Redaktorzy serii: Michał T. Gronowski OSB. Szymon Hiżycki OSB

Transkrypt

1 70

2 70 Redaktorzy serii: Michał T. Gronowski OSB Szymon Hiżycki OSB 43 Rada naukowa: Marek Derwich Dariusz Kasprzak OFMCap. Przemysław Nehring Krzysztof Ożóg ks. Marek Starowieyski Ewa Wipszycka Rafał Zarzeczny SJ

3 JAN KASJAN ROZMOWY Z OJCAMI tom 2 ROZMOWY XI XVII Przekład i opracowanie: ks. Arkadiusz Nocoń Wstępy: Mark Sheridan OSB

4 Redakcja tomu: Szymon Hiżycki OSB Projekt okładki i stron tytułowych: Andrzej Ciepłucha Opracowanie typograficzne: Jan Nieć Korekta: Anna Nowak Imprimi potest: Opactwo Benedyktynów Ldz. 48/2015, Tyniec, dnia Szymon Hiżycki OSB, opat tyniecki Wydanie I: 2015 ISBN ISSN Copyright by TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów 2015 ul. Benedyktyńska Kraków tel.: +48 (12) tel./fax: +48 (12) zamowienia@tyniec.com.pl Druk i oprawa: TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów druk@tyniec.com.pl

5 SPIS TREŚCI WYKAZ SKRÓTÓW CZYTANIE KASJANA (Szymon Hiżycki OSB) JAN KASJAN I FORMOWANIE SIĘ AUTORYTARNEJ TRADYCJI (Mark Sheridan OSB) HIOB I PAWEŁ FILOZOFIA I EGZEGEZA W VI ROZMOWIE KASJANA (Mark Sheridan OSB) Stoicka zasada uznająca, że jedynym prawdziwym dobrem jest dobro moralne Postać Pawła jako argument przeciw apatheia Hiob Rozmowa VI Droga królewska Oburęczny człowiek Pieczęć twarda jak diament Niezmienność Boga i zmienność człowieka JAN KASJAN ROZMOWY Z OJCAMI CZĘŚĆ II (XI XVII) PRZEDMOWA DO CZęśCI II (ROZMOWY XI XVII) ROZMOWA XI, Z ABBA CHEREMONEM: O DOSKONAŁOŚCI Opis miasta Tennesus Biskup Archebiusz Opis pustyni gdzie mieszkali Cheremon, Nesteros i Józef

6 6 Spis treści 4. Abba Cheremon wymawia się od udzielenia nauki Nasza odpowiedź Trzy sposoby przezwyciężania wad Jak dojść i wytrwać na najwyższym stopniu miłości Doskonałość tych, którzy wystrzegają się grzechów z miłości Miłość przemienia sługi w synów i wyciska w ich sercach obraz i podobieństwo Boże Modlitwa za nieprzyjaciół szczytem miłości. Jak rozpoznać czy dusza jest już oczyszczona? Dlaczego bojaźń i nadzieja są niedoskonałe? Różne stopnie doskonałości Bojaźń, która rodzi się z wielkiej miłości Czy można osiągnąć doskonałą czystość? Odłożenie wykładu ROZMOWA XII, Z ABBA CHEREMONEM: O CZYSTOŚCI Słowa Abba Cheremona o czystości Ciało grzechu i jego członki Uśmiercanie rozpusty i nieczystości Dla uzyskania doskonałej czystości, nie wystarcza ludzki wysiłek Pożyteczność pokus wynikających z żądz naszego ciała Cierpliwość gasi ogień nieczystości Różne stopnie czystości Tylko wypróbowani w czystości powinni wypowiadać się na jej temat Czy w czasie snu można uniknąć poruszeń ciała? Poruszenia ciała podczas snu nie przeszkadzają czystości Istotna różnica między powściągliwością a czystością Cuda Pana w jego świętych Słodycz czystości znają jedynie ci, którzy sami jej doświadczyli Jak się umartwiać i przez ile czasu aby osiągnąć czystość? Po jakim czasie można się przekonać, że czystość jest możliwa Jak zachować doskonałą czystość

7 Spis treści 7 ROZMOWA XIII, Z ABBA CHEREMONEM: O OPIECE BOŻEJ Wstęp Dlaczego cnoty nie można przypisać temu, kto się o nią stara? Bez pomocy Bożej nie można osiągnąć nie tylko doskonałej czystości, ale w ogóle żadnego dobra W jaki sposób poganie, bez łaski Bożej, osiągnęli czystość? Pozorna czystość filozofów Bez łaski Bożej nie można podjąć żadnego gorliwego wysiłku Podstawowy zamysł Boga i Jego nieustanna opieka Łaska Boża a wolność woli Znaczenie łaski Bożej i naszej dobrej woli Słabość wolnej woli Łaska Boża uprzedza dobrą wolę, czy jest jej następstwem? Dobrej woli nie należy przypisywać ani zawsze łasce ani zawsze człowiekowi Ludzkie wysiłki nie mogą zastąpić łaski Bożej Siłę wolnej woli Bóg poznaje po próbach jakim poddaje człowieka Łaska Boża powołuje na różne sposoby Łaska Boża pokonuje ograniczoność ludzkiej wiary Niezbadane drogi Opatrzności Bożej Ojcowie uczą, że sama wola nie wystarcza do zbawienia ROZMOWA XIV, Z ABBA NESTEROSEM: O WIEDZY DUCHOWEJ Abba Nesteros o wiedzy ludzi religijnych Jak dojść do wiedzy o sprawach Bożych Jak osiągnąć doskonałość w wiedzy praktycznej Wiedza praktyczna dotyczy różnych powołań i zajęć Wytrwałość w obranym powołaniu Zmienność słabych Nie wszyscy mają się ubiegać o wszystko Wiedza duchowa Wiedza praktyczna wstępem do wiedzy duchowej Jak osiągnąć prawdziwą wiedzę

8 8 Spis treści 11. Wielorakie znaczenie Pisma Świętego Jak zapomnieć o świeckiej literaturze? W jaki sposób oczyścić pamięć z próżnych naleciałości Dusza nieczysta nie może posiąść ani przekazać wiedzy duchowej Dlaczego wielu nieczystych zdołało posiąść wiedzę duchową? Źli nie posiadają prawdziwej wiedzy Przed kim odsłaniać tajemnice prawdziwej wiedzy Kiedy wiedza duchowa nie przynosi owocu? Łaska Boża przemawia czasem przez niegodnych ROZMOWA XV, Z ABBA NESTEROSEM: O BOŻYCH CHARYZMATACH Nauka abba Nesterosa o trzech przyczynach charyzmatów Z jakiego powodu należy podziwiać świętych? Abba Makary wskrzesza umarłego Abba Abraham uzdrawia piersi karmiącej kobiety Abba Abraham uzdrawia chromego O wartości człowieka nie świadczą czynione przez niego cuda Pokora jedynym kryterium oceny charyzmatyków Bardziej godne podziwu jest wykorzenienie własnych wad, niż wypędzanie złych duchów z innych Prawe życie ważniejsze niż czynienie cudów Sprawdzian doskonałej czystości ROZMOWA XVI, Z ABBA JÓZEFEM: O PRZYJAŹNI Pierwsze pytanie abba Józefa Nauka starca o przyjaźniach nietrwałych Jak powstaje trwała przyjaźń? Czy wolno uczynić coś dobrego, gdy brat się temu sprzeciwia? Trwała przyjaźń może istnieć tylko między doskonałymi Jak zachować trwałą przyjaźń? Nic cenniejszego nad miłość i nic gorszego nad zagniewanie Przyczyny nieporozumień pomiędzy ludźmi duchowymi

9 Spis treści 9 9. Także duchowe przyczyny niezgody powinny być usunięte Najlepszy sposób dojścia do prawdy Kto polega na własnym zdaniu na pewno zostanie zwiedziony przez diabła Dlaczego w rozmowach na tematy duchowne nie należy gardzić zdaniem maluczkich? Miłość jest nie tylko przymiotem boskim, ale też Bogiem Stopnie miłości Obłuda potęguje wzburzenie Pan odrzuca dar naszej modlitwy, jeśli brat żywi względem nas urazę Nieprawda, że więcej cierpliwości trzeba okazywać świeckim aniżeli braciom Udawana cierpliwość i milczenie powiększają tylko zagniewanie brata Jak oceniać tych, którzy ze złości poszczą? Obłudna cierpliwość, a nadstawianie drugiego policzka Czy będąc posłusznym przykazaniu Chrystusa można być daleko od doskonałości ewangelicznej? Chrystus patrzy nie tylko na czyny, ale i na zamiary Zdrowy i mocny jest ten, kto potrafi poddać się woli drugiego Słabi łatwo obrażają innych, ale sami trudno znoszą obrazę Czy można nazwać mocnym tego, kto stracił cierpliwość? Za brak cierpliwości winę ponosi słaby Jak panować nad gniewem Przyjaźnie zawarte dla spisku nie mogą być trwałe ROZMOWA XVII, Z ABBA JÓZEFEM: O DOTRZYMYWANIU PRZYRZECZEŃ Bezsenna noc Zmartwienie abba Germanusa z powodu złożonego przyrzeczenia Moja propozycja Abba Józef pyta o przyczynę naszego przygnębienia Dlaczego wolelibyśmy zostać w Egipcie, niż wracać do Syrii Abba Józef pyta czy Egipt lepiej służy naszej doskonałości, niż Syria?

10 10 Spis treści 7. O różnej formacji w obydwu prowincjach Mężowie doskonali powinni wystrzegać się zobowiązujących przyrzeczeń. Czy popełniają grzech, gdy ich nie wypełnią? Czasem korzystniej jest odstąpić od postanowienia, aniżeli je wykonać Myśl o złamaniu przyrzeczenia złożonego w klasztorze syryjskim rodzi wątpliwość i lęk Abba Józef odpowiada, że ważna jest intencja działającego, a nie jego czyn Dobre skutki nie pomagają tym, którzy zamierzali uczynić zło, a złe skutki nie szkodzą tym, którzy starali się uczynić dobro Powody złożonej przez nas obietnicy Zdaniem abba Józefa wzniosły cel usprawiedliwia zmianę danego słowa Czy nie jest grzechem jeśli nasze zachowanie staje się dla słabych zachętą do wiarołomstwa? Z powodu możliwego zgorszenia nie należy pomijać prawd zawartych w Piśmie Świętym Święci korzystali z kłamstwa jak się korzysta z rośliny ciemiernika Naszym zdaniem kłamstwo było dozwolone jedynie w Starym Testamencie Według abba Józefa również w Starym Testamencie kłamstwo nie było dozwolone, a jednak wielu słusznie się na nie odważyło Także apostołowie uważali, że czasem kłamstwo jest pożyteczne, a prawda szkodliwa Czy można skłamać, by nie chwalić się swoim postem i czy można coś przyjąć, jeśli raz już się odmówiło? Nasz zdanie: swój post należy ukryć, a tego, czego już się odmówiło, nie przyjmować Zdaniem abba Józefa uparte trwanie przy swoim słowie nie jest rozumne Także abba Piamun wolał ukryć swą wstrzemięźliwość Przykłady uciekania się kłamstwa i zmiany postanowienia w Piśmie Świętymi Święci mężowie nie powinni być uparci Czy powyższej zasadzie nie przeczą słowa Psalmu 119?

11 Spis treści Kiedy należy bezwzględnie dotrzymywać słowa, a kiedy można od niego odstąpić W jaki sposób powierzać komuś swoje tajemnice Nie należy składać przyrzeczeń dotyczących zwykłych ludzkich potrzeb INDEKS...

12

13 WYKAZ SKRÓTÓW Dzieła Kajsana Institutiones Jan Kasjan, De institutis coenobiorum = SCh 109. Rozmowy Jan Kasjan, Rozmowy Ojców (Collationes) = ŹrMon 28; POK 7. Dzieła patrystyczne Augustyn, JHom Homilie na Ewangelię i Pierwszy List św. Jana, cz. 1 2, przekł. W. Szołdrski, W. Kania, PSP 15, O Państwie Bożym przeciwko poganom ksiąg XXII, przekł. i oprac. W. Kornatowski, Warszawa Orygenes, FragmMt Fragmenty greckie Komentarza do Ewangelii wg św. Mateusza, [w:] Tenże, Komentarz do Ewangelii wg św. Mateusza. Część druga: Commentatorium series, przekł. K. Augustyniak, ŹMT 25, 2002, s KpłHom Homilie o Księdze Kapłańskiej, przekł. S. Kalinkowski, ŹMT 69, LbHom Homilie o Księdze Liczb, [w:] Tenże, Homilie o Księgach Liczb, Jozuego, Sędziów, przekł. S. Kalinkowski, PSP 34/1, 1986.

14 14 Wykaz skrótów IzHom Homilie o Księdze Izajasza. Homilie o Księdze Ezechiela, przekł. S. Kalinkowski, ŹMT 16, RdzHom Holmie o Księdze Rodzaju. Homilie o Księdze Wyjścia, przekł. S. Kalinkowski, ŹMT 64, Pozostałe Ep. Epistola, epistolae, listy Hieronim, Ep. 1 5 Św. Hieronim, Listy 1 156, [w:] tegoż, Listy, t. 1 5, oprac. na podstawie tłumaczenia J. Czuja M. Ożóg, ŹMT 54, 55, 61, 63, 68, ; listy XXII, XXXI, CVIII, [w:] Tegoż, Listy do Eustochium, przekł., wstęp i oprac. B. Degórski, ŹrMon 33, LXX PG PL Septuaginta J.P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Graeca, vol , Parisiis J.P. Migne, Patrologiae cursus completus. Patrologia Latina, vol , Parisiis POK Pisma Ojców Kościoła, Poznań 1924 POK 7 Jan Kasjan, Rozmów dwadzieściacztery, II. Rozmowa XI XXIV, przekł., wstęp i oprac. L. Wrzoł, PSP Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, Warszawa 1969 RB Reguła św. Benedykta, przekł. A. Świderkówna, Kraków (wyd. bilingwiczne). RBén Revue Bénédictine, Maredsous 1884/1885 SCh SCh 54 SCh 109 Sources Chrétiennes, wyd. H. de Lubac, J. Daniélou [i in.], Paris 1941 Jan Kasjan, Conférences, 2: VIII XVII, wyd. E. Pichery, SCh 54,1958 (wyd. 2, SCh 54 bis, 2009). Jan Kasjan, De institutis coenobiorum, wyd. J.-Cl. Guy, 1965.

15 Wykaz skrótów 15 SCh 170 Ewagriusz z Pontu, Traité pratique ou Le Moine, I: Introduction, wyd. i wstęp A. i C. Guillaumont, SCh 170, Sheridan, From the Nile M. Sheridan, From the Nile to the Rhone and Beyond. Studies in Early Monastic Literature and Scriptural Interpretation, St. Ottilien 2012 (Studia Anselmiana, 156. Analecta Monastica, 12). StMon Studia Monastica. Commentarium ad rem monasticam historice investigandam, Abadia de Montserrat (Barcelona) 1959 TM Z tradycji mniszej, Kraków-Tyniec 1991 TM 48 TM 49 Jan Kasjan, O wiedzy duchowej. Rozmowa XIV z ojcem Nesterosem, przekł. ks. A. Nocoń, wstęp Sz. Hiżycki OSB, Z tradycji mniszej, 48, Jan Kasjan, O przyjaźni. Rozmowa XVI z abba Józefem, przekł. i wstęp ks. A. Nocoń, Z tradycji mniszej, 49, VA Vita Antonii, Żywot św. Antoniego = ŹrMon 35. Wulg. ZMM 3 Wulgata E. Wipszycka, Drugi dar Nilu czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie, Kraków 2014 (Źródła Monastyczne. Monografie, 3). ŹMT Źródła Myśli Teologicznej, Kraków 1996 ŹMT 70 Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, przekł. A. Caba na podstawie tłum. ks. A. Lisieckiego, oprac. H. Pietras SJ, ŹMT 70, ŹrMon Źródła Monastyczne, Kraków-Tyniec 1993 ŹrMon 4 ŹrMon 6 Apoftegmaty Ojców Pustyni, t. 1. Gerontikon. Księga Starców, przekł. M. Borkowska, wstęp E. Makowska, E. Wipszycka, ks. M. Starowieyski, red. ks. M. Starowieyski, ; imię abba i nr apoftegmatu. Św. Bazyli Wielki, Pisma ascetyczne, 2: Reguły dłuższe, Reguły krótsze, przekł. i oprac. J. Naumowicz, ŹrMon 6, 1995.

16 16 Wykaz skrótów ŹrMon 8 ŹrMon 10 ŹrMon 12 ŹrMon 18 ŹrMon 28 Sulpicjusz Sewer, Pisma o św. Marcinie z Tours. Żywot. Listy. Dialogi, przekł. P.J. Nowak, wstęp, koment. i oprac. ks. M. Starowieyski, posłowie H. Malewska, Św. Hieronim, Żywoty mnichów Pawła, Malchusa i Hilariona, przekł., wstęp i oprac. B. Degórski OSPPE, ŹrMon 10, Palladiusz, Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca), przekł. S. Kalinkowski, wstęp i oprac. ks. M. Starowieyski, 1996; nr kolejnego opowiadania Palladiusza oraz nry paragrafów. Ewagriusz z Pontu, Pisma ascetyczne, t. 1, przekł. K. Bielawski, M. Grzelak, E. Kędziorek, L. Nieścior, A. Ziernicki, wstęp i oprac. L. Nieścior OMI, ŹrMon 18, Jan Kasjan, Rozmowy z Ojcami, t. 1: Rozmowy I X, przekł. i oprac. A Nocoń, 2002; nr rozmowy, rozdziału i paragrafu. ŹrMon 34 C. Stewart, Kasjan mnich, przekł. T. Lubowiecka, ŹrMon 35 ŹrMon 45 ŹrMon 48 ŹrMon 50 Św. Atanazy Aleksandryjski, Żywot św. Antoniego, przekł. E. Dąbrowska, [w:] Święty Antoni, Żywot. Pisma ascetyczne, przekł. E. Dąbrowska i in., wprowadzenie i wstępy E. Wipszycka, D.J. Chitty, A pustynia stała się miastem... Wprowadzenie do dziejów monastycyzmu w Egipcie i Palestynie pod panowaniem chrześcijańskim, przekł. T. Lubowiecka, red. naukowa T.M. Gronowski OSB, R. Ko siński, ŹrMon 45, Hilary z Arles, Honorat z Marsylii, Kazanie o życiu św. Honorata, Żywot św. Hilarego biskupa Arles, przekł. P. Nehring, B. Bibik, wstęp i koment. P. Nehring, Zachodnie reguły monastyczne, przekł., K. Bielawski i in., wstępy J. Naumowicz, P. Nehring, A. Nocoń, M. Sta-

17 Wykaz skrótów 17 ŹrMon 65 ŹrMon 67 rowieyski, oprac. T. Dekert, M.T. Gronowski OSB, Sz. Hiżycki OSB, red. ks. M. Starowieyski, Pachomiana graeca. Vita Graeca Prima, List Ammona, Paralipomena, przekł. E. Dąbrowska, wstęp i oprac. E. Wipszycka, ŹrMon 65, Św. Hieronim, Pisma polemiczne. Przeciw Helwidiuszowi. Przeciw Jowinianowi, Przeciw Wigilancjuszowi, przekł. ks. W. Kania, L. Nieścior OMI, G. Rurański OMI, wstępy G. Rurański OMI, L. Nieścior OMI, red. naukowa L. Nieścior OMI, ŹrMon 67, 2013.

18

19 Szymon Hiżycki OSB CZYTANIE KASJANA Kolejny tom Rozmów Jana Kasjana, w znakomitym przekładzie ks. Arkadiusza Noconia, przynosi materiał nie mniej istotny dla zrozumienia dziejów duchowości Zachodu niż opublikowany już 13 lat temu tom pierwszy. W pierwszym tomie możemy śledzić z uwagą nie tylko znane podwaliny nauki o tym, co dziś katechizm określa jako siedem grzechów głównych (Rozmowa V z abba Serapionem o ośmiu wadach głównych), ale też rozważania na temat teodycei (Rozmowy VI i VIII) czy wreszcie coraz bardziej popularne uwagi dotyczące modlitwy (Rozmowy IX i X). W tomie drugim sięgamy po tematy, które w niemniejszym stopniu miały wpływ przez wieki na to, w jaki sposób ludzie Zachodu mówili i myśleli na tematy związane z życiem duchowym. Rozmowa XIV zajmuje się w zasadzie wykładem podstaw tego, co później zostanie określone jako lectio divina; Rozmowa XVI podejmuje klasyczny dla piśmiennictwa łacińskiego temat przyjaźni choć, jak to Kasjan, czyni to w dość przewrotny sposób poświęcając ostatecznie większość uwagi temu, co prawdziwej przyjaźni się sprzeciwia, a mianowicie wadzie gniewu. Wreszcie Rozmowa XIII, podejmująca zagad-

20 20 Szymon Hiżycki OSB nienie stosunku łaski Bożej i wolnej woli człowieka, wywołała wkrótce spór, który w europejskiej teologii miał ciągnąć się przez wieki. Dodajmy na marginesie, że ten właśnie tekst zasługuje na wyjątkową uwagę. Jest to bowiem unikalny przykład wypowiedzi, która jednoznacznie była odczytywana jako polemika ze św. Augustynem, a która chyba jako jedyny taki przypadek w historii nie zakończyła się potępieniem autora jako heretyka sprzeciwiającego się biskupowi Hippony. Jak zatem widzimy wątków w tomie jest wiele, problemów niemało i gąszcz literatury do przeczytania ogromny. W takim labiryncie dobrze jest mieć przewodnika. Nasze wydawnictwo opublikowało już monografię pióra Columby Stewarta OSB pt. Kasjan mnich (ŹrMon 34, 2004), jak również zwięzłym przeglądem biografii oraz dzieł Kasjana autorstwa ks. Arkadiusza Noconia (Jan Kasjan i jego dzieła ascetyczno-monastyczne, [w:] ŹrMon 50, s ). W tym i następnym, ostatnim już, tomie Rozmów, chcielibyśmy skierować uwagę Czytelników na osobę nieznanego szerzej w Polsce autora (do tej pory na język polski przełożono jeden jego tekst 1 ), wybitnego znawcy Kasjana i starożytnego monastycyzmu Marka Sheridana OSB. 1 Artykuł z konferencji wygłoszonej podczas sympozjum w Tyńcu w 1994 r.: Duchowość wczesnego monastycyzmu egipskiego, przekł. B. Sawicki, [w:] Duchowość starożytnego monastycyzmu. Materiały z międzynarodowej sesji naukowej Kraków-Tyniec, listopada 1994, red. ks. M. Starowieyski, Kraków 1995, s

21 Czytanie Kasjana 21 Ojciec Mark większość swych publikacji poświęcił problematyce koptyjskiej 2 (rozmach zapiera dech w piersiach: kwestie językowe, literaturoznawcze, liturgiczne, teologiczne, edytorskie 3, monastyczne), egzegezie patrystycznej 4 i wreszcie samemu Kasjanowi 5. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że autor równie dobrze porusza się w trudnym świecie antycznej retoryki i filozofii rejonach dla Kasjana ważnych acz niedocenianych przez wcześniejszych badaczy jak i realiów egipskiego monastycyzmu, co sprawia, że o kwestiach Kasjanowych może mówić z ogromną kompetencją. To wieloproblemowe spojrzenie na dzieło Kasjana, pomaga nam dojrzeć i zrozumieć prawdziwe cele jego twórczości pisarskiej i, co oczywiste, w ten sposób płynnie przenieść je na potrzeby współczesnego czytelnika. Niniejszy tom rozpoczynają dwa obszerne eseje ojca Sheridana: Jan Kasjan i formowanie się autorytarnej tradycji oraz Hiob i Paweł. Filozofia i egzegeza w VI Rozmowie Kasjana. W pierwszym tekście Sheridan kreśli z rozmachem panoramę rozwoju monastycznego dossier od Antoniego do Kasjana i dalej, aż po Benedykta. Zarysowane w tym studium mechanizmy pozwalają lepiej uchwycić 2 Najważniejsze teksty zebrane w: Sheridan, From the Nile. 3 Wspomnieć można choćby: Rufus of Shotep: Homilies on the Gospels of Matthew and Luke, Rome Przekład jego ostatniej monografii Language for God in Patristic Tradition. Wrestling with Biblical Anthropomorphism, Downers Grove 2015 jest obecnie przygotowywany przez nasze wydawnictwo. 5 Najważniejsze artykuły są zebrane w: Sheridan, From the Nile.

22 22 Szymon Hiżycki OSB nie tylko strukturę samych Rozmów, lecz także lepiej zaplanować sobie studium nad kształtującą się wokół nich tradycją i wpływem, jaki wywarła na następne pokolenia. Drugi esej, pozornie odwołujący się jedynie do Rozmowy VI, to uszczegółowienie poprzedniego wywodu. Ojciec Mark pokazuje w precyzyjny sposób metody jakimi posługiwał się Kasjan przy redagowaniu swoich tekstów i wskazuje na konkretnych autorów, których Kasjan znał i do których w swych rozważaniach, często w sposób zawoalowany, się odwoływał. Trudno zatem wyobrazić sobie owocną lekturę Kasjana bez znajomości wzmiankowanej już monografii Columby Stewarta OSB oraz składających się na wstęp do niniejszego tomu studiów Makra Sherdiana OSB. Czekać nam teraz trzeba na zamykający całość cyklu tom trzeci. Prace nad nim są już zaawansowane i wyrazić trzeba nadzieję, że jego publikacja jest już sprawą najbliższej przyszłości.