SPIS TREŚCI. Wacław Bartoszek: Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L. pod Śnieżnicą w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie)...

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI Wacław Bartoszek: Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L. pod Śnieżnicą w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie)... Piotr Chmielewski: Nowe stanowisko storczyka purpurowego Orchis purpurea Huds. koło Tomaszowa Lubelskiego... Grzegorz Grzywaczewski, Szymon Cios: Rozmieszczenie i liczebność żurawia Grus grus L., 1758 w Poleskim Parku Narodowym... Łukasz Kajtoch, Agata Piestrzyńska-Kajtoch: Zmiany, zagrożenia i propozycje ochrony awifauny doliny środkowej Raby... Jerzy Karg: Nowe stanowisko chrząszcza Typhaeus typhoeus (L.) (Coleoptera, Geotrupidae)... Kinga Kostrakiewicz: Stan wybranych populacji goździka pysznego Dianthus superbus L. i goryczki wąskolistnej Gentiana pneumonanthe L. w Krakowie... Arkadiusz Nowak, Sylwia Nowak: Nowe stanowisko krwawnicy wąskolistnej Lythrum hyssopifolia L. na Śląsku Opolskim... Bogusław Pawłowski, Edyta Adamska: Nowe, najliczniejsze w Polsce stanowisko gwiazdy wieloporowatej Myriostoma coliforme (Dicks.) Corda w Toruniu... Bożena Prajs, Wojciech Antkowiak: Nowe stanowiska Liparis loeselii (L.) Rich. i Cypripedium calceolus L. w dolinie rzeki Kulawy (Zaborski Park Krajobrazowy)... Robert Puciata, Rafał Ruta: Stanowiska grzybogwiazda skórzastego Mycenastrum corium (Guers.) Desv. w okolicach Dziembówka w Dolinie Noteci oraz uwagi o walorach przyrodniczych Dziembowskich Torfianek Zbigniew Wilczek, Jan Holeksa, Michał Romańczyk: Szata roślinna rezerwatu Żaki w Kotlinie Oświęcimskiej zagrożenia i perspektywy ochrony... Michał Wójtowski, Błażej Gierczyk, Anna Kujawa: Nowe stanowisko pieczarki któtkotrzonowej Agaricus lanipes (F.H. Møller & Jul. Schäff.) Singer w Polsce nowy gatunek dla Wielkopolski... Michał Wójtowski, Błażej Gierczyk, Anna Kujawa: Trzy nowe stanowiska czarki austriackiej Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud. w Wielkopolsce nowy gatunek dla Wielkopolski

2 I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D Y P O L S K I E J A K A D E M I I N A U K Dwumiesiêcznik R. LXIV (64) 2008 Zeszyt 2 (Marzec Kwiecieñ) O R G A N PA Ñ S T W O W E J R A D Y O C H R O N Y P R Z Y R O D Y Member of K R A K Ó W

3 W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą (A. Wodziczko) Redaktor Naczelny: Antoni Amirowicz Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając Adres Redakcji: Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Dofinansowanie ze œrodków Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej Dofinansowanie ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w Zoological Record (W. Brytania) ISSN Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o Kraków, ul. Bosacka 6 Nakład 900 egz.

4 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64(2): 3 6. Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L. pod Śnieżnicą w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie) WACŁAW BARTOSZEK Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków, ul. Kopernika 27 waclaw.bartoszek@uj.edu.pl Podczas badań florystycznych prowadzonych w beskidzkiej części województwa małopolskiego znalazłem (8.VII 2004) nowe, interesujące stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L. Znajduje się ono u podnóża masywu Śnieżnicy we wsi Porąbka (gmina Dobra k. Limanowej; N, E) na wysokości ok. 560 m n.p.m. (kwadrat ATPOL EG-01). Śnieżnica (1007 m n.p.m.) jest górą charakterystyczną dla krajobrazu Beskidu Wyspowego, gdzie poszczególne szczyty stanowią w większości samodzielne kulminacje o stromych stokach i spłaszczonych wierzchołkach, oddzielone od siebie szerokimi obniżeniami dolin i niskimi przełęczami. U podnóża i w niższych partiach stoków Śnieżnicy dominują pola uprawne i łąki. Lasy zachowały się tu zazwyczaj w postaci niewielkich fragmentów przylasków, np. w dolinach głęboko wciętych potoków; niekiedy są one silnie przekształcone, a nawet zniszczone. Wyżej panują lasy jodłowo-świerkowe Abieti-Piceetum (z domieszką buka Fagus sylvatica, jawora Acer pseudoplatanus, sosny zwyczajnej Pinus sylvestris i brzozy brodawkowatej Betula pendula), tworzące zwykle zwarty płaszcz. Najwyższe położenia (zwłaszcza na stokach północnych) porastają płaty żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-fagetum, charakterystycznej dla regla dolnego. Najpiękniejsze jej fragmenty są chronione w rezerwacie przyrody Śnieżnica. Jedną ze 3

5 W. Bartoszek znamiennych cech flory Beskidu Wyspowego jest lokalne występowanie w niższych położeniach gatunków charakterystycznych dla łąk okresowo wilgotnych (trzęślicowych) ze związku Molinion. Podawano stąd m.in. goryczkę wąskolistną Gentiana pneumonanthe, goździka pysznego Dianthus superbus, pełnika europejskiego Trollius europaeus i sierpika barwierskiego Serratula tinctoria (Towpasz 1975, Szewczyk 2000, Towpasz, Pomorska 2001). Pierwsze stanowiska kosaćca syberyjskiego w Beskidzie Wyspowym opublikowali Nowak i Kostuch (1972) z okolic Limanowej (Mordarka, Przyszowa), gdzie gatunek ten po blisko trzydziestu latach odnalazł ponownie Szewczyk (2000). Stanowisko u stóp Śnieżnicy jest zatem trzecim znalezionym na tym obszarze. Kosaciec syberyjski jest gatunkiem bardzo rzadkim w polskich Karpatach, a status niektórych jego stanowisk budzi poważne wątpliwości (por. Stawowczyk 2005). Na Niżu także nie należy do roślin często spotykanych. Jest objęty ochroną ścisłą i wymaga ochrony czynnej (Rozporządzenie 2004). Uchodzi za gatunek charakterystyczny dla niżowego zespołu trzęślicy modrej Molinietum caeruleae ze związku Molinion (Matuszkiewicz 2002). Nowoznalezione stanowisko wydaje się całkowicie naturalne. Kosaciec rośnie tu na wilgotnej łące, wykształconej na wyraźnym wypłaszczeniu terenu, co sprzyja okresowemu stagnowaniu wody. Populacja zajmuje powierzchnię kilku arów i tworzy ją około 20 mniej lub bardziej rozrośniętych kęp. Dominantami w płacie są wilgociolubne byliny: tojeść pospolita Lysimachia vulgaris oraz krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, a towarzyszą im pospolite gatunki spotykane na siedliskach wilgotnych i okresowo wilgotnych: wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, dzięgiel leśny Angelica sylvestris, turzyca prosowata Carex panicea, i gwiazdkowata C. echinata, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, przytulia błotna Galium palustre, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi i mięta długolistna Mentha longifolia. Związek Calthion reprezentują: knieć błotna Caltha palustris s.l., ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, pępawa błotna Crepis paludosa, sit skupiony Juncus conglomeratus i rozpierzchły J. effusus, niezapominajka błotna Myosotis palustris i sitowie leśne Scirpus sylvaticus. Spośród gatunków charakte- 4

6 Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica rystycznych dla łąk okresowo wilgotnych (związek Molinion) zanotowano takie rośliny, jak: bukwica zwyczajna Betonica officinalis, trzęślica modra Molinia caerulea, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia i czarcikęs łąkowy Succisa pratensis. Nie brak tu także gatunków spotykanych zwykle na łąkach świeżych (z rzędu Arrhenatheretalia), np. krwawnik pospolity Achillea millefolium, mietlica zwyczajna Agrostis capillaris, chaber łąkowy Centaurea jacea, kostrzewa łąkowa Festuca pratensis, kłosówka wełnista Holcus lanatus, złocień pospolity Leucanthemum vulgare, tymotka łąkowa Phleum pratense s.l., gwiazdnica trawiasta Stellaria graminea czy wyka ptasia Vicia cracca. Na uwagę zasługuje turzyca Hartmana Carex hartmanii, a spośród gatunków chronionych kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus i pierwiosnek wyniosły Primula elatior. Opisany płat reprezentuje wilgotne zbiorowisko łąkowe nawiązujące z jednej strony do zespołu ostrożenia łąkowego Cirsietum rivularis, z drugiej do zubożałego zespołu Molinietum caeruleae. Jest on nieregularnie koszony, co sprzyja zachowaniu populacji kosaćca. SUMMARY Bartoszek W. A new locality of Iris sibirica L. in the Beskid Wyspowy Mts (Western Carpathians, S Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (2): 3 6. Iris sibirica is one of the rarest species in the flora of Polish part of the Carpathians, strictly protected in Poland. In 2004, it was found at the foot of the Śnieżnica Mt. in Porąbka village ( N, E; EG-01 square of the ATPOL grid) in the vicinity of Dobra near Limanowa. About 20 clusters of Siberian iris occurred there in a patch of wet meadow abundantly overgrown by Lysimachia vulgaris and Sanguisorba officinalis, in association of such interesting species like: Carex hartmanii, Dactylorhiza majalis, Gladiolus imbricatus and Primula elatior. 5

7 W. Bartoszek PIŚMIENNICTWO Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum 3. PWN, Warszawa. Nowak M., Kostuch R Gospodarka łąkowa i pasterska w Beskidzie Wyspowym. Problemy zagospodarowania Ziem Górskich 10: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 168 (2004), poz Stawowczyk K Nowe stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L. w polskich Karpatach. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61, 3: Szewczyk M Zróżnicowanie florystyczne wschodniej części Beskidu Wyspowego ze szczególnym uwzględnieniem gatunków ginących i zagrożonych. Praca doktorska, Instytut Botaniki UJ, Kraków. Towpasz K Rośliny naczyniowe południowo-wschodniej części Beskidu Wyspowego. Część II. Monogr. Bot. 48: Towpasz K., Pomorska B Godne ochrony łąki z goryczką wąskolistną Gentiana pneumonanthe w Beskidzie Wyspowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57, 6:

8 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64(2): Nowe stanowisko storczyka purpurowego Orchis purpurea Huds. koło Tomaszowa Lubelskiego PIOTR CHMIELEWSKI Zamojskie Towarzystwo Przyrodnicze Tomaszów Lubelski, ul. Jana Pawła II 16/29 pchmielewski4@wp.pl Storczyk purpurowy jest najokazalszym przedstawicielem rodzaju Orchis w Polsce. Rośliny osiągają wysokość cm. Okres kwitnienia przypada na drugą połowę maja i początek czerwca. Orchis purpurea spotykany jest w ciepłolubnych zaroślach, na śródleśnych polanach, w murawach kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea i w dąbrowach zespołu Potentillo albae- Quercetum (Zając A., Zając M. 1997). Jest gatunkiem submediterrańsko-subatlantyckim; jego zasięg obejmuje zachodnią i środkową Europę oraz północne wybrzeże Afryki i Kaukaz (Hultén 1950). Polskie stanowiska omawianego gatunku leżą poza granicami jego zwartego zasięgu i rozmieszczone są na Wyżynie Małopolskiej, Pogórzu Wielickim i Wyżynie Lubelskiej (Zarzycki 2001). Storczyk purpurowy, tak jak i pozostali przedstawiciele rodziny storczykowatych (Orchidaceae), znajduje się w Polsce pod ścisłą ochroną prawną (Rozporządzenie 2004). Poza tym wpisany został do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin jako gatunek narażony (VU; Zarzycki 2001). W województwie lubelskim stanowiska storczyka purpurowego podawano z Czumowa koło Hrubieszowa (Fijałkowski 1957), Kątów koło Zamościa (Fijałkowski 1954), rezerwatu Machnowska Góra koło Machnowa Starego (Kucharczyk 2006), z użytku ekologicznego Biała Góra koło Tomaszowa Lubelskiego (Czarnecka 1994) oraz z Wolicy Uchańskiej koło Grabowca (Cwener, Wrzesień 2006) (ryc. 1). Największe po- 7

9 P. Chmielewski A B C km Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk storczyka purpurowego na Zamojszczyźnie: A stanowiska historyczne, B stanowiska istniejące, C nowe stanowisko. Fig. 1. Distribution of Orchis purpurea in the Zamość region: A historical localities, B existing localities, C new locality. pulacje storczyka purpurowego znajdują się w projektowanej ostoi siedliskowej Natura 2000 Kąty koło Zamościa (Kod PLH060010) ok. 50 osobników (P. Chmielewski, obserwacje z 2006 r., dane niepubl.), oraz na Machnowskiej Górze, stanowiącej część projektowanej ostoi siedliskowej Natura 2000 Żurawce (Kod PLH060029) 50 do 100 osobników (Kucharczyk 2006). Na stanowisku koło Wolicy Uchańskiej obserwowano wiosną 2007 roku 6 osobników (P. Chmielewski, dane niepubl.). Stanowiska w Czumowie, jak i na Białej Górze, nie zostały potwierdzone pomimo poszukiwań prowadzonych w latach (P. Chmielewski, J. Kucharzyk, M. Fiedor, dane niepubl.). 8

10 Nowe stanowisko storczyka purpurowego Ryc. 2. Storczyk purpurowy na stanowisku koło Chorążanki (13.V 2007 r., fot. P. Chmielewski). Fig. 2. Orchis purpurea Huds. at the new site near Chorążanka village (13 May 2007; photo by P. Chmielewski). Latem 2006 r. odkryto nowe stanowisko storczyka purpurowego nieopodal wsi Chorążanka koło Tomaszowa Lubelskiego (ATPOL GF14) liczące 20 roślin, w większości kwitnących (ryc. 2). Storczyk purpurowy występuje tu na wapiennym zboczu 9

11 P. Chmielewski o ekspozycji południowo-zachodniej, położonym ok. 1,5 km na S od zabudowań Chorążanki. Wspomniane zbocze, w znacznej części zaorane i zalesione, porośnięte jest murawą kserotermiczną o charakterze inicjalnym. Jego górną część zajmuje las mieszany. Storczykowi purpurowemu towarzyszą takie gatunki, jak: kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias, pszeniec różowy Melampyrum arvense, cykoria podróżnik Cichorium intybus, lebiodka pospolita Origanum vulgare, poziomka twardawa Fragaria viridis, rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, szałwia okręgowa Salvia verticillata, goryczel jastrzębcowaty Picris hieracioides, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, lucerna sierpowata Medicago falcata i wiele innych. Występują tutaj też liczne gatunki rzadkie i chronione: zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, aster gawędka Aster amellus, pierwiosnka lekarska Primula veris, miodownik melisowaty Melittis melissophyllum, podkolan zielonawy Platanthera chlorantha, buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium, obuwik pospolity Cypripedium calceolus, storczyk kukawka Orchis militaris, zaraza czerwonawa Orobanche lutea i szafirek miękkolistny Muscari comosum. Opisywany teren, zajmujący powierzchnię ok. 4 ha, znajduje się pod zarządem Nadleśnictwa Tomaszów. Głównym zagrożeniem dla populacji storczyka purpurowego jest ryzyko nadmiernego zacienienia stanowiska przez sadzonki drzew liściastych i iglastych (m.in. dąb, brzoza, sosna), pomiędzy którymi rośnie większość okazów storczyka. W celu skutecznej ochrony, wskazane byłoby ich usunięcie. Innym zagrożeniem jest opanowywanie murawy kserotermicznej przez takie rośliny, jak trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos czy gatunki z rodzaju Rubus, poszerzające swój areał występowania zwłaszcza w górnej części zbocza. W związku z tym, wskazany jest coroczny monitoring stanowiska oraz zabiegi ochrony czynnej polegające na późnym koszeniu murawy. Istnieje również ryzyko zrywania atrakcyjnych kwiatostanów storczyka purpurowego lub wykopywania całych roślin, co zaobserwowano m.in. na Machnowskiej Górze. Zjawiska tego nie zaobserwowano jak dotąd na opisywanej murawie kserotermicznej prawdopodobnie ze względu na jej usytuowanie z dala od zabudowań i uczęszczanych szlaków. Obecność na omawianym te- 10

12 Nowe stanowisko storczyka purpurowego renie pojedynczych osobników storczyka kukawki zdaje się nie wywierać negatywnych skutków na populację storczyka purpurowego nie zaobserwowano żadnych form mieszańcowych, przeważających już liczebnie nad formą typową na stanowisku w rezerwacie Machnowska Góra. W celu zabezpieczenia tego cennego przyrodniczo stanowiska, murawę kserotermiczną ze stanowiskiem storczyka purpurowego oraz sąsiadujący z nią duży kompleks grądów i ciepłolubnej dąbrowy zaproponowano w lutym 2008 r. do objęcia ochroną jako obszar Natura 2000 o nazwie Borowa Góra. SUMMARY Chmielewski P. New locality of lady orchid Orchis purpurea Huds. near Tomaszów Lubelski (E Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64(2): Lady orchid is a protected species classified as vulnerable (VU) in the Polish Red Data Book. It was previously reported from 5 localities in the Lublin Province, only three of which have been confirmed in A new locality of O. purpurea was discovered near Chorążanka village (GF14 square of the ATPOL grid) in Twenty specimens of O. purpurea grow on a calcareous slope together with: Cytisus nigricans, Brachypodium pinnatum, Euphorbia cyparissias, Melampyrum arvense, Cichorium intybus, Origanum vulgare, Fragaria viridis, Agrimonia eupatoria, Salvia verticillata, Picris hieracioides, Centaurea scabiosa, Medicago falcata, Anemone sylvestris, Primula veris, Melittis melissophyllum, Platanthera chlorantha, Cephalanthera damasonium, Cypripedium calceolus, Orchis militaris, Orobanche lutea and Muscari comosum. The main threat to this locality is the overgrowth of the grassland with trees, bushes and dominative species as Calamagrostis epigejos and Rubus sp. Picking and digging out lady orchid plants though not observed, can pose a great threat as well. The occurrence of numerous orchids and other rare plant species makes this locality worthy of protection. Therefore, in February 2008 it was proposed as special area of conservation of the Natura 2000 network. 11

13 P. Chmielewski PIŚMIENNICTWO Cwener A., Wrzesień M Nowe stanowisko storczyka purpurowego Orchis purpurea Huds. na Lubelszczyźnie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62, 6: 3 6. Czarnecka B Zbiorowiska Białej Góry koło Tomaszowa Lubelskiego jako siedlisko rzadkich roślin naczyniowych. Chrońmy Przyr. Ojcz. 50, 2: Fijałkowski D Wykaz rzadszych roślin Lubelszczyzny Enumeratio plantarum rarorium Terrae Lublinensis. Fragm. Flor. Geobot. Ann. I, 2: Fijałkowski D Zbiorowiska kserotermiczne projektowanego rezerwatu stepowego koło Czumowa nad Bugiem. Ann. UMCS sec. C. 3 (13): Hultén E Atlas of the distribution of vascular plants in NW Europe. Generalstabens Litografiska Anstalt, Stockholm. Kucharczyk M Morfologiczne zróżnicowanie Orchis purpurea Hudson i O. militaris L. na Zamojszczyźnie. W: Celiński F. (red.). Rola geobotaniki w ochronie różnorodności biologicznej. Uniwersytet Śląski, Katowice: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 186 (2004), poz Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków. Zarzycki K Orchis purpurea Hudson. Storczyk purpurowy. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków:

14 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (2): Rozmieszczenie i liczebność żurawia Grus grus L., 1758 w Poleskim Parku Narodowym GRZEGORZ GRZYWACZEWSKI, SZYMON CIOS Katedra Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Lublin, ul. Akademicka 13 grzegorz.grzywaczewski@ar.lublin.pl Wstęp Żuraw zasiedla Europę Środkową i Wschodnią oraz północno-wschodnią Azję. W Europie zachodnią granicę zasięgu wyznaczają stanowiska położone w Skandynawii i na Nizinie Niemieckiej na linii Łaby. Południowa granica przebiega przez Nizinę Polską, Polesie, Nizinę Naddnieprzańską do Morza Kaspijskiego. Północny areał to Półwysep Skandynawski, Półwysep Kolski i północna część Niziny Wschodnioeuropejskiej. Zasięg wschodniej części populacji rozciąga się przez północno- -wschodnią Azję i sięga do Morza Ochockiego. Żuraw jest gatunkiem politypowym, obejmującym 2 podgatunki: Grus g. grus (podgatunek nominatywny) zasiedlający Europę (w tym Polskę) do Uralu i Grus g. lilifordi występujący w Turcji, na Kaukazie, w Armenii, zachodniej i centralnej Syberii i na wschód do rzeki Ob (Cramp, Simmons 1980). Zimowiska europejskiej populacji znajdują się na Półwyspie Iberyjskim, we Francji, Tunezji, Algierii, Turcji, na Bliskim Wschodzie, w Iranie, Afganistanie, Pakistanie, a także w Etiopii i Sudanie oraz prawdopodobnie w Indiach (Prange 1997). Żurawie zasiedlają rozległe bagna, torfowiska, brzegi jezior i starorzecza. Poza tym niewielkie śródleśne bagna, obrzeża stawów rybnych, a nawet małe podmokłe oczka i podmokłe łąki wśród otwartych pól (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). W okresie lęgowym żurawie są terytorialne, a wielkość terytoriów zależy od siedliska 13

15 G. Grzywaczewski i Sz. Cios i wynosi ha. Ptaki żerują najczęściej poza terytoriami na łąkach i polach uprawnych, natomiast zaloty i kopulacja odbywają się w promieniu m od gniazda (Cramp, Simmons 1980). Liczebność żurawia w Europie oszacowana została na tys. par, z tego największa część populacji gniazduje w Rosji (30 50 tys. par), Szwecji (10 15 tys. par), Finlandii (4 6 tys. par) i w Niemczech ( par) (BirdLife International 2004). Polska populacja żurawia należy do jednej z największych w Europie, a liczebność oszacowana jest według różnych źródeł na 5 6 tys. par (Tomiałojć, Stawarczyk 2003) lub tys. par (Konieczny 2004, BirdLife International 2004). W naszym kraju żuraw najliczniej występuje na Mazurach, na północnym Podlasiu, w Wielkopolsce i na Mazowszu (tab. 1). Na Lubelszczyźnie liczebność żurawia oszacowano na par, a ważnym siedliskiem licznego występowania tego ptaka jest Polesie (Wójciak i in. 2005). O dużych liczebnościach lęgowych żurawi na tym obszarze, a także o występowaniu ptaków nielęgowych wspominają informacje już z połowy XIX w. (Taczanowski 1882). Obszar Polesia Zachodniego jako teren wodno-błotny z dużą ilością podmokłych lasów stwarza dogodne warunki do gniazdowania tego gatunku. W związku ze wzrostem populacji żurawia w Polsce (Tomiałojć 1990, Tomiałojć, Stawarczyk 2003, Konieczny 2004) w latach w Poleskim Parku Narodowym i jego otulinie podjęto badania, których celem było określenie stanu populacji lęgowej (liczebność, zagęszczenie, charakterystyka siedlisk występowania), nielęgowej (liczba ptaków, miejsca żerowania i noclegów) i wędrownej (liczba ptaków na zlotowiskach, miejsca żerowania i noclegów). 14 Teren badań Poleski Park Narodowy (PPN) położony jest w środkowo-zachodniej części Równiny (Pojezierza) Łęczyńsko-Włodawskiej. Z fizjograficznego punktu widzenia Równina Łęczyńsko- Włodawska wraz z PPN stanowi centralny region Polesia Zachodniego (Lubelskiego), które graniczy od północy z Podlasiem, od wschodu z Polesiem właściwym, od południa z Wyżyną Lubelską i od zachodu z Mazowszem. Powierzchnia PPN wynosi

16 Rozmieszczenie i liczebność żurawia w Poleskim Parku Narodowym 9 762,27 ha, w tym główny kompleks obejmuje powierzchnię 7 573,99 ha, a Bagno Bubnów i Bagno Staw 2 188,28 ha. Jest to obszar wodno-błotny o wyjątkowych walorach przyrodniczych, o dużym stopniu naturalności i unikalnych w skali Europy układach ekologicznych. Tworzą je: lasy (49% powierzchni; są to przede wszystkim bory i brzeziny bagienne oraz olsy), rozległe bezleśne torfowiska i bagna (21%), małe, płytkie, dystroficzne i eutroficzne jeziora oraz niewielkie, niekiedy przekształcone hydrotechnicznie rzeki (5%), łąki i pastwiska (20%), oraz grunty orne (5%). Jeziora PPN: Moszne, Długie i Karaśne to małe i płytkie zbiorniki dystroficzne, otoczone pasem splei i torfowiskami oraz silnie eutroficzne jezioro Łukie otoczone głównie pasem trzcin i szuwarów, miejscami spleją. W kompleksie głównym Parku znajdują się dwa zespoły stawów rybnych Pieszowola i Stary Brus, wśród których przeważają zbiorniki silnie wypłycone i zarośnięte (Radwan 2002). Metodyka Badania ilościowe przeprowadzono w latach , od połowy marca do końca kwietnia. W roku 2005 wykonano liczenia na bagnach Bubnów i Staw oraz w południowej części otuliny, natomiast w roku 2006 w kompleksie głównym Parku na łącznej powierzchni około 101 km 2 (ryc. 1). Metody badań zgodne były z propozycjami Tracza i Tracz (1996) oraz Pugacewicza (1999) i Koniecznego (2004). Liczenia prowadzono w zespołach 2 3 osobowych na transektach o długości 3 7 km. Nasłuchy prowadzono w godzinach porannych około pół godziny przed wschodem słońca i 3 4 godziny po wschodzie wykonywano je w dni pogodne, bezwietrzne i przy dobrej słyszalności. Za terytorium (parę) uznawano stwierdzenie odzywających się żurawi w tym samym miejscu, w odstępach co najmniej dwu-czterotygodniowych lub stwierdzenie równoczesne odzywających się ptaków w odpowiednim siedlisku lęgowym. W trakcie badań wykonano 1 2 kontrole całego terenu oraz 1 2 kontrole dodatkowe. Ze względu na prowadzenie badań także innych gatunków ptaków, większość terytoriów żurawia potwierdzono 3 5 krotnie. Liczenia ptaków nielęgowych i wędrownych prowadzono od początku marca do końca października. 15

17 G. Grzywaczewski i Sz. Cios Tabela 1. Liczebność żurawia w Polsce w latach Table 1. Number of pairs of Common Crane in Poland in the years Region Lata Years Liczebność (pary) Number of pairs Źródło danych Source Śląsk Silesia Lata 70-te a 1982 Do 1997 b Tomiałojć 1990 Dyrcz i in Ziemia Lubuska Lata 80-te a Jermaczek i in Lebuser Land (Middle Oder Region) Wielkopolska Lata 80-te i 90-te a Bednorz i in Góry Świętokrzyskie Chmielewski i in Świętokrzyskie Mts. Małopolska Brak danych c Walasz, Mielczarek 1992 Karpaty Wschodnie i Podkarpacie Polish Eastern Carpathians and foothill area Lubelszczyzna Lublin Region Do 2000 b 0 Kunysz, Hordowski Wójciak i in Mazury Tomiałojć, Stawarczyk 2003 Północne Podlasie Northern Podlasie Brak danych c Tomiałojć, Stawarczyk

18 Rozmieszczenie i liczebność żurawia w Poleskim Parku Narodowym Mazowsze Brak danych c Lata 70-te a Lata 80-te a Polska Poland Początek lat 90-tych d a 1970s, 1980s or 1990s, accordingly b Before 1997 or 2000 c No data d Early 1990s Tomiałojć, Stawarczyk 2003 Tomiałojć 1990 Tomiałojć 1990 Tomiałojć, Stawarczyk 2003 Tomiałojć, Stawarczyk 2003 Konieczny 2004 BirdLife International

19 G. Grzywaczewski i Sz. Cios km Ryc. 1. Stanowiska lęgowe żurawia w Poleskim Parku Narodowym: 1 5 typy siedlisk (1 lasy, 2 torfowiska, 3 łąki, 4 stawy rybne, 5 oczka wodne), 6 rzeki i jeziora, 7 miejscowości wymienione w tekście, 8 granice parku. Fig. 1. Breeding sites of Common Crane in the Polesie National Park: 1 5 habitat type (1 forest, 2 peat bog, 3 meadow, 4 fish ponds, 5 small water bodies), 6 streams and lakes, 7 villages mentioned in the text, 8 border of the park. 18 Wyniki Liczebność i zagęszczenie. W trakcie badań stwierdzono terytoriów (par) żurawi w PPN, w tym na bagnach Bubnów i Staw w południowej części otuliny 9 10 par, natomiast w kompleksie głównym par (ryc. 1, tab. 2). Średnie zagęszczenie w PPN wynosi 27,7 29,7 par/100 km 2. Rozmieszczenie terytoriów żurawia na bagnach Bubnów i Staw było równomierne. Natomiast w kompleksie głównym Parku większa część terytoriów była położona w północnej jego części, w sąsiedztwie porośniętych kępami krzewów i drzew podmokłych łąk: Krasnoryki, Ławki, Pociągi i Ochoża. Duża

20 Rozmieszczenie i liczebność żurawia w Poleskim Parku Narodowym Tab. 2. Rozmieszczenie, liczebność oraz siedliska występowania żurawia w Poleskim Parku Narodowym w latach (za 100% przyjęto 29 par). Table 2. Distribution, number of pairs and type of habitat of Common Crane in the Polesie National Park in the years (29 pairs were considered as 100%). Położenie terytorium Location of breeding territory Liczba par Number of pairs Lasy (ols/brzezina bagienna) Water-logged forests Torfowiska (niskie/ przejściowe) Peat bogs Bagno Bubnów ,5 3 10,3 Bagno Staw 2 2 6,9 J. Łukie ,3 J. Długie 1 1 3,5 J. Moszne 2 2 6,9 Durne Bagno 2 2 6,9 Wzdłuż Włodawki 1 1 3,5 Typ siedliska Habitat Łąka (podmokła) Wet meadows Stawy rybne Fish ponds Oczka wodne Small water bodies N % N % N % N % N % Stawy Stary Brus 1 1 3,5 Łąki Ławki/Krasnoryki ,5 Łąki Pociągi/Ochoża ,3 Zbójno 1 1 3,5 Las Brzeziny 1 1 3,5 Razem Total ,5 6 20, ,8 1 3,5 1 3,5 19

21 G. Grzywaczewski i Sz. Cios liczba terytoriów położona była wzdłuż tych łąk, co stwarza konieczność zatrzymywania wody w tej części Parku co najmniej do końca kwietnia. Jest to ważny warunek przystępowania żurawia do lęgów. Podczas prowadzenia obserwacji porannych, w miejscach dużych zagęszczeń par żurawi np. na Bagnie Bubnów, oraz łąkach Pociągi i Ochoża, obserwowano efekt domina, który ułatwiał liczenie tych ptaków. W sytuacjach, gdy jedna z par wydawała głosy godowe, natychmiast reagowały ptaki z sąsiedniego terytorium, a następnie kolejne. Siedliska występowania i żerowania. W okresie badań stwierdzono, że największa część terytoriów znajdowała się w podmokłych lasach olsach i brzezinach bagiennych (13 14 terytoriów; średnio 46,5%, przyjmując za 100% 29 par), na podmokłych łąkach (7 8 terytoriów; 25,8%), torfowiskach (6 terytoriów; 20,7%). Na obrzeżach stawów rybnych i śródpolnym oczku wodnym odnotowano po 1 terytorium; 3,5% (tab. 2). W czasie sezonu lęgowego obserwowano żerujące żurawie na polach koło miejscowości Jamniki, Lipniak, Sęków oraz w PPN na łąkach Ławki i Pociągi. Populacja nielęgowa. Poza ptakami lęgowymi na obszarze PPN od kilku lat obserwowane są nielęgowe stada żurawi. Są to ptaki stwierdzone na bagnach Bubnów i Staw podczas zlotów na noclegowiska w okresie całego sezonu lęgowego. Obserwowano żurawie w następujących stadach: 85 os. ( r., Bagno Bubnów rozlewisko), 7 os. ( r., Bagno Staw), 40 os. ( r., Bagno Staw), 50 os. ( r., Bagno Staw), 8 os. ( r., Wólka Wytycka), 9 os. ( r., łąki Pociągi ). Łącznie na bagnach Bubnów i Staw stwierdzono 92 nielęgowe żurawie, a w kompleksie głównym Parku 17 osobników. Frakcję nielęgową w PPN w latach można oszacować na osobników. Łącznie z ptakami lęgowymi w okresie sezonu lęgowego na obszarze PPN przebywa około osobników tego gatunku. Pierwsze przylatujące żurawie w roku 2006 obserwowano 26 marca, kiedy na polach i łąkach zalegał jeszcze śnieg. Zlotowiska. Poza żurawiami lęgowymi i nielęgowymi, PPN i jego najbliższe okolice są bardzo ważnym miejscem zlotowisk żurawi przed podjęciem jesiennej migracji. Zlotowiska 20

22 Rozmieszczenie i liczebność żurawia w Poleskim Parku Narodowym rozpoczynają się już pod koniec czerwca i trwają do przełomu października i listopada. Ptaki w liczbie osobników najczęściej żerują na łąkach na Krowim Bagnie i polach pomiędzy miejscowościami Andrzejów i Ujazdów oraz koło Sękowa i Zastawia. Poza tym obserwowano żerujące ptaki w okolicach miejscowości Aleksandrówka, Zawadówka i Lipniak. Po żerowaniu w ciągu dnia ptaki przelatują na noclegowisko. Przelot rozpoczyna się około 2 godziny przed zachodem słońca i trwa do 1 1,5 godziny po zachodzie. Maksymalna liczba ptaków przelatuje na noclegowisko o zachodzie słońca, a krótki okres przelotu pozwala na dość dokładne ich policzenie. Największe noclegowisko żurawi na zlotowiskach znajduje się na Bagnie Bubnów, gdzie w sierpniu 2006 r. nocowało ptaków. Mniejsze noclegowiska stwierdzono na: łąkach Pociągi os., Bagnie Staw os. i Jeziorze Łukie (część wschodnia) 6 ptaków. Łącznie na zlotowiskach w PPN w sierpniu 2006 roku stwierdzono żurawi. Pozostałe obserwacje w Parku: 48 os. (lipiec 2006 r.), ok. 800 os. ( r.) i os. ( r.). Liczba stwierdzonych żurawi na zlotowiskach wskazuje, że gromadzące się ptaki pochodzą nie tylko z obszaru Parku i innych części Polesia Lubelskiego, ale prawdopodobnie też z części Polesia Wschodniego (Białoruś i Ukraina). Ponieważ obszar Krowiego Bagna jest ważnym miejscem zlotowisk żurawia na Polesiu, konieczne jest objęcie tego terenu ochroną i włączenie go do otuliny PPN lub rozszerzenie istniejącego obszaru Natura 2000 oraz zawieszenie polowań na tym terenie do końca listopada. Liczba stwierdzonych żurawi na zlotowiskach uprawnia włączenie Krowiego Bagna i terenów pomiędzy Andrzejowem i Hańskiem do ostoi ornitologicznej o randze europejskiej dla ptaków nielęgowych (Gromadzki i in. 1994). Dyskusja Zagęszczenia. Zagęszczenia żurawia w Polsce zawierają się w przedziale 0,3 52,8 par/100 km 2, ze średnią 12,2/100 km 2 (N=47) (Dyrcz i in. 1991, Gromadzki i in. 1994, Tracz, Tracz 1996, Pugacewicz 1999, Bednorz 2000, Śliwa i in. 2000, Konieczny 2001, 2004, Chmielewski i in. 2005). Stwierdzone 21

23 G. Grzywaczewski i Sz. Cios zagęszczenia w PPN prawie trzykrotnie przewyższają średnią krajową i należą do jednych z najwyższych stwierdzonych w Polsce 27,7 29,7 par/100 km 2. Dotychczas najwyższe zagęszczenia na poziomie 47,8 52,8 par/100 km 2 stwierdzono w latach na Pomorzu Zachodnim w Ińskim Parku Krajobrazowym (Tracz M., Tracz M. 1996). Poza tym, wysokie zagęszczenia w zakresie 34,8 43,5 par/100 km 2 stwierdzono w Puszczy Boreckiej (Gromadzki i in. 1994). Nieznaczne wyższe wyniki, ale porównywalne z PPN, były opisane w Basenie Południowym Biebrzańskiego PN 31,0 31,5 par/100 km 2 (Pugacewicz 1999). Podobnie jak w innych częściach Polski (Tomiałojć, Stawarczyk 2003, Konieczny 2004) na Polesiu nastąpił wzrost liczebności żurawia. Wzrost populacji tego ptaka dotyczy okresu ostatnich lat (Wójciak i in. 2005). Jeszcze w latach liczebność dla całego Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego szacowano na 5 6 par (Dyrcz i in. 1973). Liczebność par w PPN sugeruje wzrost populacji na całym obszarze Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, a obszar PPN z otuliną należy uznać za ostoję gatunku, nie tylko w polskiej części Polesia, ale także na pozostałych obszarach Lubelszczyzny. Rozmnaża się na tym obszarze około 20% populacji regionu ( par Lubelszczyzna; Wójciak i in. 2005) i 0,3 0,5% populacji krajowej ( par w Polsce; Tomiałojć, Stawarczyk 2003, Konieczny 2004). Stwierdzone zagęszczenia populacji żurawia w PPN na tle innych badań w Europie są bardzo wysokie. W północno-wschodnich Niemczech stwierdzono zagęszczenia w zakresie 2,1 4,3 par/100 km 2 (Prange 1997), natomiast na Białorusi 0,2 pary/100 km 2 (Ivanowski 1995, cyt. za: Konieczny 2001). Siedliska występowania i miejsca lęgowe. W Polsce żuraw występuje na torfowiskach i bagnach, w podmokłych lasach olsach i łęgach, podmokłych dolinach rzek, brzegach jezior, śródleśnych i śródpolnych zbiornikach i oczkach wodnych, podmokłych łąkach oraz na obrzeżach sztucznych zbiorników wodnych: stawy rybne, wyrobiska po glinie, torfianki, rowy i kanały (Tomiałojć 1990, Dyrcz i in. 1991, Walasz, Mielczarek 1992, Gromadzki i in. 1994, Tracz M., Tracz M. 1996, Bednorz 2000, Śliwa i in. 2000, Konieczny 2001, Tomiałojć, Stawarczyk 2003, Konieczny 2004, Chmielewski i in. 22

24 Rozmieszczenie i liczebność żurawia w Poleskim Parku Narodowym 2005). Stwierdzone siedliska występowania żurawia w PPN są typowe dla tego gatunku. Bardzo rzadkim siedliskiem występowania żurawi jest brzezina bagienna, co stwierdzono do tej pory tylko w Biebrzańskim PN (Pugacewicz 1999) i PPN. Duża powierzchnia dostępnych miejsc lęgowych: podmokłe lasy, torfowiska, bagna, wilgotne łąki, sprzyja rozwojowi populacji żurawia w PPN. W przypadku, kiedy podmokłe tereny są osuszane i przekształcane, liczebność żurawia zmniejsza się, a ptaki spychane są do śródpolnych oczek wodnych. W Niemczech aż 21% populacji żurawia rozmnaża się w takim siedlisku (Mewes 1989, cyt. za: Konieczny 2001). W Polsce siedliska występowania nie zmieniły się na przestrzeni ostatnich 150 lat, kiedy to żurawie zasiedlały rozległe i otwarte błota, a mniej licznie występowały na bagnistych brzegach stawów, wśród trzcin i na bagnach międzyleśnych porośniętych łozami (Taczanowski 1882). Frakcja nielęgowa. Część populacji lęgowej przylatującej na dany obszar stanowią osobniki nielęgowe. Stada ptaków nielęgowych liczą najczęściej od osobników (Tomiałojć 1990, Tracz, Tracz 1996, Konieczny 2001) do (Tomiałojć 1990, Tomiałojć, Stawarczyk 2003), a nawet 200 osobników (Jermaczek i in. 1995). Stwierdzona liczba nielęgowych żurawi ( osobników) w PPN jest średnią wielkością dla Polski. Ptaki nielęgowe na Polesiu obserwowane były już od połowy XIX w, kiedy spotykano je żerujące na polach (Taczanowski 1882). Zlotowiska. W niektórych częściach kraju żurawie przed podjęciem migracji gromadzą się na zlotowiskach. Odbywa się to od sierpnia do października (Konieczny 2004), a liczba grupujących się ptaków zawiera się w przedziale osobników. Na zachodzie kraju na Śląsku ptaki gromadziły się w stadach osobników z maksymalną liczebnością we wrześniu (Dyrcz i in. 1991). Na Pomorzu Zachodnim liczba ptaków zwiększała się od 3 dekady sierpnia ze 150 osobników do 400 (Tracz M., Tracz M. 1996). Największe stada w Polsce notowano w dolinie Dolnej Odry (5 15 tys. ptaków) (Konieczny 2004). Inne miejsca, gdzie żurawie gromadziły się w stadach liczących ponad tysiąc ptaków to: osobników koło Łeby, Słońska i nad Jeziorem Gopło, os. koło Giżycka, 23

25 G. Grzywaczewski i Sz. Cios os. koło Miedzyzdrojów (Tomiałojć, Stawarczyk 2003), os. na Mazurach, os. koło Iławy i w Słowińskim PN (Konieczny 2004). Liczebności ptaków na zlotowiskach w Polsce południowo-wschodniej są nieco mniejsze. W okolicy Rzeszowa stwierdzono os., a koło Stalowej Woli os. (Tomiałojć, Stawarczyk 2003), dlatego też liczebność stwierdzona w PPN ( os.) jest podobna do wielkości podawanych dla tej części Polski. Stada żurawi żerujących na zlotowiskach na obszarze PPN obserwowano już w latach 80. (G. Grzywaczewski, dane niepubl.), kiedy w okolicach miejscowości Przymiarki, Wielkopole i Wereszczyn (zachodnia część Bagna Bubnów) notowano na polach zasianych oziminami stada około ptaków. Podziękowania Składamy serdeczne podziękowania osobom, które brały udział w liczeniach żurawi, a były to: Justyna Barwińska, Rafał Bednarek, Rafał Bień, Marek Bzowski, Agata Cichorz, Tomasz Frączek, Waldemar Gustaw, Magdalena Iwan, Małgorzata Jasińska, Piotr Karpiński, Dawida Kobus, Radosław Kot, Justyna Kozioł, Kalina Łapińska, Paweł Łapiński, Magdalena Małkowska, Justyna Orłowska, Katarzyna Pikunas, Andrzej Różycki, Przemysław Smyk, Kamil Stepuch, Magdalena Stróżek, Rafał Szczęch, Agnieszka Urbańska, Monika Władyka, Bernadetta Wołczuk, Arkadiusz Żuchnik. SUMMARY Grzywaczewski G., Cios Sz. Distribution and number of Common Crane Grus grus L., 1758 in the Poleski National Park Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (2): Counts were conducted in the Poleski National Park in , from mid-march till the end of April. In 2005 the counts referred to the Bagno Bubnów and Bagno Staw wetlands as well as the southern part of the external protection zone of the Park and in 2006 to the main complex of the PPN with the total area of 101 km 2 (Fig. 1). The counts were conducted by 2 3-person groups along transects of 3 7 km about half an hour before the sunrise and 3 4 hours after it. In total, territories (couples) of cranes in the Polesie National Park were 24

26 Rozmieszczenie i liczebność żurawia w Poleskim Parku Narodowym found (Table 2). Population density was couples/100 km 2. Territories were situated in water-logged forests (alder forests and Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis) territories (46.5% in average, 29 territories were considered as 100%), in moist meadows 7 8 territories (25.8%), in peat bogs 6 territories (20.7%), in fish ponds 1 territory (3.5%) and at a pool located within arable fields 1 territory (3.5%) (Table 2). Non-breeding fraction of cranes was estimated in the years at individuals. Together with breeding birds during breeding season in the area of the Poleski National Park about individuals of this species were present. The Poleski National Park and its surroundings are crucial areas for cranes as gathering sites before the autumnal migration. The gatherings start in the end of June and last till the turn of October and November. In August 2006, cranes were found at gathering sites. As the area of the Krowie Bagno wetland is an important gathering place of cranes in the Polesie region, it is crucial to protect this area and include it to the protection zone of the Poleski National Park or to extend the area of Natura 2000 site together with the prohibition of hunting until end of November. The number of cranes recorded at the gathering sites justifies the joining of the Krowie Bagno and the areas between Andrzejów and Hańsk villages to an ornithological refugium of European importance for non-breeding birds. PIŚMIENNICTWO Bednorz J Grus grus (L., 1758) Żuraw. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. (red.) Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Wyd. Nauk. Bogucki, Poznań: BirdLife International Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. BirdLife Conservation Series No. 12. BirdLife International, Cambridge. Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia Faunistyczna. Wyd. Nauk. Bogucki, Kielce Poznań. Cramp S., Simmons K.E Handbook of the Birds of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the Western Palearctic. Vol. 2. Hawks to Bustards. Oxford. Dyrcz A., Okulewicz J., Wiatr B Ptaki pojezierza Łęczyńsko- Włodawskiego w okresie lęgowym (z uwzględnieniem badań ilościowych na torfowiskach niskich). Acta zoologica cracoviensia 25

27 G. Grzywaczewski i Sz. Cios 18: Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Wrocław. Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M Ostoje ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, OTOP, Gdańsk. Ivanowski V.V The Common Crane in the system of trophic relationship of predatory birds in Belarus. W: Prange H. (red.). Crane research and protection in Europe. Martin-Luther-Universität- Wittenberg. Jermaczek A., Czwagała T., Jermaczek D., Krzyśków T., Rudawski W., Stańko R Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Świebodzin. Konieczny K Rozmieszczenie i liczebność żurawia Grus grus w okolicach Wołowa w l Ptaki Śląska 13: Konieczny K Żuraw Grus grus (L., 1758). W: Gromadzki M. (red.). Ptaki. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków NATURA 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 7 (cz. I): Kunysz P., Hordowski J Ptaki polskich Karpat Wschodnich i Podkarpacia. Monografia Faunistyczna. T. II. Badania nad ornitofauną Ziemi Przemyskiej 8: Mewes W Übersommernde Nichtbrüter. W: Prange H. (red.). Der Graue Kranich. Wittenberg Lutherstadt: Prange H Crane Grus grus. W: Hagemeijer E.J.M., Blair M.J. (red.). The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. T&AD Poyser, London. Pugacewicz E Stan populacji żurawia Grus grus na Nizinie Północnopodlaskiej w latach Chrońmy Przyr. Ojcz. 55, 4: Radwan S. (red.) Poleski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza. Wyd. Morpol, Lublin. Śliwa P., Wylegała P., Kaczorowski P Awifauna lęgowa Puszczy Zielonki ze szczególnym uwzględnieniem Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka. W: Winiecki A. (red.). Ptaki parków krajobrazowych Wielkopolski. Wielkopolskie Prace Ornitologiczne 9:

28 Rozmieszczenie i liczebność żurawia w Poleskim Parku Narodowym Taczanowski W Ptaki krajowe. I II. Kraków. Tomiałojć L Ptaki Polski rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pronatura, Wrocław. Tracz M., Tracz M Żuraw Grus grus w Ińskim Parku Krajobrazowym. Przegląd Przyrodniczy VII, 1: Walasz K., Mielczarek P Atlas ptaków lęgowych Małopolski Biologica Silesiae, Wrocław. Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin. 27

29 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (2): Zmiany, zagrożenia i propozycje ochrony awifauny doliny środkowej Raby ŁUKASZ KAJTOCH 1, AGATA PIESTRZYŃSKA-KAJTOCH 2 1 Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN (doktorant) Kraków, ul. Sławkowska 17 Kajtoch@isez.pan.krakow.pl 2 Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy Balice, ul. Krakowska 1 28 Wstęp Zainteresowanie awifauną dolin rzecznych w Polsce zawężało się głównie do nizin, gdzie dokładnie zbadano i opisano zespoły ptaków nad większością dużych i średnich rzek (np. Dyrcz i in. 1972, Dombrowski i in. 1998). Znaczenie tych dolin dla zachowania krajowej awifauny udokumentowano (Tomiałojć 1993), a większość z nich została objęta różnymi formami ochrony. Jednakże podgórskie odcinki dolin nie cieszyły się dużym zainteresowaniem ornitologów, za wyjątkiem sztucznie powstałych zbiorników zaporowych oraz stawów rybnych na Śląsku i w Małopolsce (Szlama, Majewski 1998, Gwiazda 2000, Wiehle i in. 2002). Zaledwie nieliczne fragmenty takich dolin zostały objęte ochroną, a osiem spośród nich zaproponowano do włączenia do sieci Natura 2000 (Sidło i in. 2004). Jednak tylko dwie z tych ostoi (nad Sołą i Skawą) obejmują koryta rzek podgórskich. Podgórskie środowiska nadrzeczne i charakterystyczna dla nich awifauna są stosunkowo dobrze zachowane w dolinie Raby. Badania ornitologiczne na tym terenie prowadzone były od powstania Zbiornika Dobczyckiego (Gwiazda 1996, 2000, Baran, Gwiazda 2006), a na odcinku poniżej zapory regularnie od 2000 r. (Kajtoch 2002). W niniejszej pracy zaprezen-

30 Awifauna doliny środkowej Raby towano niepublikowane wyniki badań terenowych w dolinie Raby między Dobczycami a Bochnią, koncentrując się głównie na gatunkach rzadkich i zagrożonych w skali kraju i regionu. Przedstawiono także zmiany w awifaunie wywołane w ostatnich latach przez regulację rzek i odkrywkowe wydobycie żwiru, jak również potrzebę ochrony tej doliny. Teren Dolina środkowej Raby przynależy do Podgórza Bocheńskiego będącego częścią Podkarpacia (Kondracki 2000). Podgórski charakter Raba zachowuje od Myślenic do Bochni, z czego ok. 10 km doliny poniżej Osieczan od 1986 r. zajmuje Zbiornik Dobczycki. Badaniami objęto fragment doliny Raby pomiędzy Dobczycami a Bochnią (30 km długości), a także ujściowy odcinek największego dopływu Stradomki (4 km długości) (łącznie ok. 40 km 2 ) (ryc. 1). Koryto Raby meandrując tworzy tam w wielu miejscach roztoki z wyspami i łachami oraz strome skarpy. W wyniku regulacji i skrócenia koryt rzecznych w ciągu XX wieku w dolinie powstały liczne zbiorniki i mokradła obecnie ulegające sukcesji (zarastaniu) lub dewastacji (zasypywanie, zaśmiecanie). Wzdłuż rzek do pierwszej, a miejscami do drugiej terasy ciągną się lasy łęgowe i łozowiska największe na odcinkach między Pierzchowem i Nieznanowicami oraz między Stadnikami i Winiarami. Pozostałą część doliny zajmują mokradła, łąki i pola uprawne. Zabudowa znajduje się prawie zupełnie poza doliną. W ostatnich latach powstało wiele żwirowni, znacząco zmieniając krajobraz doliny (ryc. 1). Badany obszar znajduje się na terenie powiatów: myślenickiego (gmina Dobczyce, Myślenice), wielickiego (gminy Gdów i Kłaj) i bocheńskiego (gmina Bochnia). W trakcie badań zaszły w dolinie istotne zmiany, mające wpływ na skład gatunkowy i liczebności gniazdujących tam ptaków. W okresie od jesieni 2001 do wiosny 2003 roku przeprowadzono regulacje koryt rzecznych w ujściach Stradomki i Krzyworzeki do Raby. W wyniku tych regulacji zlikwidowano większość znajdujących się tam skarp, wysp i odsypów oraz zniszczono nadbrzeżny pas roślinności (w tym część lasów łęgowych) zastępując je kamiennymi umocnieniami. W kolejnych la- 29

31 A. Piestrzyńska-Kajtoch i Ł. Kajtoch A B C D Raba P4 P2 P1 P3 0 5 km Ryc. 1. Położenie powierzchni, na których wykonano szczegółowe liczenia ptaków lęgowych w dolinie środkowej Raby: P1 żwirownia w Nieznanowicach, P2 koryta Stradomki i Raby, P3 łąki i pola w Wieńcu, P4 las łęgowy w Pierzchowie (A rzeki i zbiorniki, B lasy i łozowiska, C granice proponowanej ostoi ptasiej w sieci Natura 2000, D wybrane miejscowości). Fig. 1. Location of areas where countings of breeding birds were done in the middle part of the Raba River valley: P gravel pits in Nieznanowice, P2 segments of the Raba River and Stradomka Stream, P3 meadows and fields in Wieniec, P4 riparian forest near Pierzchów (A rivers and water bodies, B floodplain woodland, C borders of proposed special protection area of the Natura 2000 network, D selected towns and villages). 30

32 Awifauna doliny środkowej Raby tach następowała stopniowa regeneracja koryt rzecznych przejawiająca się głównie odbudową wysp i skarp. Do 2001 roku w dolinie Raby istniały jedynie stosunkowo niewielkie żwirownie, z których część miała charakter starych wyrobisk ulegających sukcesji, zarastających roślinnością wodną bądź wypłycających się i zamieniających w mokradła. W kolejnych latach rozpoczęło się coraz intensywniejsze odkrywkowe wydobycie żwiru, powodujące niszczenie lasów łęgowych i starorzeczy oraz prowadzące do powstawania licznych nowych wyrobisk (głównie w Nieznanowicach, Gdowie, Winiarach i Kłaju). Metodyka Prezentowane wyniki badań terenowych pochodzą z lat Uzupełniono je wcześniej opublikowanymi danymi z tego terenu (Kajtoch 2002). Fragment doliny Raby o długości 30 km podzielono na 3 odcinki po około 10 km. Na każdym z nich wykonano po 4 kontrole w każdym sezonie lęgowym (połowa kwietnia, przełom kwietnia i maja, druga połowa maja, połowa czerwca w ciągu roku łącznie 12 kontroli w całej dolinie). W dolinie wyznaczono także powierzchnie, na których przeprowadzono 4 razy w każdym sezonie lęgowym szczegółowe liczenia wybranych gatunków ptaków. Obejmowały one kompleks żwirowni w Nieznanowicach (powierzchnia P1; obszar ok. 50 ha przed 2002 r. do 2007 r. powiększył się do ok. 150 ha), koryta Stradomki (1 km) i Raby (3 km) (P2), łąki i pola w Wieńcu (ok. 300 ha) (P3) oraz las łęgowy w Pierzchowie (ok. 120 ha) (P4) (ryc. 1). Kontrole prowadzono według metodyki badań ptaków (Tomiałojć 1980, Borowiec i in. 1981, Ranoszek 1983), skupiając się na gatunkach ptaków wodno-błotnych oraz związanych z charakterystycznymi środowiskami doliny rzecznej (koryto rzeki, lasy łęgowe, łąki i zbiorniki), szczególnie na gatunkach rzadkich i zagrożonych (nie prowadzono liczeń gatunków, dla których dolina Raby nie ma specjalnego znaczenia jako miejsce lęgowe, np. dla większości wróblowych leśnych i łąkowych). Prawdopodobieństwo gniazdowania oszacowano w oparciu o skalę zaproponowaną do Polskiego Atlasu Ornitologicznego (PAO 1988). Dodatkowo w okresie migracji 31