piłkarzy nożnych pod względem efektywności postępowania regeneracyjnego PPT [kpa 1 ] wykazało wysoką skuteczność treningu redukującego DOMS, który składał się z 20 min truchtu natychmiast po meczu, a także z: 20 min truchtu przerywanego relaksacją mięśni, 20 min biegu połączonego z ćwiczeniami ekscentrycznymi oraz z 20 min ćwiczeń doskonalących kontrolę nad piłką przeprowadzonych po 24 i 48 h od zakończenia meczu. Zanotowano istotny statystycznie wzrost wartości PPT [kpa-1] w sesji pomiarowej wykonanej po upływie 48 h od zakończenia meczu 1202 ± 48,1 [kpa 1 ] w porównaniu do pomiaru wykonanego przed meczem 944,1±50,3 [kpa 1 ] [13]. Należy podkreślić, że słabą stroną przeprowadzonego eksperymentu jest duża rozpiętość wieku badanych masażystów od 26 do 52 roku życia. Dobór takiego materiału badawczego wymaga ostrożnej interpretacji uzyskanych wyników, ze względu na różnice w stanie zdrowia masażysty zaczynającego pracę (wiek 26 lat) i pracującego od dłuższego czasu (wiek 52 lata). Poszukiwanie optymalnej metody interwencji w przypadku bolesności uciskowej oraz spoczynkowych dolegliwości bólowych wyrażających się obniżeniem wartości PPT [kpa 1 ] jest bardzo istotne z uwagi na szeroką skalę tego zjawiska. Dotyczy ono wielu grup zawodowych, których przedstawiciele wykonują swoje obowiązki w nieergonomicznych pozycjach zwiększających ryzyko kontuzji. Wyniki badań przedstawione w niniejszej pracy wykazują skuteczność testowanego stabilizatora pod względem dynamicznego odciążenia pracujących mięśni przykręgosłupowych i tym samym zmniejszenia uciążliwości wykonywanej pracy. WNIOSKI 1. Zastosowanie zewnętrznego stabilizatora pneumatycznego Exonik V.2 jest efektywną metodą zmniejszania bolesności mięśniowej u masażystów co znacząco podwyższa komfort i bezpieczeństwo pracy. 2. Przeprowadzony eksperyment wymaga kontynuacji badań w odniesieniu do liczniejszej populacji masażystów charakteryzującej się zbliżonym wiekiem i stażem pracy. Źródło finansowania: środki własne autorów. PIŚMIENNICTWO 1. McPhail S., Waite M.: Physical activity and health-related quality of life among physiotherapists: a cross sectional survey in an Australian hospital and health service. J Occup Med Toxicol., 2014, 9:1. 2. Yasobant S., Rajkumar P.: Work-related musculoskeletal disorders among health care professionals: A cross-sectional assessment of risk factors in a tertiary hospital, India. Indian J Occup Environ Med., 2014, 18(2), Kawczyński A., Mroczek D., Chmura P. i wsp.: Wpływ meczu piłki nożnej na ocenę uciążliwości wysiłku oznaczanej na podstawie progu wrażliwości mięśnia na ból. Antropomotoryka, 2012, 60: Darragh A., Campo M., King P.: Work-related activities associated with injury in occupational and physical therapists. Work., 2012, 42(3). 5. Bork B., Cook M., Rosencrance J., Englehardt K., Thomason M., Wuford I., Worley R.: Work-related musculoskeletal

33 32 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Andrzej Milańczyk i wsp.: Ocena progu wrażliwości mięśnia na ból, po zastosowaniu pneumatycznego stabilizatora zewnętrznego u masażystów disorders among physical therapists. Phys Ther., 1996, 76: Holder N., Clark A., DiBlasio J., Hughes C., Schepf J., Harding L., Shepard KF.: Cause, prevalence, and response to occupational musculoskeletal injuries reported by physical therapists physical therapy assistants. Phys Ther. 1999, 79: Campo M., Weiser S., Koenig K., Nordin M.: Work-related musculoskeletal disorders in physical therapists: A prospective cohort study with 1 year follow-up. Phys Ther. 2008, 88: Rasmussen Ch., Holtermann A., Mortensen O. i wsp.: Prevention of low back pain and its consequences among nurses` aides in elderly care: a stepped-wedge multi-faceted clusterrandomized controlled trial. BMC Public Health., 2013, 13: Tinubu B., Mbada Ch., Oyeyemi A. i wsp.: Work-related musculoskeletal disorders among nurses in Ibadan, south-west Nigeria: a cross-sectional survey. BMC Musculoskel Dis., 2010, 11: Binderup A., Arendt-Nielsen L., Madeleine P.: Pressure pain sensitivity maps of the neck-shoulder and the low back regions in men and women. BMC Musculoskelet Disord., 2010, 11: Iguchi M., Shields R.: Quadriceps low frequency fatigue and muscle pain are contraction type dependent. Muscle Nerve., 2010, 42(2): Kawczyński A., Samani A., Fernandez-De-Las-Penas C. i wsp.: Sensory Mapping of the upper trapezius muscle in relation to consecutive session of eccentric exercise. J Strenght Cond Res., 2012, 26(6): Kawczyński A., Mroczek D., Frąckiewicz A. i wsp.: Effects of two recovery procedures after a football game on sensory and biochemical markers. J Sports Med Phys Fitness., 2014, 54(4): Adres do korespondencji: Andrzej Milańczyk Gabinet Rehabilitacji PRACTICAL Al. Wojska Polskiego 45 b Strzegom, andmil@gazeta.pl tel

34 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3, Factors determining parents decision to follow their children s recommended vaccination schedule preliminary study Czynniki determinujące decyzje rodziców do wykonania szczepień zalecanych u dzieci doniesienia wstępne Grażyna Cepuch 1 (a, c, d, f), Agnieszka Gniadek 1 (d, e, f) 2 (b, c), Anna Wyżga 1 Clinical Nursing Department, Nursing and Obstetrics Institute, Faculty of Health Sciences, Jagiellonian University Medical College, Cracow, Poland. Head of the Department: M. Kózka Assistant Professor Director: A. Gniadek Assistant Professor 2 Non-public Health Care Institution in Cracow, Poland. (a) concept (b) collecting materials (c) statistics (d) text and bibliography compilation (e) substantive supervision of the study (f) participation in the discussion ABSTRACT Introduction. Recommended vaccination plays an important role in reducing the risk of complications, which may accompany many dangerous diseases. However, they also generate numerous ambivalent emotions among parents. The aim of the study was to evaluate the factors which might influence parents decision to have their children given the recommended vaccines. Material and methods. 100 parents of children aged between 0 and 5 took part in the study. The survey was carried out by means of a diagnostic poll with the application of a self-designed research questionnaire. Results. Parents level of education and knowledge has a significant influence on positive decisions concerning recommended vaccination of their children. The advocacy of anti-vaccination movements does not entail the decision about not having their children vaccinated. Conclusions. Promotional campaigns should be launched in the media, in which solid information should be provided by doctors and nurses. Popularizing free vaccination campaigns among parents will increase the number of vaccinated children. Key words: recommended vaccination, children STRESZCZENIE Wstęp. Szczepienia zalecane stanowią istotny element w zmniejszaniu ryzyka powikłań związanych z zachorowaniem na wiele groźnych chorób. Budzą jednak wiele sprzecznych emocji u rodziców. Celem badań była ocena czynników mogących mieć wpływ na podjęcie przez rodziców decyzji o zaszczepieniu dzieci zalecanymi szczepionkami. Materiał i metody. Badaniem objęto 100 rodziców dzieci wieku 0-5 roku życia. Badania zostały przeprowadzone metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza ankiety. Wyniki. Poziom wykształcenia i wiedzy rodziców ma znaczący wpływ na podejmowanie pozytywnych decyzji o szczepieniu dziecka zalecanymi szczepionkami. Poparcie dla działalności ruchów antyszczepionkowych nie decyduje o niezaszczepieniu dziecka. Wnioski. Należy podjąć działania propagujące znaczenie szczepień poprzez udzielanie rzetelnych informacji przez zespół lekarsko-pielęgniarski z wykorzystaniem mediów. Propagowanie wśród rodziców bezpłatnych akcji szczepionkowych zwiększy szczepialność wśród dzieci. Słowa kluczowe: szczepienie zalecane, dzieci Nadesłano: Zatwierdzono do druku: Niniejszy materiał jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 PL. Pełne postanowienia tej licencji są dostępne pod:

35 34 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Grażyna Cepuch, Agnieszka Gniadek, Anna Wyżga: Factors determining parents decision to follow their children s recommended vaccination schedule INTRODUCTION The vaccination schedule for Poland assigns basic prophylactic vaccination, which is compulsory (Dz.U. Nr 180 poz.1215; Dz. U. Nr 182 poz. 1086). Apart from compulsory vaccination, parents have a wide variety of additional recommended vaccines to choose from and, although they are not free, many parents decide to have them given to their children. Nowadays there is a vast assortment of vaccines available on the market and their administration should be a common decision of parents and pediatricians [1 6]. New possibilities for preventing more and more diseases, which have been emerging recently, give rise not only to public discussion about recommended vaccination but also to fierce opposition from those who start campaigns against artificial immunization of children. In the 1990s there appeared numerous hypotheses about the potential harmfulness of vaccination, which have not been scientifically proved so far [7 10]. Parents often tend to base their opinions about health only on press coverage, radio and television programmes and numerous web portals. As a result of media chaos, they might lose their confidence in vaccination and see it only as a potential threat to their children. Due to a large amount of contradictory information which surrounds parents they often feel confused and worried about their children s health condition and also have a lot of doubts about vaccines and their impact. Parents may present various attitudes towards vaccination, ranging from full confidence and following recommended schedules to complete refusal to have their children given vaccination, but all of them expect competent and honest information about vaccination and possible side effects from the medical staff. Therefore, it is important to reiterate that only thorough knowledge about obligatory as well as recommended vaccination spread by medical staff might help parents make their decisions and confirm their validity [11 14]. Medical staff directly responsible for administering prophylactic vaccination of both children and adults is obliged to continuously broaden their knowledge in this field, as only in this way can they be a source of knowledge and support for parents. Similar attitude should be expected from other staff responsible for taking care of children and pregnant women (antenatal clinics, nurseries, kindergartens). The aim of the study was to evaluate the factors which might influence parents decisions to have recommended vaccination for their children. MATERIAL AND METHODS The study was carried out in the group of 100 parents, both mothers and fathers, who had at least one child aged between 0 and 5. The respondents were parents who made use of medical services in one of Non-public Health Care Institutions in Cracow in The data was collected during their visits at the paediatric surgery. The group consisted predominantly of women 66% (N 66). The majority of the respondents 56% (N 56) were parents aged between 31 and 40, 23% (N 23) of them were aged between 20 and 30 and 21% (N 21) were over 40. Parents who were raising their children in a nuclear family made up a vast majority 90% (N 90). Participation in the study was voluntary. The study was carried out by means of a diagnostic survey with the application of a self-designed questionnaire, which consisted of demographics and a general part (23 questions, most of which were multiple-choice ones). Part A was completed by parents (N 62) whose children received at least one recommended vaccination, whereas part B was for parents (N 38) who did not have any optional vaccines for their children. The level of knowledge about vaccination and knowledge about possible complications was evaluated on the basis of the number of points that the respondents scored. For the correct answer the respondent could score one point. The maximum number of points was 4 as far as knowledge about vaccination was concerned and 7 points for the part concerning possible complications following vaccinations as well as complications caused by lack of vaccination. Afterwards qualitative and quantitative analyses of the results were carried out. In statistical analysis Microsoft Office Excel 2003 and Statgraphics 5.1 programmes were used. In order to verify the significance of differences between particular groups the Chi2 independence test was applied and the significance level was estimated as RESULTS Most parents who took part in the study were university graduates 63% (N 63), 29% (N 29) completed secondary education, 7% (N 7) vocational education and only 1% (N 1) elementary education. Statistically significant relationship ( ; df 3; p 0.024) was found between parents education and their decision to have their children given the recommended vaccination. The

36 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Grażyna Cepuch, Agnieszka Gniadek, Anna Wyżga: Factors determining parents decision to follow their children s recommended vaccination schedule 35 % N=1 0 N=15 N=33 N= Number of points (liczba punktów) Fig. 1. Respondents knowledge about vaccination Ryc. 1. Wiedza respondentów dotycząca szczepień N=7 % N= N=35 N=37 Number of points (liczba punktów) N= Fig. 2. The respondents knowledge about the course of the disease and possible complications Ryc. 2. Wiedza respondentów dotycząca przebiegu i powikłań chorobowych higher parents education, the more often children were vaccinated. As many as 55% (N 55) of respondents defined their financial status as good, 37% (N 37) as quite good and 5% (N 5) as very good. The others claimed their financial status was bad 2% (N 2) or very bad 1% (N 1). All respondents who defined their financial status as very good had recommended vaccination for their children % (N 38) of parents who claimed their financial status was good also decided to administer optional vaccination to their children. As far as the group defining their financial status as quite good was concerned, 51.36% (N 19) decided to take advantage of recommended vaccination. Statistical analysis proved a statistically significant relationship between family financial status and their decision to administer recommended vaccination to their children (χ ; df 4; p ). 93% (N 93) of the respondents were aware of the possibility of administering recommended vaccination. No significant relationship was found between the awareness of the possibility of recommended vaccination for children and parents sex (χ 2 =0.099; df 1; p ). In the evaluation based on the number of points scored in the questionnaire the level of knowledge about vaccination and knowledge about possible complications were classified as middle level. The analysis, which followed, shows that the highest number of respondents 44% (N 44) correctly answered three questions and only 7% (N 7) scored the maximum number of points. The results of the research and the respondents knowledge about vaccination including possible complications are presented in fig. 1. and fig. 2. Statistical analysis proved that the sex of the respondents had no significant influence (χ ; df 4; p ) on the level of their knowledge about vaccination and possible complications which may follow (χ ; df 4; p ). The main source of knowledge about recommended vaccination for 87% (N 87) of parents was the pediatrician, for 50% (N 50) the Internet, 43% (N 43) claimed it was the nurse details of the fig. 3 (it was possible to choose more than one answer). Statistical analysis proved no relation between respondents knowledge and their sex (χ ; df 7; p ). The information about vaccination which medical staff provided to parents was sufficient for 64% (N 64) of respondents. Statistical analysis proved the incidence of a significant relationship (χ ; df 5; p ) between the respondents sex and their level of satisfaction with the information about vaccination provided by medical staff. It was the men who were more likely to be satisfied with the information received. The vast majority of parents 87% (N 87) have not observed their children suffering from any undesirable side-effects which would require medical intervention. Yet, as many as 67% (N 67) of the respondents were afraid that vaccinating their children would involve undesirable postvaccination reaction. No statistically significant relations were found between the respondents sex and their fears that their children may suffer from undesirable postvaccination reaction (χ ; df 5; p ). The vast majority of the respondents 86% (N 86) came across the ideology spread by antivaccination activists. 50% (N 50) of the parents had no opinion on this issue, 31% (N 31) were strongly against such social campaigns and 5%

37 36 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Grażyna Cepuch, Agnieszka Gniadek, Anna Wyżga: Factors determining parents decision to follow their children s recommended vaccination schedule (N 5) of the respondents were familiar with this ideology and gave it their full support. As many as 80.65% (N 25) of the respondents who were against anti-vaccination ideology administered recommended vaccination for their children. 58% (N 29) of these parents who had no opinion on anti-vaccination movements also administered supplementary immunization to their children. What is more, 60% (N 3) of the respondents who voiced their support for anti-vaccination movements had their children vaccinated in the recommended way. 62 parents who had had recommended vaccination for the children completed the questionnaire as a result of the analysis of part A. The highest number of parents 69.35% (N 43) decided to have their children immunized against pneumococcal infections % (N 28) of the respondents vaccinated their children against meningococcal infections and the same number chose to vaccinate them against rotavirus diarrhea. Fewer those surveyed decided to have their children vaccinated against chicken pox 24.19% (N 15), hepatitis A 22.58% (N 14) and flu 12.90% (N 8). The least frequent vaccine was the one against tick-borne meningitis and encephalitis 9.68% (N 6). For 56.45% (N 35) of the respondents the fact that their children were going to stay in the nursery or kindergarten had no direct influence on their positive decision about vaccination, whereas for the others 43.55% (N 27), it was a determining factor (fig.4.). Only 27.42% (N 17) of parents took advantage of the recommended vaccination for their children during various free vaccination programmes, although as many as 82.26% (N 51) of them claimed that they would be willing to have their children vaccinated against other diseases if they were offered such a chance free of charge. Only 17.74% (N 11) of those surveyed declared that they definitely would not vaccine their children. A significant number of respondents 43.55% (N 27) of the respondents found the vaccination costs to be an average burden on their family budget. For 9.68% (N 6) of parents the purchase of the vaccine meant a very heavy financial burden and for 33.87% (N 21) it was a heavy burden. A detailed statistical analysis found no significant relation between the sex of the respondents and their opinions about their family budget being burdened by the purchase of vaccines (χ ; df 3; p ) % (N 49) of those surveyed who had optional vaccination for their children declared that they would recommend supplementary immunization of children to other parents. The analysis of part B of the questionnaire completed by 38 parents who followed the obligatory vaccination schedule but did not have any other available vaccination. As many as 52.63% (N 20) of those surveyed who did not have their children vaccinated claimed that financial issues had a decisive impact on their decisions., whereas 44.37% (N 18) of them claimed that their decisions were not influenced by financial issues. No statistically significant relations were found between the respondents sex and their opinion on the possibility to administer recommended vaccination to their children in the future (χ ; df 4; p ). % N=87 N=43 N=24 N=22 N= Physician; 2. Nurses; 3. Family; 4. Acquaintances; 5. Medical literature; 6. TV; 7. Internet; 8. Others N=9 N= N=3 Fig. 3. Sources of knowledge about recommended vaccination Ryc. 3. Źródła wiedzy rodziców dotyczących szczepień zalecanych

38 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Grażyna Cepuch, Agnieszka Gniadek, Anna Wyżga: Factors determining parents decision to follow their children s recommended vaccination schedule 37 % N=43 N=28 N=28 N=15 N=14 N=6 N= Rotavirus diarrhea; 2. Pneumococcal infectio; 3. Meningocooal infection; 4. Chiceknpox; 5. Tick-borne meningitis; 6. Hepatitis; 7. Influenza 1. Biegunka rotawirusowa; 2. Infekcje spowodowane pneumokokami; 3. Infekcje spowodowane meningokokami; Fig. 4. The most frequent recommended vaccination Ryc. 4. Najczęściej podawane szczepienia zalecane The results of the study lead to the conclusion that a significant number of those surveyed 76.32% (N 29) who did not have their children vaccinated would be likely to do it if the vaccines were available free of charge. Only 23.68% (N 9) of the respondents would not decide to immunize their children even if the vaccines were free. According to 84.21% (N 32) of parents, the decision not to have their children vaccinated was not influenced by medical contraindications. Only 15.79% (N 6) of the respondents could not have their children vaccinated because of medical contraindications. Despite not having their children vaccinated, 60.53% (N 23) of the respondents were not afraid that their children may be taken ill. Only 39.47% (N 15) of the respondents expressed some fears concerning their children s health. Half of the group of respondents who did not have their children vaccinated 50% (N 19) did not consider the possibility of having the recommended vaccination for their children in the future. For 84.21% (N 32) of the respondents activities of anti-vaccinations movements had no influence on their decision not to have their children vaccinated. The highest percentage of children with recommended vaccination was observed in the cases when the respondents decided to take advantage of combined vaccines within the obligatory vaccination schedule, even if these vaccines were not free 83.33% (N 24). Those surveyed, who during obligatory vaccination not only for a fee combined vaccines but also vaccines available at the vaccination clinic free of charge, in 67.31% (N 52) of cases decided to have their children immunized with recommended vaccines % (N 24) of parents who during obligatory vaccination for their children only vaccines available free of charge did not decide to have their children immunized with any other vaccines. Statistical analysis confirmed the relation between the type of vaccines used during obligatory vaccination and parents decision to have their children vaccinated (χ ; df 2; p ). In the group of children whose parents decided to apply recommended vaccination as many as 83.33% (N 6) were vaccinated following the obligatory vaccination schedule but in a specialized vaccination clinic. Children who received recommended vaccination despite the fact that they did not follow the obligatory vaccination schedule, because of frequent infections, constituted a significant percentage 70.00% (N 10). Among the children who were vaccinated following the obligatory vaccination schedule, 59.52% (N 84) received recommended vaccination as well. Following the obligatory vaccination schedule did not affect parents decision about recommended vaccination for their children (χ ; df 2; p ). Neither did parents fears concerning postvaccination reactions (χ ; df 5; p ). DISCUSSION The advances made in vaccinology, developing new vaccines and enhancing the existing ones can be seen as a chance to prevent numerous infectious diseases from spreading. Undeniably, the knowledge and attitude of parents towards immunization including recommended vaccination for their children

39 38 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Grażyna Cepuch, Agnieszka Gniadek, Anna Wyżga: Factors determining parents decision to follow their children s recommended vaccination schedule have an essential impact on vaccination of children s population. It can be concluded from the study, as from similar ones [15], that both mothers and fathers were aware of the possibility of administering recommended vaccination to their children. However, the study proved that the level of knowledge about vaccination itself, the course of diseases and complications which may accompany possible infections was not satisfactory. Interestingly, not all respondents were satisfied with the quality of information provided by medical staff, even though parents claimed that, apart from the media, doctors and nurses are the main source of knowledge about prophylactic vaccination. Similar results were obtained by authors of other studies [16-18]. Therefore, it is essential to take necessary measures so that medical staff can provide parents with detailed information on vaccination on a regular and solid basis. Moreover, doctors and nurses should focus on educating families, dispelling myths about vaccination and pointing out its positive aspects so that they could encourage and mobilize parents to have their children vaccinated. It seems appropriate to start such educational campaigns during the prenatal stage (in obstetrics and gynecological clinics) [19, 20]. The role of the media should not be underestimated massive promotional campaigns based on scientific facts and emphasizing the importance of vaccination might be extremely successful. Unfortunately, the media are known to spread information in a thoughtless or even socially harmful way to meet the demand for sensation and the populist needs of the society, which might deplorably undo the remarkable achievements of vaccinology. While analyzing the factors which might influence parents decision on recommended vaccination to children, a relationship was discovered between parents education and their positive decision about having their child immunized. The higher respondents education, the greater likelihood of recommended vaccination. Another important factor responsible for positive decision about vaccination was the financial status of the family. Parents who declared a higher financial status of their family were more likely to recommend vaccination to their children. Mothers and fathers who decided not to have their children vaccinated, would have been more willing to do so if the vaccines were available free of charge. Similar conclusions appear in other studies [17, 21 23]. Factors such as the number of children in the family, the perspective of nursery or kindergarten care or fears concerning possible incidence of postvaccination reaction had no significant influence on the decision about recommended vaccination. According to the study as well as to other sources, the most frequently applied vaccine is the one against pneumococcal infections [16, 22], which might be explained by extensive media coverage devoted to this issue. Parents who decided to have their children vaccinated by supplementary vaccination were more likely to choose chargeable combined vaccines. The highest percentage of children given the recommended vaccines was among the ones who, for various reasons, were taken care of at specialized vaccination clinics and received their obligatory vaccination there. The analysis of the influence of anti-vaccination campaigns proved that a vast majority of parents who decided to immunize their children had heard about anti-vaccination ideas but did not approve of them. However, the influence of such campaigns should not be underestimated or ignored. Interestingly, over half of the parents who declared their support for anti-vaccination activists (support for anti-vaccination campaigns) had their children given the recommended vaccines. Similar conclusions can be found in the study by Jaroszewska [24]. No rational explanation of this attitude was found while examining the questionnaire answers. It could be concluded, however, that promotional campaign should be addressed also to the parents who declare their support for anti-vaccination ideas. It is also important to find out about the reasons responsible for such opinions. Perhaps lack of solid information or mistrust towards medical staff can explain such attitudes among parents. Undoubtedly, it is advisable to carry out more research in this area and in this group of respondents. It would help to choose specific actions aimed at a particular target [25 29]. CONCLUSIONS 1. Campaigns promoting recommended vaccination and focused on their importance should be launched involving solid detailed information provided by medical staff and appropriate media coverage. 2. Popularization of free vaccination campaigns may increase the interest in vaccinating children. 3. The role and authority of nurses as vaccination educators should be enhanced by means of broadening the knowledge and upgrading skills among members of this profession. Funding: authors financial sources.

40 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Grażyna Cepuch, Agnieszka Gniadek, Anna Wyżga: Factors determining parents decision to follow their children s recommended vaccination schedule 39 REFERENCES 1. Augustynowicz A., Wrześniewska-Wal I.: Aspekty prawne obowiązkowych szczepień ochronnych u dzieci. Pediat Pol 2013; 88: Mrożek-Budzyn D.: Ewolucja polskiego programu szczepień ochronnych na przestrzeni ostatnich 10 lat. Przegl. Epidemiol 2012; 66: Talarek E., Duszczyk E.: Szczepienia zalecane u dzieci w Polsce kogo i kiedy szczepić. Klin Pediat 2008;16(5): Łoś-Rycharska E., Czerwionka-Szaflarska M.: Biegunki rotawirusowe dlaczego warto im zapobiegać. Prz Gastroenterol 2011; 6(2): Smith PJ., Humiston SG., Parnel T. et al. The association between intentional delay of vaccine administration and timely childhood vaccine coverage. Public Health Rep 2010; 125(4): Konior R.: Szczepienie przeciwko meningokokom stan w 2012/2013 roku. Med Prakt Pediatr 2012; 5: Price C.S., Thompson W.W., Goodson B., et al.: Prenatal and infant exposure to thimerosal from vaccines and immunoglobulins and risk of autism. Pediatrics 2010; 126(4): Mrożek-Budzym D., Majweska R., Kiełtyka A., Augustyniak M.: Brak związku między ekspozycją na szczepionki zawierające Tiomersal i rozwojem autyzmu u dzieci. Przegl Epidemiol 2011; 65: Schultz S.T.: Does thimerosal or other mercury exposure increase the risk for autism? Acta Neurobiol Exp 2010; 70: Mrożek-Budzyn D., Majewska R., Kieltyka A., Augustyniak M.: Neonatal exposure to thiomersal from vaccines and child development in the first 3 years of life. Neurotoxicol Teratol 2012; 34: Cheffins T., Spillman M., Larkins S., et al.: Recommending vaccination general practice intervention with new parents. Aust Fam Physician 2011; 40: Austvoll-Dahlgren A.: Public health nurses barriers and facilitators to the use of research in consultations about childhood vaccinations. Scand J Caring Sci 2012; 26; Opel D.J., Mangione-Smith R., Taylor J.A., Korfiatis C., et al. Development of a survey to identify vaccine-hesitant parents. The parent attitudes about childhood vaccines survey. Hum Vaccin 2011; 7(4): Austvoll-Dahlgren A., Helseth S.: What informs parents decision-making about childhood vaccinations? J Adv Nurs 2010; 66(11): Jackowska T., Kłyszewska M.: Realizacja szczepień zalecanych u dzieci i ocena świadomości ich rodziców. Pediatr Pol 2010; 85(3): Wróblewska I., Baran A., Sochocka L., Steciwko A.: Analiza świadomości prozdrowotnej rodziców dzieci i młodzieży objętych Programem Szczepień Ochronnych. Fam Med Prim Care Rev 2011; 13(3): Kluj P.: Ocena poziomu wiedzy rodziców i opiekunów w zakresie zapobiegania i rozprzestrzeniania się zakażeń rotawirusowych w środowisku żłobka. Ostry Dyżur 2014; 7(1): Pomian-Osiak A., Owłasiuk A., Gryko A., i wsp.: Szczepienia dzieci w wieku 0-2 lat szczepionkami skojarzonymi i zalecanymi - ocena częstości stosowania i wiedzy rodziców. Probl Med Rodz 2014; 3: Trojanowska A., Emeryk A., Wilczek M.: Wiedza kobiet w okresie ciąży na temat szczepień ochronnych u dzieci. MONZ 2012; 18(3): Cędrowska B., Olejniczak D.: Edukacja zdrowotna kobiet ciężarnych na temat szczepień ochronnych u ich dzieci. Nowa Pediat 2014; 2: Pokorna-Kałwak D., Gwiazda E., Muszyńska A., i wsp.: Wyszczepialność szczepionkami zalecanymi w praktyce lekarza rodzinnego wśród dzieci w wieku 2-5 lat. Fam.Med. Prim. Care Rev 2009; 3: Nowińska K., Kochman D.: Upowszechnianie szczepień zalecanych. Mag Piel Położ 2011; 1-2: Lipska E., Lewińska M., Górnicka G.: Realizacja szczepień zalecanych u dzieci i opinie rodziców na temat tych szczepień. Nowa Med 2013; 2: Jaroszewska K., Marciniak A., Gawlak M., i wsp.: Postrzeganie ruchów antyszczepionkowych przez rodziców małych dzieci. Post Nauk Med 2014; 9: Feemster K.A.: Overview. Special focus vaccine acceptance. Hum Vaccin Immunother 2013; 9(8): Lavail K.H., Kennedy A.M.: The role of attitudes about vaccine safety, efficacy, and value in explaining parents' reported vaccination behavior. Health Educ Behav 2013; 40(5): Słopiecka A., Kwiecień E.: Przyczyny negatywnych postaw ludności wobec szczepień. Hygeia Public Health 2014; 49(4): Blendell RL, Fehr JL: Discussing vaccination with concerned patients: an evidence-based resource for healthcare providers. J Perinat Neonatal Nurs 2012; 26(3): Dube E., Laberge C., Guay M., Bramadat P. et al.: Vaccine hesitancy. Hum Vaccin Immunother 2013; 9(8): Address for correspondence: Grażyna Cepuch WNZ CM UJ Kopernika 25 Street, Kraków Ph.: grazyna.cepuch@uj.edu.pl

41 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3, Environmental risk factors of burns in children review Czynniki środowiskowe oparzeń u dzieci przegląd piśmiennictwa Agata Kawalec Department of Hygiene, Silesian Piast s Medical University, Wrocław, Poland ABSTRACT The problem of burns is relatively a common issue in many developing and developed countries. Most burns occur at home, so the home environment plays an important role in these injuries. Considerable attention has been recently paid to environmental factors such as socioeconomic including family, living conditions and their influence on frequency of burns. This manuscript reviews papers published in the last few years to show if environmental factors influence the risk of burns in children. The researchers point to the relationship between age, education of parents, number of siblings, home environment and the frequency of burns in children. Identification of risk factors plays an important role in planning preventable measures. Key-words: burns, children, risk factor, environment, family STRESZCZENIE Tematyka oparzeń u dzieci wciąż jest aktualna zarówno w krajach rozwijających się, jak i rozwiniętych. Do większości tego typu urazów dochodzi w domu, więc środowisko domowe może odgrywać istotną rolę w ich powstaniu. Ostatnio znaczną uwagę zwrócono na czynniki środowiskowe, takie jak czynniki socjoekonomiczne, w tym rodzinne, oraz warunki życia i ich wpływ na częstość oparzeń. W pracy dokonano analizy piśmiennictwa z kilku ostatnich lat poruszającego temat wpływu czynników środowiskowych na ryzyko oparzeń u dzieci. Przeprowadzone badania wskazują na związek pomiędzy wiekiem, wykształceniem rodziców, liczbą rodzeństwa oraz warunkami mieszkaniowymi a częstością oparzeń u dzieci. Zidentyfikowanie tych czynników ma istotne znaczenia dla planowania działań profilaktycznych. Słowa kluczowe: oparzenia, dzieci, czynnik ryzyka, środowisko, rodzina INTRODUCTION Burns injuries can be caused by thermal, chemical or electrical agents. They are called one of the most devastating conditions encountered in medicine. Most burns are due to flame injuries and scalds. Burns caused by electrocution and chemical injuries are less common. Burns are a relatively common problem in many developing and developed countries [1 4]. The injuries are not only a significant accidental and non accidental cause of death [5]. Deaths are generally related to flame burns accounting for about 13% of burns, often reinforced by inhalation of smoke and toxic gases [6]. Fortunately, most burns are less serious, resulting mainly from scalds, which comprise up to 85% of burns [6, 7] but can also lead to permanent scars and complications requiring rehabilitation, such as limited operation of fingers in hand after burn [8]. There are many psychological problems in patients suffering from such injuries as for example perception of stigmatization [9]. It is commonly known that children under 4 years of age are at the highest risk of burns, especially scalds. Most accidents and about 92% of burns occur at home, so home environment can play an important role in these kinds of injuries [7]. Eminson et al. suggested that particular personality characteristics of the child (so called accident proneness ) together with family and environmental factors can lead to repeated accidents in Nadesłano: Zatwierdzono do druku: Niniejszy materiał jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 PL. Pełne postanowienia tej licencji są dostępne pod:

42 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Agata Kawalec: Environmental risk factors of burns in children review 41 childhood [10]. Much research on epidemiology of burns in children has been done, but only a few consider the socioeconomic situation, home environment and the family as a potential risk factor of burns. Quite recently, considerable attention has been paid to environmental factors influencing frequency of burns. This manuscript reviews papers published in the last few years. The aim is to reveal if the environmental factors influence the risk of burns in children. METHODS To search the articles EBSCOhost was used. The literature research was performed using the keywords: children and burns and risk and environment. Geographical factors A large amount of literature has been published on epidemiology of burns in children in different countries (table 1). Table I. The environmental risk factors of burns in developed and in developing countries Tabela I. Środowiskowe czynniki ryzyka oparzeń w krajach rozwiniętych i rozwijających się Year of Country Author publication References Undertaken risk factors Australia Simons et al Hot iron. Bangladesh Mashreky et al A household with a separate kitchen, rural areas, a kitchen without a door, the traditional kerosene lamp (kupi bati). Brazil Vendrusculo et al Low socioeconomic and educational levels of mothers and those responsible for the children at the moment of the accident, small houses considering the number of occupants and unsafe kitchen equipment. Canada Alaghehbandan et al Labrador/ Newfoundland region. China Zhou et al Rural areas. Cuba Gonzalez et al Rural origin, the low perception of risk of accidents, the bad living conditions. Egypt Kamal Education of parents, mothers age, household socioeconomic standard. Ghana Forjuoh et al Characteristics of the child: age at time of the burn, sex, tribe, birth order, history of previous injury, subling burn and subling death from the burn, pre-existing impairment of the child. Socioenvironment: parental education, income, presence of parents at the time of burn, family size, father s smoking habits, hours spent away from home by mother, storage of flammable substances in the home. Lithuania Kubilius et al Lack of hot water supply. Mongolia Khandarmaa et al Urban origin, numer of children in the household, caregivers' knowledge and practices on childhood burns, physical environment at home. Peru Delgado et al Lack of water, low income, crowding, the presence of a living room, better maternal education. Republic of Van Niekerk et al Housing conditions, child dependency, socio-economic South Africa barriers. Sweden Freccero et al Immigrants; cooking with water and oil, familiarity with Swedish safety standards and measures, difficulties in communicating (language), limited social network.

43 42 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Agata Kawalec: Environmental risk factors of burns in children review Tanzania Outwater et al Home environment, cooking fires. Uganda Kalanzi et al Bed net. United Duncan et al Hair straighteners. Kingdom United Woodbridge et al Camping and caravanning holidays, access to free flowing water, Kingdom distance to reach the nearest Emergency Departament. United Pearce et al Socioeconomic circumstances: social class, maternal education, Kingdom lone parenthood status and tenure. Proxy indicators of housing quality (build type, storey, garden access, rooms per capita, central heating and presence of damp) and safety equipment use (use of fireguards, safety gates, electric socket covers and smoke alarms). United Brewster et al Deprived areas of residence, ethnic minorities, urban areas. Kingdom United Shah et al Child covariates: gender, age at the time of injury, birth order. Kingdom Maternal covariates: age at childbirth, depression during pregnancy or 6 months after delivery, hazardous/harmful. alcohol consumption prior to the scald injury. Household covariates: the Townsend Index of material deprivation, the number of adults within the household. United Sarginson et al Hair straighteners. Kingdom According to the World Bank analytical income of economies for fiscal year 2014, WHO income groupings divides countries into four categories. Several publications have appeared in the recent years documenting the scale of the problem of burns in children in all these groups: low income, lower mid income, upper mid income, high income countries [1, 3, 11]. Forjuoh indicates that while much has been accomplished in the areas of primary and secondary prevention of fires and burns in many developed or high-income countries, due to sustained research on the descriptive epidemiology, risk factors, the same cannot be said of developing or low and mid-income countries. In his opinion burns in different countries groups have the same descriptive epidemiological characteristics but slightly different risk factors including the presence of pre-existing impairments in children, lapses in child supervision, storage of flammable substances in home, low maternal education, overcrowding as well as several treatment modalities and preventable efforts including immediate application of cool water onto a burned area [12]. Poulos et al. claim that significant declines in deaths and hospitalizations for burns achieved in industrialized countries over the recent decades are related to the development of specialist burn treatment centres, effective burn prevention strategies and broader societal changes. They pay attention to the fact that these benefits have not been shared by children across all socioeconomic groups. In their study they undertook to explore the geographic patterning of child fire and burns in the state of New South Wales in Australia they discovered that the geographic pattern of relative risk varied by age group; higher than average risks were observed for children residing in rural and remote areas, as well as in scattered local government areas closer to the coast and in some metropolitan regions. Advantages of these maps are: clear visual representation, readily identified high risk areas, highlighting the need for further investigation or intervention, identification of the spatial patterning of injury. The authors suggest that mapping the occurrence of injury gives injury practitioners the opportunity to identify high risk communities for further investigation of risk factors and implementation of targeted interventions within a defined area [13]. Many studies have reported that burns occur more often in rural and remote areas [13, 14] Brewster et al have revealed that rates of admission for burns are highest in urban areas and significantly lower in the more sparse rural areas [15]. It was also found that compared with treatment in urban areas,

44 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Agata Kawalec: Environmental risk factors of burns in children review 43 rural burn patients received less first-aid treatment, underwent more surgery, had more complications and longer and more costly hospital stays [16]. Home environment It is commonly known that most burn accidents occur at home, especially in the kitchen [14, 17]. It seems quite possible that characteristics of home environment can play an important role in the risk of injury. Detailed examination of living conditions including rooms per capita build type, storey of main living accommodation, garden, central heating, presence of dampness or condensation on walls, items of safety equipment such as: safety gates, fireguards, electric socket covers, smoke alarms was performed by Pearce at al. They showed that children living in households with poor housing scores were more likely to have been injured in home than those with no negative housing indicators. Compared with children living in homes with one to two rooms per capita, children living in homes with more than two rooms per capita were slightly less likely to have been injured. Households with between one and three items of safety equipment were at a slight but not-significantly elevated risk of injury compared with those with all four safety equipment use (use of fireguards, safety gates, electric socket covers and smoke alarms). Surprisingly, children living in households without safety equipment were less likely to have been injured than those with all four safety equipment [3]. However it is important to note that most fire related childhood deaths and injuries occur in homes without smoke detectors [7]. The presence of unsafe environmental characteristics was the subject of a study carried out by Kamal. As the most common unsafe environmental characteristics are considered: absence of fire extinguisher, uncovered electric sockets and absence of first-aid kits. The author has also found that homes with injury hazards did not differ significantly from the homes of non-injured except for unsafe storage of sharp objects and absence of first-aid kits in the number of children injured [18]. It has been demonstrated that children living in rented accommodation compared with owned or mortgaged homes were at higher risk of injury [3]. The most common types of burns in children are scalding caused by hot drinks/food or hot water meant for household use. Several studies identified the lack of hot water supply a risk factor for burns in children [19, 20]. A kitchen without a door was also found to create a more hazardous environment compared to a kitchen with a door [14], because the doors limit children s access to the cooking area. A living room was considered to be a protective factor, which is probably an indicator of socio-economic status of a family [20]. Other risk factors were crowding [20] and flammable substances kept in home [12]. There are also hazardous subjects used in specific populations such as the traditional kerosene lamp called kupi bat [14] or insecticide-treated bed nets, which are essential tools to prevent malaria in endemic regions and their use is connected with the increased number of burns [21]. However the most common cause of burns in children is scalding, and burns from contact. Several publications have appeared in recent years documenting the risk of burns related with use of hair straighteners, which can reach temperatures of over 220 C and can lead to significant full thickness injuries [22, 23]. It is also worth mentioning burns from contact with irons, caused by touching the iron or by pulling the cord [24]. Both domestic irons and hair straighteners are risky in a child environment. The authors emphasize these preventable burns warrant our attention and they would advocate the use of heat-resistant pouches and closure clips on the devices to help minimize the risk of injury [23]. Socioeconomic factors It seems very probable that differences in the income and social class of the parents result in significant differences in living conditions of their children. Pearce claims that the home environment is the causal pathway between socioeconomic status and injuries occurring at home [3]. Kamal indicates that a high income increases the capability to live in safe home and to buy safety equipment, thus reducing the risk exposure. His study found a significant association between injury risks and low economic status [18], which has been confirmed in many other studies Pearce et al found that children from less advanced socioeconomic circumstances were consistently more likely to live in homes with a poor housing score and also in homes using one or none of the reported items of safety equipment compared with children from the most advanced groups [3]. It seems that children from working class backgrounds were more likely to be injured than those from managerial and professional backgrounds [3]. Alaghehbandan et al. suggest that increased risk of burns in some communities is multi-factorial and includes crowded and dilapidated housing conditions, lifestyle and poor social conditions [25].

45 44 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Agata Kawalec: Environmental risk factors of burns in children review Family Recently there has been fine interest in the family of injured children. Pearce et. al. suggest that parental factors such as supervision, risk taking behaviors, ability to match children s capabilities to tasks wanting to foster independence in their children, ability to recognize hazards, maternal depression and social support are associated with childhood injuries and may also be distributed across social groups [3]. It has been demonstrated that children of sole parents compared with two natural parents were at higher risk of burns [3, 26, 27]. Moreover Wadsworth et. al., revealed that children in stepfamilies were more likely to have had an accident reported by their mother during their first five years of life than children from two natural parents families. Children in stepfamilies were also more likely to have repeated accidents (two or more). Children in sole parent families were slightly more likely to have accidents or repeated accidents than children in two natural parents, but the differences were less pronounced than for children in stepfamilies [28]. In literature, several theories have been proposed to explain the increased accident rate associated with atypical (single or step) families. For example parents in such families may be preoccupied, they can have personal and financial difficulties facing lone parents with sole responsibility for their children [28]. Such families are more likely to live in potentially dangerous environments and children may have behavioral problems due to the arrival or loss of either a father or a mother [28]. Several studies have shown that maternal age is an important determinant of risk of burns. Children of young mothers, especially the children of teenage mothers, are at higher risk [17, 26, 28]. The burns risk was shown to be inversely related to the level of parents' education [17, 26]. Delgado claims that better maternal education is a protective factor [20]. The research demonstrated the importance of taking family history. Data from Tkkaja's study have identified the birth order (fourth or higher compared with first) and multiple birth (twin or triplet compared with single to) affected the risk of injury death among infants as did large families [27, 30]. Forjuoh found history of burns in a sibling and history of a sibling death from a burn to be the main risk factors for childhood burns [31]. The medical staff having contact with burned patients must always remember the possibility of nonaccidental burns. Chester et al reported that parental drug abuse, delay in presentation of more than 24 hours and a lack of first aid are statistically more prevalent in the neglect group than in the accidental group. Children in the neglect group were also statistically more likely to have deeper burns and require skin grafting [32]. In each case of nonaccidental burn injury it is always difficult to differentiate non-accidental burn injuries from accidental. DISCUSSION The paper concentrates on environmental risk factors of burns in children, who are known as the group of the highest risk of such injury, especially under 4 years of age. The author's attention was focused on geographic (including country, rural or urban areas), but also home environment, family, socioeconomic status of the family. The presented results confirm the relationship between environmental factors and the risk of burns in children. However, a number of limitations need to be considered. For instance, difficulties with precisely defining the socioeconomic status of the family. The data must be interpreted with the caution because the studies were performed in different countries. It must also be mentioned that the risk of burns is multi-factorial, so it is difficult to describe which of the factors had the biggest influence in particular burn cases. We must also pay attention to the fact that children under 4 years old are at the risk, because they are starting to explore the world around them and sometimes a very short moment without supervision can lead to the injury. CONCLUSIONS The findings of the presented studies have a number of important implications not only for the medical staff, but also for the young parents to better supervise their children, pay attention to the risk factors of burns and arrange the home environment in a safe way for example not leaving hot fluids accessible to the children, lowering the temperature of hot water heaters to 50 C or even 49 C, buying spill-proof mugs and also smoke detectors, having identifiable escape routes and a fire extinguisher, and guards around wood fire stoves [6, 7]. The results of the findings can contribute considerably to the development and evaluation of preventive programs, which should concentrate on creating a safe home environment for the child and courses of first-aid for burned children of the young

46 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Agata Kawalec: Environmental risk factors of burns in children review 45 parents. Prevention programs should include activities of primary, secondary and tertiary prevention. The aim of primary prevention is to avoid the burns in children, which can be realized by education of parents about the risky situations, creating a safe home environment. Secondary prevention should concentrate on education the parents about firstaid in burns. The aim of tertiary prevention is to reduce negative impact of burns, for example rehabilitation of burned children. Injury prevention programs can be categorized according to the target population. They can be directed to parents of infants and toddlers or schoolaged children. K. Peleg et al. reported a statistically significant reduction in the rate of hospitalizations due to burns was found for infants and toddlers from places where intervention programs were implemented [33]. According to Parbhoo et al. the most common are interventions regarding home safety, caregiver education, and general environmental safety, especially safety at the kitchen and bathroom [34]. Future research should concentrate on the efficacy of these preventive strategies. REFERENCES 1. Droussi H., Benchamkha Y., Ouahbi S., Dlimi M., Elatiqi O.K., Boukind S. et al.: Epidemiology and treatment of paediatric burns in a large children s hospital in Morocco: Analysis of 394 cases. African Journal of Emergency Medicine 2013; 3: Hai Jun W., Jie X., Jun Z., Feng T., Hui H.G.: Comparable results of epidemiology of children with burns among different decades in a burn unit in JinZhou, China. Burns 2011; 37: Pearce A., Li L., Abbas J., Ferguson B., Graham H., Law C.: Does the home environment influence inequalities in unintentional injury in early childhood? Findings from the UK Millennium Cohort Study. J Epidemiol Community Health 2012; 66: Hettiaratchy S., Dziewulski P.: ABC of burns: Introduction. BMJ 2004; 328(7452): doi: /bmj Salter R.C.: Burns and scalds. In: Lissauer T, Clayden G, editors. Illustrated Textbook of Paediatrics. 4th ed. Mosby Elsevier 2012; Barnett P.L.J.: Burns. [In:] Cameron P., Jelinek G., Evetitt I., Browne G., Raftos J., editors. Textbook of paediatric emergency medicine. Edinburgh: Churchill Livingstone Elsevier 2012; Lee K.J., Marcdante K.J.: Burns. [In:] Marcdante K.J., Kliegman R.M., Jenson H.B., Behrman R.E. (ed.): Nelson Essentials of Paediatrics. Philadelphia: Saunders Elsevier 2011; Roques C.: Spécificités de la rééducation de la main brûlée de l enfant. Specificities of the rehabilitation of the burned hands of children. Lett Méd Phys Réadapt 2011; 27: Lawrence J.W., Rosenberg L., Mason S., Fauerbach J.A.: Comparing parent and child perceptions of stigmatizing behavior experienced by children with burn scars. Body Image 2011; 8: Eminson C.J., Jones H., Goldacre M.: Repetition of accidents in young children. Journal of Epidemiology and Community Health 1986; 40: Regional and income groupings. WHO regional groupings Forjuoh S.N.: Burns in low- and middle-income countries: A review of available literature on descriptive epidemiology, risk factors, treatment, and prevention. Burns 2006; 32: Poulos R.G., Hayen A., Chong S.S.S., Finch C.F.: Geographic mapping as a tool for identifying communities at high risk of fire and burn injuries in children. Burns 2009; 35: Mashreky S.R., Rahman A., Khan T.F., Svanström L., Rahman F.: Determinants of childhood burns in rural Bangladesh: A nested case control study. Health Policy 2010; 96: Brewster C.T., Coyle B., Varma S.: Trends in hospital admissions for burns in England, : A descriptive population-based study. Burns 2013; 39: Zhou B., Zhou X., Ouyang L.Z., Huang X.Y., Zhang P.H., Zhang M.H. et al.: An epidemiological analysis of paediatric burns in urban and rural areas in south central China. Burns 2014; 40: Kumar P., Chirayil P.T., Chittoria R.: Ten years epidemiological study of paediatric burns in Manipal, India. Burns 2006; 26: Kamal N.N.: Home Unintentional Non-fatal Injury Among Children Under 5 Years of Age in a Rural Area, El Minia Governorate, Egypt. J Community Health 2013; 38: Kubilius D., Smailyte G., Rimdeikiene I., Malcius D., Kaikaris V., Rimdeika R.: Epidemiology of paediatric burns in Lithuania: Focus on a vulnerable population exposed to the risk of scalds at home without hot tap water supply. Burns 2014; 40: Delgado J., Ramírez-Cardich M.E., Gilman R.H., Lavarello R., Dahodwala N., Bazán A. et al. Risk factors for burns in children: crowding, poverty, and poor maternal education. Injury Prevention 2002; 8: Kalanzi E.W., O Hara L.M., O Hara N.N., Boyle J.C.: Bed net related burns at Mulago National Referral Hospital, Uganda: A case series report. Burns 2014; 40: Duncan R.A., Waterston S., Beattie T.F., Stewart K.: Contact burns from hair straighteners: a new hazard in the home. Emerg Med J 2006; 23(3): Sarginson J.H., Estela C., Pomeroy S.: 155 burns caused by hair straighteners in children: A single centre s experience over 5 years. Burns 2014; 40: Simons M., Brady D., McGrady M., Plaza A., Kimble R.: Hot iron burns in children. Burns 2002; 28(6): Alaghehbandan R., Sikdar K.C., Gladney N., MacDonald D., Collins K.D.: Epidemiology of severe burn among children in Newfoundland and Labrador, Canada. Burns 2012; 38: Shah M., Orton E., Tata L.J., Gomes C., Kendrick D.: Risk factors for scald injury in children under 5 years of age: A case control study using routinely collected data. Burns 2013; 39: Tiikkaja S., Rahu K., Koupil I., Rahu M.: Maternal social characteristics and mortality from injuries among infants

47 46 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Agata Kawalec: Environmental risk factors of burns in children review and toddlers in Estonia. J Epidemiol Community Health 2009; 63: Wadsworth J., Burnell I., Taylor B., Butler N.: Family type and accidents in preschool children. Journal of Epidemiology and Community Health 1983; 37: Ekéus C., Christensson K., Hjern A.: Unintentional and violent injuries among pre-school children of teenage mothers in Sweden: a national cohort study. J Epidemiol Community Health 2004; 58: Edelman L.S.: Social and economic factors associated with the risk of burn injury. Burns 2007; 33: Forjuoh S.N., Guyer B., Strobino D.M., Keyl P.M., Diener- West M., Smith G.S.: Risk factors for childhood burns: a casecontrol study of Ghanaian children. Joumal of Epidemiology and Community Health 1995; 49: Chester D.L., Jose R.M., Aldlyami E., King H., Moiemen N.S.: Non-accidental burns in children Are we neglecting neglect? Burns 2006; 32: Peleg K., Goldman S., Sikron F.: Burn prevention programs for children: do they reduce burn-related hospitalizations? Burns 2005; 31: Parbhoo A., Louw Q.A., Grimmer-Somers K.: Burn prevention programs for children in developing countries require urgent attention: A targeted literature review. Burns 2010; 36: González R., Ricardo R., Mora F., del Carmen M., Louhau O. et al.: Factors related to burns in children referred from the primary care level. MEDISAN 2014; 18: Outwater A.H., Ismail H., Mgalilwa L., Temu M.J., Mbembati N.A.: Burns in Tanzania: morbidity and mortality, causes and risk factors: a review. International Journal of Burns & Trauma 2013,3: Khandarmaa T.O., Harun-Or-Rashid M., Sakamoto J.: Risk factors of burns among children in Mongolia. Burns 2012;38(5): Woodbridge T.R., Weisfeld-Adams J.D., Wilkins E.C., Estela C.M., Young A.E.R.: Epidemiology and severity of paediatric burn injuries occurring during camping and caravanning holidays. Burns 2010; 36(7): Vendrusculo T.M., Balieiro C.R., Echevarría-Guanilo M.E., Farina Junior J.A., Rossi L.A.: Burns in the domestic environment: characteristics and circumstances of accidents. Rev Lat Am Enfermagem 2010;18(3): Van Niekerk A., Reimers A., Laflamme L.: Area characteristics and determinants of hospitalised childhood burn injury: A study in the city of Cape Town. Public Health 2006; 120 (2): Freccero C., Svensson H., Kalhor S., Larsson A.: Scalding injuries in immigrant families. Scandinavian Journal of Plastic & Reconstructive Surgery & Hand Surgery 2000; 34 (4): Address for correspondence: Agata Kawalec Department of Hygiene Silesian Piast s Medical University J. Mikulicza-Radeckiego 7 Str Wrocław (Poland) agata_kawalec@wp.pl

48 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3, Wpływ warunków meteorologicznych na organizm człowieka Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas Influence of meteorological factors on human body Katedra i Zakład Higieny Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Kierownik: prof. dr hab. Krystyna Pawlas STRESZCZENIE Warunki meteorologiczne oddziałują na organizm człowieka w sposób ciągły, prowadząc do szeregu reakcji fizjologicznych i behawioralnych. W dużej mierze to właśnie warunki meteorologiczne kształtowały cywilizacje, sposób ich życia, architekturę i sztukę. W dzisiejszych czasach, w których obserwowane są dynamiczne zmiany klimatu oraz częste i gwałtowne anomalie pogodowe, warunki meteorologiczne stają się czynnikiem bezpośrednio wpływającym na jakość życia, a niejednokrotnie zagrażają zdrowiu człowieka. W tym zakresie szczególnego znaczenia nabierają fale upałów i chłodu, których efektem jest gwałtowny wzrost umieralności. Duże znaczenie mają również znaczne między dobowe zmiany ciśnienia atmosferycznego, które prowadzą do gorszego samopoczucia oraz skłonności do zachowań agresywnych lub osłabienia zdolności koncentracji. Z powodu coraz częściej pojawiających się powyższych anomalii pogodowych coraz liczniejsza grupa ludzi jest narażona na skutki ich oddziaływania, szczególnie wrażliwą grupą są osoby w podeszłym wieku. Istotne z tego względu jest stworzenie systemu wczesnego ostrzegania przed niekorzystnymi warunkami meteorologicznymi wraz z przekazaniem rzetelnej informacji jak skutecznie zabezpieczyć się przed ich wpływem. W pracy przedstawiono mechanizm oddziaływania na organizm człowieka wysokich i niskich temperatur, aż do stanu bezpośrednio zagrażających życiu. Dokonano również opisu skutków zdrowotnych wpływu znacznych zmian między dobowego ciśnienia atmosferycznego. Słowa kluczowe: biometeorologia, warunki atmosferyczne, hipertermia, hipotermia ABSTRACT Meteorological conditions have an impact on the human body on a permanent basis and lead to numerous of physiological and behavioural reactions. To a large extent, the meteorological conditions have shaped the civilisations, way of life, architecture and art. Nowadays, where dynamic changes of climate and frequent and violent weather anomalies are observed, the meteorological conditions are becoming a factor which directly influence the quality of life and which are often hazardous to the human health. In this range, heat and cold waves which cause a rapid increase in mortality are of the significant importance. Large diurnal changes in atmospheric pressure which lead to a worse well-being and tendency to aggression or weakened concentration are also significant. Due to more frequent weather anomalies, more and more people is exposed to the weather s effects and elderly people constitute the most endangered group. In this regard, it is crucial to create an early warning system for unfavourable meteorological conditions altogether with providing a thorough information regarding the way of an effective protection against their influence. The mechanism of the impact of high and low temperatures to the human body has been presented in the thesis, including the life-threatening condition. A description of health effects of the influence of significant changes of the diurnal atmospheric pressure has been also provided. Key words: biometeorology, atmospheric conditions, hyperthermia, hypothermia WSTĘP Warunki meteorologiczne ukształtowały w znacznym stopniu formę dzisiejszego świata. Z tego też względu we współczesnej Europie wyraźna jest różnica pomiędzy krajami południowymi, a położonymi na północy. Mieszkańcy strefy umiarkowanej, jak i państw północy, z powodu surowych warunków pogodowych, cykliczności w dostępności do pożywienia, byli zmuszeni do ciągłego Nadesłano: Zatwierdzono do druku: Niniejszy materiał jest udostępniony na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 PL. Pełne postanowienia tej licencji są dostępne pod:

49 48 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas: Wpływ warunków meteorologicznych na organizm człowieka udoskonalania warunków bytowych. Zwiększająca się liczba populacji wymuszała udoskonalanie metod uprawy rolnictwa oraz przechowywania żywności. Jednocześnie mniejsza liczba dni słonecznych oraz niekorzystne warunki atmosferyczne nie sprzyjały życiu towarzyskiemu. Inaczej rozwijały się państwa południowe. Łagodny klimat, długi okres wegetacji, słoneczna pogoda sprzyjały bardziej rozwojowi otwartego życia społecznego. Różnice te przetrwały do dziś, wystarczy spojrzeć na powściągliwego Niemca bądź Norwega na tle hałaśliwego i ekspresyjnego Włocha bądź Hiszpana. Warunki meteorologiczne odcisnęły swoje piętno na architekturze i planowaniu miast, na sztuce, oraz innych aktywnościach życia. Czynniki meteorologiczne były również przyczyną konfliktów zbrojnych, kiedy to z powodu suszy bądź powodzi brakowało żywności lub wody pitnej. W 1816 roku, który został nazwany rokiem bez lata (erupcja wulkanu) zbiory zbóż w Irlandii były tak dramatycznie niskie, że wywołało to falę emigracji, a śmierć poniosło wiele tysięcy osób, zarówno z powodu głodu jak i panujących później epidemii chorób [1]. Warunki meteorologiczne wciąż oddziałują na formę współczesnego świata m.in. z powodu obserwowanego globalnego ocieplenia, co niesie ze sobą coraz częstsze występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych [2]. Katastrofy naturalne takie jak powodzie czy huragany pochłonęły wiele istnień ludzkich. Prócz katastrof, również anomalie pogodowe, którym towarzyszy występowanie warunków atmosferycznych niespotykanych na danym terenie, takich jak fale upałów czy fale mrozów są przyczyną gwałtownego wzrostu liczby zgonów dziennych [3]. Również inne czynniki takie jak międzydobowa zmiana ciśnienia atmosferycznego, przechodzenie frontów atmosferycznych wraz z silnymi wiatrami, powodują, że u części osób występują objawy chorobowe i złe samopoczucie [4]. WARUNKI TERMICZNE Warunki termiczne panujące na danym terenie są kształtowane przez temperaturę powietrza, wilgotność powietrza oraz prędkość wiatru, które to składają się na temperaturę odczuwalną. Oddziaływają one na człowieka pod postacią bodźca termiczno-wilgotnościowego. Natomiast prędkość wiatru jest bodźcem mechanicznym. Silny wiatr, w mroźne dni lub dni z niską temperaturą (ok. 0 C) i wysoką wilgotnością, może potęgować bodziec zimna. Wprawdzie w dni upalne wiatr łagodzi odczucie ciepła, ale po przekroczeniu pewnego progu temperatury powietrza zdolność ochładzania wiatrem maleje. Dodatkowo wiatr może przenosić zanieczyszczenia pyłowe, z jednego obszaru na drugi. Łagodny wiatr wywołuje mikromasaż nieosłoniętych części ciała. Silny wiatr utrudnia oddychanie, a nawet może uniemożliwić poruszanie się, co wywołuje niepokój i trudności w zasypianiu. Wilgotność ma szczególne znaczenie w dni upalne, uniemożliwiając odparowanie potu z powierzchni skóry, utrudniając oddawanie ciepła z organizmu. W takich warunkach bilans cieplny w krótkim czasie osiąga wartość dodatnią. Warunki takie są charakterystyczne dla pogody parnej, które są szczególnie uciążliwe dla osób z chorobami w obrębie układu krążenia [5]. Powyższy opis pokazuje, że warunki tzw. termo neutralne (18 23 C) są stanem, który ciężko osiągnąć. Warunki takie nie wpływają bodźcowo na organizm człowieka. Trudno jest określić jaki stan warunków termiczno-wilgotnościowych wraz z prędkością wiatru jest pogodą idealną dla człowieka. Bodźce zbyt słabe powodują utratę przystosowania (wydelikacenie), bodźce zbyt silne powodują obciążenie organizmu. Z tego względu należy dostarczać bodźców umiarkowanych, jednak i one z powodu zjawiska aklimatyzowania się organizmu stają się bodźcami słabymi [6]. Należy więc zmieniać miejsca pobytu, aby dostarczać nowych bodźców i hartować organizm. Warunki termiczne mogą przyjąć wartości skrajne, stają się one wówczas niebezpieczne dla życia i zdrowia. W tym zakresie mówimy o falach upałów i falach mrozu. FALE UPAŁÓW Fale upałów są jedną z głównych przyczyn zgonów z powodu ekstremalnych zjawisk pogodowych [7]. Jak donosi Flynn A. i wsp. wynika to z kilku zasadniczych czynników. Populacja krajów wysokorozwiniętych starzeje się. Prowadzi to do występowania różnego rodzaju problemów społecznych. Na pierwszy plan wysuwa się osamotnienie osób starszych, które nie potrafią należycie o siebie zadbać, często nie docierają do nich komunikaty ostrzegawcze lub mają trudności z ich prawidłową interpretacją. Osoby starsze jednocześnie chorują na typowe dla wieku starczego choroby, gdzie główne miejsce zajmują choroby układu krążenia. Wśród chorób układu krążenia dominującą rolę odgrywają nadciśnienie, miażdżyca naczyń krwionośnych włącznie z naczyniami wieńcowymi, zaburzenia rytmu serca aż po niewydolność krążenia różnego stopnia. Dodatkowo zaburzenia czucia pragnienia,

50 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas: Wpływ warunków meteorologicznych na organizm człowieka 49 które wśród przedstawicieli tej grupy społecznej niezwykle często można zaobserwować, prowadzą do przewlekłego odwodnienia. Jednocześnie przyjmowane przez nich leki np. diuretyki na obniżenie ciśnienia tętniczego, mogą nasilać stan odwodnienia, jednocześnie powodując zaburzenia elektrolitowe hiperkaliemie [8]. Dla tych osób sytuacją skrajnie niebezpieczną jest moment w którym temperatura powietrza przez okres 2 3 kolejnych dni przekracza wartości ponad 30 C i/lub temperatura w nocy nie spada poniżej 20 C, wówczas mówi się o zjawisku fali upałów. Należy mieć na uwadze, że definicja fali upałów nie jest jednoznacznie określona. Organizm człowieka, w celu obniżenia temperatury wewnętrznej, odpowiada fizjologiczną reakcją polegającą na rozszerzeniu naczyń krwionośnych, przez co zwiększa się ilość krwi przepływającej przez naczynia krwionośne, zlokalizowane w skórze. Skutkuje to większą skutecznością podstawowych mechanizmów termoregulacyjnych, tj. promieniowania, konwekcji, przewodzenia i parowania. Z chwilą pojawienia się kropel potu na powierzchni skóry, parowanie staje się główną drogą oddawania ciepła do otoczenia. Wraz z parującym potem człowiek traci elektrolity, szczególnie sód (Na). Stan rozszerzonych naczyń krwionośnych skutkuje spadkiem ciśnienia tętniczego. W odpowiedzi na spadek ciśnienia wzrasta częstotliwość akcji serca, przez co jego praca staje się mniej ekonomiczna. Wzrost częstości akcji serca u osób z miażdżycą naczyń krwionośnych może być przyczyną niedotlenienia mięśnia sercowego, co wynika z faktu, że naczynia wieńcowe napełniają się w czasie rozkurczu mięśnia sercowego. Dalsza utrata wody wraz elektrolitami prowadzi do dalszego spadku ciśnienia oraz wzrostu częstości akcji serca, prowadzi to do obniżenia perfuzji obwodowej. U osób ze znacznymi złogami miażdżycowymi w obrębie tętnic zaopatrujących centralny układ nerwowy może dojść do wystąpienia objawów zawału mózgu (TIA Transient Ischemic Attack). Wysoka liczba skurczów serca wśród osób z rozpoznanymi zaburzeniami rytmu serca (trzepotanie, migotanie przedsionków, komorowe zaburzenia rytmu) z jednoczesnymi zaburzeniami elektrolitowymi może być przyczyną pogłębienia się stanu niewydolności krążenia. W najcięższych przypadkach zaburzeń elektrolitowych możliwe jest wystąpienie migotania komór. Osoby ze znaczną niewydolnością lewokomorową z powodu wzrostu częstotliwości akcji serca mogą doznać objawów obrzęku płuc. Jest to skutek niedostatecznego wypełnienia lewej komory, a tym samym, spadku siły skurczu serca (prawo Francka-Starlinga). W takiej sytuacji ciśnienie w obrębie lewej komory znacznie wzrasta, co tym samym prowadzi do wzrostu ciśnienia w żyle płucnej, aż do przekroczenia wartości ciśnienia hydrostatycznego i przesączania płynu do przestrzeni pęcherzyków płucnych. Starsze osoby z niewydolnością prawokomorową mogą cierpieć z powodu masywnych obrzęków kończyn dolnych, z których, już z powodu rozszerzenia naczyń krwionośnych, odpływ krwi jest utrudniony. A osłabienie siły skurczów prawej komory według analogicznej zasady co w przypadku lewej komory serca, pogłębia obrzęki obwodowe [9, 10]. Z powodu powyżej opisanych konsekwencji wpływ ekstremalnych fal upałów na osoby starsze jest szczególnie niebezpieczny. Jest to grupa, która wymaga bardzo dużej uwagi oraz szybkich działań z chwilą wystąpienia niekorzystnych warunków atmosferycznych. Przegrzaniu organizmu towarzyszy odwodnienie oraz hiponatremia. Niedobór sodu i wody prowadzi do wystąpienia szeregu negatywnych konsekwencji zdrowotnych, zależnych od poziomu ich niedoboru. Przy niedoborze wody wyczerpują się możliwości oddawania ciepła przez parowanie potu. Z tą chwilą przegrzanie organizmu przybiera dramatyczny obrót. Niedobór sodu wyznacza kolejne etapy odwodnienia. Przy jego niedobrze w przestrzeni międzykomórkowej dochodzi do przemieszczenia się wody do wnętrza komórek, co w konsekwencji prowadzi do obrzęku komórek. W zależności od poziomu niedoboru sodu objawy mogą mieć charakter łagodny, związany głównie z zaburzeniami jelitowo-żołądkowymi oraz obrzękami stóp i rąk. Przy średnio nasilonej hiponatremii pojawiają się bóle głowy wynikające z rozwijającego się obrzęku mózgu przy współobecnych nudnościach, wymiotach czy objawach neurologicznych głównie niepokoju, a nawet splątania. Przy pogłębianiu się hiponatremii obserwuje się kurcze mięśniowe, wyczerpanie, drgawki, utratę przytomności aż po śmierć w wyniku obrzęku płuc lub mózgu [9]. Nie zawsze jednak ocena poziomu elektrolitów jest dostępna. Błażejczyk K. i Szyguła Z. [11] wskazują, że w procesie przegrzewania organizmu można wyróżnić 4 kolejne stadia charakteryzujące się innymi objawami, ale doskonale obrazującymi proces wyczerpania możliwości oddawania ciepła do otoczenia któremu towarzyszy ubytek sodu i wody. Kurcze cieplne Dotykają one szczególnie ludzi wykonujących ciężki wysiłek fizyczny w upalne dni tj. sportowcy i robotnicy, którzy spożywają znaczne ilości wody.

51 50 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas: Wpływ warunków meteorologicznych na organizm człowieka Intensywne pocenie się prowadzi do ubytków chlorku sodu, który jest jednocześnie rozcieńczany przez wypijaną wodę. Konsekwencją tego jest pojawienie się bolesnych skurczy w obrębie kończyn dolnych i górnych, a nawet mięśni brzucha, co może imitować tzw. ostry brzuch. Kurcze cieplne mogą być również spowodowane przez odwodnienie, zmęczenie nerwowo-mięśniowe lub być wynikiem zaburzeń aktywności odruchowej na poziomie rdzenia kręgowego. Bardzo istotną, a zarazem łatwą profilaktyką tego stanu jest dodawanie soli kuchennej do wody. Omdlenie cieplne Z powodu odpływu krwi do naczyń krwionośnych zlokalizowanych w skórze, a tym samym zmniejszeniu powrotu żylnego do serca dochodzi do obniżenia objętości wyrzutowej serca. Obniżona perfuzja mózgowa objawia się uczuciem osłabienia i zawrotami głowy, dalszym spadkiem ciśnienia tętniczego co skutkuje omdleniem, przy wcześniejszej obecności objawów poprzedniego stanu (kurczy cieplnych). Wyczerpanie cieplne Jest to stan, w którym ulegają wyczerpaniu mechanizmy obrony organizmu przed przegrzaniem. Jest to głównie spowodowane wyczerpaniem zapasów wody w organizmie, a ubytek masy ciała sięga w skrajnych przypadkach 10%. Tak nasilone odwodnienie skutkuje zmniejszeniem objętości osocza i krwi krążącej, co bezpośrednio przekłada się na spadek pojemności wyrzutowej serca, ciśnienie krwi znacznie się obniża. Brak potów, zmniejszeniu ulega przepływ krwi przez skórę, a tym samym możliwości rozpraszania ciepła do otoczenia ustają. Dodatkowo pojawić się mogą dwa poprzednie stany, tj. kurcze cieplne i omdlenia z jednoczasowymi objawami ze strony ośrodkowego układu nerwowego (OUN) pod postacią zaburzeń w orientacji i koordynacji ruchowej. Brak wdrożenia intensywnego ochładzania z podażą płynów może doprowadzić do zejścia śmiertelnego. Udar cieplny Jest to stan bezpośrednio zagrażający życiu w wyniku osiągnięcia temperatury wewnętrznej ciała powyżej 40 C. Towarzyszą mu we wcześniejszych fazach wszystkie powyżej wymienione stany przegrzania organizmu, kończące się skrajną apatią, omamami wzrokowymi i słuchowymi. Objawy te w skrajnym stadium przechodzą w drgawki i utratę przytomności. Pomimo normalizacji temperatury wewnętrznej organizmu nie dochodzi do odzyskania przytomności, a nawet po jej odzyskaniu obserwowane są trwałe deficyty neurologiczne związane z uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego. Skutkiem powyższych objawów jest wzrost ciśnienia śródczaszkowego. Jednocześnie dochodzi do rabdomiolizy, co może mieć negatywne konsekwencje dla nerek oraz przedostawaniu się endotoksyn z układu pokarmowego (jelita cienkiego) do krwioobiegu. Śmiertelność w udarze cieplnym sięga 70%. Jak wynika z powyższych rozważań fale upałów mogą być bardzo niebezpieczne dla życia i zdrowia ludzi. Obrazują to dane z 2003 roku, kiedy to Europa została nawiedzona przez fale upałów. We Francji latem 2003 z powodu ekstremalnie wysokiej temperatury zmarło osób, w Portugali 2100, w Szwajcarii 975, a w Niemczech 300. Patrząc na doświadczenia krajów gdzie fale upałów pojawiają się corocznie z większym lub mniejszym nasileniem, wypracowały one odpowiednie protokoły bezpieczeństwa, których zadaniem jest ostrzeganie ludzi przed ekstremami termicznymi [12]. W Polsce wciąż brakuje sprawnego systemu ostrzegania, a raczej wydawania zaleceń dla ludności, które będą łatwo dostępne i będą miały charakter wyczerpującej kompleksowej informacji. Na tę chwilę zalecenia te są tworzone na bieżąco w zależności od wystąpienia niebezpiecznego zjawiska meteorologicznego. Jednak zmieniający się klimat w Polsce (od 2006 nie zdarzył się żaden miesiąc z temperaturą poniżej normy), będzie powodował coraz częstsze występowanie zjawisk meteorologicznych o charakterze skrajnym [13]. Brak jest jednoznacznie określonych kryteriów fal upału, samo określenie wartości temperatury może być niewystarczające, należy również brać pod uwagę poziom wilgotności. W tym celu został stworzony wskaźnik Humidex. Wskaźnik ten obrazuje temperaturę odczuwalną przez człowieka, która jest kształtowana przez warunki termicznowilgotnościowe. W krajach południowej Europy, Stanach Zjednoczonych oraz Kanadzie wartości wskaźnika Humidex podawana są w dni upalne w wiadomościach [14]. Poniżej przedstawiono w tabeli I skalę wskaźnika Humidex. Wskaźnik ten nie jest jednak doskonały, nie uwzględnia prędkości wiatru. Wiatr szczególnie w warunkach Polski działa ochładzająco, choć przy ciszy meteorologicznej może potęgować odczucie gorąca. W tym celu są potrzebne bardziej kompleksowe wskaźniki biometeorologiczne, lub inne analizy zależności przyczynowo skutkowej, które w szybkim czasie wskażą możliwość wystąpienie zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi.

52 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas: Wpływ warunków meteorologicznych na organizm człowieka 51 Tabela I. Wartość wskaźnika HUMIDEX z określeniem stopnia zagrożenia dla człowieka wraz z odczuwalnymi objawami. W modyfikacji własnej [15] Table I. An index value of HUMIDEX specifying the degree of hazard for humans with significant symptoms. In the self modification [15] Humidex ( C) Stopień zagrożenia Odczuwane objawy od 23 do 29 poziom ostrzegawczy Niewielki dyskomfort. Długotrwały wysiłek może doprowadzić do stanu przemęczenia od 29 do 39 wzrost zagrożenia Znaczny dyskomfort. Długotrwały wysiłek może doprowadzić do udaru cieplnego od 39 do 54 znaczne zagrożenie Duży dyskomfort. Niebezpieczeństwo udaru cieplnego nawet przy krótkotrwałym wysiłku 54 i więcej duże zagrożenie Możliwość udaru cieplnego podczas pobytu na terenie otwartym FALE CHŁODU W sytuacji której bilans cieplny jest ujemny, tj. promieniowanie i konwekcja przekraczają możliwości produkcji ciepła przy jednoczesnym braku dostarczania ciepła ze środowiska, mówimy o środowisku zimnym w którym mamy do czynienia z dyskomfortem zimna. Warunki takie prowadzą do obciążenia fizjologicznego powodując niedobór ciepła. Niedobór ciepła przy braku zastosowania odpowiedniej odzieży lub/i w sytuacjach niedostatecznej podaży energetycznej z pokarmem może prowadzić do rozwoju hipotermii [16]. Nim zostaną uruchomione fizjologiczne reakcje organizmu na zimno człowiek reaguje behawioralnie przemieszczając się do miejsc dostarczających większy komfort termiczny oraz zwiększając izolacyjność termiczną odzieży, zazwyczaj przez dodanie kolejnej jej warstwy [17]. Przy braku skuteczności powyższych działań zostają uruchomione fizjologiczne rekcje ochrony przed zimnem. Generalnie reakcje te skupiają się na zwiększeniu zdolności zatrzymania ciepła przez organizm oraz na wzmożeniu jego wytwarzania. Podstawową reakcją fizjologiczną organizmu człowieka na zimno jest obkurczenie naczyń krwionośnych, szczególnie obwodowych. Jednocześnie tempo przemian metabolicznych przyspiesza, oddychanie komórkowe oraz proces fosforylacji oksydacyjnej w obrębie brunatnej tkanki tłuszczowej, co skutkuje wytworzeniem ciepła. W trakcie stopniowego wychładzania organizmu (hipotermii) dochodzi do wzrostu objętości wydalanego moczu tzw. zimna diureza (obniżona reakcja na wazopresynę). Skutkuje to zmniejszeniem objętości osocza jednocześnie obniżając poziom perfuzji w dystalnych części ciała, co predysponuje je do rozwoju odmrożeń przy niekorzystnych warunkach zewnętrznych. Obserwowany jest wzrost częstości akcji serca i przyspieszenia częstości oddechu. Odpowiedzi te są związane z wydzielaniem adrenaliny, która dodatkowo podnosi poziom glukozy, która jest wykorzystywana na potrzeby termogenezy. Z chwilą kiedy te procesy stają się niewystarczające dochodzi do mimowolnych nieskoordynowanych kurczy włókien nerwowych. Ich drżenie (praca mechaniczna) jest zamieniane na ciepło, co jest określane mianem termogenezy drżeniowej. Skuteczność dwóch powyższych mechanizmów trwa tak długo jak długie są obecne rezerwy energetyczne organizmu, jeżeli nie ma odpowiednio wysokiej podaży z bieżącymi posiłkami. Wyczerpanie rezerw energetycznych nie pozwala dalej bronić się organizmowi przed zimnem, od tego momentu rozpoczyna się powolny proces umierania. Pojawia się bradykardia hipotermiczna oraz zwolnienie akcji oddechowej wraz ze spłyceniem oddechu. Spada zużycie tlenu, zwolnieniu ulegają procesy metaboliczne. Dalszy spadek temperatury prowadzi do upośledzenia funkcjonowania ośrodka oddechowego, co wynika z niskiego poziomu dwutlenku węgla przez obniżony poziom metabolizmu. Dodatkowo może wystąpić śmiertelne powikłanie pod postacią migotania komór, co najprawdopodobniej wynika z ochłodzenia miokardium. Do wyżej opisanych reakcji fizjologicznych i patofizjologicznych hipotermii, może dołączyć się depresyjny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, co sprzyja wystąpieniu zachowań irracjonalnych, a w końcu zanikają czynności elektryczne mózgu [10, 18]. Tak skrótowo przedstawia się proces wchodzenia organizm człowieka w stan głębokiej hipotermii. Należy również pamiętać o możliwości rozwoju odmrożeń części ciała. Odmrożenia nie są stanem bezpośrednio zagrażającym życiu, ale mogącym prowadzić do trwałego poważnego kalectwa, co niesie ze sobą znaczne konsekwencje społeczne. Niestety, w Polsce liczba zgonów z powodu hipotermii sięga od kilkunastu do ponad stu rocznie i zbliżona liczba osób odmraża się. W mieszkaniach odnajdywane są też starsze osoby w stanie skrajnego wychłodzenia [19]. Problem ten dotyczy z jednej strony ludzi bezdomnych, z drugiej strony osób

53 52 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas: Wpływ warunków meteorologicznych na organizm człowieka żyjących w stanie skrajnego ubóstwa. Jednocześnie należy pamiętać, że niektóre stany chorobowe tj. niedoczynność tarczycy, parkinsonizm, niedowłady i niesprawność oraz niektóre leki: aspiryna, leki przeciwdepresyjne, przeciw bólowe i uspokajające potęgują możliwość wychłodzenia [20]. Niestety niechlubnym faktem jest to, że 80% epizodów hipotermii na zewnątrz jest związanych z upojeniem alkoholowym [21]. Problem leży również po stronie niedostatecznej informacji pogodowej dla ludzi, a nawet dla służb porządkowych i ratunkowych. Dodatkowo brak definicji fal chłodu, jak i trudności interpretacji wartości temperatury i prędkości wiatru, może z jednej strony prowadzić do nadinterpretacji, a z drugiej do niedoszacowania zagrożenia. Fala chłodu jest definiowana przez IMGW (Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej) jako okres co najmniej pięciu kolejnych dni z dobową temperaturą minimalną mniejszą od średniej dobowej wartości wieloletniej o więcej niż jedno odchylenie standardowe dla danego dnia, z tego względu fala chłodu może być częstym zjawiskiem. Sytuacje takie są szczególnie niebezpieczne zimą, kiedy temperatura osiągnie skrajnie niskie wartości. Takie warunki meteorologiczne są z oczywistych względów niebezpieczne dla życia i zdrowia. Jednak w sytuacjach kiedy temperatura nie jest bardzo niska, ale towarzyszy jej silny wiatr, odczucie zimna potęguje się. Takie warunki często przechodzą niezauważone, a często są dużo bardziej niebezpieczne. W tym celu stworzono kilka wskaźników, m.in. WCI (Wind Chill Index). WCI został stworzony w czasie badań na Antarktydzie. Określa on straty ciepła wyrażone w W*m2, a nie jest jednak powszechnie wykorzystywany[6]. Innym wskaźnikiem jest WCT (Wind Chill Temperature lub Wind Chill Factor). Wskaźnik ten został opracowany w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych. Uwzględnia on temperaturę i prędkość wiatru, a wynik jest wyrażony w C [22]. Jest on w tych krajach podawany w wiadomościach, a jego wartość jest poważnie brana pod uwagę przez mieszkańców. W celu samodzielnej interpretacji stworzono Wind Chill Chart (tabela II). Tabela II. Przykład Wind Chill Chart [23] Table II. Example of Wind Chill Chart [23] Oszacowanie prędkości wiatru Temperatura odczuwalna (WCT) T C km/h Wiatrowskaz zaczyna się poruszać, wiatr wyczuwalny na twarzy 20 km/h Małe flagi zaczynają powiewać km/h Wiatr podnosi papier, duże flagi zaczynają łopotać, gałęzie małych drzew poruszają się 40 km/h Małe drzewa zaczynają się kołysać, duże flagi zaczynają powiewać i silnie łopotać 50 km/h Gałęzie dużych drzew poruszają się, pojawia się świst wiatru, użycie parasola jest niemożliwe 60 km/h Duże drzewa uginają się, marsz pod wiatr jest praktycznie niemożliwy Dodatkowo do wartości wskaźnika WCT stworzono skalę zagrożeń (tabela III). Wskaźnik WCT nie jest w 100% idealny, gdyż nie zawiera on poziomu wilgotności, co w warunkach Polski może mieć istotne znaczenie. Niemniej jednak jest to wskaźnik niezwykle praktyczny, mówiący o wiele więcej niż wartość temperatury i prędkość wiatru. Wskaźnik WCT mógłby być istotną informacją dla pracujących lub planujących przebywać dłuższy czas zimową porą poza schronieniem. Pozwoliło by to zredukować liczbę tragedii pod postacią śmierci z wychłodzenia lub poważnych odmrożeń.

54 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas: Wpływ warunków meteorologicznych na organizm człowieka 53 Tabela III.Wartości wskaźnika WCT w stosunku do odczuć zimna, możliwych zagrożeń oraz sposobu przeciw działania im. W modyfikacji własnej [6] Table III.An index value of WCT relative to cold feelings, the possible risks and how to reduce them. In the self modification [6] WCT ( C) Odczucie zimna Zagrożenie Sposób przeciwdziałania Od 0 do 10 Niewielkie Nieznaczny wzrost dyskomfortu Ciepłe ubranie 10 do 25 Umiarkowane Możliwe wychłodzenia w przypadku Ciepłe wielowarstwowe ubranie nieodpowiedniej odzieży oraz nakrycie głowy. Konieczny ruch 25 do 45 Znaczne Możliwość odmrożeń odsłoniętych Ciepłe wielowarstwowe ubranie, części ciała. Możliwe wychłodzenie nakrycie głowy, osłonięcie twarzy od bez odpowiednich zabezpieczeń wiatru. Konieczność wykonywania i odzieży ruchu 45 do 60 Duże Nieosłonięta skóra ulega odmrożeniu Bardzo ciepłe wielowarstwowe już po kilku minutach. Znaczne ubranie, nakrycie głowy, osłonięcie niebezpieczeństwo wychłodzenia twarzy. Ograniczyć pobyt na organizmu terenie otwartym 60 Bardzo duże Niebezpieczeństwo dla zdrowia Najbezpieczniej pozostać w domu i życia. Nieosłonięta skóra ulega odmrożeniu już po dwóch minutach BODźCE MECHANICZNE Prócz bodźców termiczno-wilgotnościowych, bodźce mechaniczne mogą w znaczący sposób wpływać na organizm człowieka i samą aktywność ludzi. Do bodźców mechanicznych zalicza się siłę wiatru oraz ciśnienie atmosferyczne. Wiatr ma szczególne znaczenie w dni mroźne, ponieważ może potęgować odczucie chłodu, w dni upalne natomiast może zmniejszać odczucie gorąca. Wiatr, szczególnie typu fenowego, może nieść ze sobą gwałtowne spadki ciśnienia. Znaczne różnice ciśnień między dobowych oraz ciśnienia ponadprzeciętnie wysokie lub niskie oddziałują w sposób bodźcowy na organizm człowieka. Według doniesień z zakresu biometeorologii człowieka zmiany ciśnienia atmosferycznego oddziaływają szczególnie na błonę bębenkową powodując jej odkształcanie, wywołując tym samym uczucie kłucia, ucisku, dzwonienia aż po przejściowe przytępienie słuchu [4]. W okresie znacznych i gwałtownych zmian ciśnienia obserwowana jest większa liczba zgłoszeń do szpitali z powodu chorób układu krążenia, a szczególnie ostrych incydentów wieńcowych [24]. Ciężko jest jednoznacznie wskazać na mechanizm patofizjologiczny tego zjawiska, najpewniej wynika ona ze wzmożonej aktywności układu współczulnego. Potwierdzeniem tego są doniesienia dotyczące zmian ciśnienia atmosferycznego i występowania wśród niektórych ludzi niepokoju, rozdrażnienia oraz zmian zachowań [25]. Z tego też powodu w niektórych krajach gdzie występują wiatry fenowe, popełnienie przestępstwa w okresie występowania tego typu wiatru może być przed sądem okolicznością łagodzącą. Szczególnie narażonymi osobami w trakcie tego typu warunków pogodowych są osoby ze schorzeniami układu nerwowego, a dokładnie z zaburzeniami psychicznymi. W trakcie spadku ciśnienia obserwowany jest pogorszony stan pacjentów cierpiących z powodu epilepsji, nerwicy, depresji oraz osób uzależnionych od alkoholu i narkotyków [26]. Jednocześnie wpływ ten wyraźnie destrukcyjnie wpływa na psychikę osób potencjalnie zdrowych. Badania przeprowadzone w Polsce, w Krakowie i Zakopanem, pokazały, że w okresie wiatrów fenowych dochodziło do większej liczby samobójstw oraz bójek [27]. Dodatkowo, w cyklonalnych fazach pogody, liczba wypadków drogowych wyraźne się zwiększa [28]. Jest to związane z obniżeniem sprawności psychofizycznej. FALE UPAŁÓW I MROZÓW, A KOMPLEKSOWE WSKAźNIKI BIOMETEOROLOGICZNE Liczba wskaźników biometeorologicznych jest znaczna, jednak nie spełniają one wymagania kompleksowości. Od początku XX w. trwają prace nad opracowaniem wskaźnika, który w sposób kompletny obrazowałby wpływ czynników meteorologicznych na organizm człowieka, uwzględniając przy tym: temperaturę, wilgotność, prędkość wiatru

55 54 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas: Wpływ warunków meteorologicznych na organizm człowieka i promieniowanie słoneczne. Jednym z takich wskaźników był MENEX_2005. Model ten pozwala na analizę bilansu cieplnego człowieka odnosząc się jednocześnie do rzeczywistych reakcji fizjologicznych człowieka [29]. Został on zastąpiony przez nowszy wskaźnik UTCI (Universal Thermal Climate Index), który opiera się również o analizę bilansu cieplnego organizmu. Określa on obciążenie cieplne człowieka jako pełne informacje o procesach termofizjologicznych w pełnym zakresie możliwych warunków środowiskowych (z uwzględnieniem sezonowości klimatu) i we wszystkich skalach przestrzennych, z możliwością zastosowania w najważniejszych aplikacjach z zakresu bioklimatologii człowieka [30]. Wskaźnik ten pomimo jego kompleksowości wymaga przeprowadzenia analizy wielu danych wejściowych, niejednokrotnie o złożonym charakterze. Z tego względu łatwiejsze i bardziej praktyczne jest określenie na podstawie badań epidemiologicznych, przy jakich warunkach meteorologicznych (temperatura, wilgotność, prędkość wiatru) występuje największa liczba niekorzystnych zdarzeń zdrowotnych na danym terenie. Analizy takie wymagają dużego nakładu pracy na wstępie, jednak opracowanie modelu na tej podstawie pozwala prognozować możliwość wystąpienia konkretnych zdarzeń zdrowotnych w zależności od warunków. Takie analizy muszą zostać uzupełnione o poziomy zanieczyszczeń powietrza na danym terenie, które wywierają istotny wpływ na organizm człowieka, a ich stężenie w powietrzu jest min. związane z warunkami meteorologicznymi. PODSUMOWANIE Warunki meteorologiczne są często pomijane w analizach wpływu środowiska zamieszkania na ludzi. Jak wynika z powyżej przedstawionych informacji wywierają one bardzo duży wpływy na zdrowie człowieka i jego aktywność. Niezwykle istotne jest wczesne prognozowanie wystąpienia sytuacji meteorologicznych i meteotropowych, które mogą negatywnie wpływać na organizm człowieka. Pozwoliłoby to uniknąć pewnej liczby przedwczesnych zgonów. Odpowiedni komunikat, pozwolił by zrozumieć odbiorcom pod wpływem jakich warunków meteorologicznych się znajdują i jaki może mieć to konsekwencje, zarówno pozytywne jak i negatywne. Wymaga to jednak wcześniej wspomnianych analiz, dla danego miasta/rejonu, które dałyby odpowiedź jakie sytuacje meteorologiczne niosą największe zagrożenie, zarówno ze strony samych czynników atmosferycznych jak i zmiennej koncentracji zanieczyszczeń powietrza. PIŚMIENNICTWO 1. Kozłowska-Szczęsna T., Błażejczyk K.: Wpływ środowiska atmosferycznego na społeczeństwo jako przedmiot badań biometeorologii społecznej. Przegląd Geograficzny 2010, 82: Maarten K.: The impacts of climate change on the risk of natural disasters. Disasters 2006; 30: Diaz J.H.: The influence of global warming on natural disasters and their public health outcomes. Am J Disaster Med 2007; 2: Höppe P.: Aspects of human biometeorology in past, present and future. Int J Biometeorol 1997; 40: Kozłowska-Szczęsna T., Błażejczyk K., Krawczyk B.: Oddziaływanie środowiska atmosferycznego na człowieka [w]: Bioklimatologia Człowieka. Metody i ich zastosowania w badaniach bioklimatu Polski, Kozłowska-Szczęsna T., Państwowa Akademia Nauk. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. Warszawa Błażejczyk K.: Bioklimatyczne uwarunkowania rekreacji i turystyki w Polsce. Państwowa Akademia Nauk. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. Warszawa Robinson P.J.: On the Definition of a Heat Wave. J Appl Meteor 2001; 40, Flynn A., Mcgreevy C., Mulkerrin E.C.: Why do older patients die in a heatwave? Q J Med 2005; 98: Bouchama A., Knochel J.P.: Heat Stroke. N Engl J Med 2002; 346: Guzek J.W.: Czynniki chorobotwórcze zewnątrz pochodne. [w]: Patofizjologia człowieka w zarysie, Guzek J.W., Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa Błażejczyk K., Szyguła Z.: Wpływ gorącego otoczenia na zdolność wysiłkową sportowców. Jak przygotować zawodnika do startu w Igrzyskach Olimpijskich w Atenach. Sport Wyczynowy 2004; 5-6: Kovats R.S., Ebi K.L.: Heatwaves and public health in Europe. European Journal of Public Health, brak roku Vol. 16, No. 6, Starkel L., Kundzewicz Z.W.: Konsekwencje zmian klimatu dla zagospodarowania przestrzennego kraju. Nauka 2008; 1: Kalkstein S.L., Sheridan S.C., Kalkstein A.J.: Heat/Health Warning Systems: Development, Implementation, and Intervention Activities [w]: Biometeorology for Adaptation to Climate Variability and Change Biometeorology, red.: Ebi K.L., Burton I., McGregor G. Springer, 2009; PN-EN ISO 7730:2006 Ergonomia środowiska termicznego Analityczne wyznaczanie i interpretacja komfortu termicznego z zastosowaniem obliczania wskaźników PMV i PPD oraz kryteriów lokalnego komfortu termicznego. 17. Parsons K.: Human Thermal Environments: The Effects of Hot, Moderate, and Cold Environments on Human Health, Comfort and Performance, CRC Press, Mallet M.L.: Pathophysiology of accidental hypothermia. Q J Med 2002; 95: Epstein E., Anna K.: Accidental hypothermia. BMJ 2006; 332: Osczevski R., Bluestein M.: The new wind chill equivalent temperature chart. Bull Amer Meteor Soc 2005; 86,

56 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3 Jakub Krzeszowiak, Krystyna Pawlas: Wpływ warunków meteorologicznych na organizm człowieka Houck P.D., Lethen J.E., Riggs M.W.: Relation of Atmospheric Pressure Changes and the Occurrences of Acute Myocardial Infarction and Stroke. Am J Cardiol 2005; 96: Keller M.C., Fredrickson B.L., Ybarra O.: A Warm Heart and a Clear Head. The Contingent Effects of Weather on Mood and Cognition. Psychol Sci 2005; 16: McWilliams S., Kinsella A., O Callaghan E.: The effects of daily weather variables on psychosis admissions to psychiatric hospitals. Int J Biometeorol 2013; 57(4): Koszewska I., Boguszewska L.: Rozpowszechnienie wybranych zaburzeń psychicznych wśród mieszkańców powiatu tatrzańskiego. Postępy Psychiatrii i Neurologii 2009; 18 (4): Qiu L., Nixon W.A.: Effects of Adverse Weather on Traffic Crashes: Systematic Review and Meta-Analysis. Journal of the Transportation Research Board 2008; Błażejczyk K., 2006, MENEX_2005 the updated version of man-environment heat exchange model wersja pdf dostępna on line na stronie internetowej IGiPZ PAN: Błażejczyk K., Broede P., Fiala D.: UTCI nowy wskaźnik oceny obciążeń cieplnych człowieka. Przegląd geograficzny 2010; 82: 1, Adres do korespondencji: Jakub Krzeszowiak Katedra i Zakład Higieny Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu ul. Mikulicza Radeckiego Wrocław jkrzeszowiak@wp.pl

57

58 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2015, Vol. 18, No. 3, International Federation of Environmental Health World Environmental Health Day 26th September 2015 Children are our future let s protect their Environment and Health Children s Health & Safety and the Protection of their Environment is a highly important topic to all people in the World. The IFEH wants to highlight this and to focus on how to reduce exposure from the surrounding environment by announcing this theme for World Environmental Health Day Children are one of the most vulnerable sections of our society. In comparison with adults they have less resistance to infection, poor diet & nutrition, chemical contaminants, air pollution from traffic as well as air pollution in general, and they are at higher risks in terms of injury from accidents at home and in regard to traffic accidents. When preparing your contribution to WEHD in September 2015 on Children s Health & Safety and how to reduce Environmental Exposures and other Risks, you could consider the following specific topic areas or other similar and relevant topics: Environmental Tobacco Smoke Poor Diet & Nutrition Chemical Contaminants (in drinking water, food, soil, perfume, play tools etc.) Communicable Disease Internal Environmental Pollutants External Environmental Pollutants (air, soil, water, waste etc) Home Safety Road Safety This is a deliberately broad theme as it should enable participants anywhere in the World to use their imagination to address local issues. Each IFEH member organisation is encouraged to draw up relevant national themes to focus on. We encourage all member organisations and regional groups, academic associates and associate members to set up local initiatives and events to celebrate World Environmental Health Day. We would specifically ask Universities to encourage and support their students in producing short videos on topics important to them. Regarding information about planned national / regional initiatives as well as short videos we will provide opportunity for this to be displayed on the specific page on the IFEH website This opportunity is open to all regardless of membership of the IFEH. Please send information about your initiatives to IFEH PR Officer Janet Russell, pro@ifeh.org We are looking forward to hear about your 2015 initiatives in order to pursue the intentions behind the World Environmental Health Day. Henning I Hansen President