Robert Heś. joannici na Śląsku w średniowieczu

Transkrypt

1 1

2 Robert Heś joannici na Śląsku w średniowieczu

3

4 Spis treści

5 Joannici na Śląsku w średniowieczu Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego RP Praca naukowa finansowana ze środków KBN jako projekt badawczy nr 4686/PB/IH/02 Rysunki map Michał Michlewicz Korekta Agata Sularzówna Opracowanie typograficzne PRIM Na okładce Pieczęć Siemowita, wielkiego przeora, 1387 (ŘM-L, nr 554) Projekt okładki i stron tytułowych Mariusz Franek Copyright by Robert Heś, Kraków 2007; wyd. 1 ISBN Z a m ó w i e n i a p r z y j m u j e Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j. ul. Fiołkowa 4/13; Kraków tel zamowienia@wydawnictwoavalon.pl 4

6 Spis treści Spis treści Wstęp... 9 Rozdział I Dzieje i organizacja joannitówna Bliskim Wschodzie w XII XVI wieku Początki szpitala św. Jana w Jerozolimie Pierwsze lata działalności Upadek Jerozolimy Kategorie braci Joannici w Europie Krucjaty XIII wieku i schyłek Królestwa Jerozolimskiego Reformy wewnętrzne zakonu w XIII wieku Upadek Akki Joannici na Cyprze Reformy z lat Stosunki wewnętrzne w Zakonie w XIV wieku Kasata Zakonu Templariuszy Joannici na Rodos Wielka Schizma Joannici a Imperium Osmańskie Oblężenie Rodos w 1480 roku Oblężenie Rodos w 1522 roku Nowa siedziba Malta Rozdział II Rozwój komandorii joannitów na Śląsku w XII XV wieku Najwcześniejsze fundacje w Europie Środkowej Etap I. Pierwsze placówki zakonu na Śląsku Etap II. Rozwój wewnętrzny Etap III. Joannici w miastach Etap IV. Ostatnie fundacje Rozdział III Śląsk w strukturach zakonu i wielkiego przeoratu w XII XIII wieku Śląsk a powstanie wielkiego przeoratu czeskiego Skąd przybyli joannici na Śląsk? Struktura organizacyjna domów szpitalników na Śląsku

7 Joannici na Śląsku w średniowieczu Rozdział IV Śląsk w strukturach zakonu w późnym średniowieczu (XIV pocz. XVI wieku) Wielki mistrz Wielki przeor Namiestnik wielkiego przeora Tytulatura i świta wielkich przeorów i ich namiestników Kapituły Rozdział V Uposażenie Tyniec Strzegom Maków Łosiów Piława Złotoryja Brzeg Cieplice Lwówek Śląski Solec Oleśnica Mała Wrocław Dzierżoniów Koźle Donatorzy i kontrahenci Struktura uposażenia Rozdział VI Dochody i gospodarka Dziesięciny Gospodarka czynszowa Folwarki Kolonizacja Inne formy gospodarki Rozdział VII Immunitet i regale Rozdział VIII Konwent Liczebność i pochodzenie zakonników Członkowie konwentu (urzędy) Familia

8 Spis treści Rozdział IX Działalność Joannitów na Śląsku Duszpasterstwo Szkolnictwo Szpitalnictwo Joannici jako zakon wojskowy i krucjatowy Rozdział X Joannici w społeczeństwie śląskim Książęta Duchowieństwo diecezjalne Klasztory innych zakonów Rycerstwo Mieszczanie Motywacje i cele Rozdział XI Kultura joannitów na Śląsku w średniowieczu Księgozbiory Kancelaria i dokument Architektura i wyposażenie kościołów Rzeźba sepulkralna Podsumowanie Bibliografia Aneks Indeks

9 Joannici na Śląsku w średniowieczu 8

10 Wstęp WSTĘP Badania nad dziejami zakonów należą do jednego z głównych problemów poruszanych przez europejską mediewistykę, co wynika ze szczególnej roli, jaką odegrały w dziejach wspólnoty zakonne. Pomimo obserwowanego w ostatnich latach wzrostu zainteresowania monastycyzmem, aktualne jest stwierdzenie J. Dubois, że o mnichach wiadomo mało i źle, co generuje konieczność dalszych szczegółowych badań prowadzących do generalnych tez 1. Dzieje joannitów, jednego z najstarszych, a równocześnie najdłużej istniejącego zakonu rycerskiego z racji swojego znaczenia doczekały się już wielu szerokich opracowań syntetycznych 2 oraz szczegółowych ujęć proble mowych 3. Na gruncie środkowoeuropejskim brak jednak jeszcze 1 Tezy J. Dubois za: M. Derwich, Monastycyzm w dawnych społeczeństwach europejskich. Zarys problematyki [w:] Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym (Opera ad historiam monasticam spectantia, Series I, Colloquia 2), pod red. M. Derwicha, A. Pobóg Lenartowicz, Opole 1996, s ; Idem, Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce (Acta Universitatis Wratislaviensis [dalej: AUWr.], nr 2019, Historia CXXXV), Wrocław 1998, s. 7 i n.; o problematyce badawczej dotyczącej zakonów rycerskich zob. materiały pokonferencyjne opublikowane w Werkstatt des Historikers der mittelalterlichen Ritterorden. Quellenkundliche Probleme und Forschungsmethoden (Ordines Militares, Colloquia Toruniensia uellenkund Historica [dalej: OM], t. VII), hrsg. v. Z.H. Nowak, Toruń Np. G. Bottarelli, M. Montersi, Storia politica e militare del Sovrano Ordine di S. Giovanni di Gerusaleme detto di Malta, Milano 1940; Die geistliche Ritterorden Europas, hrsg. v. J. Fleckenstein, M. Hellmann, Sigmaringen 1980; D. Seward, The Monks of the War. The Military Religious Orders, London 1972; E. Bradford, The Shield and the Sword. The Knights of Malta, London 1974; ostatnio także w języku polskim H.J.A. Sire, Kawalerowie Maltańscy, Warszawa 2000 we wszystkich tych opracowaniach podano starszą literaturę. 3 Przykładem takiego opracowania może być obszerny zbiór artykułów Der Johanniter-Orden. Der Maltaser-Orden. Der ritterliche des hl. Johannes vom Spital zu Jerusalem. Seine Aufgabe, seine Geschichte, hrsg. v. A. Wienand, Köln

11 Joannici na Śląsku w średniowieczu szczegółowych prac dotyczących działalności joannitów w poszczególnych regionach, w których zakon odegrał istotną rolę 4. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie dziejów zakonu joannitów na Śląsku w okresie średniowiecza. Czternaście komandorii, które powstały tu w tym czasie, plasują joannitów w gronie najczęściej reprezentowanych zakonów na Śląsku 5. Głównymi zadaniami będzie ustalenie, kiedy i skąd przybyli joannici na te tereny, jakie były podstawy materialne funkcjonowania komandorii oraz jak wyglądała struktura konwentów poszczególnych domów. Uzyskane w ten sposób wyniki posłużą jako podstawa do ukazania działalności i życia zakonników św. Jana w społeczeństwie śląskim 6. Podejmując próbę realizacji postulatu kompleksowego podejścia do dziejów zakonu badania te przybrały formę monografii obejmującej możliwie pełny wachlarz problemów związanych z funkcjonowaniem komandorii i konwentów 7. 4 Najczęściej najczęściej dzieje joannitów w poszczególnych regionach powstawały na marginesie syntez dotyczących szerszych (problemowo, chronologicznie i terytorial- mar nie) syntez por. przyp. 3, a szczególnie 4; do tej pory powstały monografie joannitów niemieckich: J. Pflugk Harttung, Die Anfänge des Johanniterordens in Deutschland, besonders in der Mark Brandenburg und Mecklenburg, Berlin 1899; Idem, Die Anfänge der Johanniter Herrenmeisterthums, Historische Vierteljahrschrift, Bd. II, ii, 1899, s obie prace, choć wartościowe, są już przestarzałe i traktują głównie o okresie od XII do XIV wieku; o joannitach austriackich przesta ostatnio: R.L. Dauber, Der Johanniter Malteser Orden in Österreich und Mitteleuropa, Bd. I III, Wien 1996 praca ta zawiera jednak wiele błędów i nieścisłości; o joannitach czeskich zob. ujęcie popularnonaukowe: F. Skřivánek, Rytiři svatého Jana Jerusalémského u nás, Praha Por. I. Płaczek, Zasadnicze linie rozwoju sieci klasztorów mniszych i kanoniczych na Śląsku do końca XIII wieku [w:] Studia Historyczne. Ustrój, Kościół, militaria (AUWr., nr 1471, Historia CVI), pod red. K. Bobowskiego, Wrocław 1993, s Główne problemy dotyczące współistnienia klasztoru i społeczeństwa zakomunikował: M. Derwich, Monastycyzm w dawnych społeczeństwach..., s. 46; por. także o relacjach między grupami i zakres problematyki: O.G. Oexle, Grupy społeczne w społeczeństwach stanowych: formy życia w średniowieczu oraz ich historyczne oddziaływanie [w:] Genealogia. Władza i społeczeństwo w Polsce średniowiecznej, pod red. A. Radzimińskiego, J. Wroniszewskiego, Toruń 1999, s oraz M. Derwich, Monastycyzm w kulturze Polski średniowiecznej. Uwagi problemowe [w:] Klasztor w kulturze Polski średniowiecznej (Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego, Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, Sympozja 9), pod red. M. Derwicha, A. Pobóg Lenartowicz, Opole 1995, s M. Derwich, Les communautés monastiques en Pologne au Moyen Âge: bilan et perspectives, Questiones Maedii Aevii Novae 1997, t. 2, s ; Idem, Stan i po- 10

12 Wstęp Praca objęła swym zasięgiem okres od drugiej połowy XII wieku, to jest od pojawienia się joannitów na Śląsku, do początków reformacji na tych terenach w latach XVI stulecia. Trudno jest wyznaczyć precyzyjną cezurę końcową z powodu niejednolitej recepcji idei reformacyjnych w różnych częściach regionu. Postępy protestantyzmu na Śląsku spowodowały likwidację kilku placówek zakonu (szczególnie w miastach) i w znacznym stopniu wpłynęły na zmianę charakteru i działalności domów, które przetrwały 8. Badania nad dziejami śląskich joannitów ograniczone zostały do 14 komandorii (Tyniec, Strzegom, Maków, Piława, Łosiów/Zawadno, Złotoryja, Głubczyce, Brzeg, Cieplice/Lwówek Śl., Solec, Oleśnica Mała, Wrocław, Dzierżoniów, Koźle) 9 leżących w granicach biskupstwa wrocławskiego. Do grupy tej dodane zostały pozaśląskie domy w Kłodzku i Grobnikach. Ziemia Kłodzka leżała w granicach biskupstwa praskiego i podlegała władzy książąt (potem królów) czeskich i tylko czasowo władali nią śląscy dynaści; granicznym grodem śląskim było położone na północ od Kłodzka Bardo. Z kolei komandoria w Grobnikach, która swe powstanie zawdzięcza Przemyślidom, podlegała jurysdykcji biskupów ołomunieckich. Oba te domy są ważne dla dziejów śląskich joannitów ze względu na bliskość trzeba badań nad wspólnotami monastycznymi w Polsce średniowiecznej, Nasza Przeszłość 1997, nr 89, s , Idem, Stan i perspektywy badań nad monastycyzmem, Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka [dalej: Sobótka] 1999, r. LIV, s Dodatkowymi argumentami uzasadniającym tę cezurę są również wydarzenia w basenie Morza Śródziemnego w latach 20. i 30. XVI w.: zdobycie przez Turków Rodos, poszukiwania nowej siedziby przez najwyższe władze zakonu, wybór Malty i wejście w zależność lenną od cesarza Karola V szerzej zob. rozdział I. 9 Nieuzasadnione wydaje się używanie przez niektórych badaczy nazwy Rychbach na określenie Dzierżoniowa (T. Jurek, Obce rycerstwo na Śląsku, Warszawa 1996; M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999), co zakomunikował już R. Stelmach, Dokumenty do dziejów komendy joannitów w Dzierżoniowie z Centralnego Archiwum w Pradze, Sobótka 2002, r. LVII, s. 233, przyp. 2, a co spotkało się krytyką redakcji Sobótki. Nazwa Rychbach stosowana była krótko po II wojnie światowej tylko w stosunku do stacji kolejowej w Dzierżoniowie, dla którego proponowano wówczas nazwę Drobniszów. Podobnie nieuzasadnione wydaje się stosowanie nazwy Tyniec Wielki (literalne tłumaczenie nazwy niemieckiej), skoro miejscowość ta nosi dziś nazwę Tyniec nad Ślęzą w dalszej części pracy, dla skrócenia zapisu, stosowana będzie nazwa Tyniec. 11

13 Joannici na Śląsku w średniowieczu granic Śląska, przynależność do tej samej prowincji zakonnej, związki z niektórymi domami śląskimi i zachowany bogaty materiał źródłowy. Bogactwo bazy źródłowej, szeroki zakres badań oraz duża liczba placówek joannitów na Śląsku spowodowały konieczność wyboru tylko najistotniejszych przejawów funkcjonowania joannitów w tym regionie. Omówione one zostały w zgodzie ze strukturalnym układem narracji w kolejnych rozdziałach. Takie rozwiązanie wymusiło rezygnację z analizy niektórych aspektów działalności joannitów ze śląskich komandorii oraz niekiedy konieczność powtarzania wcześniej pojawiających się informacji i wniosków, choć zasadniczo starano się tego uniknąć, stosując odsyłacze do poszczególnych części pracy i aneksów. Praca dzieli się na cztery główne, podzielone na rozdziały, części. W pierwszej (rozdziały I IV) na tle dziejów zakonu na Bliskim Wschodzie przedstawiono sprowadzenie joannitów na Śląsk, rozwój jego placówek i miejsce śląskiej gałęzi zakonu w strukturach wielkiego przeoratu. W drugiej części (rozdziały V VII) ukazano podstawy materialne funkcjonowania komandorii uposażenie, formy gospodarki i immunitety. W części trzeciej (rozdział VIII) omówiono obsadę komandorii, a więc strukturę konwentów wraz z pochodzeniem i liczebnością braci, podziałem kompetencji, hierarchią i familią klasztorną. Na podstawie zawartych w wyżej wymienionych rozdziałach rozważań w czwartej części monografii przedstawiono różne formy aktywności joannitów śląskich: duszpasterstwo, szkolnictwo, szpitalnictwo i działalność krucjatową (rozdział IX), kontakty ze społeczeństwem (rozdział X) oraz wkład joannitów w kulturę i sztukę średniowiecznego Śląska (rozdział XI). Całość wywodu uzupełniona została aneksem ilustrującymi obsadę konwentów, a także materiałem ilustracyjnym i mapami. Baza źródłowa dotycząca dziejów zakonu na Śląsku jest obszerna i bogata, ale równocześnie bardzo rozproszona i zróżnicowana. Największy zbiór źródeł dotyczący śląskich joannitów znajduje się w archiwum wielkiego przeoratu przechowywanym obecnie w Státni Ústředni Archiv (SUA) w Pradze. Zespół pojoannicki (Řad Maltézský) podzielony jest na dwie części: Řad Maltézský Listiny, zawierający dokumenty od XII do XVI wieku (z nielicznymi dyplomami XVII wiecznymi) oraz Řad Maltézský Spisy, obejmujący głównie nowożytne akta, odpisy dokumentów i kopiarze (k. XIV XIX w.) 10. Obie części posiadają układ rzeczowy 10 W dalszej części pracy zastosowane zostaną skróty: Řad Maltézský Listiny (ŘM L) i Řad Maltézský Spisy (ŘM S). 12

14 Wstęp ułożony według komandorii. Najwięcej dokumentów zachowało się dla domów we Wrocławiu (190 dokumentów), Lwówku Śl. i Oleśnicy Małej (po 186), Tyńcu (157), Złotoryi (119), Strzegomiu (88). Gorzej reprezentowane są komandorie w Dzierżoniowie (56), Brzegu (52), Grobnikach (32), Łosiowie (34), Koźlu (17) 11. Niektóre z tych dokumentów lub całe ich grupy dotyczące poszczególnych komandorii stały się przedmiotem osobnych publikacji 12. Zbiór oryginalnych dyplomów uzupełniają dwa obszerne, nowożytne kopiarze zawierające między innymi odpisy wielu niezachowanych dokumentów 13, formularz komandorii w Strzegomiu z końca XV wieku 14 oraz rejestry dochodów i wydatków domu we Lwówku Śl. (XIV XVI w.) 15. Kolejną instytucją przechowującą dokumenty joannickie lub joannitów dotyczące z okresu od XIV do XVI wieku jest Archiwum Państwowe we Wrocławiu 16. Nie stanowią one zwartego zespołu, lecz są rozproszone wśród innych zespołów zawierających dokumenty księstw, miast i klasz- 11 Zasób ŘM L omówiony został pobieżnie w: Überschar, Schlesisches in Johanniter Orden Archiv, Schlesisches Geschichtsblätter 1916, s ; a ostatnio w: R. Stelmach, Dokumenty śląskich komend joannitów w zasobie Centralnego Archiwum Państwowego w Pradze, Archeion 2000, t. CII, s K. Maleczyński, Kilka dokumentów z pierwszej połowy XIII wieku z archiwum joannitów w Orliku, Sobótka 1957, r. XII, s ; R. Stelmach, Zachowane dokumenty do dziejów komendy joannitów w Tyńcu nad Ślęzą, Sobótka 2001, r. LVI, nr 3, s ; Idem, Dokumenty do dziejów komendy joannitów w Lwówku Śląskim zachowane w Centralnym Archiwum w Pradze, Rocznik Jeleniogórski 2001, r. XXXIII, s ; Idem, Dokumenty do dziejów komendy joannitów w Dzierżoniowie..., s F.P. Smiter, Diplomatarium Ordinis s. Johannis Hierosolimitani Magni Prioratus Bohemiae, Moraviae, Silesiae, Poloniae, Austriae, Styriae, Carintiae, Carniolae, t. I IV (ŘM S, sign. 73, 73a, 74, 75); Regesta listin týkajcich se řadu ve velkopřevorstvi česko rakouském a polském (ŘM S, sign. 77, kart. 41). 14 ŘM S, sign. 2296, kart. 804, Silesiaca 2; opis źródła zob. M. Starnawska, Formularz epistolariusz joannitów strzegomskich z końca XV wieku [w:] Aetas media, aetas moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 2000, s ŘM S, sign. 2259, kart o dokumentach dotyczących instytucji kościelnych (w tym joannitów) w zaso O dokumentach dotyczących instytucji kościelnych (w tym joannitów) w zasobie Archiwum Państwowego we Wrocławiu [dalej: APWr.] zob. R. Stelmach, The Sources to the History of Spirituality in Monastic and Canonic Orders from the Archives of the State Record Office of Wrocław [w:] La vie quotidienne des moines et chanoines réguliers au Moyen Âge et Temps modernes, red. M. Derwich, t. 2, Wrocław 1995, s ; Idem, Materiały do dziejów Kościoła na Śląsku w Ar- 13

15 Joannici na Śląsku w średniowieczu torów 17. Duże znaczenie dla badań dziejów zakonu na Śląsku posiada również Kolekcja Rękopisów Oddziału I, gdzie przechowywany jest rękopis Kroniki Oleśnicy Małej 18, oraz kolekcja rękopisów S.B. Klosego zawierająca informacje o komandorii Bożego Ciała 19. Znacznie skromniejsza spuścizna joannicka zachowała się w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Tworzy ją zaledwie kilka dokumentów oraz informacje zawarte w rękopisach i XV wiecznych Księgach Inkorporacji 20. Trzecią wrocławską placówką przechowującą materiały dotyczące śląskich joannitów jest Dział Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej, w której zebrano znaczną część dawnej biblioteki komandorii Bożego Ciała we Wrocławiu 21. chiwum Państwowym we Wrocławiu i w archiwach terenowych, Sobótka 1998, r. XLVI, nr 3 4, s APWr. Rep. 132a Dzierżoniów, Akta miasta Dzierżoniowa ; Depozyt miasta Dzierżoniowa ; Akta miasta Kłodzka [w tym szpitala od 1414 r., kościoła od 1338 r.]; Rep. 132a Depozyt miasta Lwówka Śląskiego, Depozyt parafii we Lwówku Śląskim [dalej: Dep.par.Lw.]; Akta miasta Strzegomia; Rep. 132a Złotoryja, Depozyt miasta Złotoryi ; Akta miasta Wrocławia ; Dokumenty miasta Wrocławia [dalej: Dok.m.Wr.]; Dokumenty miasta Świdnicy; Rep. 3, Dokument księstwa brzesko legnicko wołwskiego; Rep. 21, Księstwo brzeskie; Rep. 66, Dokumenty św. Macieja we Wrocławiu; Rep. 91, Dokumenty klasztoru cystersów w Lubiążu; Rep. 123, Dokumenty klasztoru benedyktynek w Strzegomiu; pełny wykaz zespołów na końcu pracy. 18 C. Stehr, Chronik der ehemaligen Hochritterlichen Maltheser Ordens Commende jetzigen Hochgrafllichen York von Wartenbrg schen Majorats Herrschaft Klein Öls Ohlauer Kreises von (Kol.Rękop.Odd. I, nr 420) pracę tę wydano we Wrocławiu w 1845 r. pod tym samym tytułem. 19 Częściowo opublikowany w: S.B. Klose, Darstellungen der inneren Verhältnisse der Stadt Breslau vom Jahre 1458 bis zum Jahre 1526, hrsg. v. G.A. Stentzel, Breslau 1847; zbiór ten opracowała L. Harc, Samuel Beniamin Klose ( ). Studium historiograficzno źródłoznawcze (AUWr., nr 2389, Historia CLVII), Wrocław Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu [dalej: AAWr.], QQ.34, V.9, X.65, KK.10, F.17; II.b1 (Inkorporationsbuch des Bischofs Conrad von Breslau), II.b2 (Inkorporationsbuch des Bischöfe Petrus und Jodocus), II.b3 (Inkorporationsbuch des Bischofs Rudolph), II.b4 (Inkorporationsbuch des Bischofs Johannes Turzo); o zbiorach AAWr. zob. W. Urban, Katalog dokumentów Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu, cz. 1, Dokumenty oznaczone sygnaturami alfabetycznymi, Rzym 1980; Idem, Katalog Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu. Rękopisy, Archiwa, biblioteki i muzea kościelne, t. 10, Lublin 1965, s Die Handschriften der Staats Universitätbibliothek Breslau, Bd. I, Leipzig 1938; B. Kocowski, Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, cz. 1 2, Wrocław ; M. Starnawska, Die mittelalterliche Bibliothek der Johanniter in Breslau [w:] Die Spiritualität der Ritterorden im Mittelalter [OM, t. VII], hrsg. v. Z.H. Nowak, Toruń 1993, s

16 Wstęp Ponadto średniowieczne i wczesnonowożytne archiwalia dotyczące joannitów zawarte są w aktach miejskich Głubczyc i Brzegu znajdujących się w zbiorach Archiwum Państwowego w Opolu 22 oraz archiwach w Brnie i Opawie. Zemsky Archiv v Brne posiada obszerną kolekcję Silsiaca zawartą w tak zwanym Zbiorze Bočka, w którym znajdują się odpisy dokumentów oraz nieliczne oryginały pochodzące z XIII XVI wieku 23. W Opawie z kolei zachowały się pojedyncze dokumenty i akta komandorii śląskich oraz dyplomy wielkich przeorów Śląska z XV i XVI wieku 24. Bogaty materiał archiwalny uzupełniają edycje źródeł o zasięgu ogólnośląskim. Do najważniejszych należą edycje regestów i dokumentów Regesten zur schlesische Geschichte (doprowadzone do 1342 r.) w ramach Codex Diplomaticus Silesie, Kodeks dyplomatyczny Śląska, najbardziej aktualny Schlesisches Urkundenbuch, publikujący całe dokumenty, ale niestety na razie tylko do 1300 r. oraz Regesty Śląskie zawierające krótkie regesty dokumentów z lat Dołączyć do tego należy również edycje źródeł o lokalnym zasięgu, dotyczące dziejów poszczególnych regionów lub miast, na przykład Wrocławia, Kłodzka, Opawy czy Lwówka Śl. 26 Część dokumentów śląskich joannitów zamieszczona została w Kartulariuszu opracowanym przez J. Delaville Le Roulx monumentalnym dziele zbierającym większość dyplomów zakonu pochodzących z całej Europy z okresu do 1310 r. 27 Równie istotne są także opublikowane dokumenty i akta dotyczące bardziej szczegółowych kwestii z dziejów joannitów 22 Archiwum Państwowe w Opolu, Akta miasta Głubczyc, Akta miasta Brzegu. 23 Zemsky Archiv v Brne [dalej: ZABrno], G1, Sbirka Bočka. 24 Zemsky Archiv v Opave [dalej: ZAOpawa], Hejtm. Uřad [dalej: HU OK] oraz SSA. 25 Regesten zur schlesische Geschichte [dalej: RS] [w:] Codex Diplomaticus Silesiae [dalej: CDS], Bd. III XXX, Breslau ; Kodeks dyplomatyczny Śląska, wyd. K. Maleczyński, A. Skowrońska, t. 1 3, Wrocław ; Schlesisches Urkundenbuch [dalej: SUb], Bd. I VI, bearb. v. W. Irgang, H. Appelt, Wien Köln Graz ; Regesty Śląskie [dalej: RŚl.], t. I V, pod red. W. Korty, Wrocław Breslauer Urkundenbuch, bearb. v. G. Korn, Breslau 1870; Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz [dalej: GQ], hrsg. v. F. Volkmer, W. Hohaus, Bd. I VI, Glatz ; F. Volkmer, Dia älteste Glatzer Stadtbuch , Habelschwerdt 1889; A. Bach, Urkundlichekirchengeschichte der Graffschaft Glatz, Breslau 1841; F. Kopetzky, Regesten zur Geschichte des Herzogsthums Troppau ( ), Wien 1871; Napisy ve Slezsku, Opava 1898; H. Wesemann, Regesten zur Geschichte der Stadt Löwenberg in Schlesien, Jahresbericht über das Realgymnasium i E. zu Löwenberg in Schlesien, Tl. 1, nr 306, Löwenberg 1912, s [dalej Reg.Löw., I], Tl. 2, nr 308, Löwenberg 1913, s [dalej: Reg.Löw., II]. 27 J. Delaville Le Roulx, Cartulaire général de l Ordre des Hospitaliers de Saint-Jean de Jérusalem, t. 1 4, Paris [dalej: Cart.]. 15

17 Joannici na Śląsku w średniowieczu na Śląsku. Przykładem mogą być wydane i krytycznie omówione przez K. Maleczyńskiego dokumenty śląskich joannitów ze zbiorów czeskich, czy też fragment akt procesowych z XIV wieku 28. Ogromne znaczenie dla badań gospodarki i kultury materialnej joannitów w późnym średniowieczu posiadają opublikowane w części wizytacje śląskich domów tego zgromadzenia. Najstarsze zachowane i wydane akta pochodzą z 1536 r. 29 Zawierają one dokładną inwentaryzację komandorii, w tym ich folwarków, a także ich dochodów. Najwięcej informacji zawierają ustępy dotyczące domów w Kłodzku, Grobnikach, Opawie, Makowie, Koźlu, Solcu, Oleśnicy Małej, Strzegomiu, Brzegu i Łosiowie. Znacznie bardziej lakoniczne są części poświęcone Tyńcowi i Złotoryi (głównie spis przechowywanych dokumentów) i Dzierżoniowowi (tylko spis dochodów). Pominięto zupełnie dom we Lwówku Śl., zaznaczając jedynie, że dokumenty z tej komandorii przechowywane są w osobnej skrzyni w Złotoryi 30. W przypadku domu w Koźlu informacje z wizytacji uzupełnia sporządzony w tym samym czasie urbarz miasta Koźla z 1532 r. z dokładnym wyliczeniem czynszów i zabudowań będących w posiadaniu joannitów 31. Materiałem uzupełniającym naszą wiedzę o śląskich joannitach, a także znakomitym źródłem porównań są wizytacje komandorii zakonu w arcybiskupstwie praskim z 1373 r. 32 oraz nowożytne wizytacje placówek śląskich z 1588 i 1609, z uzupełnieniami z 1610 r K. Maleczyński, Kilka dokumentów..., passim; K. Jasiński, J. Tęgowski, Akta procesu joannitów śląskich w sprawie sześcioletniej dziesięciny papieskiej, Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Zeszyty Historyczne [dalej: ZHCz], z. 5, 1998, s Visitace maltézských velkostatků ve Slezsku roku 1536, wyd. J. Svátek, Opava 1956 [dalej: Visitace]. 30 Ibidem, s Das Urbar der Stadt Cosel von 1532, hrsg. v. T. Enden, Oberglogau Inquisitio Domorum Hospitalis S. Johannis Hierosolimitani per Pragensiem Archidioecesim facta anno 1373, vyd. V. Novotný, Historický Archiv České Akademie Cisaře Františka Josefa pro Vědy, Slovesnost a Uměni v Praze, č. 19, Praha 1900 [dalej: Inquisitio]; o zarządznej przez papieża Grzegorza XI wizytacji wszystkich europejskich komandorii zakonu zob. m.in. wstęp do: L Enquête pontificale de 1373 sur l Orde des Hospitaliers de Saint-Jean de Jérusalem, sous la réd. J. Glénisson, vol. I, L Enquête dans le Prieuré de France, éd. A. M. Legras, Paris 1987, s. 3 68, gdzie również spis dotychczasowych edycji wizytacji dla poszczególnych regionów. 33 Protokolle der General Visitation 1609/10 der schlesischen Malteser Ordens Kommenden mit Einarbeitung der Visitationen von 1536 und 1588, hrsg. v. H. Richter, Bd. I II, Ganderkesee 1977 [dalej: Protokolle] tu oprócz edycji tekstu z r. znajdują się obszerne wypisy z niepublikowanej wizytacji z 1588 r. 16

18 Wstęp Do tej pory nie powstała na temat śląskich joannitów osobna monografia 34. W latach 30. XX wieku podjęli się tego zadania A. Ritschny i F. Häussler, ale badania ich objęły tylko tereny Śląska czeskiego (a więc domy w Opawie i Grobnikach). Poza tym skupili się oni wyłącznie na kwestiach związanych z przedstawieniem fundacji placówek i węzłowych punktach ich dziejów, marginalnie poruszając problematykę uposażenia, obsady, otoczenia i kontaktów ze społeczeństwem 35. W polskiej literaturze przedwojennej problematyka joannicka nie doczekała się odpowiedniego, kompetentnego opracowania i jej badacze bazowali głównie na opracowaniach XIX wiecznych 36. W drugiej połowie ubiegłego wieku podstawową pozycją dotyczącą joannitów śląskich była praca K. Doli 37. Badacz ten na ograniczonym chronologiczne (do połowy XIV w.) publikowanym materiale źródłowym podjął próbę przedstawienia głównych aspektów funkcjonowania zakonu na Śląsku, między innymi początków i rozwoju w tym regionie, struktury terytorialnej, składu konwentów, kontaktów ze społeczeństwem, gospodarki i działalności. Kolejne publikacje, omawiające dzieje zakonu w całej Polsce, a także i na Śląsku, posiadają charakter popularnonaukowy, ale i tak przez długi czas były jedynymi polskimi pracami omawiającymi problematykę zakonów rycerskich w Polsce O potrzebie powstania takiej pracy pisał już J. Kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich [w:] Kościół w Polsce, pod red. Idem, t. I, Kraków 1966, s A. Ritschny, F.J. Häussler, Geschichte der Malteser Ritter Ordens Kommende St. Johann in Schlesien, Troppau A. Krzyżanowski, Zarys dziejów zakonu maltańskiego w Polsce [w:] Album Warszawski, pod red. K.W. Wójcickiego, Warszawa 1845, s ; A. Małecki, Klasztory i zakony w Polsce [w:] Idem, Z dziejów i literatury, Lwów Petersburg 1896, s ; S. Karwowski, Komandorya i kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu, Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1911, r. 36, s K. Dola, Zakon joannitów na Śląsku do połowy XIV wieku, Studia Teologiczne Śląska Opolskiego 1973, t. III, s P. Czerwiński, Zakon Maltański i jego stosunki z Polską na przestrzeni wieków, Londyn 1962; B. Szcześniak, The Knights Hospitallers in Poland and Lithuania, Hague 1969; E. Potkowski, Rycerze w habitach, Warszawa 1978; Idem, Zakony rycerskie, Warszawa 1995; J. Sozański, Tajemnice Zakonu Maltańskiego, Warszawa 1993; T.W. Lange, Szpitalnicy, Joannici, Kawalerowie maltańscy, Poznań 1994; W. Hładkiewicz, Kawalerowie maltańscy: Polacy w dziejach Zakonu, Zielona Góra

19 Joannici na Śląsku w średniowieczu Drugą, po K. Doli, próbę przedstawienia syntezy dziejów joannitów na Śląsku podjął w latach 90. K. Borchardt w krótkim artykule obejmującym okres od XII do XVIII wieku 39. Przełomu w naszej wiedzy o zakonach związanych z ruchem krucjatowym w Polsce dokonały dopiero badania M. Starnawskiej zebrane w obszernej syntezie dziejów zakonów krzyżowych (w tym i joannitów) na ziemiach polskich w średniowieczu 40. Badaczka przeanalizowała proces fundacyjny klasztorów joannickich w Małopolsce, na Pomorzu, Kujawach i na Śląsku, omówiła działalność zakonników na polu propagowania idei krucjatowych, a także działalności lokalnej duszpasterstwa i szpitalnictwa, dochodząc do wielu trafnych wniosków. Mniej miejsca poświęciła natomiast strukturze konwentów, uposażeniu i gospodarce joannitów. Pokłosiem badań M. Starnawskiej nad zakonami krzyżowymi była krótka synteza dziejów joannitów w Polsce w okresie średniowiecza zawarta w pracy zbiorowej na temat dziejów tego zakonu w Polsce od XII wieku do czasów współczesnych 41. Osobnych, szczegółowych studiów doczekały się niektóre aspekty funkcjonowania joannitów na Śląsku. Problematyka początków zakonu w tym regionie omówiona została w artykule K. Gancarczyk, w którym autorka rozwinęła ciekawą, ale niepodpartą wystarczająco źródłami hipotezę o małopolskiej proweniencji joannitów ze Strzegomia 42. Jest to pierwsze, po sugestii T. Silnickiego, wystąpienie przeciw kłodzkiej, a co za tym idzie, czeskiej genezie domów śląskich 43. Inne opracowania dotyczą już 39 K. Borchardt, Die Johanniter in Schlesien. Von Anfängen im 12. bis zum 18. Jahrhundert, Jachrbuch der schlesischen Friedrichs Wilhelm Universität zu Breslau 1997/1998, Bd. XXXVII XXXVIII, s M. Starnawska, Między Jerozolimą..., passim; wcześniejsze artykuły badaczki wymienione zostały w bibliografii na końcu niniejszej pracy. 41 Eadem, Zarys dziejów joannitów na ziemiach polskich w średniowieczu [w:] Zakon Maltański w Polsce, pod red. S.K. Kuczyńskiego, Warszawa 2000, s K. Gancarczyk, W kwestii początków joannitów na Śląsku, Sobótka 1985, t. XL, nr 2, s ; ta sama badaczka wypowiedziała się również na temat powstania komandorii Bożego Ciała: K. Gancarczyk, Fundacja komendy joannickiej Bożego Ciała we Wrocławiu, AUWr. 1989, nr 1112, Historia LXXVI, s ; już po oddaniu tej książki do druku ukazał się zawierający wiele trafnych spostrzeżeń artykuł o początkach joannitów na Śląsku: A. Tarnas Tomczyk, Fundacje joannickie na Śląsku w średniowieczu. Z badań nad początkami śląskich klasztorów [w:] Człowiek, obraz, tekst. Studia z historii średniowiecznej i nowożytnej, pod red. M.L. Wójcika, Dzierżoniów 2005, s T. Silnicki, Dzieje i ustrój kościoła katolickiego na Śląsku do końca XIV wieku, 18 Warszawa 1953.

20 Wstęp poszczególnych komandorii i mają charakter monograficzny, bez ukazania szerszego tła opisywanych zjawisk. Czeska komturia w Kłodzku doczekała się monografii pióra F. Sauermanna i choć z niektórymi tezami można dziś już polemizować, to i tak nie ujmuje to wartości tej opartej na bogatym materiale źródłowym pracy 44. Dzieje joannitów kłodzkich były wielokrotnie poruszane w pracach dotyczących historii miasta i regionu, czego przykładem mogą być popularne opracowania T. Broniewskiego, R. Gładkiewicza (redakcja) i wydawnictwa związane z działalnością Muzeum Ziemi Kłodzkiej 45. Ostatnio pojawił się również ważny głos w kwestii początków komandorii w Kłodzku, który nakazał zweryfikować niektóre sądy o początkach joannitów na sąsiednim Śląsku 46. Placówka joannitów w Grobnikach doczekała się skromnego opracowania autorstwa A. Moncha 47 i niewiele nowego wnoszącego fragmentu o dziejach komandorii zawartego w historii księstwa opawskiego autorstwa H. Biermanna 48. Tenże autor zajął się ponadto niektórymi aspektami z dziejów komandorii w Głubczycach, ale znacznie szerzej zrobił to F. Minsberg w swojej historii miasta Głubczyc 49. Podobnie na marginesie dziejów Koźla pióra A. Weltzela omówiona została placówka zakonu w Koźlu 50. Tak jak w wyżej wymienionych pracach, źródła dotyczące joannitów wykorzystane zostały głównie w kontekście historii i rozwoju miasta, co odbiło się negatywnie na przedstawieniu dziejów samej komandorii. Niewiele do naszej wiedzy 44 F. Sauermann, Geschichte der Malteserkommende Glatz ( ), Glatz 1909 [dalej: Sauermann, I]; Idem, Geschichte der Malteserkommende Glatz von der Hussitenzeit bis zum Verkauf an die Geselschaft Jesu ( ) [w:] Festschrift zu Dr. Franz Volmers 75 Geburtstag, hrsg. v. F. Albert, Habelschwerdt 1921, s [dalej: Sauermann, II]. 45 T. Broniewski, Kłodzko, Wrocław 1970; Kłodzko: dzieje miasta, pod red. R. Gładkiewicza, Kłodzko 1998; Panoramy Kłodzka, Kłodzko 1985; 600 lat aptekarstwa kłodzkiego Kłodzko 1993; Ziemia kłodzka w dawnej kartografii, Kłodzko A. Tarnas Tomczyk, Początki komandorii joannitów w Kłodzku [w:] Memorie amici et magistri. Studia historyczne poświęcone pamięci Prof. Wacława Korty ( ), pod red. M. Derwicha, W. Mrozowicz, R. Żerelika, Wrocław 2001, s A. Monch, Die socialen Verhältnisse der Malteserkommende Gröbnik zu Anfang ds. 19. Jahrhunderts, Programm des Gymnasiums in Leobschütz, Leobschütz H. Biermann, Geschichte der Herzogsthümer Troppau und Jägendorf, Teschen F. Minsberg, Geschichte der Stadt Leobschütz, Neisse 1828; o historii miasta również: F. Troska, Geschichte der Stadt Leobschütz, Leobschütz A. Weltzel, Geschichte der Stadt, Herrschaft und ehemaligen Festung Kosel, Kosel

21 Joannici na Śląsku w średniowieczu o joannitach z Koźla wniosły również badania K. Jońcy, zajmującego się gospodarczymi i społecznymi aspektami dziejów Koźla 51. Ostatnio ukazała się nowa monografia miasta, w ramach której na temat średniowiecznych i nowożytnych dziejów miasta i komandorii (szczególnie parafii, szkoły i szpitala), w oparciu o źródła archiwalne i najnowszą literaturę, wypowiedzieli się J. Rajman i W. Kaczorowski 52. Osobnych opracowań monograficznych doczekały się komandorie w Strzegomiu, Oleśnicy Małej, Tyńcu, Solcu, Wrocławiu i Łosiowie. Najwcześniej, w połowie XIX wieku, powstała monografia komandorii w Strzegomiu autorstwa A. Schadego, która straciła już na aktualności, ale zawiera jednak wiele informacji źródłowych, dziś już w większości nieosiągalnych 53. W tym samym czasie wydano drukiem Kronikę Oleśnicy Małej autorstwa C. Stehra obejmującą dzieje tego domu pod zarządem templariuszy i joannitów 54. Praca ta, opatrzona krótkim wstępem z zarysem historii komandorii, jest cenna głównie z powodu zamieszczenia w niej zbioru regestów dotyczących dziejów tego domu. Uzupełnieniem publikacji C. Stehra jest praca P. Neugebauera z 1924 r. zawierająca wiele niepublikowanych dotąd wypisów głównie z akt późnośredniowiecznych i nowożytnych 55. Na początku XX wieku A. Lerche dokonał analizy uposażenia komandorii w Tyńcu w XII i XIII wieku i rozwoju placówki w Solcu 56. Najwięcej opracowań poświęcono wrocławskiemu domowi pod wezwaniem Bożego Ciała. Już na początku XIX wieku krótko opisał go K.A. Menzel, później bardziej pogłębione monografie wyszły spod pióra H. Luchsa, A. Knoblicha i B. Wendta (czasy habsburskie) 57. Na początku 51 K. Jońca, Zarys dziejów społecznych i gospodarczych Koźla i okolicy do 1939 roku [w:] Ziemia Kozielska, pod red. S. Popiołka, Koźle 1963, s J. Rajman, Dzieje Koźla na tle okolicznych osad w okresie średniowiecza [w:] Kędzierzyn-Koźle. Monografia miasta, pod red. E. Nycza, S. Senfta, Opole 2001, s ; W. Kaczorowski, Koźle pod panowaniem habsburskim [w:] Ibidem, s A. Schade, Geschichte der ritterlichen Johanniterkirche und Comturei von St. Peter und Paul in Striegau und ihrer vier Nebenkirche daselbst, Breslau Chronik Kl. Oels, passim. 55 P. Neugebauer, Spaziergänge in und um Klein-Oels, Ohlau A. Lerche, Die territoriale Entwicklung der schlesischen Johanniter-Kommenden Gross-Tinz, Beilau, Lossen und Alt Zülz bis z. J. 1333, Breslau 1912; Idem, Zur Geschichte der Johanniter-Kommende Alt-Zültz, Oberschlesische Heimat 1913, t. 9, s K.A. Menzel, Topographische Chronik von Breslau, t. 6 9, Breslau ; H. Luchs, Der Johanniter-Convent und des Leichnamshospital in Breslau, Zeit- 20

22 Wstęp XX wieku zajęli się nim, od strony zarówno historycznej, jak i artystycznej, L. Burgemeister i G. Grundmann, zaś H. Hoffmann opisał go w jednym ze swoich przewodników 58. Po wojnie przedmiotem zainteresowania badaczy stał się głównie szpital Bożego Ciała św. Trójcy i kościół 59. Ostatnią monografią śląskiej komandorii joannitów była wydana w 1968 r. praca H. Richtera o placówce w Łosiowie 60. Historia joannitów w Dzierżoniowie w fragmentaryczny sposób ujęta została w dotychczasowych opracowaniach dziejów miasta autorstwa W. Schwedowitza, A. Krzywańskiej, M. Cetwińskiego i w najnowszej monografii pod redakcją S. Dąbrowskiego 61. Dziejom Złotoryi, a zarazem sprawującym patronat nad miejscową farą joannitom także poświęcono kilka prac, które jednak nie dają odpowiedzi na pytanie o rolę, jaką odegrał zakon w historii miasta 62. Kolejna placówka, w Brzegu, również nie schrift des Vereins für Geschichte Schlesiens [dalej: ZVGS] 1862, Bd. IV, s ; A. Knoblich, Kurze Geschichte und Beschreibung der zerstörten St. Nicolaikirche von Breslau, nebst ihrer Filiale St. Michaelis in Gross Mochbern und der mit ihnen vereinten St. Corporis-Christi-Kirche in Breslau, Breslau 1862; B. Wendt, Die Verpfändung der Johanniterkommende Corpus Christi, ZVGS 1901, Bd. XXXV, s L. Burgemeister, G. Grundmann, Die Johanniter-Kommende die Corporis Christkirche [w:] Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Bd. I, Tl. 3, Breslau 1934; H. Hoffmann, Corpus Christikirche in Breslau, Breslau M. Słoń, Szpitale średniowiecznego Wrocławia, Warszawa 2000, s. 148 i n.; S.J. Stulin, Studia historyczno-architektoniczne kościoła Bożego Ciała i św. Elżbiety we Wrocławiu, mps w Bibliotece Instytutu Historii Architektury Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1987; J. Rozpędowski, Rozwój przestrzenny joannickiego kościoła p.w. Bożego Ciała we Wrocławiu, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, nr 22, Studia i Materiały 1989, nr 11, s ; Atlas Architektury Wrocławia, t. I, Budowle sakralne. Świeckie budowle publiczne, pod red. J. Harasimowicza, Wrocław 1997; E. Łużyniecka, Gotyckie świątynie Wrocławia, Wrocław H. Richter, Geschichte der Kommende Lossen und des Dorfes Lossen, Kr. Brieg, Ganderkesee W. Schwedowitz, Chronik der katholischen Gemeinde Reichenbach in Schlesien, Reichenbach b.r.w.; A. Krzywańska, Dzierżoniów, Wrocław 1984; M. Cetwiński, Reichenbach Dzierżoniów. Pradzieje i średniowiecze śląskiego miasta, ZHCz 1996, nr 3, s ; Dzierżoniów: zarys monografii miasta, pod red. S. Dąbrowskiego, Wrocław Dzierżoniów K.W. Peschel, Die Geschichte der Stadt Goldberg, Bd. 1, Jauer 1821; B. Steinborn, S. Kozak, Złotoryja, Chojnów, Świerzawa. Zabytki sztuki regionu, Wrocław 1971; R. Gorzkowski, Najdawniejsze dzieje Złotoryi, Złotoryja 1986; Idem, Kościół Narodzenia Najświętszej Panny Marii w Złotoryi, Złotoryja 1999; Dzieje Złotoryi, pod red. R. Gładkiewicza, Wrocław

23 Joannici na Śląsku w średniowieczu doczekała się osobnej monografii, a informacje o niej zawarte są jedynie w syntezach dziejów miasta 63. Dla badań nad dziejami domu we Lwówku Śl. najważniejsza jest praca B. Sutoriusa, uboga we wnioski, ale będąca nieocenionym źródłem wypisów z ksiąg miejskich i niezachowanych do dziś dokumentów 64. Aż do publikacji M. Starnawskiej osobnego omówienia nie doczekały się także poszczególne aspekty działalności zakonu na Śląsku 65. Informacje o joannitach pojawiły się głównie na marginesie badań średniowiecznego szpitalnictwa i szkolnictwa na Śląsku. Średniowieczną medycyną śląską zajmowali się między innymi A. Henschel, L. Matusik, Z. Szpilczyński i S. Mróz 66. Szkolnictwem z kolei zainteresowali się między innymi W. Schulte, A. Burda, K. Dola, J. Burchard, E. Brzoska, K. Bobowski 67, 63 A. Schaube, Urkundliche Geschichte der Gründung und ersten Entwicklung der deutschen Stadt Brieg, Breslau 1934; W. Dziewulski, Brzeg od lokacji na prawie zachodnim do wygaśnięcia dynastii Piastów [w:] Brzeg, dzieje, gospodarka, kultura, pod red. Idem, Opole 1975; M. Zlat, Brzeg, Wrocław B.G. Sutorius, Die Geschichte von Löwenberg aus Urkunden und Handschriften gesammelt, T. 1, Bunzlau 1784 [dalej: Sutorius, I], T. 2, Bunzlau 1787 [dalej: Sutorius, II]. 65 M. Starnawska, Między Jerozolimą..., passim oraz kolejne prace w bibliografii. 66 A. Henschel, Schlesiens wissenschaflische Zustände im vierten Jahrhundert, Breslau 1850; Idem, Jastrologiae Silesiae specimem primum exhibens brevissam medicorum silesiorum saeculi XIII ad XIV notitranierii catalogus medicorum Silesiae recentrum corumque adiectus et prodromus, Breslau 1837; Idem, Catalogus Codicium mdii aevi medicorum qui manuscriptum bibliothecis Wratislaviensibus asservantur, Breslau 1857; L. Matusik, Z dziejów rozwoju nauk ścisłych na Śląsku, Wrocław 1950; Z. Szpilczyński, Lekarze śląscy w XVI wieku, Sprawozdanie PAN za rok 1952; S. Mróz, Lekarze kłodzcy w XIV i XV wieku, AUWr, 196, Historia, XIX, Wrocław 1970, s ; H. Deskuj-Ostromęcka, Geneza pierwszych szpitali przytułków we Wrocławiu, Archiwum Historii Medycyny 1977, t. 40, s W. Schulte, Zur Geschichte des mittelalterlichen Schulwesens in Breslau, ZVGS 1902, Bd. XXXVI, s. 2 90; A. Burda, Untersuchen zur mittelalterlichen Schulgeschichte im Bistum Breslau, Breslau 1916; K. Dola, Szpitale średniowieczne Śląska, Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego 1968, nr 1, s ; 1970, nr 2, s ; J. Burchard, Szkolnictwo na Śląsku w okresie Polski dzielnicowej (do r. 1327), Rozprawy z Dziejów Oświaty 1985, t. 28, s. 3 48; E. Brzoska, Wissenschaft und Bildung in Schlesien bis zum Reformation [w:] Beiträge zur schlesischen Kirchengeschichte, pod red. B. Stasiewskiego, Köln Wien 1969, s ; K. Bobowski, Die Geschichte des Schulwesens vom Elementaren und Höheren Grad in Breslau bis 1914 (Abriss), Wrocław 1992; Idem, Wrocławskie szkoły elementarne i średnie od średniowiecza do końca XVIII wieku [w:] Wrocławskie szkoły. Historia i architektura, pod red. M. Zwierz, Wrocław 2004, s

24 Wstęp bibliotekami natomiast A. Świerk 68. Również sztuka z kręgu joannitów została tylko w części opracowana. Do tej pory historycy sztuki zajmowali się głównie architekturą świątyń zakonnych, pozostawiając na uboczu inne przejawy artystycznej działalności wywodzącej się z kręgu joannitów, szczególnie dzieł z zakresu złotnictwa, malarstwa i rzeźby (z wyjątkiem portali strzegomskich) zarówno ołtarzowej, jak i architektonicznej 69. Przy pisaniu tej pracy korzystałem z wielu cennych rad, wskazówek i opieki naukowej mojego Promotora, prof. Marka Derwicha, któremu w tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować. Wdzięczny jestem również recenzentom: prof. Mateuszowi Golińskiemu i prof. Tomaszowi Jurkowi za krytyczne i inspirujące uwagi, które w znacznym stopniu wpłynęły na kształt pracy. Rodzinie dziękuję za wsparcie, ogrom wyrozumiałości i cierpliwości. Robert Heś 68 A. Świerk, Z problematyki badań nad dziejami śląskich bibliotek klasztornych, Sobótka 1963, t. 18, s ; Idem, Śląskie biblioteki do początku XVI wieku [w:] Studia z dziejów kultury i ideologii, pod red. R. Hecka, W. Korty, Wrocław 1968, s F. Monse, Die Stadtpfarrkirche zu Glatz, Glatz 1925; [b.i.] Neumann, Stilkritische Untersuchen der Baugeschichte d. kath. Pfarrkirche in Glatz, Glatz 1927; Z. Rawska-Kwaśnikowa, Trzy kościoły joannickie na Dolnym Śląsku, Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego 1954, t. 9, s ; Idem, Próba datowania budowy joannickiego kościoła w Strzegomiu, Biuletyn Historii Sztuki 1971, t. 33, s ; A. Karłowska-Kamzowa, Dzieje sztuki w Brzegu [w:] Brzeg..., s ; H. Golasz, Joannicki kościół w Tyńcu nad Ślęzą [w:] Z badań architektury Śląska. Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, pod red. J. Rozpędowskiego, nr 2, Studia i Materiały, nr 1, Wrocław 1972, s. 3 35; S.J. Stulin, Kościół joannicki w Strzegomiu i jego znaczenie dla architektury gotyckiej Śląska [w:] Z dziejów sztuki śląskiej, pod red. Z. Świechowskiego, Warszawa 1978, s ; o rzeźbie drewnianej w kontekście cało kształtu sztuki śląskiej: A. Ziomencka, Śląska rzeźba gotycka. Katalog zbiorów, Muzeum Śląskie, cz. 1, Rzeźba drewniana, Wrocław 1968; Eadem, Śląskie retabula szafowe w drugiej połowie XV i na początku XVI wieku, Roczniki Sztuki Śląskiej 1976, r. X, s ; o śląskich nagrobkach joannickich na marginesie badań nad śląską sztuką sepulkralną średniowieczną i nowożytną: T. Chrzanowski, Płyty nagrobne z postaciami w XVI-XVIII wieku na Śląsku Opolskim, Roczniki Sztuki Śląskiej 1970, r. VII, s ; B. Czechowicz, A. Dobrzyniecki, Nagrobek rycerza-joannity w Strzegomiu, Karkonosz 1993, z. 2 (9), s ; B. Czechowicz, Nagrobki gotyckie na Śląsku (AUWr., nr 2583), Wrocław

25

26 Dzieje i organizacja joannitów na Bliskim Wschodzie w XII XVI w. Rozdział I DZIEJE I ORGANIZACJA JOANNITÓW NA BLISKIM WSCHODZIE W XII XVI Wieku Początki szpitala św. Jana w Jerozolimie Na początku VII wieku powstał w Jerozolimie łaciński dom noclegowy, założony przez papieża Grzegorza Wielkiego, który służyć miał za schronienie coraz większej liczbie pątników przybywających do Ziemi Świętej. W czasie prześladowań chrześcijan za rządów Al-Hakima placówka ta została zlikwidowana, ale tradycje jej przejęli założyciele późniejszego szpitala św. Jana 1. Początki placówki wiążą się z założonym w Jerozolimie w połowie XI stulecia benedyktyńskim opactwem Matki Boskiej Łacińskiej, którego fundatorami byli kupcy z Amalfii. Powstanie opactwa było efektem nie tylko manifestacji religijności i obecności łacińskiego obrządku w świętym mieście kilku religii, ale również jako fundacja kupiecka mogła spełniać funkcje utylitarne, służące handlowym interesom przybywającym do Jerozolimy amalfijczyków 2. Wobec napływu coraz większej liczby zachodnich pielgrzymów nieuniknione stało się przyjęcie przez dom noclegowy zadań typowych dla hospicjum. Już w początkowym okresie funkcjonowania benedyktyńskiego ośrodka podjęto kroki zmierzające do zinstytucjonalizowania jego szpitalnej działalności, czego podjął się przed 1071 r. kupiec amalfijski Mauro di Pantaleone. Nie wiadomo, czy zamierzenia te zostały zrealizowane, ale na 1 E. Bradford, op. cit., s. 6 8; Y. Karmon, Die Johanniter und Malteser. Ritter und Samarier. Die Wandlungen des Ordens vom Heilige Johannes, München 1987, s ; H.J.A. Sire, op. cit., s W. Porter, A Hisory of the Knights of Malta or the Order of the Hospital St. John of Jerusalem, t. 1, London 1858, s

27 Joannici na Śląsku w średniowieczu pewno już przed 1080 r. w obrębie opactwa Matki Boskiej Łacińskiej istniał przytułek dla ubogich i pielgrzymów pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela 3. Wersję o innym patrocinium przytacza kronikarz Wilhelm z Tyru, według którego patronem hospicjum był św. Jan Jałmużnik. Źródłem tej opinii jest fakt odrestaurowania w VI wieku świątyni pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela właśnie przez Jana Jałmużnika. Stąd późniejsza tradycja przypisywała niekiedy patronat nad szpitalem temu patriarsze 4. Obsługę przytułku stanowili najprawdopodobniej nienoszący habitów i nieskładający ślubów świeccy bracia zobowiązani tylko do służby ubogim 5. Tworzyli oni odrębną wspólnotę podległą benedyktynom, ale kierującą się Regułą św. Augustyna 6. Choć nie wiadomo, kto był faktycznym założycielem przytułku, to znamy jego pierwszego zwierzchnika. W bulli Paschalisa II z 1113 r. wymieniony został jako institutor brat Gerard 7, o którym Wilhelm z Tyru pisał, że przed I krucjatą służył w szpitalu od dłuższego czasu 8. Nieznane jest pochodzenie Gerarda. Ścierają się tu dwie tradycje francuska (prowansalska) i włoska 9. Biorąc pod uwagę włoską genezę hospicjum, przychylić należy się do tej drugiej, wiążącej postać pierwszego zwierzchnika ze środowiskiem kupieckim Amalfii 10. Przełomowym momentem dziejów szpitala św. Jana była I krucjata i zdobycie przez krzyżowców Jerozolimy w 1099 r. Znajomość realiów Lewantu oraz zdolności organizacyjne Gerarda spowodowały wzrost popularności wspólnoty wśród nowych władców świętego miasta. Zainteresowanie to zaowocowało pierwszymi nadaniami dla szpitalników oraz otwarciem pierwszych filii europejskich, które organizować miały transport i opiekę nad pielgrzymami 11. Było to o tyle istotne, że wykrwawieni 3 H.J.A. Sire, op. cit., s Ibidem, s. 18; T.J. Lange, Szpitalnicy..., s R. Hiestand, Die Anfänge der Johanniter..., s K. Falkenstein, Geschichte der Johanniter-Orden, Magdeburg 1866, s. 28; H.J.A. Sire, op. cit., s Papsturkunden für Templer und Johanniter, hrsg. v. R. Hiestand, Göttingen 1972, s. 196, nr 1. 8 H.J.A. Sire, op. cit., s. 447, przyp K. Falkemstein, Geschichte der drei wichtigsten Ritterorden des Mittelalters: Templer, Johanniter und Marianer, Tl. ii, II, dresden Dresden 1832, s : opowiada się za pro prowansalskim pochodzeniem Gerarda cytując wcześniejsze opracowania. 10 E. Bradford, op. cit., s. 22; T.W. Lange, Szpitalnicy..., s. 16; H.J.A. Sire, op. cit., s H.J.A. Sire, op. cit., s