Zbiorowiska roœlinne rezerwatu Torfowisko Kunickie ko³o Legnicy ocena dynamiki

Transkrypt

1 43 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 43 Zbiorowiska roœlinne rezerwatu Torfowisko Kunickie ko³o Legnicy ocena dynamiki i zagro eñ Plant communities of the mire nature reserve Torfowisko Kunickie near Legnica (SW Poland) evaluation of dynamics and threats JAROS AW PROÆKÓW, EWA SZCZÊŒNIAK* J. Proæków, E. Szczêœniak, Zak³ad Bioró norodnoœci i Ochrony Szaty Roœlinnej, Instytut Biologii Roœlin Uniwersytetu Wroc³awskiego, ul. Kanonia 6/8, Wroc³aw; jprockow@biol.uni.wroc.pl, ewaszcz@biol.uni.wroc.pl* ABSTRACT: The paper presents phytosociological records of the mire nature reserve Torfowisko Kunickie near Legnica, SW Poland, which are compared with previous data. The clear effects of eutrophication of the mire surroundings connected with an increasing drying out (because of existed drainage ditch system and low rainfalls during last years) cause that associations of oligo-/dys- and mesotrophic habitats are superseded by communities which are characteristic for higher level of biogenic elements within substratum. The dominant plant community in the nature reserve is Carici elongatae-alnetum. The most numerous associations (12) represent the class Phragmitetea australis. 7 valuable plant communities are not confirmed (e.g. Scorpidio- Utricularietum minoris, Caricetum appropinquatae, C. limosae, C. lasiocarpae, C. diandrae). However, 13 others are new for the reserve (e.g. Acoretum calami, Impatientetum parviflorae, community with Urtica dioica, community with Glechoma hederacea, cfr. Urtico-Calystegietum, Ceratophylletum demersi). KEYWORDS: peat bog, human impact, eutrophication, drainage, succession, nature reserve, SW Poland Wstêp Ekosystemy torfowiskowe na Dolnym Œl¹sku skupiaj¹ siê w Sudetach (g³ównie torfowiska wysokie i przejœciowe), a na obszarach ni owych s¹ zdecydowanie rzadsze i najczêœciej w ró nym stopniu przekszta³cone (g³ównie PROÆKÓW J., SZCZÊŒNIAK E Plant communities of the mire nature reserve Torfowisko Kunickie near Legnica (SW Poland) evaluation of dynamics and threats. Acta Botanica Silesiaca 4:

2 44 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 44 torfowiska przejœciowe i niskie). W ostatnich 20 latach ukaza³a siê znaczna liczba publikacji dotycz¹cych ró norodnych badañ botanicznych torfowisk, lecz koncentrowa³y siê one na torfowiskach górskich (m.in. Potocka 1996, 1997, 1999, 2000, 2001; Matu³a i in. 1997, 2000; Marek 1998; Narkiewicz 1999; Tomaszewska, Matu³a 1999; Popowski 2005; Maj 2007; Rudy, Dziuba 2007), ponadto wiêkszoœæ z nich nie dotyczy zagadnieñ fitosocjologicznych lub nie zawiera dokumentacji fitosocjologicznej. Jednoczeœnie wiadomo, e torfowiska i zwi¹zane z nimi gatunki organizmów ywych s¹ jednymi z najbardziej zagro onych w regionie (K¹cki i in. 2003). Nale y pamiêtaæ, e ekosystemy torfowiskowe w wiêkszoœci s¹ ubogie w sk³adniki pokarmowe i charakteryzuj¹ siê nisk¹ produktywnoœci¹ (Moore, Bellamy 1973; Backéus 1985). Gatunki torfowiskowe to zazwyczaj byliny o powolnym wzroœcie; roœliny naczyniowe z tej grupy maj¹ zwykle bogato rozwiniêty system korzeniowy (Wallen 1986; Backéus 1990; Sjörs 1991) i czêsto rozmna aj¹ siê wegetatywnie (Backéus 1985). Z tego powodu zbiorowiska roœlinne mog¹ stosunkowo wolno reagowaæ na zmiany siedliskowe, szczególnie e torfowce tworz¹ swoje w³asne, skrajnie mokre i zakwaszone œrodowisko. W konsekwencji tego nawet niewielkie zmiany w sk³adzie florystycznym zbiorowisk roœlinnych mog¹ wskazywaæ na znacz¹ce i czêsto d³ugotrwa³e zmiany siedliskowe (Gunnarsson i in. 2000). Celem niniejszej pracy jest przedstawienie szczegó³owej charakterystyki rezerwatu Torfowisko Kunickie przede wszystkim w dwóch aspektach: fitosocjologicznym oraz zwi¹zanym z synantropizacj¹ szaty roœlinnej. Dynamikê zbiorowisk roœlinnych oszacowano przede wszystkim w aspekcie zanikania dotychczasowych oraz rozwijania siê nowych. Ponadto o ile by³o to mo liwe dokonano oceny zmian sk³adu florystycznego w obrêbie poszczególnych zbiorowisk. W pracy wyszczególniono równie prawdopodobne przyczyny tych zmian (rodzaje dzia³alnoœci cz³owieka) oraz wci¹ wystêpuj¹ce zagro enia. Cel móg³ byæ zrealizowany dziêki temu, e kilka lat wczeœniej zosta³y przeprowadzone równie bardzo szczegó³ówe badania fitosocjologiczne, opisane w dokumentacji sporz¹dzonej w toku powo³ania rezerwatu (Marek, Panek 1993; Proæków 1998). Ponadto w roku 2007 na polecenie Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody przeprowadzono wizjê terenow¹ w zwi¹zku z postulowan¹ przez lokalne w³adze koniecznoœci¹ pog³êbienia rowów odwadniaj¹cych, w trakcie której oceniono stopieñ uwodnienia rezerwatu i stan zachowania roœlinnoœci (Szczêœniak npbl.) 1. Ogólny opis rezerwatu Torfowisko Kunickie Rezerwat czêœciowy Torfowisko Kunickie zosta³ utworzony na podstawie Zarz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dn. 12 listopada 1996 r. (Monitor Polski Nr 75, Poz. 691). Za rezerwat przyrody

3 45 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 45 uznano obszar lasu i bagien o powierzchni 11,83 ha, po³o ony na terenie gminy Kunice, w województwie dolnoœl¹skim (SW Poland: 16 o o E, 51 o o N), ok. 2 km na wschód od przedmieœcia Legnicy (tj. od Dzielnicy Piekary), w pobli u drogi krajowej nr 343 z Legnicy do Prochowic, w rozwidleniu ulic Legnickiej i Polnej (ryc. 1). Celem ochrony jest zachowanie ze wzglêdów naukowych i dydaktycznych fitocenoz bagiennych oraz z³ó torfu. Torfowisko Kunickie to rezerwat florystyczno-torfowiskowy, a konkretnie rezerwat fitocenotyczny, chroni¹cy zbiorowiska nieleœne (tj. wg podzia³u odnoœnie g³ównego przedmiotu ochrony symbol: Fi zn) i jednoczeœnie rezerwat torfowiskowy (bagienny), chroni¹cy torfowiska niskie (tj. wg podzia³u odnoœnie g³ównego typu siedliska symbol: T tn). Teren bezpoœrednio s¹siaduj¹cy z rezerwatem po³o ony jest na wysokoœci miêdzy 113 a 118 m n.p.m. Charakteryzuje siê spadkiem w kierunku z po³udnia na pó³noc i pó³nocny-wschód. Rezerwat ma kszta³t nieregularny i obni ony jest w stosunku do najbli szego otoczenia o kilka metrów. Wiêksza czêœæ jego powierzchni jest pokryta roœlinnoœci¹ szuwarow¹ lub jest zalesiona i zakrzaczona (ryc. 1). Granicê rezerwatu od po³udnia, zachodu i od pó³nocnego-zachodu stanowi wewnêtrzna strona drogi gruntowej otaczaj¹cej obiekt, biegn¹cej brzegiem torfowiska. Od strony pó³nocnej i wschodniej obiektu granica biegnie wewnêtrznym brzegiem rowu odwadniaj¹cego (ryc. 1). Zgodnie z regionalizacj¹ fizyczno-geograficzn¹ wg Kondrackiego (1998) teren ten nale y do mezoregionu Równina Wroc³awska (318.53), w obrêbie podprowincji Niziny Po³udniowo-Zachodnie (V) i prowincji Ni Œrodkowoeuropejski (A). Wed³ug klasyfikacji geobotanicznej Szafera (1977) Torfowisko Kunickie po³o one jest w krainie Kotlina Œl¹ska (11), poddziale Pas Kotlin Podgórskich (A 3 ), w obrêbie Dzia³u Ba³tyckiego (A). Natomiast wed³ug podzia³u przyrodniczo-leœnego Tramplera i in. (1990) rezerwat zlokalizowany jest w Krainie Œl¹skiej (V), we Wroc³awskiej (2) dzielnicy przyrodniczo-leœnej i w mezoregionie Legnickim (c). W³aœcicielem rezerwatu jest Skarb Pañstwa, zarz¹d gruntami sprawuje Nadleœnictwo Legnica (Leœnictwo Dobrzejów pododdzia³y 311A: a, b, c, d, f, g, h, i), a nadzór nad obiektem stanowi Regionalna Dyrekcja Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu. 2. Stan zbadania rezerwatu Torfowisko Kunickie Torfowisko w Kunicach przyci¹ga³o uwagê naukowców prowadz¹cych badania chemiczno-stratygraficzne i botaniczno-stratygraficzne. Badania roœlinnoœci wy szej i osadów torfowych prowadzili w latach trzydziestych XX w. Weimann i Schulze (1938). Po wojnie badania fitosocjologiczne i palinologiczne

4 46 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 46 Ryc. 1. Po³o enie rezerwatu Torfowisko Kunickie wraz przebiegiem g³ównych rowów melioracyjnych w obrêbie obiektu i w jego najbli szym s¹siedztwie (1 granice rezerwatu; 2 zbiorowiska leœne (oles); 3 dawniej odkryta (najcenniejsza) czêœæ torfowiska, obecnie poroœniêta trzcin¹; 4 cmentarz parafialny; 5 drogi asfaltowe; 6 numer drogi krajowej; 7 drogi gruntowe; 8 rów melioracyjny wraz z kierunkiem sp³ywu wód; 9 zabudowania mieszkalne; 10 zabudowania gospodarskie; 11 zak³ady przemys³u spo ywczego Legpol ; 12 komin; 13 transformator wraz z lini¹ energetyczn¹; 14 punkt pomiarowy (wysokoœciowy) wraz z podan¹ wysokoœci¹ wzglêdn¹ n.p.m. Proæków, Proæków 2009) Fig. 1. Location of the Torfowisko Kunickie Nature Reserve with the main drainage ditches within the reserve and its immediate surroundings (1 borders of nature reserve; 2 forest communities (alder carr); 3 formerly open (the most valuable) part of the mire, now covered in reed; 4 parish cemetery; 5 asphalted roads; 6 number of state road; 7 dirt roads; 8 drainage ditch with flow direction indicated; 9 houses; 10 farm buildings; 11 food processing factory Legpol ; 12 chimney; 13 transformer with power line; 14 measurement point (altitudinal) with altitude a.s.l. given

5 47 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 47 wykonywa³ S. Marek (Marek, Siedlak 1972; Marek, Wachowska-Serwatka 1984; Marek, Casparie 1988). Z³o a torfu i osadów jeziornych, jakie zalegaj¹ w rezerwacie, stanowi¹ cenne archiwum informacji odnoœnie historii lokalnych i regionalnych zmian flory i szaty roœlinnej, obejmuj¹ce schy³ek ostatniego glacja³u i ca³y holocen, poniewa zapis ten tworzy³ siê w warunkach niezaburzonej sedymentacji organogenicznej, tj. w sposób ci¹g³y. Fakt ten wykaza³y badania Marka (loc. c.) i wed³ug niego torfowisko stanowi cenne stanowisko dokumentacyjne (Marek 1970). Flora glonów opracowana zosta³a przez Panka (1988), który ³¹cznie dla tego obiektu podaje 267 taksonów. Autor ten dokona³ równie porównania zmian algoflory na przestrzeni ponad 100 lat z czêœciowo fragmentarycznymi danymi W. Hilsego (Kirchner 1878). Odnoœnie flory roœlin wy szych pierwsza, zdecydowanie niepe³na lista florystyczna obejmuje 40 taksonów, w tym dodatkowo 9 gatunków mszaków (Weimann, Schulze 1938), natomiast w póÿniejszej pracy na temat torfowiska Marek i Siedlak (1972) podaj¹, e stwierdzono tam wielkie bogactwo roœlin torfowiskowych, tj. 110 gatunków roœlin naczyniowych i 34 gatunki mchów, jednak w swojej publikacji wymieniaj¹ tylko wa niejsze z nich odpowiednio 30 i 16 gatunków. Najwiêcej szczegó³ów na temat rezerwatu wnosz¹ dokumentacje botaniczne sporz¹dzone przez Marka i Panka (1993) oraz Proæków (1998), bêd¹ce porównawczymi syntezami aktualnego stanu torfowiska w Kunicach z wczeœniejszymi danymi. Na ich podstawie mo na stwierdziæ, e stan przyrody w rezerwacie po piêciu latach istotnie i na niekorzyœæ ró ni siê od tego, jaki zosta³ opisany w dokumentacji sporz¹dzonej w toku jego powo³ania. Dotychczasowe badania ekologiczne w obrêbie tego obiektu dotyczy³y ekologii mszaków (Scorpidium scorpioides Borys³awski 1978). O wysokiej wartoœci torfowiska w Kunicach œwiadczy fakt, e w przesz³oœci posiada³o ono ju status rezerwatu od roku 1923 do koñca wojny. Restytucja takiej formy ochrony (jako rezerwat czêœciowy) nast¹pi³a dopiero 12 listopada 1996 r. 3. Geneza i historia torfowiska Jak wynika z badañ S. Marka torfowisko w Kunicach formowa³o siê w wyniku wyp³ycania jeziora powsta³ego u schy³ku ostatniego glacja³u. Przeprowadzone wiercenia ujawni³y nierównomierne, asymetryczne ukszta³towanie dna zbiornika sedymentacyjnego. Wystêpuj¹ tu trzy g³êbsze partie g³êboczki: najwiêkszy w centrum, nieco p³ytszy w zachodniej enklawie i najp³ytszy w pó³nocnowschodniej czêœci torfowiska, przylegaj¹cej do drogi (Marek, Siedlak 1972). Zag³êbienie, w którym powsta³o jezioro, pokrywa³a pocz¹tkowo tundra peryglacjalna, która w sp¹gu pozostawi³a na sk³onach misy 3 5 cm warstewkê

6 48 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 48 torfu utworzonego przez zakrzewione wierzb¹ i brzoz¹ p³aty zespo³ów klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, prawdopodobnie g³ównie przez Caricetum rostratae. Torf ten tworzy³ siê u schy³ku starszego dryasu i na pocz¹tku okresu allerödzkiego. W Allerödzie powsta³ wiêkszy zbiornik wodny, stopniowo zasiedlany przez roœliny wodne. KrawêdŸ najwy sza tarasu, widoczna na po³udniowym i zachodnim obrze eniu obiektu, wyznacza poziom wody w jeziorze w okresie jego maksymalnego wype³nienia. Poziom ten znajdowa³ siê znacznie powy ej wspó³czesnej powierzchni torfowiska (Marek, Panek 1993). Jezioro pozostawi³o swój œlad w postaci gytii detrytusowej, w której znaleÿæ mo na w ró nych partiach zbiornika rozpoznawalne do gatunku szcz¹tki ró nych roœlin wodnych, tworz¹cych niegdyœ zespo³y roœlinnoœci wodnej z klasy Potametea. Wyp³ycanie zbiornika sedymentacyjnego mia³o inny przebieg w jego czêœciach peryferycznych, a inny w czêœci centralnej. Partie peryferyczne zarasta³y przy zachowuj¹cym siê stanie eutrofii i tutaj sukcesja przebiega³a torem: 1. tundra Scheuchzerio-Caricetea nigrae? 2. Potametea? 3. Phragmitetea? 4. Alnetea glutinosae (w niektórych czêœciach). Woda w najwiêkszym g³êboczku w czasie wyp³ycania jeziora osi¹gnê³a stan dystrofii, st¹d w jego obrêbie sukcesja przebiega³a inaczej: Scheuchzerio- Caricetea nigrae? 2. Potametea? 3. Scheuchzerio-Caricetea nigrae z wyraÿnie osi¹gniêtym ogniwem w postaci zespo³ów zwi¹zku Rhynchosporion albae (Marek, Panek 1993). Zespo³y Caricetum limosae i Rhynchosporetum albae (obydwa wczeœniej tutaj obecne) w warunkach niezaburzonych prowadz¹ do utworzenia torfowiska wysokiego. W Kunicach natomiast procesu tego nie obserwowano, z powodu wyraÿnie zaznaczaj¹cej siê eutrofizacji, zwi¹zanej z dzia³alnoœci¹ cz³owieka w najbli szym otoczeniu torfowiska (Marek, Casparie 1988). Eutrofizacja z kolei sprzyja ekspansywnoœci trzciny, wypieraj¹cej zespo³y torfowiska przejœciowego i wykluczaj¹cej transformacjê w stronê torfowiska wysokiego. W ostatnim czasie ekspansywnoœæ trzciny jest tak du a, e zaczyna ona wypieraæ równie niektóre zespo³y szuwarów turzycowych, np. Caricetum elatae (Proæków 1998; Proæków, Proæków 2009). Diagramy py³kowe wskazuj¹, e w najbli szej okolicy Kunic w miarê rozwoju osadnictwa i rolnictwa dosz³o do trzebie y lasów. Zanik³y gr¹dy i lasy bukowe. Proces ten nasili³ siê wyraÿnie od okresu halsztadzkiego ( elaza). Zamiana lasów wokó³ torfowiska na pola uprawne, przy towarzysz¹cych temu zabiegach agrotechnicznych, spowodowa³a denudacjê wzgórz otaczaj¹cych rezerwat i zamulanie oraz eutrofizacjê obni eñ (Marek, Panek 1993). Fragmenty torfowiska rozpostarte ponad g³êboczkami s¹ wci¹ uwodnione najsilniej po deszczach woda w zag³êbieniach stagnuje przez d³u szy czas (Proæków, Proæków 2009).

7 49 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 49 Jak podaj¹ Weimann i Schulze (1938) ju w okresie przedwojennym w wyniku suszy znik³a z powierzchni g³êboczka Scheuchzeria palustris. W okresie powojennym wycofa³a siê równie Rhynchospora alba. Obecnie, w zwi¹zku z ekspansywnoœci¹ trzciny i powodowanym przez ni¹ zacienieniem, nie odnotowano gatunków charakterystycznych zespo³u Scorpidio-Utricularietum minoris. Podobny los spotka³ m. in. du ¹ osobliwoœæ torfowiska w Kunicach Liparis loeselii, gatunek wymagaj¹cy ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Proæków 1998; Proæków, Proæków 2009). 4. Otoczenie i stan œrodowiska w rejonie rezerwatu Historia u ytkowania terenów najbli szego s¹siedztwa torfowiska w Kunicach potwierdza, e wszelka tutejsza dzia³alnoœæ ludzka wp³ywa³a na fizjonomiê obiektu negatywnie i od czasu pojawienia siê w sposób ci¹g³y. Mimo e rezerwat nie jest udostêpniony do zwiedzania, podlega silnej penetracji, choæ na jego terenie nie ma adnych dróg, czy œcie ek, ani adnej infrastruktury technicznej jedyn¹ drog¹ jest wspomniana ju droga gruntowa (od strony S i W obiektu), która przechodzi na pozosta³ych fragmentach obwodu w w¹sk¹ œcie kê, biegn¹c wokó³ ca³ego obiektu. W wiêkszej czêœci rezerwat jest otoczony przez pola uprawne (gdzieniegdzie ³¹ki); do jego po³udniowo-wschodniej czêœci przylegaj¹ niemal bezpoœrednio zabudowania gospodarcze i mieszkalne (ryc. 1), a w czêœci pó³nocno-wschodniej nieu ytki z wysypiskami, poroœniête roœlinnoœci¹ ruderaln¹. Od strony po³udniowej, ze œrodkow¹ i najcenniejsz¹ czêœci¹ torfowiska s¹siaduje (jedynie poprzez drogê gruntow¹) cmentarz parafialny. W czêœci po³udniowozachodniej, do œcie ki wyznaczaj¹cej granice rezerwatu przylegaj¹ ogrodzenia dawnych zak³adów przemys³u spo ywczego Legpol. Zarówno obecnoœæ zabudowañ mieszkalnych (sp³yw gnojowicy z przyleg³ych od strony wschodniej zabudowañ gospodarczych), pól uprawnych (sp³yw wysoce niepo ¹danych dla obiektu nawozów azotowo-fosforowych oraz wysypywanie na terenie rezerwatu du ych iloœci sieczki ze s³omy), sadów, ogrodów, jak i bliskie s¹siedztwo cmentarza (usuwanie z jego terenu resztek organicznych i kompostu z obumar³ych roœlin ozdobnych na teren torfowiska), a tak e wczeœniejszy wypas byd³a na torfowisku (niszczenie mechaniczne i eutrofizacja siedliska) negatywnie rzutuj¹ na fizjonomiê i warunki troficzne obiektu (ryc. 2 i 3). W zwi¹zku z tym, e samo torfowisko po³o one jest kilka metrów poni ej poziomu najbli szego otoczenia, ma tutaj miejsce znacznie szybszy dop³yw, a tak e przep³yw substancji biogennych. Ponadto, równie w kilku miejscach w obrêbie torfowiska, w niedalekim s¹siedztwie cmentarza, usytuowane by³y dzikie, niewielkie wysypiska starych mebli i innych sprzêtów domowych (Proæków 1998; Proæków, Proæków 2009).

8 50 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczê niak 50 Ryc. 2. Widok ogólny rezerwatu Torfowisko Kunickie (fot. E. Szczê niak) Fig. 2. General view of the Torfowisko Kunickie Nature Reserve (phot. E. Szczê niak) Ryc. 3. Gruz wyrzucony na terenie rezerwatu (fot. E. Szczê niak) Fig. 3. Rubble thrown on the reserve area (phot. E. Szczê niak)

9 51 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 51 Torfowisko w Kunicach jako zbiornik retencyjny reguluje stan uwodnienia gleb w jego otoczeniu oraz stanowi potê ny, naturalny filtr oczyszczaj¹cy przes¹czaj¹ce siê przez niego wody gruntowe i powierzchniowe. Na stan wilgotnoœci torfowiska wp³ywaj¹: a) wody opadowe; b) wody gruntowe; c) wody sp³ywaj¹ce z otoczenia powierzchniowe (ich wp³yw na torfowisko jest wyraÿny polega na zamuleniu i eutrofizacji powierzchni pobrze y); d) pok³ady gytii o mi¹ szoœci 1 5 m; e) podœcielaj¹cy gytiê i³; f) rowy odwadniaj¹ce; g) ewapotranspiracja. Wp³yw iloœci opadów na stan uwodnienia torfowiska mo na bezpoœrednio odczytaæ z pionowych wahañ jego powierzchni. Ich amplituda dla pobrze a najwiêkszego g³êboczka wynosi³a 34 cm w latach (Marek, Panek 1993). Zró nicowanie stanu uwodnienia i jego mozaikowy rozk³ad na torfowisku wynikaj¹ tak e z prowadzonego tu niegdyœ wydobycia torfu (g³ównie w czêœci centralnej, przylegaj¹cej do cmentarza oraz w czêœci wschodniej i po³udniowo-zachodniej). Dzia³alnoœæ ta, prowadzona na niewielk¹ skalê (Panek 1988), mia³a miejsce przed rokiem 1923, a wiêc przed uznaniem torfowiska w Kunicach za rezerwat. Po tym okresie pozosta³y gdzieniegdzie do³y z wod¹, do których wrzucane by³y wszelkie odpadki z wioski i pobliskiego cmentarza. Niekorzystnym faktem dla obiektu by³ brak jego ochrony w okresie powojennym (Proæków, Proæków 2009). Torfowisko zasilane jest g³ównie przez wody opadowe i w niewielkim stopniu przez rów doprowadzajacy œcieki wiejskie (Panek 1988). Obecnie na gospodarkê wodn¹ obiektu ma wyraÿny, negatywny wp³yw przede wszystkim sieæ g³êbokich rowów odwadniaj¹cych, powoduj¹c nieustanne obni anie poziomu wód powierzchniowych szczególnie chodzi o fragment biegn¹cy po³udniowowschodnim pobrze em torfowiska ze spadkiem z S-W na N-E, obecnie czêœciowo zaroœniêty (ryc. 1). Jest on przed³u eniem systemu zag³êbieñ, które przebiegaj¹ przez obiekt w obrêbie olesu oraz czêœciowo wzd³u jego pó³nocnej granicy, tworz¹c sieæ odprowadzaj¹c¹ wody powierzchniowe z terenu rezerwatu. W latach suchszych rów ten mo e negatywnie wp³ywaæ na uwodnienie rezerwatu, powoduj¹c zbyt du y odp³yw mas wodnych z zabagnionego terenu. W przesz³oœci proponowano zamontowanie zastawki dla regulacji pozomu wody, lecz nie uda³o siê tego zrealizowaæ (Marek, Panek 1993). Drugim odga³êzieniem rowu o istotnym znaczeniu dla hydrologii obiektu jest fragment wytyczaj¹cy granicê rezerwatu od jego pó³nocnej strony. Nadmierne odwodnienie terenu jest zagro eniem zarówno dla zbiorowisk torfowiskowych, jak i dla bagiennych lasów olszowych, które wykazuj¹ wysoki stopieñ degeneracji (Proæków, Proæków 2009). Gleby W obrêbie torfowiska w Kunicach wystêpuj¹ nastêpuj¹ce rodzaje gleb hydrogenicznych: 1) zamulone gleby torfowe wytworzone z torfów niskich

10 52 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 52 podœcielone gyti¹; zalegaj¹ na ile lub piasku wystêpuj¹ na pobrze u torfowiska, a szczególnie wyraÿnie zaznaczaj¹ siê po stronie po³udniowej; 2) gleby bagiennotorfowe wytworzone z torfów niskich lub przejœciowych, podœcielone gyti¹ zalegaj¹c¹ na ile wystêpuj¹ na powierzchniach przykrywaj¹cych g³êboczki; 3) gleby murszowo-torfowe wytworzone z torfów niskich, podœcielone gyti¹ mo na je spotkaæ w otoczeniu dawnych wyrobisk w olszynie na przeciw cmentarza. Mi¹ szoœæ pok³adów torfu ³¹cznie z gyti¹ osi¹ga w czêœci centralnej 12 m, natomiast w czêœci brzegowej mi¹ szoœæ z³o a wynosi przewa nie oko³o 3 m (Marek, Siedlak 1972). Klimat Klimat w rejonie Torfowiska Kunickiego zaliczany jest do naj³agodniejszych w Polsce. Œrednia roczna temperatura dla wielolecia wynios³a 8,2 o C, a notowana w latach wynios³a 8,8 o C (dane Stacji Meteorologicznej IMGW w Legnicy-Bartoszowicach), co wskazuje na ocieplenie klimatu. Najzimniejszym miesi¹cem jest styczeñ (œrednia dla wielolecia -1,1 o C, dla dekady wynios³a -0,6 o C), najcieplejszym lipiec (odpowiednio +18,2 o C i 18,1 o C). Okres wegetacyjny ze œrednimi dobowymi temperaturami powy ej 5 o C trwa ok. 220 dni. Œrednia roczna liczba dni z przymrozkami wynosi ok. 40; wilgotnoœæ powietrza waha siê w granicach 69 85%. Roczna suma opadów atmosferycznych wynosi ok mm (dla dekady jest wyraÿnie ni sza i wynios³a zaledwie 491,6 mm; spadek ten dla torfowiska jest czynnikiem bardzo niekorzystynym). Okresami z najmniejsz¹ iloœci¹ opadów s¹ przedwioœnie i póÿna jesieñ, czêsto zdarzaj¹ siê posuchy w lipcu i sierpniu. Przewa aj¹ wiatry zachodnie i pó³nocno-zachodnie. 5. Ogólna charakterystyka flory rezerwatu Na niewielkim obszarze rezerwatu (11,83 ha) w 1998 r. stwierdzono 282 gatunki roœlin naczyniowych oraz mszaków, przy czym ³¹cznie w ca³ym okresie badañ odnotowano: 26 gatunków objêtych ochron¹ ca³kowit¹, 2 gatunki z listy Natura 2000, 36 gatunków zagro onych w Polsce oraz na Dolnym Œl¹sku i 12 gatunków objêtych ochron¹ czêœciow¹. Dane uzyskane zarówno na temat gatunków nowych dla flory rezerwatu Torfowisko Kunickie (44 taksony), jak i dotycz¹ce gatunków, których w trakcie ostatnich badañ (1998 r.) tutaj nie odnaleziono (57 taksonów) niezbicie œwiadcz¹, e w krótkim czasie nast¹pi³y olbrzymie zmiany w sk³adzie florystycznym obiektu (³¹cznie, w ca³ym okresie dotychczasowych badañ w rezerwacie, utraci³y tu swoje stanowiska 74 gatunki roœlin). W pierwszej kolejnoœci z Torfowiska Kunickiego wycofywa³y siê gatunki charakterystyczne dla klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, przy czym

11 53 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 53 najwiêcej gatunków notowanych po raz ostatni wykazuj¹ dane Weimanna i Schultzego (1938). Grupa ta nie tylko silnie zubo a³a (utrata 19 taksonów, m. in. Scheuchzeria palustris, Rhynchospora alba, Carex limosa, Eriophorum gracile, E. angustifolium, Carex dioica i Aneura pinguis), ale równie w 1998 r. nie zosta³ odnotowany aden nowy gatunek charakterystyczny dla tej klasy. Zmiany we florze badanego torfowiska nale y zatem bezpoœrednio wi¹zaæ ze zmianami siedliskowymi oraz podwy szonym stopniem antropopresji. Obecnie wskutek nadmiernej eutrofizacji (która praktycznie wyklucza wystêpowanie wielu gatunków torfowiskowych), du ym problemem sta³a siê nadmierna ekspansja szuwaru trzcinowego oraz krzewiastych wierzb, co z kolei powoduje wycofywanie siê gatunków œwiat³o ¹dnych. Natomiast odnoœnie gatunków synantropijnych m. in. stwierdzono, e klasa Stellarietea mediae utraci³a tylko 1 gatunek, ale zyska³a a 9 nowych, natomiast klasa Artemisietea vulgaris utraci³a 2 gatunki, a zyska³a a 8 nowych. Generalnie tak znacz¹ce zmiany we florze badanego rezerwatu mog¹ œwiadczyæ o istotnych i mocno zaawansowanych zmianach siedliskowych (Proæków 1998; Proæków, Proæków 2009). 6. Materia³ i metody Badania terenowe prowadzono przez ca³y sezon wegetacyjny w roku 1998, kolejna kontrola terenowa mia³a miejsce w sezonie wegetacyjnym 2007 i ponownie w Zdjêcia fitosocjologiczne wykonano metod¹ Braun-Blanqueta (Braun-Blanquet 1964; Paw³owski 1977), wybieraj¹c p³aty jednorodne, st¹d nierzadko istnieje spore zró nicowanie pod wzglêdem powierzchni wykonanych zdjêæ. Szczegó³owej analizie fitosocjologicznej poddano wszelkie zbiorowiska roœlinne napotkane na terenie rezerwatu. Wyniki odniesiono do wczeœniejszego szczegó³owego opracowania rezerwatu (Marek, Panek 1993). Wyró nione fitocenozy nale ¹ ³¹cznie do 10 klas ich systematykê i kolejnoœæ przyjêto g³ównie za Matuszkiewiczem (2008) oraz Brzegiem i Wojtersk¹ (2001); stamt¹d równie zaczerpniêto nazewnictwo syntaksonów. Nomenklatura roœlin naczyniowych jest zgodna z pozycj¹ Mirka i in. (2002), z wyj¹tkiem rodziny Juncaceae, dla której zastosowano nazewnictwo wed³ug Kirschnera (2002a, b). Nomenklaturê mszaków podano wed³ug Ochyry i in. (2003) oraz Szweykowskiego (2006). Zbiorowiska nowe w rezerwacie, nie wykazywane podczas wczeœniejszych szczegó³owych badañ i inwentaryzacji na tym terenie (do 1993 r.) wyró niono poprzez zaznaczenie znakiem ; fitocenozy, których nie odnaleziono w sezonie wegetacyjnym 1998 r. i w latach póÿniejszych, a które jeszcze do 1993 r. wystêpowa³y na terenie rezerwatu, wyró nione zosta³y znakiem +.

12 54 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak Wykaz i opis zbiorowisk roœlinnych. Uwagi o synantropizacji Wykaz stwierdzonych zbiorowisk roœlinnych Cl.: Lemnetea minoris (R. Tx. 1955) de Bolós et Masclans 1955 O.: Lemnetalia minoris (R. Tx. 1955) de Bolós et Masclans Zbiorowisko z Lemna minor All.: Riccio fluitantis-lemnion trisulcae R. Tx. et A. Schwabe in R. Tx Ass. Riccietum fluitantis Slavniæ 1956 em. R. Tx Cl.: Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg. et R. Tx. in R. Tx Zbiorowisko z Urtica dioica SCl.: Galio-Urticenea (Pass. 1967) Th. Müll. in Oberd O.: Convolvuletalia sepium R. Tx em. Oberd. in Oberd. et al (= Galio- Calystegietalia sepium (R. Tx. 1950) Oberd. in Oberd. et al nom. mut. auct.) 4. Zbiorowisko z Glechoma hederacea All.: Calystegion sepium R. Tx (= Convolvulion sepium R. Tx. (1947) 1950) SAll.: Humulo-Fallopienion dumetorum Pass em. Brzeg et Demb Zbiorowisko z Humulus lupulus (cfr. Ass. Fallopio-Humuletum lupuli Brzeg 1989 ex Brzeg et M. Wojterska 2001) 6. Ass. cfr. Urtico-Convolvuletum sepium Görs et Th. Müller 1969 (= Urtico- Calystegietum Görs et Th. Müller 1969 nom. mut. auct.) All. Galio-Alliarion (Oberd. 1962) Lohmeyer et Oberd. in Oberd. et al (= Lapsano-Geranion robertiani Sissingh 73 ex Dierschke 1974) SAll. Lapsano-Geranienion R. Tx. ap. R. Tx. et Brun-Hool Ass. Impatientetum parviflorae Brzeg 1989 ex Borysiak 1994 Cl.: Potametea pectinati Klika in Klika et Novák 1941 O.: Potametalia pectinati W. Koch 1926 corr. Oberd All.: Potamion pectinati (W. Koch 1926) Görs Ass. Ceratophylletum demersi (Soó 1927) Hild 1956 Cl.: Utricularietea intermedio-minoris Den Hartog et Segal 1964 em. Pietsch 1965 O.: Utricularietalia intermedio-minoris Pietsch 1965 All.: Sphagno-Utricularion Müll. et Görs Ass. Scorpidio-Utricularietum minoris Müll. et Görs 1960 Cl.: Phragmitetea australis (Klika in Klika et Novák 1941) R. Tx. et Preising 1942 O.: Phragmitetalia australis W. Koch 1926 em. Pign All.: Phragmition australis W. Koch Ass. Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale Ass. Typhetum latifoliae Soó Ass. Sparganietum erecti Roll Ass. Glycerietum maximae (Allorge 1922) Hueck Ass. Acoretum calami Eggler 1933 ex Kobendza Ass. cfr. Thelypterido-Phragmitetum Kuiper 1958

13 55 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 55 O.: Magnocaricetalia elatae Pign All.: Magnocaricion elatae W. Koch Ass. Phalaridetum arundinaceae Libbert Ass. Caricetum acutiformis Eggler Ass. Caricetum ripariae Soó Ass. Caricetum elatae W. Koch Ass. Caricetum rostratae Rübel 1912 ex Osvald Ass. Iridetum pseudacori Eggler 1933 ex Brzeg et M. Wojterska Ass. Caricetum vulpinae (Soó 1927) Nowiñski Ass. Caricetum appropinquatae (W. Koch 1926) Soó Ass. Caricetum distichae Nowiñski 1928 ex Steffen 1931 Cl.: Molinio-Arrhenatheretea R. Tx em O.: Trifolio fragiferi-agrostietalia stoloniferae R. Tx All.: Agropyro-Rumicion crispi Nordh em. R. Tx Ass. Ranunculetum repentis R. Knapp 1946 ex Oberd O.: Molinietalia caeruleae W. Koch 1926 All.: Calthion R. Tx em. Oberd Ass. Scirpetum sylvatici Ralski Ass. Epilobio-Juncetum effusi Oberd (= Sphagno-Juncetum effusi Dziuba³towski 1928 nom. invers.) Cl.: Scheuchzerio-Caricetea fuscae (Nordhagen 1936) R. Tx O.: Scheuchzerietalia palustris Nordhagen 1936 All.: Rhynchosporion albae W. Koch 1926 & All.: Caricion lasiocarpae Vanden Berghen in Lebrun et al Ass. Caricetum limosae (Beger 1922) Osvald 1923 em. Dierßen Ass. Caricetum lasiocarpae Osvald Ass. Scorpidio-Caricetum diandrae Osvald 1923 em. Jonas 1932 nom. invers. et nom. mut. (= Caricetum diandrae Jonas 1932) Cl.: Rhamno-Prunetea Rivas Goday et Garb Zbiorowisko Chamaenerion angustifoilum-rubus plicatus Cl.: Alnetea glutinosae Braun-Blanq. et R. Tx O.: Alnetalia glutinosae R. Tx All.: Alnion glutinosae (Malcuit 1929) Meijer Drees Ass. Carici elongatae-alnetum W. Koch 1926 ex R. Tx (= Ribeso nigri-alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 nom. inval.) 33. Ass. Salicetum pentandro-cinereae (Almquist 1929) Pass (= Salicetum cinereae Kobendza 1930) Ass. Betulo-Salicetum repentis (Fija³kowski 1960) Oberd (= Betuletum humilis Steffen 1931) Cl.: Querco-Fagetea Braun.-Blanq. et Vlieg O.: Fagetalia sylvaticae Paw³. in Paw³. et al All.: Alnion incanae Paw³. in Paw³. et al (= Alno-Padion R. Knapp 1942 nom. inval. [em. Medw.-Korn. ap. W. Matuszk. et Bor. 1957], Alno-Ulmion Br.-Bl. et R. Tx nom. inval.) 35. Ass. Fraxino-Alnetum W. Mat (= Circaeo-Alnetum Oberd. 1953)

14 56 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 56 Opis stwierdzonych zbiorowisk roœlinnych 1. Zbiorowisko z Lemna minor (cfr. Lemno-Spirodeletum polyrhizae W. Koch 1954) W rezerwacie stwierdzone zosta³o w obrêbie wód stoj¹cych/wolno przep³ywaj¹cych, w zag³êbieniach miêdzy zubo onymi p³atami olesu porzeczkowego. Zbudowane jest z przewa aj¹cej w p³atach i jedynej z gatunków pleustonowych Lemna minor (tab. 1), która zwykle intensywnie rozmna a siê wegetatywnie, szybko pokrywaj¹c dostêpne powierzchnie wód. Mimo e jest to jedno z najpospolitszych zbiorowisk na terenie naszego kraju, brakuje wzmianek o jego obecnoœci we wczeœniejszych opracowaniach rezerwatu. Tab. 1. Zbiorowisko z/community with Lemna minor (cfr. Lemno-Spirodeletum polyrhizae) Nr zdjêcia w terenie Ca³kowity Field number of relevé wspó³czynnik Data/Date pokrycia Pokrycie warstwy c [%] Cover of herb layer [%] Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] Total Area of relevé [m 2 ] cover Liczba gat. w zdjêciu 3 3 ratio Number of species in relevé ChAss. Lemno-Spirodeletum polyrhizae: Lemna minor Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Phragmitetea australis: Carex acutiformis Lycopus europaeus Gatunki towarzysz¹ce (sporadyczne)/accompanying (sporadic) species: Alnus glutinosa 55(+). 2. Ass. Riccietum fluitantis Slavniæ 1956 em. R. Tx P³at zespo³u o powierzchni 1 m 2 (tab. 2) zosta³ stwierdzony w lokalnym zag³êbieniu mokrej ³¹ki w s¹siedztwie p³atu Epilobio-Juncetum effusi (zdj. 33), w po³udniowo-zachodniej czêœci obiektu. Tworzony jest przez niezbyt czêsty w naszych wodach takson Riccia fluitans, a na torfowisku w Kunicach zosta³ stwierdzony po raz pierwszy w 1998 r. Drugim istotnym w p³acie gatunkiem jest Lemna minor, pozosta³e maj¹ nieznaczny udzia³. Ze wzglêdu na swoje niewielkie rozmiary Riccia mog³a tu zostaæ przytransportowana przez ptactwo wodne (przyklejony do koñczyn, czy pierza) i po-

15 57 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 57 wiêkszy³a swoj¹ populacjê wykorzystuj¹c mo liwoœci rozmna ania wegetatywnego (w takich wypadkach wystarczy niewielka liczba przyniesionych okazów). Zespó³ z terenu Polski podawany jest m. in. z mezotroficznych do³ów potorfowych (Tomaszewicz 1979). Tab. 2. Ass. Riccietum fluitantis Nr zdjêcia w terenie/field number of relevé 34, Data/Date , Pokrycie warstwy c/cover of herb layer 95%, Powierzchnia zdjêcia/area of relevé 1 m 2, Liczba gat. w zdjêciu/number of species in relevé 5 ChAss. Riccietum fluitantis: Riccia fluitans 5.5 ChAll. Lemnion minoris: Lemna minor 2.1 Gatunki towarzysz¹ce/accompanying species: Calliergonella cuspidata +, Carex elata +, Juncus effusus Zbiorowisko z Urtica dioica Zbiorowisko to jest bardzo pospolite na terenie obiektu, przede wszystkim od strony po³udniowej (szczególnie w rejonie cmentarza i pól) i wschodniej (od strony zabudowañ). W p³atach przewa a Urtica dioica, która jest gatunkiem wybitnie nitrofilnym i jej obecnoœæ œwiadczy o silnej eutrofizacji siedliska (wczeœniejsze opracowania tego terenu nie uwypuklaj¹ jeszcze tak wyraÿnie jej obecnoœci). O silnej eutrofizacji œwiadcz¹ tak e pozosta³e gatunki charakterystyczne i wyró niaj¹ce z klasy Artemisietea vulgaris, pojawiaj¹ce siê niejednokrotnie z wiêkszym pokryciem (tab. 3). Sk³ad florystyczny wskazuje, e jest to zbiorowisko niejednorodne, a pokrzywa wkroczy³a do ró nych fitocenoz. Zdj. 2 zosta³o wykonane na terenie rezerwatu w rejonie wysypiska organicznych resztek i roœlinnych odpadków z s¹siaduj¹cego cmentarza, w miejscu nieos³oniêtym, o wystawie po³udniowej. W obrêbie p³atu zdj. 24 stwierdzono du ¹ iloœæ sieczki ze s³omy, wysypan¹ przy polu na terenie rezerwatu. Zdj. 25 reprezentuje fitocenozê, która wdziera siê w zadrzewienia w miejscu ich wiêkszego rozluÿnienia. Zdj. 28 z kolei przedstawia p³at usytuowany w miejscu wczeœniej tutaj stwierdzanych (por. mapa zbiorowisk w: Marek, Panek 1993) pastwisk ze zwi¹zku Molinion aktualnie dominuj¹ca pokrzywa przerasta niewielkie skupienie mozgi trzcinowatej Phalaris arundinacea. Generalnie, ze wzglêdu na usytuowanie p³atów w terenie wyraÿniejszy w nich udzia³ zaznaczy³y gatunki ³¹kowe.

16 58 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 58 Tab. 3. Zbiorowisko z/community with Urtica dioica Nr zdjêcia w terenie L O Ca³kowity Field number of relevé. c wspó³czynnik Data/Date w c pokrycia Zwarcie warstwy a [%] y u Density of tree layer [%] s r Pokrycie warstwy c [%] t r Total Cover of herb layer [%] ¹. cover Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] p N ratio Area of relevé [m 2 ] i N Liczba gat. w zdjêciu e o Number of species in relevé ñ ChCl. Artemisietea vulgaris et Ch* et D**All. Convolvulion sepium: Urtica dioica Cirsium arvense Symphytum officinale* Galium aparine Elymus repens Humulus lupulus* Galeopsis tetrahit Phalaris arundinacea** Carduus crispus* Phragmites australis** Cirsium vulgare Linaria vulgaris Festuca gigantea Equisetum arvense Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Molinio- Arrhenatheretea: Scirpus sylvaticus Deschampsia caespitosa Juncus effusus Myosotis palustris Alopecurus pratensis Holcus lanatus Lotus uliginosus Poa trivialis Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/accompanying (remaining) species: Polygonum amphibium Gatunki sporadyczne/sporadic species: Alnus glutinosa 25a(+), Carex disticha 2(+), Chamaenerion angustifolium 2(+), Epilobium ciliatum 2(+), Hydrocotyle vulgaris 24(+), Potentilla anserina 28(+), Rubus plicatus 26(+), Sambucus nigra 27(+), Sisymbrium loeselii 2(+), Sonchus arvensis 2(+), Veronica officinalis 25(+).

17 59 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie Zbiorowisko z Glechoma hederacea Zbiorowisko to spotykane jest na terenie rezerwatu w obrêbie drzewostanu w miejscach wiêkszego jego rozluÿnienia, przy czym wiêkszoœæ p³atów jest niewielka powierzchniowo i usytuowana w miejscach suchszych. Zdj. 12 (tab. 4) zrobione zosta³o na niewielkiej polanie ocienionej przez olchy. Na niekorzyœæ (podobnie jak i sama obecnoœæ tych fitocenoz w ogóle) przemawia fakt, e wiêkszoœæ gatunków buduj¹cych p³aty pochodzi z klasy Artemisietea vulgaris a wiêc znów œwiadczy to o znacznej nitroeutrofizacji, tym razem w partiach centralnych obiektu. Niewielka liczba gatunków szuwarowych przenika z p³atów s¹siaduj¹cych olesów. Zbiorowisko to reprezentuje fitocenozê z rzêdu Convolvuletalia sepium i interesuj¹ce by³oby poznanie dalszego kierunku jego przemian sukcesyjnych w warunkach obiektu torfowiskowego. Tab. 4. Zbiorowisko z/community with Glechoma hederacea Nr zdjêcia w terenie/field number of relevé 12, Data/Date , Pokrycie warstwy c/cover of herb layer 95%, Powierzchnia zdjêcia/area of relevé 50 m 2, Liczba gat. w zdjêciu/number of species in relevé Ch et D*O. Convolvuletalia sepium: Glechoma hederacea 5.4, Impatiens parviflora 2.1, Ranunculus repens* 2.1, Myosoton aquaticum +, Symphytum officinale + Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Phragmitetea australis: Carex riparia +, Carex acutiformis + Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/ Accompanying (remaining) species: Deschampsia caespitosa +, Thelypteris palustris Zbiorowisko z Humulus lupulus Zbiorowisko zosta³o odnalezione na pó³nocno-zachodnim krañcu obiektu, jednak ze wzglêdu na brak gatunków charakterystycznych z klasy Artemisietea vulgaris, nie zosta³o zaklasyfikowane jako zespó³ Fallopio-Humuletum lupuli (pospolite zbiorowisko zaroœlowo-welonowe niejednokrotnie zwi¹zane z lasami Fraxino-Alnetum Brzeg 1989), mimo e podobnie jak ono posiada okrajkowy charakter. Humulus lupulus pnie siê tutaj po Carex elata, a wiêkszoœæ towarzysz¹cych to typowe gatunki ³¹kowe (tab. 5). Zbiorowisko to nie by³o wzmiankowane we wczeœniejszych opracowaniach.

18 60 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 60 Tab. 5. Zbiorowisko z/community with Humulus lupulus (cfr. Ass. Fallopio-Humuletum lupuli) Nr zdjêcia w terenie/field number of relevé 48, Data/Date , Pokrycie warstwy c/cover of herb layer 100%, Powierzchnia zdjêcia/area of relevé 10 m 2, Liczba gat. w zdjêciu/number of species in relevé ChAss. Fallopio-Humuletum lupuli: Humulus lupulus 4.4 DAll. Convolvulion sepium: Phragmites australis + Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Phragmitetea australis: Carex elata 3.4, Lycopus europaeus + Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Molinio- Arrhenatheretea: Lysimachia vulgaris +, Vicia cracca +, Juncus effusus +, Sanguisorba officinalis +, Lythrum salicaria +, Lathyrus pratensis Ass. Urtico-Convolvuletum sepium Görs et Th. Müller 1969 (= Urtico- Calystegietum Görs et Th. Müller 1969 nom. mut. auct.) P³aty zbiorowisk z przewag¹ Urtica dioica oraz wyraÿnym udzia³em Calystegia sepium zaklasyfikowane zosta³y jako cfr. Urtico-Convolvuletum sepium, aczkolwiek nie wyró nia ich w tym kierunku ani sta³a obecnoœæ gatunków ze zwi¹zku Aegopodion, ani istotny udzia³ Humulus lupulus i Fallopia dumetorum (Brzeg 1989), bowiem aden z tych gatunków nie zosta³ stwierdzony w p³atach (tab. 6). Zamiast nich wyst¹pi³y gatunki charakterystyczne i wyró niaj¹ce wy szych jednostek syntaksonomicznych (np. Glechoma hederacea). Zbiorowisko to spotykane jest najczêœciej na skrajach zaroœli i zadrzewieñ, a wysokie pokrycie Urtica dioica (podobnie jak w wypadku fitocenoz zebranych w tab. 3), œwiadczy o wysokiej eutrofizacji siedliska (równie i inne gatunki w p³atach pochodz¹ z klasy Artemisietea vulgaris). Zbiorowisko to równie nie by³o wzmiankowane we wczeœniejszych opracowaniach. 7. Ass. Impatientetum parviflorae Brzeg 1989 ex Borysiak 1994 Jest to dosyæ czêsto spotykane na terenie rezerwatu nitrofilne zbiorowisko okrajkowe wystêpuje zarówno na skraju zadrzewieñ (np. od strony pól tab. 7, zdj. 9), jak i na ocienionych, niewielkich polankach œródleœnych (zdj. 10), najczêœciej z tendencj¹ do wdzierania siê w g³¹b drzewostanu (zdj. 49), szczególnie w miejscach nieco przerzedzonych. Fizjonomicznie p³aty te stanowi¹ w zasadzie agregacje niecierpka, choæ czasem z niewielkim udzia³em gatunków z klasy Artemisietea vulgaris (zdj. 50). Wyj¹tkiem jest p³at dokumentowany przez zdjêcie nr 9, gdzie istotnym gatunkiem jest Stellaria media. Z towarzysz¹cych wiêksz¹ grupê stanowi¹ gatunki ³¹kowe, choæ pojawiaj¹ siê w p³atach najczêœciej sporadycznie, podobnie gatunki szuwarowe. Fakt obecnoœci zespo³u w rezerwacie nie by³ wzmiankowany we wczeœniejszych opracowaniach.

19 61 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 61 Tab. 6. Ass. Urtico-Convolvuletum sepium Nr zdjêcia w terenie Ca³kowity Field number of relevé wspó³czynnik Data/Date pokrycia Pokrycie warstwy c [%] Cover of herb layer [%] Pokrycie warstwy d [%]. 5 Total Cover of moss layer [%] cover Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] ratio Area of relevé [m 2 ] Liczba gat. w zdjêciu 9 7 Number of species in relevé ChAss. Urtico-Convolvuletum sepium: Calystegia sepium DAll. Convolvulion sepium* et ChO. Galio-Calystegietalia sepium et ChCl. Artemisietea vulgaris**: Urtica dioica** Phragmites australis* Impatiens parviflora Elymus repens** Glechoma hederacea Geum urbanum Gatunki towarzysz¹ce/accompanying species: Cirsium oleraceum Gatunki sporadyczne/sporadic species: Drepanocladus aduncus 54d(+), Myosotis arvensis 53(+). 8. Ass. Ceratophylletum demersi (Soó 1927) Hild 1956 P³aty zespo³u zosta³y po raz pierwszy stwierdzone w zachodniej czêœci rezerwatu w oczku wodnym (pozosta³oœæ po wydobyciu torfu). Oprócz rogatka aden inny gatunek z klasy Potametea nie zaznaczy³ w nich swojego udzia³u (tab. 8). Stwierdzono jedynie niewielkie iloœci rzês Lemna minor i L. trisulca (z klasy Lemnetea minoris), oraz z nieco wiêkszym pokryciem nitkowate glony. Zespó³ w Polsce jest pospolity posiada optimum rozwoju w p³ytkich stoj¹cych wodach eutroficznych, na pod³o u organicznym, choæ spotykany jest tak e w obrêbie siedlisk mezo- a nawet oligotroficznych (Tomaszewicz 1979). Rogatek rozmna a siê wegetatywnie niezwykle szybko w przyniesieniu na teren rezerwatu fragmentów pêdów du ¹ rolê mog³o odegraæ ptactwo wodne Ass. Scorpidio-Utricularietum minoris Müll. et Görs 1960 Obecnoœæ p³atów zespo³u nie zosta³a potwierdzona w sezonie 1998, ani w trakcie póÿniejszych badañ. Marek i Panek (1993) odnotowali p³aty z Utricularia minor i Scorpidium scorpioides oraz np. z Eriophorum angustifolium, lecz ju wówczas zwracali uwagê na zanikanie zbiorowiska i gatunków z nim zwiazanych, ³¹cz¹c zaobserwowane zjawisko z osuszeniem terenu oraz ekspansj¹

20 62 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 62 Tab. 7. Ass. Impatientetum parviflorae Nr zdjêcia w terenie L O Field number of relevé. c Ca³kowity Data/Date w c wspó³cz. Zwarcie warstwy a [%]. 2.. y u pokrycia Density of tree layer [%] s r Zwarcie warstwy b [%]. 2.. t r Density of shrub layer [%] ¹. Total Pokrycie warstwy c [%] p N cover Cover of herb layer [%] i N ratio Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] e o Area of relevé [m 2 ] ñ. Liczba gat. w zdjêciu Number of species in relevé ChAss. Impatientetum parviflorae: Impatiens parviflora Ch et D*O. Galio-Calystegietalia sepium et DAll. Lapsano-Geranion robertiani**: Stellaria media** Ranunculus repens* Galium aparine Geum urbanum Glechoma hederacea Symphytum officinale Rubus caesius ChCl. Artemisietea vulgaris: Urtica dioica Tussilago farfara Galeopsis tetrahit Elymus repens Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Molinio- Arrhenatheretea: Cirsium oleraceum Gatunki sporadyczne/sporadic species: Deschampsia caespitosa 10(+), Vicia cracca 49(+), Arrhenatherum elatius 49(+), Holcus lanatus 49(+), Angelica sylvestris 49(+), Cirsium palustre 49(+), Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Phragmitetea australis: Iris pseudacorus Carex acutiformis Gatunki sporadyczne/sporadic species: Lycopus europaeus 10(+), Phragmites australis 50(+), Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Alnetea glutinosae: Salix cinerea Frangula alnus b Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/accompanying (remaining) species: Alnus glutinosa a Gatunki sporadyczne/sporadic species: Epilobium ciliatum 9(+), Rubus plicatus 10(+), Sambucus nigra 49(+).

21 63 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 63 trzciny i wierzb. Niestety, procesy te nie zosta³y zahamowane ekspansja wysokich roœlin i powodowane przez ni¹ zacienienie w po³¹czeniu z osuszeniem siedliska doprowadzi³y do zaniku zbiorowiska. Genezê tego procesu stanowi zmiana warunków troficznych i wilgotnoœciowych torfowiska. 10. Ass. Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939 Szuwar trzcinowy jest najbardziej ekspansywnym zbiorowiskiem na terenie rezerwatu. Sprzyja temu dop³yw biogenów do zag³êbienia torfowiska, niezmiernie nasilony z ró nych Ÿróde³ (rozdz. 4). Ponadto zmiana warunków hydrologicznych umo liwia szybkie przerastanie i wypieranie szuwarów turzycowych (np. Caricetum elatae tab. 9, zdj. 30, 40, 41 oraz w por. z map¹ zbiorowisk w: Marek, Panek 1993), a nawet szuwarów wysokich (np. Glycerietum maximae zdj. 1). Przyk³adowo ca³a powierzchnia pó³nocno-wschodnia obiektu zajmowana wczeœniej przez zespó³ Caricetum elatae (mapa zbiorowisk, j.w.), aktualnie pokryta jest szuwarem trzcinowym wespó³ z ³ozowiskami wierzby szarej i piêcioprêcikowej. Pokrycie trzcin¹ w ró nych czêœciach torfowiska jest tak du e (nawet 100%), e powodowane przez ni¹ zacienienie uniemo liwia lub hamuje rozwój innych roœlin, które ros³y tu wczeœniej. Dodatkowo stopniowemu Tab. 8. Ass. Ceratophylletum demersi Nr zdjêcia w terenie L O Ca³kowity Field number of relevé. c wspó³czynnik Data/Date w c pokrycia Pokrycie warstwy c [%] y u Cover of herb layer [%] s r Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] t r Total Area of relevé [m 2 ].. cover Liczba gat. w zdjêciu N ratio Number of species in relevé o ChAss. Ceratophylletum demersi: Ceratophyllum demersum Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Lemnetea minoris: Lemna minor Lemna trisulca Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Phragmitetea australis: Phragmites australis Typha latifolia. r Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/accompanying (remaining) species: Algae Gatunki sporadyczne/sporadic species: Comarum palustre 44(+), Salix cinerea 43(+).

22 64 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 64 wycofywaniu siê niektórych gatunków szuwarowych towarzyszy dynamiczne wkraczanie nitrofilnych gatunków ruderalnych z klasy Artemisietea vulgaris, szczególnie Urtica dioica (np. w zdj. 30, 31, 1). WyraŸn¹ grupê wœród Tab. 9. Ass. Phragmitetum australis Nr zdjêcia w terenie L.O Field number of relevé. c Ca³kowity Data/Date r. w c wspó³czynnik Zwarcie warstwy b [%] y u pokrycia Density of shrub layer [%] s r Pokrycie warstwy c [%] t r Cover of herb layer [%] ¹ e Total Pokrycie warstwy d [%] p n cover Cover of moss layer [%] i c ratio Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] e e Area of relevé [m 2 ] ñ Liczba gat. w zdjêciu N Number of species in relevé o ChAss. Phragmitetum australis: Phragmites australis ChAll. Phragmition australis* Cl. Phragmitetea australis: Carex elata Carex acutiformis Glyceria maxima* Galium palustre Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Artemisietea vulgaris: Urtica dioica Humulus lupulus Cirsium arvense Galeopsis tetrahit Symphytum officinale Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Molinio- Arrhenatheretea: Lythrum salicaria Lotus uliginosus Lysimachia vulgaris Poa trivialis Agrostis gigantea Scirpus sylvaticus Deschampsia caespitosa Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/accompanying (remaining) species: Potentilla anserina Epilobium adnatum Solanum dulcamara Gatunki sporadyczne/sporadic species: Calliergonella cuspidata 40d(+), Comarum palustre 32(+), Drepanocladus aduncus 32d(+), Epilobium ciliatum 1(+), Frangula alnus 1b(+), Polygonum amphibium 30(+), Polygonum hydropiper 40(+), Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium 41(+), Sonchus arvensis 30(+).

23 65 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 65 towarzysz¹cych stanowi¹ gatunki ³¹kowe, jednak w zwi¹zku ze wspominanym zwarciem trzciny nie osi¹gnê³y ani wysokiego pokrycia, ani wysokich klas sta³oœci. Na podstawie powy szych informacji trzcinê nale y uznaæ za gatunek zdecydowanie negatywny dla badanego obiektu. 11. Ass. Typhetum latifoliae Soó 1927 Na badanym terenie stwierdzono p³aty pa³ki szerokolistnej jedynie w postaci ma³opowierzchniowych skupieñ w zachodnim fragmencie nieleœnej czêœci rezerwatu. Ze wzglêdu na fragmentaryczne wykszta³cenie nie dokumentowano ich za pomoc¹ zdjêæ fitosocjologicznych. Marek i Panek (1993) wykazywali obecnoœæ fitocenoz zespo³u Typhetum latifoliae, lecz pokrycie gatunkiem charakterystycznym w p³acie wynosi³o nie wiêcej ni 25%. Z terenu kraju zespó³ podawany jest z p³ytkich zbiorników wód eutroficznych (rzadziej mezotroficznych), które doœæ czêsto zarasta w ca³oœci dziêki szybkiej i bardzo obfitej produkcji biomasy (Matuszkiewicz 2008). 12. Ass. Sparganietum erecti Roll 1938 Fitocenozy tego zespo³u trafiaj¹ siê sporadycznie w obrêbie rezerwatu poœród pozosta³ych zbiorowisk szuwarowych. W p³atach oprócz gatunków szuwarowych nie stwierdzono wyraÿnego udzia³u innych grup syntaksonomicznych (tab. 10). Jednak wyraÿnie ró ne jest pokrycie samego gatunku charakterystycznego w porównaniu z wczeœniejszymi danymi (Marek, Panek 1993). Pokrycie Sparganium erectum jest tam okreœlone na 3.3, tj. nie przekroczy³o 50%. W roku 1998 wartoœæ ta zdecydowanie przewy szy³a 75%, a w zdj. 63 siêga nawet 100%. Na terenie naszego kraju szuwar ten wystêpuje w eutroficznych, doœæ p³ytkich wodach stoj¹cych lub bardzo wolno p³yn¹cych, na pod³o u szlamistym (Matuszkiewicz 2008). 13. Ass. Glycerietum maximae (Allorge 1922) Hueck 1931 P³aty tego zespo³u zidentyfikowano w s¹siedztwie przylegaj¹cych do obiektu zabudowañ gospodarczych (zrzut gnojowicy). Aktualnie obserwuje siê przerastanie ich przez trzcinê (tab. 11, zdj. 64) lub przez nitrofiln¹ pokrzywê zwyczajn¹ (zdj. 62), co nie by³o wykazywane we wczeœniejszych opisach zbiorowisk z tego terenu (Marek, Panek 1993) w jednym ze zdjêæ Phragmites australis wyst¹pi³a z pokryciem 1.1, natomiast pokrzywa w ogóle nie towarzyszy³a mannie. Omawiany zespó³ jest bardzo pospolity na terenie naszego kraju w wodach eutroficznych o zamulonym pod³o u; wykazuje ponadto du ¹ odpornoœæ na zanieczyszczenie œrodowiska (Matuszkiewicz 2008).

24 66 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 66 Tab. 10. Ass. Sparganietum erecti Nr zdjêcia w terenie Field number of relevé Data/Date Ca³kowity Pokrycie warstwy c [%] wspó³czynnik Cover of herb layer [%] pokrycia Pokrycie warstwy d [%] 2 2 Cover of moss layer [%] Total Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] cover Area of relevé [m 2 ] ratio Liczba gat. w zdjêciu Number of species in relevé ChAss. Sparganietum erecti: Sparganium erectum ChAll. Phragmition australis: Phragmites australis Glyceria maxima ChCl. Phragmitetea australis: Galium palustre Poa palustris Iris pseudacorus Lycopus europaeus Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Artemisietea vulgaris: Urtica dioica Symphytum officinale Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Molinio- Arrhenatheretea: Poa trivialis Stachys palustris Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/accompanying (remaining) species: Drepanocladus aduncus d Gatunki sporadyczne/sporadic species: Calliergon giganteum 63d(+), Calliergonella cuspidata 61d(+), Ranunculus sceleratus 61(+), Solanum dulcamara 63(+). 14. Ass. Acoretum calami Eggler 1933 ex Kobendza 1948 Jedyny p³at kolejnego nowego dla obiektu zespo³u stwierdzono w pobli u przylegaj¹cych do torfowiska od strony wschodniej zabudowañ gospodarczych, które s¹ Ÿród³em zrzutu gnojowicy (tab. 12; ryc. 4). Wykszta³cenie siê tam takiej fitocenozy mo na niejako traktowaæ jako dowód winy i potwierdzenie faktu, e sp³yw gnojówki rzeczywiœcie ma tam miejsce. Zespó³ jest bowiem wybitnie nitrofilny i rozwija siê bujnie w miejscach maj¹cych sta³y i obfity dop³yw zwi¹zków azotowych i fosforowych, a jednoczeœnie jest zbiorowiskiem wybitnie odpornym

25 67 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 67 Tab. 11. Ass. Glycerietum maximae Nr zdjêcia w terenie Field number of relevé Data/Date Ca³kowity Pokrycie warstwy c [%] wspó³czynnik Cover of herb layer [%] pokrycia Pokrycie warstwy d [%] 2. Cover of moss layer [%] Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] Total Area of relevé [m 2 ] cover Liczba gat. w zdjêciu 8 7 ratio Number of species in relevé ChAss. Glycerietum maximae: Glyceria maxima ChAll. Phragmition australis: Phragmites australis Sparganium erectum ChCl. Phragmitetea australis: Iris pseudacorus Galium palustre Carex acutiformis Lycopus europaeus Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Artemisietea vulgaris: Urtica dioica Myosoton aquaticum Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e, sporadyczne)/ Accompanying (remaining, sporadic) species: Drepanocladus aduncus 62d(+), Juncus effusus 62(+), Lemna minor 64(2.2), Salix cinerea 64(+). Tab. 12. Ass. Acoretum calami Nr zdjêcia w terenie/field number of relevé 65, Data/Date , Pokrycie warstwy c/cover of herb layer 80%, Powierzchnia zdjêcia/area of relevé 32 m 2, Liczba gat. w zdjêciu/number of species in relevé ChAss. Acoretum calami: Acorus calamus 4.4 ChCl. Phragmitetea australis: Iris pseudacorus 2.1 Phalaris arundinacea + Lycopus europaeus + Carex acutiformis + Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/accompanying (remaining) species: Lemna minor 2.2, Lysimachia vulgaris +, Polygonum amphibium +, Urtica dioica +.

26 68 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 68 na antropopresjê (Matuszkiewicz 2008). Acorus calamus by³ uwzglêdniony w poprzednim opracowaniu w liœcie florystycznej, natomiast Acoretum calami w wykazie zbiorowisk nie (Marek, Panek 1993). Wynika z tego, e w ostatnim czasie prawdopodobnie nast¹pi³o nasilenie sp³ywu gnojowicy z przyleg³ych gospodarstw w kierunku misy dawnego zbiornika, co spowodowa³o pojawienie siê nowej dla obiektu fitocenozy. 15. Ass. cfr. Thelypterido-Phragmitetum Kuiper 1958 Zbiorowisko z narecznic¹ b³otn¹ p³aty o mniejszej i wiêkszej powierzchni trafiaj¹ siê w czêœci centralnej i pó³nocno-zachodniej obiektu w kompleksie zbiorowisk olsowych. W wiêkszych zag³êbieniach przez ca³y sezon utrzymuje siê woda (nawet 8 10 cm jesieni¹), jednak czêœæ powierzchni w obrêbie p³atu jest sucha. W odnotowanych miejscach nie stwierdzono jednoliœciennych gatunków szuwarowych, tak wiêc w porównaniu z poprzednim opracowaniem (Marek, Panek 1993), niniejsze zdjêcia przedstawiaj¹ nie zespó³ narecznicy b³otnej, lecz jedynie zbiorowisko z jej udzia³em. Zamiast typowych gatunków z klasy Phragmitetea australis obecne s¹ inne nitrofilne z klasy Artemisietea vulgaris (szczególnie w miejscach suchszych Impatiens parviflora). Oprócz wilgociolubnego Calamagrostis canescens, w p³atach stwierdzono równie obecnoœæ C. epigejos, co jednoznacznie œwiadczy o zmianie stosunków wodnych w kierunku podsuszenia (tab. 13). 16. Ass. Phalaridetum arundinaceae Libbert 1931 Zespó³ jest doœæ pospolity w obrêbie torfowiska, szczególnie na wszystkich jego skrajach. Zale nie od lokalizacji p³atów, z towarzysz¹cych szczególnie wyró niaj¹ siê gatunki ³¹kowe, b¹dÿ ruderalne (tab. 14). Zwykle wystêpuje przy zbiornikach eutroficznych o znacznych wahaniach poziomu (Matuszkiewicz 2008). 17. Ass. Caricetum acutiformis Eggler 1933 P³aty tego zespo³u jako samodzielnego zbiorowiska, jednak niewielkie powierzchniowo (st¹d nie wykonano zdjêæ fitosocjologicznych), stwierdzono w formie enklaw w obrêbie rozleg³ego kompleksu olesu porzeczkowego, szczególnie w pó³nocno-œrodkowej czêœci obiektu. Poprzednie opracowanie (Marek, Panek 1993) zawiera 2 zdjêcia tego zespo³u, niestety bez szczegó³owej lokalizacji. 18. Ass. Caricetum ripariae Soó 1928 Zespó³ zosta³ wyró niony na terenie rezerwatu po raz pierwszy jego zwarty p³at stwierdzono w po³udniowo-wschodniej czêœci obiektu. W Polsce zespó³ turzycy brzegowej pospolicie porasta peryferia mis zbiorników wód stoj¹cych

27 69 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 69 Tab. 13. cfr. Ass. Thelypterido-Phragmitetum Nr zdjêcia w terenie Field number of relevé Data/Date Ca³kowity Zwarcie warstwy b [%] 4 2 wspó³cz. Density of shrub layer [%] pokrycia Pokrycie warstwy c [%] Cover of herb layer [%] Pokrycie warstwy d [%] 2 5 Total Cover of moss layer [%] cover Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] ratio Area of relevé [m 2 ] Liczba gat. w zdjêciu Number of species in relevé DAss.: Thelypterido-Phragmitetum: Thelypteris palustris ChCl. Phragmitetea australis: Lycopus europaeus Lysimachia thyrsiflora Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Artemisietea vulgaris: Impatiens parviflora Urtica dioica Equisetum arvense Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Alnetea glutinosae: Calamagrostis canescens Carex elongata Frangula alnus b Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/accompanying (remaining) species: Lysimachia vulgaris Calamagrostis epigejos Drepanocladus aduncus d Gatunki sporadyczne/sporadic species: Calliergonella cuspidata 51d(+), Crataegus monogyna 21(+), Senecio ovatus 21(+). (Matuszkiewicz 2008). Z towarzysz¹cych najliczniejsz¹ grupê w jedynym zdjêciu stanowi¹ gatunki ³¹kowe (tab. 15). 19. Ass. Caricetum elatae W. Koch 1926 W 1998 r. zespó³ reprezentowany by³ jeszcze na zachodnim skraju obiektu, natomiast w pozosta³ych czêœciach, np. pó³nocno-wschodniej, gdzie wczeœniej stwierdzano jego rozleg³e p³aty (Marek, Panek 1993), w zasadzie nic nie wskazuje, e by³ on tam kiedykolwiek obecny nie stwierdzono w tych miejscach ani

28 70 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 70 Tab. 14. Ass. Phalaridetum arundinaceae Nr zdjêcia w terenie/field number of relevé 38, Data/Date , Pokrycie warstwy c/cover of herb layer 100%, Powierzchnia zdjêcia/area of relevé 30 m 2, Liczba gat. w zdjêciu/number of species in relevé ChAss. Phalaridetum arundinaceae: Phalaris arundinacea 5.5 ChCl. Phragmitetea australis: Glyceria maxima +, Phragmites australis + Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Artemisietea vulgaris: Symphytum officinale 2.1, Urtica dioica + Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Molinio- Arrhenatheretea: Scirpus sylvaticus +, Lythrum salicaria + Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e, sporadyczne)/ Accompanying (remaining, sporadic) species: Polygonum amphibium +, Salix cinerea +. Tab. 15. Ass. Caricetum ripariae Nr zdjêcia w terenie/field number of relevé 67, Data/Date , Pokrycie warstwy c/cover of herb layer 100%, Pokrycie warstwy d/cover of moss layer [%] 2%, Powierzchnia zdjêcia/area of relevé 50 m 2, Liczba gat. w zdjêciu/number of species in relevé ChAss. Caricetum ripariae: Carex riparia 5.5 ChAll. Magnocaricion elatae: Iris pseudacorus 2.1, Scutellaria galericulata + Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Molinio- Arrhenatheretea: Lythrum salicaria +, Lysimachia vulgaris +, Juncus effusus + Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/accompanying (remaining) species: Drepanocladus aduncus d +, Epilobium ciliatum +, Polygonum amphibium +, Solanum dulcamara +, Symphytum officinale 2.1. p³onnych okazów, b¹dÿ choæby pojedynczych kêp Carex elata. Miejsca te w 1998 r. zdominowane by³y przez szuwar trzcinowy oraz ³ozowiska. Równie od zachodniej strony torfowiska, w zwi¹zku z jego eutrofizacj¹, zauwa a siê w p³atach zespo³u dynamiczne przerastanie trzcin¹ (np. tab. 16, zdj. 39 i 47), a pokrycie turzycy w takim wypadku jest ni sze (ok %). Z towarzysz¹cych wyraÿniejszy udzia³ w p³atach zaznaczy³y gatunki ³¹kowe (niektóre, np.: Lythrum salicaria, czy Lathyrus pratensis z wiêkszym pokryciem), oraz nitrofilne ruderalne. Nale y stwierdziæ, e fizjonomia p³atów zespo³u w porównaniu z wczeœniejszymi danymi (Marek, Panek 1993) jest diametralnie ró na.

29 71 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 71 Tab. 16. Ass. Caricetum elatae Nr zdjêcia w terenie L O Field number of relevé. c Ca³kowity Data/Date w c wspó³czynnik Pokrycie warstwy c [%] y u pokrycia Cover of herb layer [%] s r Pokrycie warstwy d [%] t r Cover of moss layer [%] ¹. Total Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] p cover Area of relevé [m 2 ] i N ratio Liczba gat. w zdjêciu e o Number of species in relevé ñ ChAss. Caricetum elatae: Carex elata ChAll. Magnocaricion elatae: Galium palustre ChCl. Phragmitetea australis: Phragmites australis Typha latifolia Lycopus europaeus Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Molinio- Arrhenatheretea: Lythrum salicaria Lathyrus pratensis Poa trivialis Climacium dendroides d Deschampsia caespitosa Lotus corniculatus Juncus effusus Sanguisorba officinalis Juncus effusus Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Artemisietea vulgaris: Impatiens parviflora Urtica dioica Cirsium arvense Symphytum officinale Armoracia rusticana Humulus lupulus Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/accompanying (remaining) species: Salix cinerea Lemna minor Calliergonella cuspidata d Drepanocladus aduncus d Gatunki sporadyczne/sporadic species: Chamaenerion angustifolium 39(+), Epilobium ciliatum 36(+), Polygonum amphibium 47(+), Potentilla anserina 39(+), Sambucus nigra 39(+).

30 72 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 72 Caricetum elatae jest jednym z najwa niejszych zbiorowisk torfotwórczych, tworz¹cym mezotroficzny torf szuwarowy. Dalszy rozwój sukcesyjny zespo³u mo e prowadziæ do zbiorowisk torfowisk przejœciowych z klasy Scheuchzerio- Caricetea fuscae (Matuszkiewicz 2008), jednak nie w warunkach podwy szonej eutrofizacji siedliska. Przy takich parametrach troficznoœci zespó³ ustêpuje, a zjawisko to na terenie rezerwatu potêgowane jest dodatkowo dynamicznym rozwojem trzcinowisk. Na przyk³adzie torfowiska w Kunicach obserwujemy praktycznie skokowy zanik po³aci szuwaru Caricetum elatae, wypieranego przez szuwar trzcinowy. 20. Ass. Caricetum rostratae Rübel 1912 ex Osvald 1923 Zespó³ zosta³ tu wyró niony w oparciu o dominacjê Lysimachia thyrsiflora, co jest postaci¹ zdecydowanie rzadziej notowan¹ (Tomaszewicz 1979). W p³acie nie stwierdzono natomiast drugiego gatunku diagnostycznego Carex rostrata (tab. 17), na podstawie prawdopodobnych skupieñ którego obecnoœæ zespo³u by³a wzmiankowana w latach wczeœniejszych (Marek, Panek 1993), czego nie mo na jednak jednoznacznie potwierdziæ, bowiem w cytowanym opracowaniu nie zosta³o zamieszczone zdjêcie fitosocjologiczne. Opisywana fitocenoza zosta³a odnaleziona w kompleksie olesu porzeczkowego, mniej wiêcej w centralnej czêœci obiektu, w bliskim s¹siedztwie skupieñ Thelypteris palustris. Tab. 17. Ass. Caricetum rostratae Nr zdjêcia w terenie/field number of relevé 20, Data/Date , Pokrycie warstwy c/cover of herb layer 70%, Pokrycie warstwy d/cover of moss layer 2%, Powierzchnia zdjêcia/area of relevé 30 m 2, Liczba gat. w zdjêciu/number of species in relevé ChAss. Caricetum rostratae: Lysimachia thyrsiflora 4.3 ChAll. Magnocaricion elatae* et ChCl. Phragmitetea australis: Galium palustre* +, Lycopus europaeus + Gatunki towarzysz¹ce z klasy/ Accompanying species of Alnetea glutinosae: Thelypteris palustris +, Carex elongata +, Solanum dulcamara + Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/ Accompanying (remaining) species: Calamagrostis epigejos +, Calliergonella cuspidata d +, Drepanocladus aduncus d +, Epilobium ciliatum +, Lemna minor Ass. Iridetum pseudacori Eggler 1933 ex Brzeg et M. Wojterska 2001 Zespó³ kosaæca ó³tego nie by³ wzmiankowany we wczeœniejszych opracowaniach obiektu (np. Marek, Panek 1993). Odnaleziony zosta³ w najbli szym s¹siedztwie p³atu zespo³u Acoretum calami (tab. 12), na

31 73 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 73 wschodniej krawêdzi obiektu, w najbli szym s¹siedztwie zabudowañ gospodarczych. Jego obecnoœæ w tym miejscu równie potwierdza istnienie zrzutu gnojówek w kierunku torfowiska, bowiem zespó³ ten wystêpuje najczêœciej w eutroficznych, p³ytkich zbiornikach astatycznych na mulistym pod³o u mineralnym lub silnie zmineralizowanych osadach organicznych (Matuszkiewicz 2008). Wiêksze pokrycie w zdjêciu wykaza³y: Poa palustris oraz przenikaj¹cy z s¹siaduj¹cego p³atu Acorus calamus. W fitocenozie nie stwierdzono gatunków ruderalnych (tab. 18). Tab. 18. Ass. Iridetum pseudacori Nr zdjêcia w terenie/field number of relevé 66, Data/Date , Pokrycie warstwy c/cover of herb layer 80%, Powierzchnia zdjêcia/area of relevé 6 m 2, Liczba gat. w zdjêciu/number of species in relevé ChAss. Iridetum pseudacori: Iris pseudacorus 4.3 ChAll. Magnocaricion elatae: Poa palustris 2.3, Galium palustre +, Phalaris arundinacea + ChCl. Phragmitetea australis: Acorus calamus 2.1, Lycopus europaeus + Gatunki towarzysz¹ce/ Accompanying species: Epilobium hirsutum +, Lemna minor +, Polygonum amphibium Ass. Caricetum vulpinae (Soó 1927) Nowiñski Ass. Caricetum appropinquatae (W. Koch 1926) Soó Ass. Caricetum distichae Nowiñski 1928 ex Steffen 1931 Trzy powy sze zespo³y szuwarów turzycowych nie zosta³y stwierdzone na terenie rezerwatu podczas badañ w 1998 r. i w okresie póÿniejszym. Nale y zwróciæ uwagê na to, e wczeœniejsze opracowanie (Marek, Panek 1993) dostarcza zdjêcie fitosocjologiczne Caricetum appropinquatae, w którym turzyca tunikowa posiada³a pokrycie nie wiêksze ni 10% (okreœlone jako 1.2). Aktualnie obecnoœæ zespo³u nie zosta³a potwierdzona, zanik³ prawdopodobnie wskutek osuszenia, eutrofizacji i zwi¹zanej z tym ekspansji trzciny. W przypadku zespo³u Caricetum distichae pokrycie turzycy dwustronnej osi¹ga³o 50% (3.3); ponadto fitocenozy te charakteryzowa³y siê zwiêkszonym udzia³em Calamagrostis canescens (4.4 i 2.2) oraz Juncus effusus (2.2 i 1.2; Marek, Panek 1993). Wysokie pokrycie trzcinnika œwiadczy o trwaj¹cej ju wtedy degradacji zbiorowiska. Aktualnie adnych skupieñ Carex disticha (gatunku na Dolnym Œl¹sku niezbyt czêstego, kat. zagro enia NT K¹cki i in. 2003) nie stwierdzono. Wystêpowanie zespo³u Caricetum vulpinae równie nie zosta³o potwierdzone, co jest dosyæ zaskakuj¹ce, poniewa jest to zespó³ szeroko rozprzestrzeniony

32 74 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 74 i o stosunkowo du ej plastycznoœci ekologicznej. Nale y zaznaczyæ, e wczeœniejsze opracowanie (Marek, Panek 1993) jedynie wzmiankuje jego obecnoœæ, brakuje zatem zdjêæ fitosocjologicznych, które umo liwi³yby ocenê jego stanu. Gatunki charakterystyczne powy szych trzech zespo³ów s¹ jednak wci¹ reprezentowane we florze torfowiska, co daje nadziejê, e po zahamowaniu nadmiernego rozwoju trzcinowisk, m. in. poprzez zmniejszenie lub nawet ca³kowit¹ eliminacjê wp³ywu otoczenia na rezerwat (rozdz. 4), odtworz¹ one wczeœniej obserwowane zbiorowiska. 25. Ass. Ranunculetum repentis R. Knapp 1946 ex Oberd Ten pospolity w Polsce zespó³ zosta³ stwierdzony na brzegu oczka wodnego w zachodniej czêœci obiektu, gdzie wyraÿnie by³y widoczne œlady zgryzania przez zwierzêta domowe, przyprowadzane tutaj do wodopoju (fizjonomia p³atu zdecydowanie wskazuje na d³ugotrwa³¹ mechaniczn¹ presjê pas¹cych siê zwierz¹t). P³at bezpoœrednio przylega do œcie ki stanowi¹cej granicê rezerwatu. Zespó³ podawany jest z tego obiektu po raz pierwszy, nale y jednak zaznaczyæ, e w poprzednim opracowaniu (Marek, Panek 1993) nie by³y uwzglêdnione zbiorowiska z klasy Plantaginetea majoris, do której dawniej by³ zaliczany zwi¹zek Agropyro-Rumicion crispi (Matuszkiewicz 1984). Oprócz Ranunculus repens wyraÿnie swój udzia³ w p³acie zaznacza tak e Potentilla anserina (tab. 19), natomiast z gatunków towarzysz¹cych roœliny ³¹kowe (7). Umiejscowienie p³atu wskazuje, e przy wy szych stanach wody mo e on byæ okresowo podtapiany. Tab. 19. Ass. Ranunculetum repentis Nr zdjêcia w terenie/field number of relevé 46, Data/Date , Pokrycie warstwy c/cover of herb layer 100%, Powierzchnia zdjêcia/area of relevé 20 m 2, Liczba gat. w zdjêciu/number of species in relevé ChAss. Ranunculetum repentis: Ranunculus repens 5.5 ChAll. Agropyro-Rumicion crispi: Potentilla anserina 2.2, Carex hirta + ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Trifolium repens 1.1, Deschampsia caespitosa +, Festuca rubra +, Scirpus sylvaticus +, Lolium perenne +, Juncus effusus +, Ranunculus acris + Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/ Accompanying (remaining) species: Agrostis capillaris +, Equisetum arvense +, Stellaria graminea Ass. Scirpetum sylvatici Ralski 1931 Zespó³ ten zosta³ stwierdzony na terenie rezerwatu po raz pierwszy w 1998 r. Scirpus sylvaticus nie by³ ponadto odnotowywany we wczeœniejszych listach

33 75 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 75 florystycznych (Marek, Panek 1993). Aktualnie gatunek ten wchodzi w sk³ad kilku zbiorowisk roœlinnych na terenie obiektu i mo na przyj¹æ, e w krótkim czasie od pojawienia siê wytworzy³ p³aty w³asnego zespo³u, w dodatku o 100% pokryciu (tab. 20). Fitocenozy te zlokalizowane s¹ wzd³u po³udniowego skraju rezerwatu. W p³atach oprócz ³¹kowych udzia³ swój zaznaczy³y nitrofilne gatunki ruderalne, np. Urtica dioica. Zespó³ ten jest rozpowszechniony w ca³ym kraju spotykany jest np. w miejscach trwale zabagnionych (Matuszkiewicz 2008). Tab. 20. Ass. Scirpetum sylvatici Nr zdjêcia w terenie L O Field number of relevé. c Data/Date w c Ca³kowity Pokrycie warstwy c [%] y u wspó³czynnik Cover of herb layer [%] s r pokrycia Pokrycie warstwy d [%].. 2 t r Cover of moss layer [%] ¹. Total Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] p cover Area of relevé [m 2 ] i N ratio Liczba gat. w zdjêciu e o Number of species in relevé ñ ChAss. Scirpetum sylvatici: Scirpus sylvaticus ChAll. Calthion et ChO*. Molinietalia caeruleae: Deschampsia caespitosa* Juncus effusus Lotus uliginosus Lythrum salicaria* ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Poa trivialis Alopecurus pratensis Festuca pratensis Lathyrus pratensis Lysimachia vulgaris Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Artemisietea vulgaris: Urtica dioica Cirsium arvense Symphytum officinale Galeopsis tetrahit Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e)/accompanying (remaining) species: Polygonum amphibium Gatunki sporadyczne/sporadic species: Drepanocladus aduncus 37d(+), Phalaris arundinacea 37(+), Phragmites australis 29(1.1), Potentilla anserina 29(+), Ranunculus repens 29(+), Scutellaria galericulata 29(+), Sonchus arvensis 37(+).

34 76 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak Ass. Epilobio-Juncetum effusi Oberd (= Sphagno-Juncetum effusi Dziuba³towski 1928 nom. invers.) Jest to zespó³ w Polsce doœæ rozpowszechniony powstaje pod wp³ywem silnego wypasania zatorfieñ Ÿródliskowych lub mokrych ³¹k na pod³o u próchniczno-gliniastym (Matuszkiewicz 2008). Oprócz kilku gatunków ³¹kowych w zdjêciach pojawi³a siê niewielka liczba gatunków towarzysz¹cych z ró nych grup syntaksonomicznych na uwagê (oprócz taksonów nitrofilnych) zas³uguj¹ Potentilla anserina i Carex hirta, których obecnoœæ mo e potwierdzaæ prowadzenie wypasu zwierz¹t na tym terenie (tab. 21). Tab. 21. Ass. Epilobio-Juncetum effusi Nr zdjêcia w terenie 4 33 Field number of relevé Data/Date Ca³kowity Pokrycie warstwy c [%] wspó³cz. Cover of herb layer [%] pokrycia Pokrycie warstwy d [%] 2 Cover of moss layer [%] Powierzchnia zdjêcia [m 2 ] Total Area of relevé [m 2 ] cover Liczba gat. w zdjêciu ratio Number of species in relevé ChAss. Epilobio-Juncetum effusi: Juncus effusus ChO*. Molinietalia caeruleae et ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Lythrum salicaria* Deschampsia caespitosa* Alopecurus pratensis Carex hirta Lathyrus pratensis Potentilla anserina Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Artemisietea vulgaris: Urtica dioica Cirsium arvense Symphytum officinale Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Phragmitetea australis: Carex elata Galium palustre Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Lemnetea minoris: Lemna minor Riccia fluitans Gatunki towarzysz¹ce (pozosta³e, sporadyczne)/ Accompanying (remaining, sporadic) species: Acrocladium cuspidatum 33d(+), Carex spicata 4(+), Polygonum amphibium 4(1.1), Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium 33(+), Salix cinerea 33(+).

35 77 Zbiorowiska-roœlinne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie Ass. Caricetum limosae (Beger 1922) Osvald 1923 em. Dierßen Ass. Caricetum lasiocarpae Osvald Ass. Scorpidio-Caricetum diandrae Osvald 1923 em. Jonas 1932 nom. invers. et nom. mut. (= Caricetum diandrae Jonas 1932) Trzy powy sze zespo³y by³y najcenniejsze wœród zespo³ów torfowiskowych rezerwatu. We wczeœniejszej dokumentacji fitosocjologicznej (Marek, Panek 1993) pokrycie w p³atach ich gatunków charakterystycznych nie by³o zbyt wysokie: dla Carex diandra do 10% (1.2), dla C. limosa do 25% (2.2), jedynie dla C. lasiocarpa by³o wy sze 25 do 75% (2.3, 3.3 i 4.4). W 1998 r. w rezerwacie potwierdzono wystêpowanie jedynie Carex lasiocarpa, natomiast dwie pozosta³e turzyce byæ mo e by³y tu jeszcze obecne, jednak w postaci wy³¹cznie p³onnej. Tak wiêc oprócz zdecydowanych dzia³añ konserwatorskich konieczny jest ci¹g³y monitoring flory torfowiska, szczególnie e Carex limosa (objêta ca³kowit¹ ochron¹ gatunkow¹, ponadto w Polsce kategoria zagro enia V, a na Dolnym Œl¹sku VU) i Carex diandra (rzadki gatunek borealny, kategoria zagro enia na Dolnym Œl¹sku DD) to elementy niezwykle cenne z punktu widzenia ochrony przyrody na tym obszarze (Proæków, Proæków 2009). 31. Zbiorowisko Chamaenerion angustifolium-rubus plicatus Jedyny p³at tego zbiorowiska stwierdzono w rejonie cmentarza, od po³udniowej strony obiektu, w miejscu o wystawie po³udniowej (tab. 22). Zosta³o ono zaliczone do klasy Rhamno-Prunetea ze wzglêdu na wysoki udzia³ Rubus plicatus. WyraŸny udzia³ Scirpus sylvaticus w p³acie œwiadczy, e sukcesja wskutek osuszania pod³o a przebiega od zespo³ów mokrych ³¹k (Scirpetum sylvatici) do zbiorowisk krzewiastych, lecz z udzia³em gatunków nitrofilnych zbiorowisk ruderalnych o charakterze okrajkowym. Gatunek obecnie dominuj¹cy w p³acie Chamaenerion angustifolium jest charakterystyczny dla zespo³u Epilobio- Salicetum capreae, jednak o takiej klasyfikacji p³atu nie mo e tu byæ mowy. Jednoczeœnie na ni u Dolnego Œl¹ska jest to takson wkraczaj¹cy na siedliska zaburzone, gdzie tworzy krótkotrwa³e skupienia. Zbiorowisko to zosta³o podane z badanego terenu po raz pierwszy i warto prowadziæ monitoring kierunku jego sukcesji. Równie i jego obecnoœæ œwiadczy o niekorzystnych zmianach siedliskowych na terenie obiektu. 32. Ass. Carici elongatae-alnetum W. Koch 1926 ex R. Tx (= Ribeso nigri-alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 nom. inval.) Zespó³ ten zajmuje na terenie rezerwatu najwiêksz¹ powierzchniê. Jest to zbiorowisko leœne z bardzo wyraÿn¹ kêpkowo-mozaikow¹ struktur¹ runa, czêsto

36 78 Jaros³aw-Proæków,-Ewa-Szczêœniak 78 Tab. 22. Zbiorowisko/Community Chamaenerion angustifolium-rubus plicatus Nr zdjêcia w terenie/field number of relevé 3, Data/Date , Pokrycie warstwy c/cover of herb layer 100%, Powierzchnia zdjêcia/area of relevé 48 m 2, Liczba gat. w zdjêciu/number of species in relevé Chamaenerion angustifolium 4.3 Gatunki z klasy/ Species of Rhamno-Prunetea: Rubus plicatus 3.3. Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Artemisietea vulgaris: Urtica dioica 2.1, Rubus caesius +, Linaria vulgaris + Gatunki towarzysz¹ce z klasy/accompanying species of Molinio- Arrhenatheretea: Scirpus sylvaticus 2.3, Lathyrus pratensis +, Juncus effusus + Gatunki towarzysz¹ce z klasy/ Accompanying species of Phragmitetea australis: Carex disticha +, Scutellaria galericulata +, Galium palustre +. rozwijaj¹ce siê w zag³êbieniach o utrudnionym odp³ywie, na glebach niskotorfowych (Matuszkiewicz 2008; ryc. 4). Jego p³aty s¹ florystycznie doœæ zró nicowane, ale mo na tu wyró niæ dwie wyraÿne grupy zdjêæ. Pierwsz¹ z nich stanowi¹ fitocenozy z dominuj¹c¹ w runie Carex acutiformis (tab. 23, zdj. 1 11) wed³ug Olaczka (1972) masowy udzia³ tego gatunku wyró nia m³odociane stadium zespo³u. W drugiej grupie znalaz³y siê fitocenozy bez lub z niewielkim pokryciem Carex acutiformis (zdj ). Cztery ostatnie zdjêcia w tab. 23 (zdj ) wykazuj¹ podobieñstwo do ³êgu Fraxino-Alnetum, w zwi¹zku z: 1) mniej wyraÿn¹ struktur¹ kêpkowo-dolinkow¹ runa, 2) zwiêkszonym udzia³em gatunków ³¹kowych w p³atach, 3) s³abszym udzia³em gatunków szuwarowych, 4) nieco obfitszym wystêpowaniem gatunków nitrofilnych z klasy Artemisietea vulgaris (np. Geum urbanum). Najwiêkszym niebezpieczeñstwem prowadz¹cym w kierunku antropogenicznej degeneracji olesu porzeczkowego jest w przypadku Torfowiska Kunickiego prowadzenie wypasu w lesie oraz naruszenie stosunków wodnych (efektem tego ostatniego jest ci¹g³y przep³yw i odp³yw wód; ryc. 5). Zjawiska takie nale y jak najszybciej zahamowaæ poprzez zdecydowane dzia³ania. Podsuszenie bowiem oraz zwiêkszenie akumulacji powierzchniowej osadów mineralnych uruchamia tendencje rozwojowe w kierunku zbiorowisk ³êgowych. Przyk³adowo w zdj. 52 (tab. 23) stwierdzono istotne podsuszenie p³atu, co umo liwi³o m. in. pojawienie siê zwiêkszonej liczby okazów Impatiens parviflora. Suchsza postaæ reprezentowana jest tak e np. przez zdj. 60, gdzie w podszycie pojawi³ siê Sambucus nigra (o zwarciu 60%). Niepokoj¹cy jest tak e fakt, e w obrêbie zdj. 6, 22 i 23, zlokalizowanych w pobli u cmentarza, stwierdzono lokalne wysypiska œmieci, w tym tak e przedmiotów o du ych gabarytach.

37 79 Zbiorowiska-ro linne-rezerwatu- Torfowisko-Kunickie 79 Ryc. 4. Oles Carici elongatae-alnetum (fot. E. Szczê niak) Fig. 4. Alder forest Carici elongatae-alnetum (phot. E. Szczê niak) Ryc. 5. Zbiorowiska ro linne przy uj ciu rowu odprowadzajacego cieki: nitrofilne zbiorowisko z Urtica dioica, p³aty Acoretum calami, Phalaridetum arundinaceae i Phragmitetum australis (fot. E. Szczê niak) Fig. 5. Plant communities near ditch mouth: nitophilous community with Urtica dioica, patches of Acoretum calami, Phalaridetum arundinaceae and Phragmitetum australis (phot. E. Szczê niak)