Przyrodnicze i antropogeniczne przemiany źródeł Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej oraz ich rola w krajobrazie naturalnym i kulturowym

Transkrypt

1 Przyrodnicze i antropogeniczne przemiany źródeł Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej oraz ich rola w krajobrazie naturalnym i kulturowym

2

3 Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Przyrodnicze i antropogeniczne przemiany źródeł Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej oraz ich rola w krajobrazie naturalnym i kulturowym pod redakcją Janusza Siwka i Marii Baścik Kraków 2013

4

5 Pamięci Profesora Wojciecha Chełmickiego

6 Publikacja wydana ze środków Narodowego Centrum Nauki (projekt nr N N ) oraz Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Redaktorzy : Janusz Siwek i Maria Baścik Recenzent: dr hab. Jacek Różkowski Korekta językowa : Dagmara Małysza Komputerowy skład tekstu i przygotowanie do druku: Małgorzata Ciemborowicz Pracownia Wydawnicza I G i G P U J Projekt okładki : Maria Baścik i Janusz Siwek Zdjęcia na okładce : fot. Stefan Zbadyński źródło Jordan w Ściborzycach ( 1974 ) fot. Janusz Siwek Źródło Maryli w Mnikowie ( 2011 ) fot. Maria Baścik Źródło św. Kingi w Sułkowicach ( 2013 ) Przygotowanie okładki do druku : Małgorzata Ciemborowicz Opracowanie map : Janusz Siwek Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Wydanie I, Kraków 2013 ISBN Wydawca: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie ul. Gronostajowa 7, Kraków, Polska tel , faks Druk: Drukarnia Kolejowa Kraków ul. Forteczna 20 A, Węgrzce tel http :// drukkol.pl

7 Spis treści 1. Wstęp Maria Baścik, Janusz Siwek 2. Charakterystyka obszaru badań Joanna Pociask-Karteczka 2.1. Budowa geologiczna Warunki hydrogeologiczne Rzeźba Klimat Wody Gleby i użytkowanie terenu Wydajność źródeł Janusz Siwek 3.1. Czynniki wpływające na wydajność źródeł Metody prac terenowych i kameralnych Warunki hydrometeorologiczne w okresach badań terenowych Wydajność źródeł w 2011 r Zmiany wydajności źródeł w latach Chemizm wód źródlanych Uwarunkowania właściwości fizykochemicznych wód Janusz Siwek 4.2. Metody badań terenowych i laboratoryjnych Janusz Siwek, Łukasz Jelonkiewicz 4.3. Chemizm wód w 2011 r Janusz Siwek 4.4. Porównanie składu chemicznego wód w latach i w 2011 r Janusz Siwek 4.5. Tło hydrochemiczne wód źródlanych Bartłomiej Rzonca

8 5. Okrzemki ( Bacillariophyta ) jako wskaźniki jakości wód i stanu ekologicznego źródeł Agata Z. Wojtal 5.1. Czynniki wpływające na występowanie okrzemek. Rola okrzemek w źródłach Materiał i metody badań terenowych i laboratoryjnych Różnorodność gatunkowa i struktura okrzemek Źródła jako siedliska gatunków zagrożonych, rzadkich i słabo poznanych Roślinność źródeł Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski 6.1. Uwarunkowania występowania roślinności Metody Roślinność w badanych źródłach i ich otoczeniu Wnioski Fauna bezkręgowców źródeł Elżbieta Dumnicka 7.1. Stan badań fauny bezkręgowców źródeł Krenobionty właściwe Krenobionty lokalne Źródlarka karpacka Bythinella austriaca Wypławek alpejski Crenobia alpina Inne krenobionty Owady Pozostałe grupy Stygobionty Podsumowanie Fizjograficzne przemiany źródeł Maria Baścik 8.1. Źródła w krajobrazie Wyżyny Charakterystyka źródeł Gospodarcze znaczenie źródeł Naturalne przeobrażenia źródeł

9 8.5. Antropogeniczne przeobrażenia źródeł Ocena stanu badanych źródeł Kierunki działań zmierzające do poprawy stanu źródeł Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Maria Baścik 9.1. Zasadność ochrony źródeł Podstawy prawne Historia ochrony źródeł Wyżyny Źródła prawnie chronione Ocena skuteczności ochrony Oznakowanie źródeł prawnie chronionych informacja w terenie Problemy związane z ochroną źródeł Weryfikacja źródeł prawnie chronionych Perspektywy ochrony źródeł propozycje nowych pomników przyrody Konkluzje dotyczące kierunków ochrony źródeł Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński Pojęcie krajobrazu Znaczenie źródła wody w krajobrazie Przegląd literatury Cele pracy Metody badawcze Określenie problemów z perspektywy architektury krajobrazu Brak czytelnie zdefiniowanej formy w ujęciu krajobrazowym, szczególnie w ujęciu szerokim nieczytelność źródeł Brak ukształtowanego w świadomości społecznej kodu wizualnego dla źródeł Niejednoznaczny sposób zagospodarowania i wykorzystania źródeł ujęcie historyczne i współczesne Możliwości wykorzystania źródeł jako produktu turystycznego Przykładowe kierunki działań projektowych Wnioski

10 11. Podsumowanie perspektywa badań i ochrony źródeł Maria Baścik, Janusz Siwek Literatura The natural and anthropogenic changes of springs in the Krakowsko- -Wieluńska and Miechowska Uplands and the role of springs in the natural and cultural landscapes summary Spis rycin Spis tabel Spis fotografii Autorzy

11 1. wstęp Maria Baścik, Janusz Siwek Źródła stanowią niezwykle interesujące zjawiska przyrodnicze łączące świat podziemny z powierzchnią terenu. Są to wyjątkowe obiekty hydrograficzne, świadczące o obiegu wody w środowisku przyrodniczym. Jednocześnie są siedliskiem specyficznych roślin i zwierząt, w tym gatunków endemicznych, reliktowych oraz rzadko spotykanych mikroorganizmów. Dzięki dużej różnorodności form, a przede wszystkim dzięki swoistości warunków abiotycznych, stanowią lokalne centra różnorodności biologicznej. Równocześnie, jako wrażliwe ekosystemy, szybko reagują na wszelkie zmiany antropogeniczne zachodzące w środowisku. Obecnie, w dobie intensywnego wykorzystywania środowiska przyrodniczego, są w sposób szczególny narażone na antropopresję, która powoduje ich przeobrażenie, a w skrajnych przypadkach dewastację. W latach w Zakładzie Hydrologii Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej U J był realizowany projekt badawczy pt. Przyrodnicze i antropogeniczne przemiany źródeł Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej oraz ich rola w krajobrazie naturalnym i kulturowym przy współudziale Instytutu Botaniki P A N oraz Instytutu Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej. Był on kontynuacją badań, zapoczątkowanych w latach 70. XX w. w ówczesnym Zakładzie Hydrografii Instytutu Geografii U J przez zespół pod kierunkiem prof. Ireny Dynowskiej, które objęły ponad 300 źródeł Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. Ich rezultatem było obszerne opracowanie monograficzne ( Dynowska 1983 ), które stanowi szczegółową dokumentację 246 źródeł. Sporządzona wówczas charakterystyka obejmuje m.in. lokalizację źródeł, warstwę wodonośną, typ wypływu, wydajność, sposób użytkowania oraz ogólną ocenę walorów poszczególnych źródeł.

12 Maria Baścik, Janusz Siwek Do opracowania tego nawiązano w powtórzonych i rozszerzonych badaniach przeprowadzonych w latach ( Chełmicki red ), co pozwoliło na porównanie stanu źródeł oraz wybranych cech wód źródlanych po upływie 25 lat z wynikami uzyskanymi podczas badań I. Dynowskiej. W obecnych badaniach, realizowanych po blisko 40 latach od czasu pierwszego kartowania źródeł, skoncentrowano się głównie na wpływie działalności gospodarczej człowieka na stan źródeł. W kontekście zachodzących zmian gospodarczych, środowiskowych, a także nowych uwarunkowań prawnych związanych z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej bardzo ważne jest systematyczne śledzenie stanu środowiska wodnego, w tym istotnego elementu, jakim są źródła. Celem badań była ocena walorów poznawczych, przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych źródeł Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej oraz określenie tempa i kierunku naturalnych i antropogenicznych przemian, jakim podlegały w ostatnim okresie w odniesieniem do ich stanu z okresu wcześniejszych badań w latach oraz Wyjątkową wartość ma pełna, uzupełniona i poszerzona dokumentacja badań źródeł, która stanowi unikatową bazę do prac porównawczych i podstawę do praktycznych działań, m.in. do opracowania wniosków o ochronę indywidualną oraz koncepcji rewitalizacji i zagospodarowania źródeł. Bardzo cennym elementem wszystkich opracowań jest dokumentacja fotograficzna, pozwalająca na porównanie aktualnego stanu źródeł ze stanem zarejestrowanym we wcześniejszych okresach badawczych. W analizie wykorzystane zostały również wyniki niepublikowanych prac I. Dynowskiej z początku lat 90. XX w., wyniki z prac magisterskich powstałych w Zakładzie Hydrologii, jak również materiały zawarte w publikacjach innych autorów, a dotyczące źródeł znajdujących się na badanym obszarze. Dodatkową wartością obecnego projektu w porównaniu z wcześniejszymi badaniami jest jego interdyscyplinarność. Przeprowadzono kompleksowe badania źródeł w zakresie hydrologii, hydrochemii, hydrobiologii oraz w zakresie aspektów krajobrazowych. Badania krenologiczne mają na celu określenie przyrodniczych warunków występowania źródeł: formy, miejsca i sposobu wypływu, ich fizykochemicznych właściwości, a także ocenę walorów naukowych, poznawczych i krajobrazowych źródeł, sposobu ich użytkowania oraz zagospodarowania przestrzeni wokół nich. Równolegle został przeprowadzony biomonitoring wybranych źródeł na podstawie badań okrzemek, które są bardzo ważnymi autotroficznymi organizmami źródeł, a jednocześnie są jednym z bioindykatorów cech fizykochemicznych wód. Badania w zakresie architektury krajobrazu wraz z percepcją tych źródeł posłużyły do określenia możliwego sposobu zagospodarowania przestrzennego źródeł i ich otoczenia. 12

13 1. Wstęp Ryc Lokalizacja badanych źródeł D L Dłubnia, N I Nidzica, P I Pilica, P K Przyrzecze Wisły ( Pomost Krakowski ), P R Prądnik, P Z Przemsza, R U Rudawa, S Z Szreniawa, W A Warta. Fig Localization of the studied springs D L Dłubnia, N I Nidzica, P I Pilica, P K Przyrzecze Wisły ( Pomost Krakowski ), P R Prądnik, P Z Przemsza, R U Rudawa, S Z Szreniawa, W A Warta. 13

14 Maria Baścik, Janusz Siwek Informacje o źródłach zestawiano w nawiązaniu do podziału hydrograficznego Wyżyny. Ułatwia to bowiem porównanie uzyskanych wyników z opracowaniami I. Dynowskiej ( 1983 ) i W. Chełmickiego ( 2001 ). Zachowano także przyjęty we wcześniejszych opracowaniach system numeracji źródeł ( ryc. 1.1, tab. 1.1 ). Tab Charakterystyka badanych źródeł Table 1.1. The characteristics of the studied springs Id Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Q 2011 [ l/s] T [ C ] ph Miner. og. T D S [ mg/l ] Zlewnia Dłubni Drainage basin of Dłubnia river DL01 Dłubni Jangrot pon. 0,1 10,1 7,16 730,4 DL02 Trzyciąż BO DL03 Glanów 0,5 1,0 9,8 7,41 421,9 DL04 Glanów 0,1 0,5 9,8 7,25 531,7 DL05 Aleksandry Imbramowice 4,5 8,9 7,29 404,0 DL06 Strusi Imbramowice 36,3 9,8 7,35 372,9 DL07 Hydrografów, Bielny Młyn Imbramowice 56,7 9,9 7,34 390,8 DL08 Jordan Ściborzyce 58,7 10,0 7,33 390,2 DL09 Wysocice 0,4 10,4 7,25 548,5 DL10 Gołyszyn BD 9,5 7,16 574,4 DL11 Gołyszyn 0,5 1,0 10,4 7,31 622,0 DL12 Grzegorzowice 9,7 9,8 7,23 445,0 DL13 Minóżki Minoga 4,8 9,5 7,20 464,4 DL14 Minoga 0,1 0,5 10 7,06 623,4 DL15 Elżbiety Zamłynie 0,1 0,5 9,7 7,11 551,9 DL16 Zamłynie 5,4 9,4 7,07 585,6 DL17 Stoki 0,1 0,5 9,2 7,20 503,1 DL18 Przybysławice pon. 0,1 10,3 7,41 446,1 DL19 Geografów Przybysławice 10,2 9,4 7,17 514,7 DL20 Przybysławice 6,5 9,6 7,24 475,7 DL21 św. Kingi Sułkowice 3,4 9,3 7,52 595,3 DL22 Iwanowice 0,3 9,6 7,47 468,8 DL23 Iwanowice 70,6 9,6 7,16 589,6 DL24 św. Rocha Iwanowice BD 9,5 7,11 610,2 DL25 Mirosława Maszków 50,3 10,1 7,18 475,6 DL26 Żerkowice 0,5 1,0 9,9 7,15 569,4 DL27 Wilczkowice 4,3 9,9 7,09 626,2 14

15 1. Wstęp Id Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Q 2011 [ l/s] T [ C ] ph Miner. og. T D S [ mg/l ] Zlewnia Nidzicy Drainage basin of Nidzica river NI01 Rogów 0,5 1,0 10,4 7,18 531,0 NI02 Przybysławice 0,1 0,5 11,6 7,49 537,8 NI03 Rzędowice 92,8 10,1 7,22 493,2 NI04 Konarzówka 13,7 10,2 7,08 615,7 NI05 Książ Wielki 18,4 11,2 7,01 622,1 NI06 Giebułtów 40 9,7 7,11 541,7 NI07 Wojciecha Maciejów ,0 7,13 574,8 NI08 Maciejów ,2 7,10 531,6 Zlewnia Pilcy Drainage basin of Pilica river PI01 Pilicy Pilica 0,1 0,5 13,5 7,33 404,8 PI02 Pilica-Piaski BD 10,2 7,24 387,6 PI03 Udorz pon. 0,1 9,8 7,12 436,5 PI04 Chlina 6,3 9,6 7,17 526,5 PI05 Łany Wielkie 81,1 11,1 7,21 444,8 PI06 Małoszyce BO PI07 Dąbrowica 20,8 11,4 7,18 465,3 PI08 św. Jana Węgrzynów 14,7 11,2 7,17 649,4 PI09 Więcki 0,1 0,5 9,5 7,41 389,7 PI10 Krztyni Siamoszyce 204,9 9,8 7,51 387,9 PI11 Siamoszyce 50 PI12 Siamoszyce BD 10,6 7,46 338,3 PI13 Przyłubsk 83 11,1 7,42 335,6 PI14 Huta 22,6 11,1 7,45 338,2 PI15 Ołudza 0,7 9,6 7,47 355,0 PI16 Ołudza 31,5 10,4 7,09 192,5 PI17 Zdów ,9 7,56 302,1 PI18 Spod Skałki Zdów 19,1 10,6 7,46 329,6 PI19 Piła ,7 7,52 307,3 PI20 Lgotka 47,9 10,3 7,51 324,1 PI21 Jeziorki Jeziorki 33,9 12,1 7,78 347,8 PI22 Kroczyce 7,6 9,9 7,42 344,8 PI23 Pani Halskiej Sokolniki 68,1 10,8 7,20 479,4 PI24 Lelów BD 12,2 7,58 410,2 PI25 Lgota Błotna BD 19,9 6,92 258,5 PI26 Zbyczyce ,7 7,28 337,0 PI27 Zimnąca Lelów 39,8 11,5 7,38 349,2 PI28 Biała Wielka 25 11,7 7,40 355,1 PI29 Rozlewisko Biała Wielka 275,6 12,1 7,37 392,6 15

16 Maria Baścik, Janusz Siwek Id Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Q 2011 [ l/s] T [ C ] ph Miner. og. T D S [ mg/l ] Przyrzecze Wisły Drainage basins of the others tributaries of Vistula river PK01 Regulice 2,7 9,2 7,30 459,1 PK02 Alwernia 23,1 9,3 7,34 528,8 PK03 Brodło 0,5 9,7 7,41 434,2 PK04 Zajazie 0,02 9,5 7,10 483,4 PK05 Rusocice-Bór 6,51 9,2 7,30 426,8 PK06 Sanka-Zalasie 0,28 9,6 7,08 632,3 PK07 Maryli Frywałd (Mników) 5 9,0 7,46 302,1 PK08 Baczyna 0,5 1,0 9,2 7,27 500,1 PK09 Skały 1,9 9,4 7,05 475,6 PK10 Skałki Mnikowskie pon. 0,1 11,9 7,12 588,0 PK11 Skałki Mnikowskie 0,42 9,2 7,23 553,1 PK12 Jerzego Brzoskwinia BO Zlewnia Prądnika Drainage basin of Prądnik river PR01 Prądnika Sułoszowa BO PR02 Sułoszowa BO PR03 Sułoszowa BO PR04 Orczyka Sułoszowa 7,8 8,9 7,33 488,1 PR05 Sułoszowa ,1 7,30 425,8 PR06 Zamkowe Pieskowa Skała BO PR07 Pieskowa Skała 1 2 8,8 7,29 376,0 PR08 Pieskowa Skała NO PR09 Pieskowa Skała 1,4 8,9 7,30 351,4 PR10 Młynnik Młynnik ,1 7,31 321,0 PR11 Młynnik 0,1 0,5 8,5 7,30 389,1 PR12 Grodzisko BD 11,0 7,14 426,3 PR13 Ojców BO PR14 św. Jana Ojców 2-5 9,0 7,28 395,8 PR15 Ojców 1,1 9,7 7,21 397,7 PR16 Sąspówki Sąspów 0,5 1,0 9,7 7,10 506,8 PR17 Sąspów 1,9 10,0 7,14 520,5 PR18 Sąspów 6,2 10,6 7,14 495,1 PR19 Janusza Sąspów 0,5 1,0 9,6 7,20 476,7 PR20 Sąspów 6,5 8,6 7,35 380,6 PR21 Harcerza Sąspów 2 5 8,7 7,35 422,0 PR22 Ojców 0,1 0,5 8,1 7,54 419,1 PR23 Miłości Ojców 2 9,2 7,33 403,1 PR24 Ojców 1 10,3 7,16 464,5 PR25 Prądnik 2 5 9,7 7,23 401,3 16

17 1. Wstęp Id Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Q 2011 [ l/s] T [ C ] ph Miner. og. T D S [ mg/l ] Zlewnia Przemszy Drainage basin of Przemsza river Czarnej PZ01 Przemszy Bzów 0,28 9,3 7,34 630,5 PZ02 Ogrodzieniec 12,6 10,4 7,57 392,5 PZ03 Zarzecze 0,5 10,8 7,35 460,0 PZ04 Kamionki 15,8 9,8 7,30 434,0 PZ05 Chrząstowice BD 15,2 7,00 368,0 PZ06 Chrząstowice BO PZ07 Chrząstowice NO PZ08 Siedem Źródeł Braciejówka BO PZ09 Pazurek 40,9 9,4 7,32 427,2 PZ10 Anny, Dzenica, Przy Czarnym Domaniewice 16,1 8,9 7,30 417,5 Lesie PZ11 Domaniewice BD 9,4 7,43 361,2 PZ12 Bydlin 16,4 9,3 7,39 413,3 PZ13 Stoki Kwaśniowskie 0,1 0,5 11,2 7,36 331,7 PZ14 Krzywopłoty 5,46 9,6 7,45 355,1 PZ15 św. Stanisława Cieślin 28,6 9,0 7,43 345,2 PZ16 Gołczowice BO PZ17 Gołczowice NO PZ18 Ryczówek 2,28 9,5 7,45 376,8 PZ19 Ryczówek 13,3 11,4 7,35 416,9 PZ20 Ryczówek 4 10,5 7,25 440,7 PZ21 Ryczówek- Świniuszka 6,02 9,4 7,54 381,6 PZ22 Klucze 6,1 9,2 7,45 378,6 PZ23 Klucze 2,23 10,1 7,26 532,2 PZ24 Centurii Centuria 12 9,9 7,22 152,0 PZ25 Hutki-Kanki 0,1 0,5 9,0 7,58 253,9 PZ26 Chechło 80,9 9,3 7,36 398,0 PZ27 Klucze BO PZ28 Sieniczno BO PZ29 Witeradów ,3 7,38 365,3 PZ30 Żurada 0,24 11,0 7,22 532,4 PZ31 Żurada pon. 0,1 12,5 7,09 340,2 PZ32 Sztoły, Krzysztofa Żurada 65,4 8,4 7,47 468,5 Zlewnia Rudawy Drainage basin of Rudawa river RU01 Karniowice BO RU02 Karniowice 4,4 9,4 7,11 536,6 RU03 Padaniec Filipowice 2-5 8,8 7,54 456,3 17

18 Maria Baścik, Janusz Siwek Id Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Q 2011 [ l/s] T [ C ] RU04 Czerna BO ph Miner. og. T D S [ mg/l ] RU05 Czerna 0,53 12,9 7,70 436,8 RU06 Czatkowice 8,5 8,0 7,45 414,3 RU07 Czatkowice 1 2 8,3 7,33 428,3 RU08 Miłości, św. Eliasza Czatkowice 3,5 8,2 7,23 459,1 RU09 św. Elizeusza Czatkowice 4,1 8,7 7,31 433,4 RU10 Czubrówki Czubrowice BD 9,8 7,15 517,8 RU11 Czubrowice 6,4 8,9 7,33 382,3 RU12 Racławice ,2 7,28 480,9 RU13 Racławice BO RU14 Racławice 4,8 8,6 7,23 442,3 RU15 Dubie BO RU16 Szklarki Jerzmanowice BD RU17 Pióro Jerzmanowice 37,2 9,0 7,23 445,5 RU18 Jerzmanowice 3,5 RU19 Szklary ,7 7,32 411,2 RU20 Szklary 0,1 0,5 9,4 7,37 378,6 RU21 Dubie-Pstrągarnia ,4 7,32 413,8 RU22 Będkówki Łazy 62,8 9,1 7,27 354,3 RU23 Łazy NO RU24 Będkowice 1 2 8,9 7,16 460,6 RU25 Alicji Będkowice 1 2 8,7 7,38 406,7 RU26 Kobylany 1 2 8,8 7,21 406,3 RU27 Kobylany NO RU28 Kobylany 2,9 9,1 7,17 441,8 RU29 Kobylany BO RU30 Antoniego Kobylany ,6 7,26 437,8 RU31 Bolechówki Bolechowice 1 2 8,9 7,33 366,7 RU32 Bolechowice pon. 0,1 12,9 7,25 415,8 RU33 Kluczwody Wierzchowie 16 9,8 7,29 441,3 RU34 Gacki 0,5 1,0 10,3 7,31 458,1 RU35 Gacki BO Zlewnia Szreniawy Drainage basin of Szreniawa river SZ01 Adamowice 4,3 9,7 7,13 653,5 SZ02 Trzebienice 2 9,5 7,22 504,9 SZ03 Stare Stawy Biskupice 126,4 9,5 7,28 479,7 SZ04 Zza Stodoły Biskupice 147,8 9,7 7,21 526,9 SZ05 Pstroszyce 0,1 0,5 10,4 7,16 615,8 SZ06 Dziadówki 10,3 9,5 7,26 537,1 18

19 1. Wstęp Id Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Q 2011 [ l/s] T [ C ] ph Miner. og. T D S [ mg/l ] SZ07 Spod Jabłonki Biskupice 123,5 9,5 7,24 512,0 SZ08 Spod Młyna Kamieńczyce 96,5 9,8 7,19 618,7 SZ09 Misa Biskupice 0,1 0,5 9,8 7,17 592,5 SZ10 Ireny Wielkanoc 22,8 10,4 7,27 486,7 SZ11 Geologów Gołcza 105,8 9,7 7,29 478,1 SZ12 Przesławice ,5 7,15 635,7 SZ13 Szczepanowice BO SZ14 Sławice Szlacheckie 12,8 11,3 7,24 621,8 SZ15 Sławice Szlacheckie 17,9 10,1 7,20 512,7 SZ16 Sławice Duchowne BD SZ17 Parkoszowice 0,1 0,5 10,5 7,07 635,4 SZ18 Szczepanowice BD 12,0 7,16 568,0 SZ19 Wężerów ,1 7,07 794,4 SZ20 Zagaje Smrokowskie BD 10,0 7,24 523,7 SZ21 Joanny Januszowice 5,1 10,4 7,21 623,3 SZ22 Klonów 12,9 9,9 7,16 631,7 SZ23 Smoniowice 115,8 10,0 7,10 695,1 SZ24 Racławice 19,8 9,7 7,10 661,6 SZ25 Lelowice 16 10,0 7,01 811,9 Zlewnia Warty Drainage basin of Warta river WA01 Warty Kromołów 1,2 11,3 7,23 658,2 WA02 Warty Kromołów 3,3 11,2 7,38 543,2 WA03 Łośnice BO 11,0 7,46 553,5 WA04 Blanowice 0,64 10,2 7,39 569,3 WA05 Blanowice BO WA06 Łakotnik Blanowice 85,9 8,9 7,54 355,2 WA07 Rudniki 1 10,9 7,32 486,3 WA08 Jaworznik 6,8 10,1 7,46 376,3 WA09 Żarki-Leśniów 49 9,5 7,53 365,6 WA10 Spod Brzozy Żarki 1,7 9,4 7,52 350,7 WA11 Ordonówki Zaborze 22,4 9,5 7,55 323,3 WA12 Jaskrów BO WA13 Sielec Mirowski BO WA14 Mstów 17,9 10,3 7,48 349,6 WA15 Mstów ,0 7,49 340,3 WA16 Mstów BD 10,0 7,43 347,8 WA17 Mstów 59,2 10,0 7,49 333,8 WA18 Ostrężnik, Zdarzeń Złoty Potok BO WA19 Zygmunta Złoty Potok 93,9 8,9 7,44 342,1 19

20 Maria Baścik, Janusz Siwek Id Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Q 2011 [ l/s] T [ C ] ph Miner. og. T D S [ mg/l ] WA20 Elżbiety Złoty Potok BD 8,6 7,43 328,7 WA21 Trzebniów BO WA22 Sieraków 21,7 10,1 7,46 316,8 WA23 Julianka 23,8 10,1 7,41 345,6 WA24 Kule NO WA25 Kule 0,1 12,2 7,51 308,7 WA26 Zawady BO WA27 Suchany NO WA28 Bujeck 1 9,6 7,54 344,5 WA29 Mszyce nad Białą Okszą 0,5 10,0 7,36 406,4 WA30 Mszyce nad Liswartą 1,1 10,4 7,61 306,5 WA31 Kamyk Kamyk 14,8 9,9 7,50 401,1 WA32 Rybna w Dolinie Sękowicy 4,6 10,1 7,58 333,4 WA33 Rybna BD 11,2 7,32 393,2 WA34 Wąsosz Górny NO WA35 Mały Jordan Patrzyków BO WA36 Patrzyków BO WA37 Płaczki BO WA38 Grądy-Łazy BO WA39 Grądy-Łazy BO WA40 Działoszyn NO WA41 Raciszyn BO WA42 Lisowice-Kabały BO WA43 Lisowice ,6 7,53 261,1 WA44 Lisowice 14,2 9,2 7,59 302,4 WA45 Bobrowniki 1,5 10,4 7,59 290,1 WA46 Granatowe Stara Wieś 3,4 10,5 7,64 304,3 WA47 Kępowizna 0,1 10,3 7,70 228,2 WA48 Objawienia Dzietrzniki 1,7 9,4 6,95 219,0 WA49 Dzietrzniki 0,5 13,8 6,19 468,3 WA50 Bieniec 1,1 10,8 5,74 250,5 WA51 Bieniec 0,3 10,6 7,23 473,9 WA52 Ogroble 0,4 10,3 7,71 210,9 WA53 Ogroble BO BO brak odpływu, NO nie odnaleziono, BD brak danych. BO no discharge, NO not fund, BD no data. 20

21 1. Wstęp Pozyskany materiał badawczy umożliwił ocenę stopnia przeobrażeń naturalnych wypływów wody podziemnej zarówno w zakresie krenologicznym, jak również biotycznym i krajobrazowym. Ponadto została dokonana ocena skuteczności prawnej ochrony źródeł, w szczególności tych, które mają status pomnika przyrody nieożywionej. Aplikacyjny aspekt projektu badawczego sprowadza się do opracowania projektów rewitalizacji wybranych wypływów oraz opracowania projektów zagospodarowania ich otoczenia, a także do przeprowadzenia aktualnej waloryzacji źródeł, mającej na celu wybór najcenniejszych, a także najbardziej zagrożonych obiektów, dla których powinny być przygotowane wnioski pozwalające podjąć prawne działania w zakresie ich ochrony. Autorzy opracowania dziękują doktorantom Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej U J mgr. Adamowi Kołodziejowi i mgr Judycie Lasek za zaangażowanie i pomoc w pracach terenowych. Podziękowania należą się również Dyrekcji Ojcowskiego Parku Narodowego za wyrażenie zgody na prowadzenie badań na terenie Parku, a także dr. Józefowi Partyce za współpracę naukową. Szczególne podziękowania kierujemy do Pana Stefana Zbadyńskiego za udostępnienie do druku fotografii archiwalnych z kartowania hydrograficznego w latach , których wartość dla prowadzonych badań porównawczych jest bezcenna. 21

22

23 2. Charakterystyka obszaru badań Joanna Pociask-Karteczka Wyżyna Śląsko-Krakowska oraz Wyżyna Małopolska wyróżniają się w na tle całego terytorium Polski jako regiony wyjątkowe pod względem zasobów wodnych. Poza Karpatami i Sudetami wyróżniają się one wysoką roczną sumą opadów atmosferycznych oraz znacznym całkowitym odpływem jednostkowym wynoszącym od 10 do 15 l / s. km 2 ( ryc. 2.1 ; Jokiel 2004 ; Stachý, Biernat 1987 ). Odrębność hydrologiczna tego obszaru w stosunku do regionów otaczających Wyżyny wynika przede wszystkim z budowy geologicznej warunkującej potencjał zasobności strefy hydrologicznie czynnej ( ryc. 2.2 ). W powiązaniu z rzeźbą terenu czynniki te warunkują wzajemne relacje między wodami powierzchniowymi i podziemnymi, dając w rezultacie ważny w skali kraju obszar źródliskowy dla lewobrzeżnych dopływów Wisły : Przemszy, Rudawy, Prądnika, Dłubni, Szreniawy, Nidzicy i Pilicy oraz prawobrzeżnego dopływu Odry Warty. Dwie z rzek badanego obszaru, Dłubnię i Szreniawę, ponad pięć wieków temu tak opisywał Jan Długosz ( ) w swojej Chorographia Regni Poloniae, włączonej do Księgi I dzieła Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae ( rękopis z lat , wydany w 1614 r. ) : Dłubnia i Szreniawa mają między innemi rzekami tę osobliwość, że wody ich ani od upałów słonecznych ani od mrozów zimowych bynajmniej nie zmieniają, lecz utrzymują się w jednostajnej mierze, nie tracą nic ze swej obfitości, czy grunt suchy jest, czy zimnem ścięty ; one jedne ani górnych dopływów ani deszczów nie potrzebują, dostatne w swoich źródłach i obojętne tak na susze skwarne jako i na mrozy.

24 Joanna Pociask-Karteczka Ryc Badany obszar na tle : A rozkładu średniej rocznej sumy opadu skorygowanego : ( Gutry-Korycka 1996 ) oraz B średniego rocznego odpływu jednostkowego w Polsce ( Jokiel 2004 ) Fig Research area at the map : A of mean precipitation in Poland (Gutry-Korycka 1996) and B unit river runoff map ( Jokiel 2004 ) Badany obszar jest położony prawie w całości w obrębie prowincji Wyżyny Polskie, jedynie jego południowy skrawek leży w obrębie podprowincji Podkarpacie będącej częścią prowincji Karpaty i Podkarpacie ( tab. 2.1 ; Kondracki 2000 ). Zachodnią i centralną część zajmuje Wyżyna Śląsko-Krakowska, natomiast część wschodnia należy do Wyżyny Małopolskiej ( ryc. 2.3 ). Ryc Średni potencjał zasobności strefy hydrologicznie czynnej ( Jokiel 1994b ) Fig The mean potential abundance of the hydrological active zone ( Jokiel 1994 b ) 24

25 2. Charakterystyka obszaru badań Ryc Podział fizycznogeograficzny obszaru badań ( Kondracki 2000 ) Nazwy regionów w tabeli 2.1. Fig Geographical regions in the research area ( Kondracki 2000 ) For names of the regions see table

26 Joanna Pociask-Karteczka Tab Podział fizycznogeograficzny obszaru badań (Kondracki 2000) Table 2.1. Regional approach of investigated area (Kondracki 2000) Prowincja Province Podprowincja Subprovince Makroregion Macroregion Mezoregion Mezoregion Nr Id Nazwa Name Nr Id Nazwa Name Nr Id Nazwa Name Nr Id Nazwa Name Wyż. Wieluńska 34 Wyżyny Polskie 51 Karpaty i Podkarpacie 341 Wyż. Śląsko- Krakowska 342 Wyż. Małopolska Wyż. Woźnicko- Wieluńska Wyżyna Śląska Wyż. Krakowsko- Częstochowska Wyż. Przedborska Niecka Nidziańska Obniżenie Liswarty Próg Woźnicki Próg Herbski Obniżenie Górnej Warty Obniżenie Krzepickie Garb Tarnogórski Wyżyna Katowicka Pagóry Jaworznickie Wyż. Częstochowska Wyż. Olkuska Rów Krzeszowicki Garb Tenczyński Próg Lelowski Niecka Włoszczowska Płaskowyż Jędrzejowski Wyż. Miechowska Płaskowyż Proszowicki Garb Wodzisławski 512 Podkarpacie Brama Krakowska Obniżenie Cholerzyńskie 2.1. Budowa geologiczna Pod względem tektonicznym badany obszar jest częścią platformy zachodnioeuropejskiej, tj. jednostki najwyższego rzędu ( megajednostki ), i wchodzi w skład dwóch dużych regionalnych jednostek reprezentowanych przez bloki małopolski i górnośląski, będący częścią bloku Brunovistulicum. Prekambryjskie podłoże bloku małopolskiego tworzą słabo przeobrażone i silnie tektonicznie zdeformowane silikoklastyki ediakaru o charakterze fliszowym, natomiast w prekambryjskim podłożu bloku górnośląskiego stwierdzono skały krystaliczne związane z awalońsko-kadomskimi procesami tektonometamorficznymi oraz silnie tektoniczne zdeformowane 26

27 2. Charakterystyka obszaru badań ( miejscami sfyllityzowane ) anchimetamorficzne utwory klastyczne, reprezentujące również flisz ediakarski ( Buła i in ; Żelaźniewicz i in ). Badany obszar położony jest w obrębie kilku dużych geologicznych jednostek strukturalnych Polski : monokliny śląsko-krakowskiej, niecki miechowskiej oraz zapadliska przedkarpackiego ( Kleczkowski 1972 b ; Jurkiewicz, Woiński 1977 ; Kotlicki 1977 ; Haisig, Biernat 1978 ; Kaziuk 1978 ; Bogacz 1980 ; Haisig 2007 ; Stupnicka 2007 ). Wyżynę Śląsko-Krakowską i Wyżynę Małopolską budują utwory monokliny śląsko-krakowskiej oraz niecki miechowskiej. Monoklina nachylona jest w kierunku N E i składa się z dwóch pięter strukturalnych : paleozoicznego, zbudowanego z utworów dewonu i karbonu sfałdowanych i pociętych uskokami w czasie orogenezy hercyńskiej, oraz mezozoicznego, reprezentowanego przez kompleksy skał permo-triasu, jury i kredy. Konsolidacja tego piętra nastąpiła na granicy kredy i trzeciorzędu, wówczas utwory zostały pochylone pod kątem 2 7. Efektem tego jest pasowy układ budowy geologicznej, nawiązujący do kierunku biegu struktur geologicznych N W S E ( ryc. 2.4 ). Wychodnie najstarszych skał występują w południowo-zachodniej części badanego obszaru. Utwory piętra paleozoicznego reprezentowane są głównie przez wapienie i dolomity dewońskie, piaskowce arkozowe i wapienie Fot Utwory wieku kredowego zalegające na wapieniach jurajskich w dorzeczu Dłubni ( fot. J. Pociask-Karteczka ) Photo 2.1. Cretaceous layers on the Jurassic rocks in the Dłubnia basin ( photo J. Pociask-Karteczka ) karbońskie. Utwory permskie stanowią głównie skały wulkaniczne, takie jak tufy, melafiry, porfiry i diabazy. Największe rozprzestrzenienie w obrębie Wyżyny Śląsko-Krakowskiej i Wyżyny Małopolskiej mają utwory mezozoiczne, głównie węglanowe utwory triasu, jury i kredy ( fot. 2.1 ). Najniższe ogniwo triasu stanowią lokalnie występujące piaski, piaskowce i iły pstrego piaskowca. W kierunku NE ciągnie się pas margli, dolomitów i wapieni retu, a następnie wapienie i dolomity piętra wapienia muszlowego. Najwyższym 27

28 Joanna Pociask-Karteczka Ryc Budowa geologiczna bez utworów czwartorzędowych ( Haisig 2007 ; Haisig, Biernat 1978 ; Jurkiewicz, Woiński 1977 ; Kaziuk 1978 ; Kotlicki 1977 ; zmienione ) M miocen, Tr paleogen, K kreda ( 1 dolna, 2 górna ), J jura ( 1 dolna, 2 środkowa, 3 górna ), T trias ( 1 dolny, 2 środkowy, 3 górny ), P perm, C karbon, D dewon, f uskoki. Fig Geology of the study area without Quaternary ( Haisig 2007 ; Haisig, Biernat 1978 ; Jurkiewicz, Woiński 1977 ; Kaziuk 1978 ; Kotlicki 1977 ; changed ) M Miocene, Tr Paleogene, K Cretaceous, ( 1 lower, 2 upper ), J Jurrassic ( 1 lower, 2 middle, 3 upper ), T Triassic ( 1 lower, 2 middle, 3 upper ), P Permian, C Carboniferous, D Devonian, f faults. 28

29 2. Charakterystyka obszaru badań ogniwem triasu są iły kajpru. Utwory jury dolnej w postaci osadów żwirowych, piaszczystych i piaskowcowych osiągają nieznaczne miąższości. Jura środkowa posiadająca w spągu piaski i piaskowce tzw. warstw kościeliskich aalenu i bajosu o miąższości ok. 40 m przechodzi w iłowcowo-mułowcowe serie keloweju o miąższości do 200 m. Najbardziej rozległą powierzchnię, tj. Wyżynę Częstochowską i Wyżynę Olkuską zajmują obszary zbudowane z utworów górnej jury ( Krajewski, Matyszkiewicz 2009 ), których miąższość wzrasta w kierunku N E, osiągając nawet do kilkuset metrów. Są one wykształcone w postaci zróżnicowanych facjalnie wapieni skalistych i płytowych oraz margli. Najniższym ogniwem malmu są margle i wapienie płytowe oksfordu. Osady wapienno-margliste i wapienie płytowe i oolitowe astartu oraz kimerydu występują tylko lokalnie. W górnojurajskich wapieniach skalistych rozwinęły się zjawiska krasowe w postaci kanałów, jaskiń, korytarzy, czemu sprzyja system często krzyżujących się linii spękań ciosowych, szczelin i fug międzyławicowych ( Tyc 2009 ). Płyta wapieni jurajskich podścielona skałami paleozoicznymi jest rozbita dyslokacją będzińsko-krakowską wieku tortońskiego na dwie części : północną wyżynną ( Wyżyna Olkuska ) i południową zaburzoną uskokami, tworzącą zębowe graby i wzgórza rozdzielone rowami tektonicznymi w obrębie Rowu Krzeszowickiego, Garbu Tenczyńskiego oraz Bramy Krakowskiej. Wschodnią część badanego obszaru, tj. Płaskowyż Proszowicki, Wyżynę Miechowską i Wyżynę Przedborską budują utwory kredowe niecki nidziańskiej, których miąższość w niecce miechowskiej sięga nawet 1000 m. Utwory dolnej kredy reprezentowane są przez piaski i piaskowce glaukonitowe albu o miąższości do 120 m. Są one odizolowane od młodszych osadów ilasto-marglistym kompleksem turonu. Największym zasięgiem przestrzennym odznaczają się margle, margle piaszczyste i glaukonitowe, wapienie margliste, gezy i opoki górnej kredy ( santon, kampan, mastrycht ). Utwory kredowe zalegają niezgodnie na wapieniach jury, zapadając ku N E pod kątem 2 7. Utwory trzeciorzędowe występują na wschodnim obrzeżeniu Wyżyny Miechowskiej, w Rowie Krzeszowickim oraz na południowych krańcach obszaru, w Bramie Krakowskiej ( Obniżenie Cholerzyńskie ) leżącej w obrębie zapadliska przedkarpackiego. Są one wykształcone najczęściej w postaci mioceńskich ( torton ) iłów z przewarstwieniami utworów marglistych oraz gipsów. Utwory trzeciorzędowe budują także północno-wschodni skrawek badanego obszaru w obrębie Wyżyny Wieluńskiej ( iły i piaski mioceńskie, iły plioceńskie ). Utwory czwartorzędowe reprezentowane są na badanym obszarze głównie przez piaski, gliny, muły, lessy oraz utwory lessowate. Znaczne powierzchnie Wyżyny 29

30 Joanna Pociask-Karteczka Wieluńskiej oraz zachodniej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej zajmują plejstoceńskie fluwioglacjalne piaski, miejscami także gliny morenowe z okresu zlodowaceń Sanu II, a w północno-zachodniej części obszaru ( zlewnia Warty ) również zlodowaceń Odry i Warty. Przyjmuje się, że najwyższa część Wyżyny Olkuskiej w rejonie Ojcowa nie została pokryta lądolodem w okresie zlodowaceń plejstoceńskich, stanowiąc oazę wolną od lodu ( Niemirowski 1978 ). Vistuliańskie lessy i utwory lessowate pokrywają głównie wierzchowiny Wyżyny Olkuskiej i Wyżyny Miechowskiej, gdzie ich miąższość wynosi nawet do kilkunastu metrów. Dna dolin wyścielają osady piaszczyste ( Wyżyna Olkuska ) lub mułkowate ( Wyżyna Miechowska ) Warunki hydrogeologiczne Według regionalizacji hydrogeologicznej B. Paczyńskiego ( 1995 ) badany obszar wchodzi w skład regionów XI nidziańskiego i XII śląsko-krakowskiego. W regionie śląsko-krakowskim większość wypływów położona jest w obrębie subregionu XII 3 ( jurajskiego ). Pojedyncze źródła w przyrzeczu Wisły oraz w zlewni Przemszy leżą w obrębie subregionu XII 1D ( triasu śląskiego ) ( ryc. 2.5 ). W regionie śląsko-krakowskim największą wydajnością otworów studziennych odznaczają się poziomy użytkowe górnej jury. Wydajność ta jest jednak silnie zróżnicowana przestrzennie i wynosi od kilku do kilkudziesięciu m 3 /h ( zlewnia Prądnika ), do nawet 120 m 3 / h ( zlewnie Dłubni, Pilicy i Warty ). Utwory triasowe odznaczają się wydajnością studzien rzędu m 3 / h, a utwory czwartorzędu, głównie w pradolinie Wisły, mają wydajność studzien do 70 m 3 / h, zaś w dolinie Warty znacznie mniejszą. Wody w wapieniach i dolomitach triasu środkowego oraz utworach węglanowych karbonu w rejonie chrzanowskim odznaczają się wydajnością rzędu kilku m 3 / h, sporadycznie do 30 m 3 / h. Region nidziański z głównym szczelinowym poziomem użytkowym w utworach kredy górnej odznacza się wydajnością otworów studziennych w przedziale m 3 / h, sporadycznie do 120 m 3 / h ( zlewnie Dłubni, Szreniawy i Pilicy ), oraz m 3 / h, sporadycznie do 70 m 3 / h ( zlewnia Nidzicy ). Badany obszar leży w zasięgu kontynentalnego reżimu płytkich wód podziemnych ( Chełmicki 1991 ). Odznacza się on występowaniem stanów wysokich wiosną i niskich jesienią, przy czym oprócz kulminacji wiosennej może występować drugorzędna kulminacja letnia ( zasilanie roztopowo-odwilżowo-deszczowe ). Obszar badanych źródeł leży w zasięgu kilku głównych zbiorników wód podziemnych ( G Z W P ) : 325, 326, 327, 329, 408, 409, 452, 454, przy czym większość 30

31 2. Charakterystyka obszaru badań Ryc Regionalizacja hydrogeologiczna słodkich wód podziemnych ( Paczyński red. 1995; Paczyński, Sadurski red ) Regiony: VII łódzki, XI nidziański, XII śląsko-krakowski, XIII przedkarpacki, XV wrocławski Subregiony: VII2 bełchatowski, XII1 triasu śląskiego, XII2 górnośląski, XII3 jurajski, XIII2 rybnicko-oświęcimski. Rejony: XII1D chrzanowski, XIIIA bogucicki, XIIIE godowsko-wojnicki. Fig Hydrogeological units ( Paczyński ed. 1995; Paczyński, Sadurski ed ) Regions: VII łódzki, XI nidziański, XII śląsko krakowski, XIII przedkarpacki, XV wrocławski Subregions: VII2 bełchatowski, XII1 triasu śląskiego, XII2 górnośląski, XII3 jurajski, III2 rybnicko-oświęcimski. Areas: XII1D chrzanowski, XIIIA bogucicki, XIIIE godowsko-wojnicki. 31

32 Joanna Pociask-Karteczka źródeł znajduje się w obrębie dwóch GZWP : 326 oraz 409 ( ryc. 2.6 ). Moduł zasobów dyspozycyjnych w tych zbiornikach jest dość wysoki i wynosi odpowiednio 4,7 i 5,07 l / s. km 2 ( tab. 2.2 ). G Z W P 326 tworzy rozległy i zasobny górnojurajski Ryc Główne zbiorniki wód podziemnych ( GZWP; Kleczkowski red ) K kredowy, J jurajski, T triasowy, Q czwartorzędowy. Fig Major Groundwater Basins ( MGWB; Kleczkowski ed ) K Cretaceous, J Jurassic, T Triassic, Q Quaternary. 32

33 2. Charakterystyka obszaru badań Tab Główne zbiorniki wód podziemnych ( G Z W P; Kleczkowski, red ) Table 2.2. Major Groundwater Basins ( M G B; Kleczkowski, red ) G Z W P M G W B Nazwa Name Stratygrafia Stratygraphy Typ zbiornika Aquifer type Średnia głębokość ujęć Mean depth of water intakes [ m ] Moduł zasobów dyspozycyjnych Specific sisposable runoff [ l / s. km 2 ] 325 Częstochowa W J 2 porowy, porowo-szczelinowy 80 1, Krzeszowice-Pilica (Częstochowa E) J 3 szczelinowo-krasowy, szczelinowo-krasowo-porowy 160 3,6 327 Lubliniec-Myszków Tr 1,2 szczelinowo-krasowy ,2 1,6 329 Bytom Tr 1,2 szczelinowo-krasowy 60 4,0 7,9 408 Niecka miechowska N W Cr 3 szczelinowo-porowy ,7 409 Niecka miechowska S E Cr 3 szczelinowo-porowy ,3 452 Chrzanów Tr 1,2 szczelinowo-krasowo-porowy 150 3,6 454 Olkusz-Zawiercie Tr 1,2 szczelinowo-krasowy 100 6,2 zbiornik wód szczelinowo-krasowych i szczelinowo-krasowo-porowych. Przepuszczalność hydrauliczna zbiornika jest wysoka, zwłaszcza w najintensywniej ulegających krasowieniu wapieniach skalistych, co wiąże się z obecnością systemu spękań ciosowych, szczelin i kanałów krasowych. Spadek hydrauliczny zwierciadła wynosi 2 3 %. Przepływ wody w obrębie wapieni nie jest równomierny, co spowodowane jest lokalnym zróżnicowaniem wielkości szczelin i różnorodnym wykształceniem litofacjalnym wapieni. Znaczna porowatość zbiornika umożliwia wysoką retencję wód podziemnych, jednakże odgrywa ona drugorzędną rolę w przepuszczalności hydraulicznej podłoża. Zasobność G Z W P 326 szacowana jest na 1020 tys. m 3 / d, obliczone zasoby odnawialne wynoszą m 3 / d ( Pacholewski i in ). Zbiornik ten jest intensywnie eksploatowany przez ujęcia komunalne i przemysłowe od Krakowa po Wieluń. Litologia utworów, bardzo słaby stopień naturalnej izolacji warstwy wodonośnej oraz szczelinowo-krasowe warunki migracji wód i zanieczyszczeń ( duże prędkości filtracji, jak również możliwość występowania fluacji ) powodują, że zbiornik ten jest narażony na możliwość szybkiego zanieczyszczenia. Według Mapy wrażliwości wód podziemnych na zanieczyszczenie ( Witczak red ) ponad 75 % powierzchni badanych zlewni charakteryzuje się pierwszą ( bardzo dużą ) klasą podatności na zanieczyszczenie wód podziemnych. Jedynie we wschodniej części obszaru w zlewniach Dłubni, Szreniawy, Nidzicy i części zlewni Pilicy dominują obszary o drugiej ( dużej ) klasie zagrożenia. Zasoby dyspozycyjne zbiornika w utworach kredowych G Z W P 409 są bardzo wysokie. O stosunkowo dobrej przewodności utworów decyduje sieć gęstych 33

34 Joanna Pociask-Karteczka szczelin. Lokalnie ich drożność jest mniejsza wskutek zróżnicowania facjalnego margli lub kolmatacji materiałem zwietrzelinowym. Zasięg szczelin wodonośnych ocenia się na m, co stanowi tylko % całkowitej miąższości utworów kredowych. Zwierciadło wód w utworach dolnej kredy ma charakter napięty i wykazuje łączność hydrauliczną z utworami górnej jury. Zwierciadło wód w szczelinowym ośrodku opok, margli, gez i wapieni górnej kredy ma najczęściej charakter swobodny. W strefach uskoków tektonicznych występują zwykle liczne wydajne źródła podpływowe o lekko podwyższonej temperaturze, zasilane częściowo wodami z głębokiego krążenia prawdopodobnie ze zbiornika jurajskiego, zgodnie z kierunkiem monoklinalnego zapadania warstw skalnych, na co zwróciła uwagę I. Dynowska już w 1963 r. Badane źródła leżą w obrębie dziewięciu jednolitych części wód podziemnych ( J C W Pd ), które zostały wydzielone w nawiązaniu do wymogów tzw. ramowej dyrektywy wodnej ( tab. 2.3, ryc. 2.7 ). Wszystkie jednolite części wód podziemnych są słabo izolowane, w związku z tym są narażone na zanieczyszczenie. Dzięki przepuszczalnemu podłożu większość badanego obszaru odznacza się korzystnymi warunkami infiltracji i krążenia wód podziemnych. Szybkie przenikanie wód opadowych i roztopowych w głąb zachodzi na obszarach zbudowanych z wapieni. Zasilanie odbywa się bezpośrednio przez ponory i leje krasowe lub pośrednio przez infiltrację przez utwory czwartorzędowe. Szczeliny i próżnie krasowe tworzą system, w którego obrębie wytwarza się jedno, szeroko rozprzestrzenione zwierciadło wody. Niezależnie jednak od niego spotyka się lokalnie wyższe horyzonty podścielone soczewami słabiej przepuszczalnych wapieni marglistych ( Kleczkowski 1972a ). Głębokość zwierciadła wód podziemnych na badanym obszarze jest zróżnicowana. Najgłębiej ( do 100 m ) występuje ono w obrębie garbów wierzchowinowych zbudowanych z wapieni i margli, natomiast w obrębie den dolinnych jest o wiele płytsze. Większość źródeł występuje w dnach dolin. Wodonośność wapieni jest uzależniona od rozwoju szczelin i kawern. Wapienie skaliste nieuławicone wykazują przede wszystkim szczeliny pionowe lub zbliżone do pionowych. W wapieniach płytowych krążenie ułatwiają szczeliny międzyławicowe ( Kleczkowski 1972a ). Także w marglach ruch wody podziemnej odbywa się głównie szczelinami, niewielkich rozmiarów, lecz o gęstszej sieci. Nie doszło tutaj do wykształcenia się próżni krasowych, które przewodziłyby wodę tak, jak w wapieniach. Tam, gdzie zwierciadło wody ma charakter swobodny, istnieje zwykle zgodność działów wodnych topograficznego i podziemnego. Jednakże dyslokacje 34

35 2. Charakterystyka obszaru badań Tab Jednolite części wód podziemnych ( J C W Pd ) na obszarze badań ( Paczyński, Sadurski red ; Jednolite części wód podziemnych 2011 ) Table 2.3. Groundwater Bodies ( G W B ) in the investigated area ( Paczyński, Sadurski eds ; Jednolite części wód podziemnych 2011 ) J C W Pd G W B Litologia i stratygrafia Lithology and stratigraphy Typ Type Współczynnik filtracji Coefficient of filtration [ m / s ] Stopień izolacji Mode of isolation 95 piaski i piaskowce ( jura dolna i środkowa ), utwory węglanowe ( jura górna ), piaski i piaskowce ( kreda ), utwory węglanowe ( kreda górna ) szczelinowo-krasowy, szczelinowo-porowy, szczelinowy niekorzystny utwory węglanowe ( kreda górna ), utwory piaszczyste ( neogen ) piaski i piaskowce ( jura dolna i środkowa ), utwory węglanowe ( trias środkowy ) porowy, szczelinowy niekorzystny szczelinowo-porowy, szczelinowy niekorzystny 119 wapienie ( jura górna ) szczelinowy, krasowy śr niekorzystny 135 dolomity, wapienie i margle ( trias dolny, trias środkowy ) porowy niekorzystny 136 wapienie ( jura górna ) szczelinowy, krasowy śr niekorzystny 137 piaski, margle, opoki, piaskowce ( czwartorzęd, neogen, kreda środkowa ) porowy, szczelinowy, szczelinowo-porowy niekorzystny 150 wapienie ( jura górna ) szczelinowy, krasowy śr niekorzystny 151 piaski, żwiry ( czwartorzęd ) porowy niekorzystny tektoniczne oraz monoklinalne ułożenie warstw skalnych o zróżnicowanej przepuszczalności mogą powodować ruch wody niezależny od lokalnej rzeźby ( Dynowska 1980 ; Tlałka 1970 ). Wpływ dyslokacji tektonicznych na obieg wód podziemnych jest szczególnie dobrze widoczny na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Z kolei w obrębie uszczelinionych margli na Wyżynie Miechowskiej kierunki spływu wód podziemnych są modyfikowane wskutek monoklinalnego upadu warstw oraz występowania słabo przepuszczalnych wkładek margli ilastych. Ich obecność sprzyja tworzeniu się zawieszonych soczewek wód podziemnych, między którymi odległości pionowe mogą wynosić od kilku do 60 m ( Dynowska 1963, 1980 ; Niedzielski 1971 ). Wody podziemne mogą przenikać z nadległych horyzontów wodonośnych do niżej położonych. Istnieje także możliwość kontaktu hydraulicznego wód utworów 35

36 Joanna Pociask-Karteczka Ryc Jednolite części wód podziemnych ( J C W Pd ) Fig Groundwater Bodies ( G W B ) różnowiekowych ( ryc. 2.8 ). W wapieniach przepływ wód ma charakter szczelinowo- -krasowy, natomiast w marglach szczelinowo-warstwowy. W obrębie utworów jurajskich na Wyżynie Olkuskiej w zlewniach Prądnika i Rudawy wyróżniane są trzy typy przepływu wód podziemnych : regionalny, pośredni i lokalny. Typ regionalny, stanowiący ok. 15 % odpływu ze zbiornika, związany jest z monoklinalnym 36

37 2. Charakterystyka obszaru badań Ryc Schemat regionalnego przepływu wód z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej na Wyżynę Miechowską ( Dynowska 1978 ) 1 wapienie jurajskie, 2 margle, 3 słabo przepuszczalne margle ilaste, 4 zwierciadło wód podziemnych, 5 kierunek płynięcia wód podziemnych, 6 źródła, 7 uskoki. Fig Scheme of water flow from the Krakow-Częstochowa Upland to the Miechowska Upland ( Dynowska 1978 ) 1 jurassic limestones, 2 marls, 3 low permeable clays marls, 4 groundwater level, 5 direction of groundwater flow, 6 springs, 7 tectonic faults. zapadaniem utworów jurajskich w kierunku NE ( Pacholewski, Różkowski 1990 ). Przepływ lokalny, wynikający z układu sieci cieków drenujących wody podziemne, generuje ok. 70 % odpływu wód podziemnych ze zlewni ( Różkowski 1996 ) Rzeźba Rzeźba badanego obszaru jest urozmaicona, a zróżnicowanie morfologii terenu wynika głównie z różnic odporności skał podłoża ( Gilewska, Starkel 1980 ). Najwyżej wzniesionym regionem badanego obszaru jest Wyżyna Częstochowska, gdzie niektóre wzniesienia osiągają ponad 500 m n.p.m. Wyżyna rozczłonkowana jest dolinami, których powstawanie jest związane z kolejnymi etapami rozwoju krasu od okresu paleogenu po współczesność ( Czeppe 1972 ; Gradziński 1972 ). Ponad wierzchowiną o znacznych deniwelacjach wznoszą się grupy ostańców zbudowane 37

38 Joanna Pociask-Karteczka Fot Wzgórza zbudowane z wapieni górnej jury na Wyżynie Olkuskiej ( fot. M. Baścik ) Photo 2.2. Hills built of Jurassic limestones on the Olkusz Upland ( photo M. Baścik ) z wapienia skalistego. Tutaj znajduje się najwyższa kulminacja badanego obszaru Góra Zamkowa, zwana też Górą Janowskiego ( 515,6 m n.p.m. ). Wierzchowina Wyżyny Olkuskiej jest falista, rozcięta jarami, wąwozami i głębokimi dolinami cieków ( Racławka, Szklarka, Będkówka, Prądnik ), w których obrębie występują krasowe formy rzeźby w postaci iglic, baszt i murów. Ponad powierzchnią zrównania wznoszą się pagóry i wzgórza ostańcowe zbudowane z wapieni skalistych ( fot. 2.2 ). Na Wyżynie Olkuskiej występuje drugie pod względem wysokości wzniesienie badanego obszaru, tj. wzgórze Grodzisko w Jerzmanowicach zwane Skałką lub Wzgórzem 502 ( 512,8 m n.p.m. ). Zachodnią granicę obu wyżyn stanowi ponad 100-metrowej wysokości próg denudacyjny ( kuesta ) założony na wychodniach wapieni malmu i środkowotriasowych dolomitów kruszconośnych. Południowa część Wyżyny Częstochowskiej i Wyżyna Olkuska graniczą od zachodu z Wyżyną Śląską, która na obszarze objętym badaniami ma charakter garbów i pagórów przedzielonych dolinami. Od południa Wyżyna Olkuska graniczy z Rowem Krzeszowickim trzeciorzędowym zapadliskiem tektonicznym wypełnionym osadami mioceńskimi przykrytymi piaskami rzeczno-lodowcowymi lub płatami gliny zwałowej zlodowaceń południowopolskich, do którego od południa przylega Garb Tenczyński stanowiący płat wyżyny zrzuconej w stosunku do Wyżyny Olkuskiej o ok. 100 m ( ryc. 2.9 ). Garb przecinają martwe epigenetyczne przełomy, którymi w pliocenie potoki spływały z wyżyn w kierunku południowym do doliny Wisły ( Dżułyński i in ). Rzeźba Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej cechuje się występowaniem pasm progów i obniżeń związanych z odpornością warstw skalnych zapadających monoklinalnie na N E. Progi odpowiadają warstwom odpornym, ich wysokość sięga m n.p.m. Obniżenia wypełnione są plejstoceńskimi piaskami i glinami morenowymi. W południowej części Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej znajduje się Obniżenie Górnej Warty, będące subsekwentną 38

39 2. Charakterystyka obszaru badań Ryc Schemat obiegu wody w rejonie Rowu Krzeszowickiego ( Tlałka 1970 ) Fig Scheme of water circulation in the Rów Krzeszowicki region ( Tlałka 1970 ) bruzdą ( m n.p.m. ) wypreparowaną w mało odpornych na erozję iłach środkowojurajskich. Charakterystycznym rysem rzeźby Wyżyny Miechowskiej są stoliwa i szerokie, często płaskie garby biegnące głównie z W N W na E S E i obniżające się łagodnie ku wschodowi. Nad nimi sterczą odosobnione ostańcowe kopy i spłaszczenia twardzielcowe zbudowane z odwapnionych opok i gez. Wyżyna rozcięta jest siecią dolin rzecznych oraz wąwozami, padołami, parowami i debrzami ( Gilewska, Starkel 1980 ). Dna głównych dolin wyścielone są holoceńskimi utworami akumulacji rzecznej, a także plejstoceńskimi osadami fluwioglacjalnymi ( Tyczyńska 1959 ). Płaskowyż Proszowicki tworzą szerokie garby o płaskiej lub zaokrąglonej powierzchni. Miejscami występują niewielkie pagóry ostańcowe ( do 270 m n.p.m. ). Próg Lelowski stanowi pasmo wzgórz osiągających wysokości m n.p.m. i rozczłonkowanych dolinami dopływów Pilicy i Warty. Dna dolin na obszarach lessowych wyścielone są osadami mineralnymi lub mineralno-organicznymi ( Michno 2013 ). Południowy kraniec badanego obszaru leżący w obrębie Obniżenia Cholerzyńskiego ma rzeźbę zrębową ; w krajobrazie zaznaczają się pojedyncze wzniesienia wapienne wystające z iłów mioceńskich wypełniających zapadlisko przedkarpackie. 39

40 Joanna Pociask-Karteczka 2.4. Klimat Obszar, na którym znajdują się badane źródła, leży w obrębie kilku regionów klimatycznych : północno-zachodnia część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej należy do regionu środkowopolskiego, jej południowa część do regionu śląsko-krakowskiego, zachodnia część Wyżyny Małopolskiej do regionu zachodniomałopolskiego, natomiast jej część wschodnia do regionu wschodniomałopolskiego oraz śląsko- -krakowskiego. Klimat badanego obszaru cechuje się dużą liczbą dni z pogodą bardzo ciepłą z opadem i dni z pogodą umiarkowanie ciepłą z dużym zachmurzeniem i opadem ( Woś 1999 ). Największą ilość opadów otrzymuje zachodni skłon Wyżyny Śląsko-Krakowskiej rocznie ponad 800 mm, przy czym wysokość opadów zmniejsza się w kierunku wschodnim. Kulminacja Wyżyny Olkuskiej i Wyżyny Częstochowskiej powoduje cień opadowy, dlatego w obrębie Wyżyny Miechowskiej suma opadów rocznych jest mniejsza o ok. 200 mm. Najwyższe opady występują w czerwcu, lipcu i sierpniu, przy czym w środkowej części obszaru średnia miesięczna suma przekracza w niektórych latach 130 mm. Opady letnie mają charakter krótkich, intensywnych i wydajnych ulew o natężeniu > 1 mm / min. Podczas takich zdarzeń dochodzi do spływu powierzchniowego ( zwłaszcza na stokach bezleśnych ) i formowania się wezbrań przybierających nawet postać powodzi ( Starkel 1998 ). Najmniejsze opady występują od października do marca, a średnia miesięczna suma opadów wynosi od 30 do 40 mm. Opad atmosferyczny występuje średnio 174 dni w ciągu roku ( ). Średnia liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi dni w roku i jest bardzo zróżnicowana przestrzennie, np. na wierzchowinie Wyżyny Olkuskiej trwa 50 dni, natomiast w dolinie Sąspówki aż 107 dni. Jej grubość jest największa zwykle w lutym ( średnio 15 cm ). Bywają lata, że średni maksymalny zapas wody w śniegu przekracza 60 mm. Temperatura powietrza warunkuje wielkość parowania i wilgotność powietrza. Średnia roczna temperatura powietrza badanego obszaru wynosi 7 8 C i w skali Polski jest dość wysoka. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec ( 18 18,5 C ), natomiast najchłodniejszym styczeń (od 4 do 3 C ). Ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu na badanym obszarze istnieje wyraźne zróżnicowanie topoklimatyczne. W dolinach do wysokości m występuje strefa zastoisk zimnego i wilgotnego powietrza. Na wierzchowinach temperatura jest wyższa niż w dnach dolin i na stokach o ekspozycji północnej ( Niedźwiedź, Obrębska-Starklowa 1991 ). Również od form terenu zależy długość okresu bezprzymrozkowego i wegetacyjnego, które trwają odpowiednio dni i dni. Okres wegetacyjny trwa najdłużej w Bramie 40

41 2. Charakterystyka obszaru badań Krakowskiej oraz Rowie Krzeszowickim. Suma parowania terenowego wynosi mm rocznie. Jesienią zdarzają się posuchy atmosferyczne, które mogą trwać nawet 50 dni ( Atlas klimatyczny 1973 ; Atlas miejskiego 1979 ) Wody Sieć rzeczna na badanym obszarze ma charakter decentryczny. Przez jego środkową część od Obniżenia Górnej Warty przez Wyżynę Częstochowską aż do Wyżyny Przedborskiej biegnie dział wodny I rzędu między dorzeczami Wisły i Odry. Północna część badanego obszaru odwadniana jest przez Wartę wraz z dopływami : Wiercicą i Liswartą z Kocinką i Białą Okszą oraz przez Pilicę wraz z dopływami Białką i Krztynią, natomiast jego południową część odwadniają Czarna Przemsza, Biała Przemsza, Chechło, Rudno, Sanka, Rudawa, Prądnik, Dłubnia, Szreniawa oraz Nidzica. Obecny układ sieci rzecznej jest wynikiem licznych zmian, które zachodziły od górnej kredy do współczesności ( Nowak 1970 ). Gęstość sieci rzecznej jest niewielka i wynosi od 0,11 km / km 2 ( Wyżyna Częstochowska ) do 0,30 km / km 2 ( Wyżyna Olkuska ). Rzeki odznaczają się gruntowo-śnieżno-deszczowym typem zasilania. Największe przepływy występują na wiosnę ( marzec lub kwiecień ), natomiast najniższe zwykle we wrześniu. Duży udział zasilania gruntowego ( % ) powoduje, że przepływy są w ciągu roku wyrównane, a niżówki płytkie ( Dynowska 1971, 1983 ; Kleczkowski, Kowalski 1978 ). Zdarzają się jednak krótkotrwałe wezbrania występujące po gwałtownych opadach lub intensywnych roztopach ( Bryndal i in. 2007, 2008 ). Stosunki hydrograficzne badanego obszaru przedstawiono na mapach hydrograficznych Polski w skali 1 : wydanych w kilkunastu arkuszach wraz z komentarzami ( Absalon i in a k ; Absalon i in a,b ; Baścik, Chełmicki 2003, 2004 a ; Baścik, Siwek 2004 ; Kaniecki, Pociask-Karteczka 1997 ; Soja 2003 a, b ; Soja, Trafas 2003 ) Gleby i użytkowanie terenu Badany obszar cechuje się zróżnicowaniem regionalnym gleb. Na Wyżynie Miechowskiej, Wyżynie Olkuskiej oraz Wyżynie Częstochowskiej przeważają gleby brunatne wytworzone z lessów i utworów lessowatych. W miejscach wychodni skał węglanowych występują gleby litogeniczne rędziny inicjalne, właściwe 41

42 Joanna Pociask-Karteczka i brunatne. Na powierzchniach najbardziej nasłonecznionych występują murawy naskalne, murawy kserotermiczne i ciepłolubne zarośla ( Medwecka-Kornaś, Zając 1980 ). Kompleksy bardzo urodzajnych czarnoziemów wytworzonych z lessów rozprzestrzeniają się na Wyżynie Miechowskiej oraz płatami na Wyżynie Olkuskiej ( Komornicki 1980 ). Gleby płowe i bielicowe wytworzone z lessów i utworów lessowatych oraz gleby bielicoziemne, powstałe na piaskach i utworach pyłowych pochodzenia wodnolodowcowego zajmują środkową część Wyżyny Częstochowskiej. Jest to teren typowo rolniczy, na którym dominują grunty orne, a udział łąk i pastwisk jest niewielki ; udział lasów jest również nieznaczny i skupiają się one w południowej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Na Wyżynie Wieluńskiej dominują gleby bielicoziemne lekkie i średnie wytworzone na piaskach nadwapiennych, glinach zwałowych, piaskach nadglinowych oraz w mniejszym stopniu glinach i pyłach pochodzenia wodnego. Niewielkim udziałem w powierzchni odznaczają się rędziny i gleby bagienne ( Oczoś, Strzelec 1986 ; Zalewa 2001 ). Dna dolin rzecznych zajmują mady lekkie, średnie oraz ciężkie. W górnych odcinkach Pilicy, Żebrówki i Białki oraz w zakolu Warty koło Działoszyna występują gleby mułowo-bagienne oraz torfowe, wytworzone z torfów torfowisk niskich dolinowych. Większość powierzchni opisywanego Fot Rolniczy krajobraz Wyżyny Miechowskiej ( fot. M. Kumon ) Photo 2.3. Agricultural landscape of the Miechów Upland ( photo M. Kumon ) obszaru ma charakter rolniczy, zwłaszcza zlewnie Szreniawy, Nidy i Dłubni, gdzie udział terenów rolniczych wynosi % ( fot. 2.3, ryc ; tab. 2.4 ). Grunty orne wykorzystują glebę wytworzoną na lessach i utworach lessopodobnych. Łąk i pastwisk na badanym terenie jest niewiele. Najmniej terenów rolniczych występuje w zlewniach Przemszy ( 40 % ) i Pilicy ( 57 % ). Pierwsza z nich odznacza się największym udziałem obszarów zabudowanych ( ok. 13 % ) i terenów przemysłowych ( ok. 10 % ). Najmniej obszarów zabudowanych i terenów przemysłowych występuje w zlewniach Pilicy i Nidy ( odpowiednio 2,2 % i 0,1 % oraz 3,5 % i 0,1 % ). 42

43 2. Charakterystyka obszaru badań Ryc Użytkowanie terenu na podstawie bazy danych CORINE 2006 Fig Land use on the base of CORINE 2006 Cenny element krajobrazowy stanowią lasy, których największe kompleksy znajdują się w zlewniach Pilicy i Przemszy ( ok. 40 % ). Zwarte połacie leśne występują także w dolinie Wiercicy wzdłuż górnego biegu Warty oraz w rejonie zakola Warty koło Działoszyna. Na glebach wytworzonych na piaskach spore połacie zajmują bory sosnowe, bory dębowo-sosnowe, grądy i buczyny. Na podłożu wapiennym 43

44 Joanna Pociask-Karteczka Tab Struktura użytkowania terenu w poszczególnych zlewniach badanego obszaru [ w % ] na podstawie bazy CORINE 2006 Table 2.4. Land use in particular river basins [ in % ] based upon CORINE 2006 database Obszary zabudowy Developed areas Tereny przemysłowe Industrial areas Tereny rolnicze Farmlands areas Lasy Forests Inne Other D L N I P I P K P R P Z R U S Z W A 6,7 3,5 2,2 5,3 9,5 12,6 9,0 4,4 4,6 3,5 0,1 0,1 1,7 2,2 9,1 2,1 0,2 1,4 81,2 89,5 57,3 72,3 75,0 40,1 64,2 89,3 64,1 8,5 6,8 39,5 19,7 13,3 36,5 24,4 6,0 29,5 0,1 0,1 0,8 1,0 0,0 1,8 0,3 0,2 0,4 DL Dłubnia, NI Nidzica, PI Pilica, PK Pomost Krakowski, PR Prądnik, PZ Przemsza, RU Rudawa, SZ Szreniawa, WA Warta. występują lasy liściaste, m.in. lasy bukowe, dębowo-grabowe, klonowo-jesionowe i wiązowe, natomiast w dolinach rzek i miejscach podmokłych łęgi olchowo-jesionowe i olsy. Duża część badanego obszaru jest bardzo wartościowa pod względem przyrodniczym oraz interesująca i atrakcyjna pod względem krajobrazowym, toteż objęta jest różnorodnymi formami ochrony prawnej. 44

45 3. Wydajność źródeł Janusz Siwek 3.1. Czynniki wpływające na wydajność źródeł Wyżyny Śląsko-Krakowska i Małopolska, obok Tatr i Pienin oraz Wyżyny Lubelskiej i Roztocza, są w Polsce regionami odznaczającymi się występowaniem licznych oraz wydajnych źródeł ( Pawlik-Dobrowolski 1965 ; Dynowska 1986, 1994 ; Chełmicki i in. 2010, 2011 ). Zróżnicowanie przestrzenne wydajności źródeł Wyżyny Krakowsko- -Wieluńskiej i Wyżyny Miechowskiej nawiązuje ściśle do warunków drenażu wód podziemnych w obrębie poszczególnych jednostek hydrogeologicznych. Głęboko wcięte doliny krasowe sprzyjają lokalnemu drenażowi wód podziemnych i występowaniu w związku z tym licznych, lecz mało wydajnych źródeł ( Kleczkowski 1971 ; Różkowski 1996, 2006 ). Z kolei występowanie źródeł o znacznej wydajności jest zwykle świadectwem dobrze rozwiniętej sieci szczelin lub kanałów krasowych umożliwiających zasilanie wypływu z rozległego obszaru, mogącego znacznie wykraczać poza zasięg zlewni topograficznych. Przykładem takich wypływów są wydajne źródła w dolinach Dłubni, Szreniawy i Pilicy ( Dynowska 1983 ; Absalon 2007 ; Sadowski, Różkowski 2010 ). Zmienność wydajności źródeł w ciągu roku oraz czas ich reakcji na zasilanie są wskaźnikami często wykorzystywanymi do oceny warunków krążenia wód podziemnych i związanej z tym zasobności zasilającego zbiornika. Źródła na Wyżynie Małopolskiej z reguły odznaczają się reżimem roztopowo-deszczowym ( Czarnecka 1970, 1973, 1975 ; Kleczkowski 1972a ). Według P. Jokiela ( 1994a ) źródła mogą wykazywać nie tylko sezonową cykliczność wydajności, ale również mniej wyraźną, o okresie dwuletnim, a nawet dochodzącym do 25 lat. Aż 70 % wód zasilających

46 Janusz Siwek zbiornik jurajski pochodzi z zasilania w okresie roztopowym ( Czarnecka 1970, 1975 ; Pacholewski, Różkowski 1990 ; Leszkiewicz i in ). Czas reakcji początkowej na roztopy źródeł zasilanych ze zbiornika górnojurajskiego wynosi wg J. Różkowskiego ( 2006 ) 5 60 dni, przy czym czas ten jest najkrótszy ( 5 23 dni ) w źródłach o największej wydajności Z kolei źródła małe ( 1 2 l / s ) reagują na roztopy z większym opóźnieniem ( dni ), a także odznaczają się zwykle największą stabilnością wydajności, jakkolwiek zaznacza się w nich wpływ roztopów w okresach śródzimowych odwilży. Źródła zasilane z utworów kredy górnej także charakteryzują się największą wydajnością w okresie roztopów, a najniższą w zimie. Ze względu na złożony sposób zasilania na ogół większą zmiennością wydajności w ciągu roku odznaczają się źródła spływowe i spływowo-podpływowe niż źródła podpływowe ( Siwek 2004 ; Absalon 2007 ). Zjawiskiem naturalnym jest okresowe lub sezonowe funkcjonowanie niektórych źródeł krasowych. Warto jednak mieć na uwadze, że ze względu na położenie na granicy poziomu drenażu są one szczególnie wrażliwe na ewentualne obniżenie się zwierciadła wód wskutek antropopresji. Przykładem opisanych w literaturze ( Tyc 1997b ) źródeł funkcjonujących okresowo są m.in. wypływy w Ryczówku ( P Z 18 ), Bzowie ( P Z 01 ), Zaborzu ( W A 11 ) oraz źródło Ostrężnik ( W A 18 ) jakkolwiek, z wyjątkiem tego ostatniego, w czasie kartowania we wrześniu 2011 r. wypływy te dawały odpływ. Zmiany wydajności źródeł wynikające z antropopresji mogą być związane np. z występowaniem lejów depresyjnych na obszarach eksploatacji górniczej, a także w innej skali w pobliżu ujęć wód głębinowych Metody prac terenowych i kameralnych W czasie prac terenowych prowadzonych we wrześniu 2011 r. wykonano pomiary wydajności 115 spośród 246 badanych źródeł metodami : wolumetryczną ( 23 ), pływakową ( 33 ), przy użyciu młynka hydrometrycznego ( 58 ) oraz przelewu cechowanego ( 1 ). W przypadku 70 wypływów, w których poprawne wykonanie pomiaru nie było możliwe, oszacowywano klasę wydajności, nawiązując do klasyfikacji O. Meinzera ( 1923 ) w wersji zaadoptowanej do systemu metrycznego ( Pazdro, Kozerski 1990 ; Pulina 1999 ) i uszczegółowionej na potrzeby niniejszego opracowania ( tab. 3.1 ). W pozostałych funkcjonujących źródłach ( 17 ) oszacowanie wydajności nie było możliwe, najczęściej ze względu na bezpośredni odpływ wody ze źródła do rzeki. Nie odnaleziono 9 źródeł opisywanych przez I. Dynowską ( 1983 ) ; prawdopodobnie 46

47 3. Wydajność źródeł Tab Klasyfikacja wydajności badanych źródeł Table 3.1. The classes of spring discharge Zakres [ l / s ] Range [ l / s ] Klasa Meinzera Meinzer s class Klasa szczegółowa Detailed class < 0, ,1 0,5 6a 6 0,5 1 6b 1 2 5a b c a b c a b c źródła te nie zachowały się, a istniejąca dokumentacja kartograficzna i fotograficzna z lat 70. XX w. nie zawsze pozwala na jednoznaczne wnioski w tym zakresie. Porównywanie współczesnej wydajności badanych źródeł z ich wydajnością w minionych kilku dekadach wiąże się z licznymi trudnościami metodycznymi, związanymi przede wszystkim z brakiem systematycznie powtarzanych pomiarów w dłuższych okresach czasu i obejmujących znaczną liczbę wypływów. Ogranicza to możliwości zastosowania narzędzi statystycznych stosowanych do analiz szeregów czasowych, czy też wskazania trendów ilościowych. Kartowania prowadzone w latach oraz przeprowadzano w różnych porach roku. Z założenia wykonywano je w okresach bezopadowych, jednakże warunki hydrometeorologiczne w miesiącach poprzedzających poszczególne kartowania były nieco inne. Znajomość warunków hydrometeorologicznych w okresach badań pozwala jedynie w pewnym stopniu tłumaczyć stwierdzane różnice wydajności poszczególnych źródeł. Zgromadzony materiał porównawczy obejmuje natomiast znaczną liczbę wypływów, co umożliwia stwierdzenie generalnych prawidłowości dotyczących różnic wydajności źródeł w skali całego obszaru badanych wyżyn Warunki hydrometeorologiczne w okresach badań terenowych Istotnym czynnikiem kształtującym wydajność źródeł są warunki klimatyczne, a w szczególności rozkład opadów atmosferycznych i temperatury powietrza w ciągu roku oraz warunki zalegania i topnienia pokrywy śnieżnej. Informacje o warunkach hydrometeorologicznych w okresie od 1971 do 2011 r. zestawiono na podstawie danych z posterunków I M G W w Krakowie-Balicach oraz Częstochowie. Przyjęty 47

48 Janusz Siwek przedział czasowy zawiera zarówno okresy szczegółowych badań terenowych prowadzonych na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej przez I. Dynowską ( 1983 ) w latach oraz W. Chełmickiego ( red ) w latach , jak i okres porównawczych kartowań przeprowadzonych we wrześniu 2011 r. W latach roczna suma opadu w Częstochowie wynosiła od 400 do 898 mm przy średniej z wielolecia 628 mm. Nieznacznie wyższe opady występowały w Krakowie-Balicach, gdzie średnia roczna suma w tym samym okresie wyniosła 673 mm, mieszcząc się w poszczególnych latach w przedziale mm ( ryc. 3.1 ). Opady występowały głównie w półroczu letnim ( ryc. 3.2 ), na które średnio przypadało ok. 65 % sumy rocznej w obu stacjach. Mimo iż opady półrocza zimowego stanowią jedynie ok. 35 %, to ze względu na niewielkie parowanie w tym okresie, a także dogodne warunki infiltracji są one szczególnie istotne w kształtowaniu zasobności zbiorników wód podziemnych. Według H. Czarneckiej ( 1975 ), J. Różkowskiego i A. Pacholewskiego ( 1996 ) nawet 70 % wód zasilających zbiorniki wód podziemnych na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej jest związana bezpośrednio z roztopami lub zasilaniem deszczowo-roztopowymi w okresie wiosennym. Lata 1973 i 1974, w których badania prowadziła I. Dynowska, wyróżniały się pod względem warunków hydrometeorologicznych na tle wielolecia Rok 1973 odznaczał się sumą opadów stanowiąca % opadu normalnego, natomiast rok 1974, w związku ze znacznymi opadami w maju i w październiku, był rokiem wilgotniejszym o % w stosunku do średniej wieloletniej. Z kolei badania z lat przeprowadzono w czasie, gdy roczna suma opadów była zbliżona do średniej wieloletniej. Okres ten poprzedzony był jednak latami o ilości opadów przekraczającej wartość normalną, czego efektem było odbudowanie zasobów wód podziemnych po stosunkowo suchych latach 80. i początku lat 90. XX w. ( Chełmicki red ). Rok 2011, w którym prowadzono prace terenowe, był również dość specyficzny pod względem wilgotnościowym. Roczna suma opadu stanowiła jedynie ok. 81 % opadu normalnego w obu stacjach pomiarowych, zatem był on wyjątkowo suchy. Poprzedzony był jednak latami odznaczającymi się ponadprzeciętnymi rocznymi sumami opadów, w tym zwłaszcza wyjątkowo mokry rokiem 2010 szczególnie w południowej części badanych wyżyn. W Częstochowie aż dziewięć kolejnych miesięcy poprzedzających kartowanie odznaczało się miesięczną sumą opadów niższą od średniej z analogicznych miesięcy w wieloleciu ( ryc. 3.3 ). W Krakowie-Balicach roczna suma opadu w 2011 r. również była niższa od średniej wieloletniej, jakkolwiek rok ten charakteryzował się tam wilgotnym lipcem i poprzedzony był wyjątkowo mokrym półroczem letnim 2010 r. 48

49 3. Wydajność źródeł Ryc Roczne sumy opadów atmosferycznych ( Pr ) i średnie roczne temperatury powietrza ( Tr ) w latach w Krakowie-Balicach i Częstochowie na tle średniej rocznej sumy opadów ( Pw ) i średniej rocznej temperatury powietrza ( Tw ) z lat Wyróżniono roczne sumy opadów ( Pt ) w okresach, w których prowadzono badania terenowe. Fig The annual sums of precipitation ( Pr ) and annual means of air temperature ( Tr ) in Kraków-Balice and Częstochowa on the background of the mean annual sum of precipitation ( Pw ) and mean annual air temperature ( Tw ) in The annual sum of precipitation in the years when the fieldwork ( Pt ) was conducted are highlighted. 49

50 Janusz Siwek Ryc Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych ( P ) i średnie miesięczne temperatury powietrza ( T ) w latach w Krakowie-Balicach i Częstochowie Fig The mean monthly sums of precipitation ( P ) and the mean monthly air temperature ( T ) in Kraków-Balice and Częstochowa in Według Rocznika Hydrogeologicznego ( 2012 ) cały 2011 r. odznaczał się w makroregionie centralnym, w którego skład wchodzi m.in. obszar śląsko-krakowski i nidziański, poziomem wód podziemnych wyższym niż w wieloleciu miarodajnym ( ). Było to konsekwencją intensywnego zasilania zbiorników wód podziemnych w 2010 r. Najwyższe poziomy zwierciadła wód podziemnych zanotowano w styczniu i lutym 2011 r., po czym nastąpiło stopniowe ich obniżanie. W okresie od maja do października 2011 r. w punktach monitoringu wód odnotowano sytuację hydrogeologiczną klasyfikowaną jako zagrożenie niżówką oraz pojedyncze wystąpienia płytkiej niżówki Wydajność źródeł w 2011 r. Wśród wszystkich przebadanych w 2011 r. źródeł dominowały obiekty o wydajności rzędu 1 10 l / s ( 28,9 % ), odpowiadającej V klasie Meinzera ( tab. 3.2 ). Najwydajniejsze dwa wypływy, o wydatku przekraczającym 200 l / s, stwierdzono w zlewni Pilicy w Białej Wielkiej ( P I l / s ) i w Siamoszycach ( P I l / s ). W zlewni 50

51 3. Wydajność źródeł Ryc Miesięczne sumy opadów atmosferycznych ( P ) w latach kartowań terenowych na tle średnich miesięcznych sum z wielolecia w Krakowie-Balicach i Częstochowie Wyróżniono sumy opadów ( Pt ) miesięcy, w których prowadzono badania terenowe. Fig The monthly sums of precipitation ( P ) and during in the years of field-studies on the background of the mean monthly sums of precipitation ( Pt ) in Kraków-Balice and Częstochowa in The sums of precipitation in the months when the fieldwork ( Pt ) was conducted are highlighted. 51

52 Janusz Siwek Tab Liczba źródeł w klasach wydajności Meinzera w badanych zlewniach Table 3.2. The number of springs in Meinzer s classes of discharge in the studied catchments NM NF ND < 0,1 l / s 0,1 1 l / s 1 10 l/s l / s > 100 l / s Dłubnia Nidzica Pilica Pomost Krakowski Prądnik Przemsza Rudawa Szreniawa Warta Razem Total NM brak pomiaru wydajności; NF nie odnaleziono; ND brak odpływu. NM not measured; NF not found; ND no discharge. Szreniawy zidentyfikowano pięć wypływów o wydajności rzędu l / s, a więc mieszczących się w zakresie III klasy Meinzera ( ryc. 3.4 ). Dużym odsetkiem wydajnych wypływów, zaliczanych do IV klasy Meinzera, charakteryzowała się wschodnia części badanego obszaru tj. zlewnie Pilicy, Nidzicy i Szreniawy, gdzie warstwę wodonośną stanowią utwory górnej kredy. Znaczną liczbą wydajnych wypływów, przekraczających 10 l / s, odznaczała się także zlewnia Przemszy. Z kolei na tle całego badanego obszaru Przyrzecze Wisły oraz zlewnie Rudawy i Prądnika wyróżniały się dominacją źródeł o stosunkowo niskiej wydajności, tj. poniżej 10 l / s ( V VII klasa Meinzera ). W czasie badań w 2011 r. stwierdzono brak odpływu z 35 źródeł. Najwięcej suchych nisz odnaleziono w północnej części badanego obszaru w zlewni Warty, gdzie stanowiły 28 % spośród obiektów opisanych przez I. Dynowską ( 1983 ). Warto zwrócić uwagę, że w zlewni Warty nie udało się w ogóle odszukać wielu funkcjonujących niegdyś źródeł, co jest przesłanką wskazującą na ich zanik. Innym obszarem, gdzie zjawisko wysychania źródeł ma powszechny charakter, jest południowo-zachodnia część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, w granicach zlewni Przemszy, Prądnika i Rudawy, gdzie odsetek źródeł wyschniętych stanowił %. Przeprowadzone w terenie wywiady z ludnością oraz stopień przekształceń, jakie zaszły w korytach odprowadzających niegdyś wodę, pozwalają sądzić, że zanik co najmniej siedem wypływów ma charakter trwały, niezwiązany z sezonowymi zmianami warunków hydrometeorologicznych. 52

53 3. Wydajność źródeł Ryc Klasy wydajności badanych źródeł we wrześniu 2011 r. ND brak odpływu; NF nieodnalezione; NM brak pomiaru wydajności. Fig The clases of discharge of the studied springs in September 2011 ND no discharge; NF not found; NM discharge not measured. 53

54 Janusz Siwek 3.5. Zmiany wydajności źródeł w latach Wyniki pomiarów wydajności źródeł wykonanych w 2011 r. na ogół dobrze korelowały z wynikami uzyskanymi w czasie kartowań prowadzonych w latach i , przy czym współczynnik korelacji pomiarów współczesnych względem pomiarów z lat był wyższy niż względem lat ( tab. 3.3 ). Współczynniki kierunkowe równania regresji liniowej, wyrażającej wydajność źródeł w 2011 r. jako funkcję ich wydajności w latach ubiegłych, wyniosły 0,892 w odniesieniu do lat 70. XX w. i 0,654 w stosunku do lat Biorąc pod uwagę cały zbiór badanych źródeł, Tab Macierz korelacji wydajności źródeł zmierzonej w kolejnych latach Table 3.3. The correlation matrix of springs discharge in particular years Q ,701 ( n = 164 ) Q ,696 ( n = 143 ) α 0,05 Q Q ,810 ( n = 124 ) można ocenić, iż ich wydajność była w 2011 r. na poziomie zbliżonym do lat zwłaszcza w odniesieniu do największych wypływów. Zależność ta na ogół słabiej zaznaczała się w przypadku źródeł mniejszych, zaliczanych przez I. Dynowską ( 1983 ) do V klasy Meinzera ( 1 10 l / s ), z których wiele w 2011 r. miało wydajność poniżej 1 l / s. Z kolei wydajność w latach była o kilkadziesiąt procent wyższa niż w 2011 r. Prawidłowość ta zaznaczała się szczególnie wyraźnie w źródłach największych, przekraczających pod koniec XX w. 100 l / s, a których wydajność w czasie ostatnich kartowań była wyraźnie niższa i mieściła się w przedziale l / s ( ryc. 3.5 ). Stwierdzone różnice wydajności źródeł zaznaczały się w różnym stopniu w poszczególnych zlewniach. Obszarem, w którym systematycznie zmniejszała się liczba wypływów w najwyższych klasach wydajności na rzecz wzrostu w klasach niskich oraz źródeł wyschniętych lub zniszczonych, była zlewnia Warty, a także w mniejszym stopniu zlewnie Dłubni, Rudawy i Przyrzecze Wisły ( ryc. 3.6 ). W zlewniach Nidzicy, Pilicy oraz Szreniawy rozkłady klas wydajności z poszczególnych okresów kartowań nie wykazują jednoznacznych różnic. Uwzględniając fakt, że kartowanie w 2011 r. przeprowadzono w warunkach głębokiej niżówki, świadczy to o stabilności funkcjonowania źródeł zasilanych z utworów kredowych w tych zlewniach. Porównanie różnic w rozkładach klas wydajności źródeł w zlewniach Prądnika i Przemszy nie wskazuje jednoznacznie na kierunki zmian. W zlewni 54

55 3. Wydajność źródeł Ryc Wydajność źródeł w 2011 r. względem wydajności w latach ( A ) i ( B ) Fig Springs discharge in 2011 in relation to discharge in ( A ) and ( B ) Prądnika stwierdzono zanik czterech źródeł, natomiast liczebność w pozostałych klasach wydajności zasadniczo się nie zmieniła. Podobnie w zlewni Przemszy, gdzie w stosunku do lat wcześniejszych w 2011 r. z jednej strony wzrosła liczba źródeł o małej wydajności lub wyschniętych, a z drugiej strony nastąpiło przesunięcie rozkładu w kierunku klas wyższych wydajności. W czasie badań terenowych w 2011 r. stwierdzono brak odpływu z 35 wypływów, co stanowi ok. 14 % wypływów opisanych przez I. Dynowską ( 1983 ). Uwzględniając fakt, że dziewięciu wypływów w ogóle nie udało się w 2011 r. zidentyfikować, odsetek ten może sięgać nawet 18 %. Liczba wyschniętych źródeł była wyraźnie większa niż w latach , kiedy zidentyfikowano ich 19. Zwiększyła się także z czterech do siedmiu liczba źródeł uznanych za trwale zniszczone najczęściej wskutek prac ziemnych. Obszarami, gdzie zjawisko zanikania źródeł zaznaczyło się najsilniej, były zlewnie Warty i Przemszy oraz w mniejszym stopniu Prądnika i Rudawy ( ryc. 3.6, 3.7 ). Wyniki pomiarów wydajności przeprowadzonych w 2011 r. są generalnie niższe o % niż w czasie poprzednich kartowań. Różnica ta w znacznym stopniu może być tłumaczona innymi warunkami hydrometeorologicznymi okresów poprzedzających poszczególne badania. Rok 2011 był na tle wielolecia rokiem suchym, jakkolwiek poprzedzonym wyjątkowo mokrym rokiem Wydaje się jednak, iż nie 55

56 Janusz Siwek 56

57 3. Wydajność źródeł Ryc Liczba źródeł w klasach wydajności Meinzera w poszczególnych okresach badawczych W brak odpływu; Z trwale zniszczone, zasypane. Fig The number of springs in Meinzer s classes in particular periods W no discharge; Z permanently decayed. 57

58 Janusz Siwek Ryc Stan źródeł w latach i w 2011 r. PD trwale zniszczone; ND suche w okresie kartowania; NF nieodnalezione ; Z F funkcjonujące. Fig State of springs in and 2011 PD permanently decayed; ND no discharge; NF not found ; Z F operating. tylko czynnik meteorologiczny wpłynął na stwierdzone różnice. Świadczy o tym m.in. częstsze niż na pozostałym obszarze występowanie źródeł wyschniętych lub o wyraźnie obniżonej wydajności w strefie zasięgu leja depresyjnego, związanego z górnictwem cynku i ołowiu w rejonie olkuskim, w zlewniach Prądnika, Rudawy i Przemszy. Nie bez wpływu na wydajność źródeł są także leje depresyjne o mniejszym zasięgu związane z głębinowymi ujęciami wód. Przykładem takiego niekorzystnego oddziaływania ujęć głębinowych na źródła jest np. wypływy w Brzoskwini ( P K 12 ) czy Bolechowicach ( R U 32 ), które praktycznie w ostatnich latach zanikły. Obszarem, gdzie problem zaniku źródeł zaznaczył się najdotkliwiej, była północna część zlewni Warty. W mniejszym stopniu problem ten zaznaczył się również w zlewniach Przemszy, Prądnika i Rudawy. Zacieranie się formy niszy źródliskowej i koryta świadczą o tym, że zanik niektórych źródeł można uznać za trwały. 58

59 4. Chemizm wód źródlanych 4.1. Uwarunkowania właściwości fizykochemicznych wód Janusz Siwek Właściwości fizykochemiczne wód źródlanych są świadectwem procesów zachodzących w środowisku geologicznym. W odróżnieniu od wód podziemnych pobieranych w studniach wody źródlane wydostają się na powierzchnię ziemi w sposób naturalny, co pozwala na zachowanie właściwości ukształtowanych w wyniku obiegu wody w środowisku skalnym. Na skład chemiczny wód źródlanych ma wpływ szereg czynników związanych przede wszystkim z litologią warstwy wodonośnej i warunkami krążenia wód podziemnych, jak również z warunkami zasilania zbiornika oraz szerokim spektrum potencjalnych oddziaływań antropogenicznych. Zwykle wpływ antropopresji przejawia się wzrostem stężenia związków azotu, fosforu, chlorków oraz siarczanów wskutek przenikania do wód zanieczyszczeń, których pochodzenie związane jest z rolnictwem, przemysłem oraz gospodarką komunalną. Ogniska zanieczyszczeń wód źródlanych mogą znajdować się zarówno bezpośrednio w obszarze ich zasilania, jak i poza nim, np. w przypadku zanieczyszczeń dostarczanych do zlewni drogą atmosferyczną. Problematyka chemizmu wód na Wyż. Śląskiej i Wyż. Małopolskiej podejmowana była w literaturze już od drugiej połowy XIX w. ( Zejszner 1860 ; Weinberg 1887 ), jednak szczegółowe analizy dotyczące składu chemicznego wód kilkudziesięciu źródeł opublikowane zostały dopiero w drugiej połowie XX w. i dotyczyły rejonu Ojcowskiego Parku Narodowego ( Oleksynowa 1966 ). Już w latach 60. i 70. XX w. wskazywano, że chemizm wód źródlanych jest przeobrażony wskutek antropopresji ( Oleksynowa 1966 ; Kleczkowski 1972 c ; Dynowski, Zbadyńska 1974 ). Zwrócono

60 Janusz Siwek również uwagę na to, że czynnikiem decydującym o mineralizacji wód jest czas krążenia wód podziemnych, i na wyższą mineralizację źródeł o niskiej wydajności w stosunku do wypływów największych ( Dynowska 1979 ; Dynowski, Zbadyńska 1974 ). Zależność ta nie potwierdziła się jednak w późniejszych opracowaniach ( Chełmicki red ; Siwek 2004 ). Na skład chemiczny wód źródlanych wpływają warunki meteorologiczne decydujące o dostawie do strefy freatycznej wód infiltracyjnych. W cyklu rocznym w składzie chemicznym wód podziemnych wyraźnie zaznacza się okres roztopów, zwykle od marca do maja, gdy wraz z wodami zasilającymi zbiornik docierają do niego związki chemiczne zakumulowane na powierzchni terenu i strefie wadycznej w ciągu zimy. Zjawisko to zaznacza się szczególnie wyraźnie w obszarze zbiornika górnojurajskiego i przejawia się wzrostem stężeń azotanów, siarczanów, żelaza i twardości ogólnej w wodach źródeł po okresie roztopów. W porównaniu z okresem wiosennym dynamika zmian chemizmu wód podziemnych w pozostałej części roku jest znacznie mniejsza ( Różkowski 1990, 1996, 2001 ; Tyc 1997 a,b ; Siwek 2004 ; Okoń, Różkowski 2010 ). Dostawie zanieczyszczeń do górnojurajskiego zbiornika wód podziemnych sprzyja jego słaba izolacja na znacznym obszarze, brak izolacji w miejscach wychodni oraz dobrze rozwinięta sieć spękań i szczelin pionowych w strefie wadycznej umożliwiających migrację wód. Jedynie część zanieczyszczeń jest zatrzymywana w strefie aeracji ( Różkowski 1996 ; Goc i in ; Górny i in ). Wypływy zasilane z utworów kredy górnej w porównaniu ze źródłami zasilanymi ze zbiornika górnojurajskiego odznaczają się mniejszą dynamiką zmian chemizmu w ciągu roku oraz mniejszym przekształceniem składu chemicznego wód. Wynika to z innego charakteru krążenia wód podziemnych w systemie szczelinowym w utworach kredy niż szczelinowo-krasowym w utworach jury oraz lepszej izolacji zbiornika kredowego pokrywą lessową ( Hejmanowski, Jarosz, Kulma 1994 ; Hejmanowski, Kleczkowski 1994 ; Chełmicki, Siwek 2001 ; Siwek 2004 ; Siwek, Chełmicki 2004 ). Źródła zasilane wodami krążącymi w skrasowiałym ośrodku węglanowym odznaczają się zwykle niewielką mineralizacją i prostym wodorowęglanowo-wapniowym typem hydrochemicznym ( Pulina 1992 ). Na opisywanych wyżynach spotykane są także złożone typy hydrochemiczne, których występowanie związane jest z warunkami litologicznymi oraz krążenia wód. Dodatkowymi składnikami, decydującymi o złożonej klasie hydrochemicznej są najczęściej jony magnezowe oraz siarczanowe ( Niedzielski 1971 ; Różkowski 1996, 2006 ; Chełmicki, Siwek 2001 ; Siwek 2004 ; Siwek, Chełmicki 2004 ). Złożone typy hydrochemiczne mogą być także świadectwem antropogenicznych przeobrażeń składu chemicznego wód ( Różkowski 1996 ). 60

61 4. Chemizm wód źródlanych Jony azotanowe( V ) są obecnie jednym z najczęściej badanych wskaźników degradacji jakości górnojurajskiego zbiornika wód podziemnych. Podkreśla się, że zanieczyszczenie wód podziemnych azotanami w południowej części Wyżyny Krakowskiej ma charakter regionalny i trwały ( Krawczyk i in ; Krawczyk i in. 1991, 1992 ; Różkowski 1996, 2006 ; Wojkowski 1996 ; Goc i in ; Hibszer i in ; Siwek 2001 b, 2004, 2012 ; Siwek, Chełmicki 2004 ; Żurek i in ). Stężenia azotanów( V ) w niektórych źródłach mogą być znacząco wyższe niż średnie w obrębie całego zbiornika wód podziemnych. Zjawisko to zaznacza się szczególnie w obszarach wiejskich i ma związek z przenikaniem do strefy saturacji nieoczyszczonych ścieków bytowych i związanych z hodowlą. Bliskie sąsiedztwo ognisk zanieczyszczeń daje ograniczone możliwości ich rozcieńczenia bądź samooczyszczenia przed pojawieniem się w źródle ( Chełmicki red ; Siwek 2001 ; Galas 2005 ; Baścik i in ; Okoń, Różkowski 2010 ). Z kolei A. Żurek i in. ( 2010 ), stwierdzając wyższe stężenia azotanów w odwiertach niż w źródłach, uznali, iż głębokie wody o długim czasie krążenia zawierają zanieczyszczenia wprowadzone do warstwy wodonośnej pod koniec lat 80. XX w. i mają związek ze stosowaniem nawozów sztucznych w o wiele większych ilościach niż współcześnie. Przejawami zanieczyszczenia wód jest także podwyższone stężenie jonów P O 43, N O 3, Cl, K +, S O 42 ( Krawczyk i in., 1990 a, b ; Opołka-Gądek, Tyc 1997 ; Tyc 1997 a ; Tyc, Opołka-Gądek 1999 ; Siwek 2004 ), może również o nim świadczyć zaburzony związek między twardością ogólną wody a jej przewodnictwem elektrolitycznym ( P E W 25 ). W naturalnych wodach krasowych o P E W 25 poniżej 600 μ s / cm krążących w środowisku węglanowym twardość ogólna wyrażona jako stężenie Ca C O 3 [ mg /l] powinna stanowić ok. 50 % wartości P E W 25 [ μs / cm ] ( Krawczyk, Ford 2006 ). Przedstawione w literaturze tendencje zmian składu chemicznego wód podziemnych, w tym wód źródlanych, na Wyż. Krakowsko-Wieluńskiej i Wyż. Miechowskiej wskazują na pogorszenie się jakości wód w latach XX w. oraz brak jednoznacznych tendencji w okresie późniejszym. J. Różkowski ( 1996 ) stwierdził, iż w latach zaznaczyła się tendencja degradacji jakości wód podziemnych zbiornika jurajskiego w rejonie Dolinek Krakowskich i Ojcowa ( zlewnia Rudawy i Prądnika ). Najwyraźniejszą dynamiką wieloletnich zmian charakteryzowały się azotany( V ), siarczany i chlorki. Tło hydrogeochemiczne poziomu jurajskiego w Dolinkach Krakowskich zmieniło się w latach 70. i 80 XX w. z poziomu 0,4 35 mg / l do 2,2 30,8 mg / l, przy czym wyższe stężenia azotanów odnotowywano w latach wilgotnych niż suchych. Z kolei badania dotyczące zlewni Prądnika, Dłubni i Szreniawy wykazały w latach XX w. wzrost mineralizacji ogólnej wód 61

62 Janusz Siwek średnio o ok. 30 %. Wzrost ten dotyczył wszystkich wypływów, a najsilniej zaznaczył się w zlewni Szreniawy ( Siwek, Chełmicki 2004 ). W górnej części zlewni Białej Przemszy stwierdzono brak generalnej tendencji poprawy lub pogorszenia jakości wód źródeł w latach 90. XX w. Od końca lat 80. XX w. w niektórych wypływach zaznaczył się co prawda systematyczny wzrost stężeń azotanów( V ), zwłaszcza w pierwszej połowie lat 90. XX, w związku z rozbudową sieci wodociągowej przy braku rozbudowy kanalizacji. Tendencja ta została jednak odwrócona w drugiej połowie dekady, prawdopodobnie w związku z rozcieńczaniem zanieczyszczeń wodami infiltracyjnymi w latach wilgotnych ( Tyc, Opołka-Gądek 1999 ; Absalon i in ; Tyc 2001 ). Badania dotyczące okolic Olkusza wskazują, że poziom stężeń azotanów( V ) w źródłach zasilanych z piętra jurajskiego nie uległ zasadniczej zmianie od lat 60. XX w. Natomiast w niektórych ujęciach wód podziemnych w latach stwierdzono słabe trendy spadkowe stężeń azotanów( V ) ( Żurek i in ). Wody krążące w utworach górnojurajskich i kredowych uznawane są generalnie za dobrej jakości ( Siwek 2004 ; Okoń, Różkowski 2010 ). Jednakże ze względu na ograniczoną izolację zbiorników wód podziemnych, różny stopień wykształcenia strefy wadycznej, a przede wszystkim ze względu na silną presję człowieka na środowisko jakość wód podziemnych badanego obszaru od lat uważa się za silnie zagrożoną ( Różkowski red ; Różkowski i in ; Witczak red ). Według J. Różkowskiego ( 1990, 1991a,b, 1996, 1999, 2006 ) zagrożeniami jakości wód podziemnych w południowej części Wyżyny Krakowskiej są nielegalne składowiska odpadów oraz nieuregulowana gospodarka ściekami, których odziaływanie wiąże się z przenikaniem do strefy freatycznej jonów N O 3, Cl, S O 42. Na istotny wpływ zagospodarowania terenu na jakość wód podziemnych, w tym także źródlanych, zwracali uwagę m.in. E. Jagniacz ( 1999 ), J. Siwek ( 2001a,b, 2004 ), J. Siwek i W. Chełmicki ( 2004 ), D. Ciszewski i in. ( 2004 ), J. Galas ( 2005 ) oraz A. Żurek i in. ( 2010 ). Zagrożenie dla jakości stanowi także rolnictwo mogące być źródłem dostawy do wód podziemnych jonów N O 3, Ca 2 +, PO 43, Mn 2 +, Zn 2 +, Cu 2 +, Pb 2 +. Obniżenie jakości wody może być również związane z mokrą i suchą depozycją zanieczyszczeń przemysłowych dostarczonych drogą atmosferyczną, powodujących wzrost stężeń S O 42, Cl, Ca 2 +, N O 3, a podwyższone stężenia Cl, Zn 2 +, Pb 2 +, Cu 2+ z przenikaniem zanieczyszczeń komunikacyjnych w pobliżu dróg ( Różkowski 1996, 2006 ; Żurek, Różkowski 2008 ). Na zanieczyszczenie wód źródlanych metalami ciężkimi w tym zwłaszcza chromem w rejonie Lelowa zwracała uwagę M. Matysik ( 2007 ). Pochodzenie tych zanieczyszczeń było prawdopodobnie związane z przenikaniem do wód podziemnych zrzutów ścieków garbarskich oraz galwanizerskich w strefie alimentacji źródeł. 62

63 4. Chemizm wód źródlanych 4.2. Metody badań terenowych i laboratoryjnych Janusz Siwek, Łukasz Jelonkiewicz W ramach badań przeprowadzonych we wrześniu 2011 r. wykonano jednokrotny pobór próbek wody ze 199 źródeł, tj. ze wszystkich spośród 246 badanych źródeł, które dawały w tym czasie odpływ. W terenie wykonywano pomiar przewodności elektrolitycznej właściwej ( P E W 25 ), odczynu i temperatury wody w miejscu wypływu. Próbki wody pobierano do półlitrowych butelek polietylenowych i przewożono w stabilizowanej temperaturze do laboratorium. Oznaczenia hydrochemiczne wykonano przy użyciu systemu chromatografii jonowej składającego się z dwóch chromatografów Dionex I C S połączonych z autosamplerem A S 40. Do analizy kationów zastosowano kolumnę analityczną C S 16, przedkolumnę C G 16, supresor C S R S 300 oraz kwas metanosulfonowy jako eluent. Układ anionowy wyposażony był w kolumnę analityczną A S 18, przedkolumnę A G 18 oraz supresor A S R S 300. Tak skonfigurowany system chromatograficzny umożliwiał jednoczesny rozdział i oznaczenie 14 jonów : Ca 2 +, Mg 2 +, Na +, K +, N H + 4, Li +, H C O 3, S O 42, Cl, N O 3, N O 2, PO 34, F, Br. Urządzenie kalibrowano metodą serii wzorców. Przygotowanie próbek do analizy obejmowało przesączenie przez filtr strzykawkowy z membraną P T F E o średnicy porów 0,45 µm oraz rozcieńczenie do zakresu roboczego krzywej wzorcowej. Materiał porównawczy do uzyskanych wyników stanowią informacje opublikowane pod redakcją W. Chełmickiego ( red ) dotyczące lat Zarówno w trakcie badań w tamtym okresie, jak i tych przeprowadzonych w 2011 r. nie wszystkie z 246 źródeł opisanych przez I. Dynowską ( 1983 ) były badane pod względem właściwości chemicznych. Z niektórych wypływów nie pobrano bowiem próbki wody np. z powodu braku odpływu lub możliwości pobrania w przypadku źródeł zatopionych w korycie rzek. W efekcie zgromadzony materiał pozwala na porównanie składu chemicznego wód ze 194 źródeł, których wody były analizowane w obu okresach badawczych. Ponadto, do części charakterystyk uwzględniono wyniki dotyczące pięciu źródeł opróbkowanych tylko w 2011 r. oraz 24 wypływów, które zostały opróbkowane tylko w okresie Z analiz porównawczych wyłączono informacje dotyczące stężeń jonów PO 43, N H 4 i N O 2 ze względu na trudność porównywania wyników oznaczeń wykonanych różnymi metodami analitycznymi oraz niewielką liczbę próbek o stężeniu tych jonów powyżej zakresu detekcji w obu seriach. 63

64 Janusz Siwek, Łukasz Jelonkiewicz W celu oceny porównywalności wyników współczesnych analiz z wynikami uzyskanymi w latach ( Chełmicki red ) pobrano w maju 2012 r. 50 dodatkowych próbek wód ze źródeł. Próbki te odzwierciedlały swym składem chemicznym zróżnicowanie oznaczanych cech na badanym obszarze. Przeanalizowano je zarówno metodą chromatografii jonowej, jak i dodatkowo metodami miareczkowymi i spektroskopowymi ( tab. 4.1 ), stosowanymi w trakcie badań w latach Sód, potas i wapń oznaczono przy użyciu fotometru płomieniowego Jenway P F P 7. Pomiary spektrofotometryczne wykonano, korzystając ze spektrofotometrów Hach Lange D R 5000 oraz Merck S Q 118. Oznaczenia wykonano w Laboratorium Hydrochemicznym I G i G P U J oraz w laboratorium Stacji Naukowej I G i G P U J w Łazach. Do obliczeń statystycznych wybrano próbki, w których dany składnik Tab Metody oznaczeń analitycznych stosowane w czasie badań laboratoryjnych w latach i 2011 r. Table 4.1. Analytical methods used in the studies in and in 2011 Jon,cecha Ion, property Metoda Method Uwagi Comments Metoda Method Uwagi Comments Ca 2+, Na +, K + fotometria płomieniowa PN-73/c-04587, PN-74/c chromatografia jonowa zakres od 0,050 mg/l * Mg 2+ spektrofotometryczna (z żółcienią tytanową) zakres od 0,5 mg / l chromatografia jonowa zakres od 0,050 mg / l * Twardość ogólna wersenianowa PN-71/c wersenianowa PN-71/c HCO 3 2 SO 4 acydymetryczna zakres od 6,1 mg / l chromatografia jonowa turbidymetryczna (z BaCl 2 ) PN-79/c chromatografia jonowa zakres od 0,250 mg / l * zakres od 0,100 mg / l * Cl argentometryczna PN-75/C chromatografia jonowa zakres od 0,025 mg/l * + spektrofotometryczna testem NH 4 Merck Spectroquant zakres od 0,013 mg / l chromatografia jonowa zakres od 0,050 mg / l * spektrofotometryczna testem NO 2 zakres od 0,007 mg / l chromatografia jonowa Merck Spectroquant zakres od 0,025 mg / l * NO 3 spektrofotometryczna testem Merck Spectroquant zakres od 0,900 mg / l chromatografia jonowa zakres od 0,025 mg / l * 3 spektrofotometryczna testem PO 4 Merck Spectroquant zakres od 0,030 mg / l chromatografia jonowa zakres od 0,100 mg / l * * wartości wg producenta po uwzględnieniu zastosowanego rozcieńczenia próbek ( 1 : 10 ). * values according to manufacturer s specifications including sample dilution applied ( 1 : 10 ). 64

65 4. Chemizm wód źródlanych oznaczono przynajmniej jedną z metod. Jeśli stężenie określonego jonu było poniżej limitu oznaczalności stosowanej metody, to w dalszych obliczaniach próbce takiej przypisywano stężenie równe połowie limitu oznaczalności ( Farnham i.in ). Większość badanych składników występowała w stężeniach znacznie przekraczających limit oznaczalności i oznaczono je obydwiema metodami w każdej z 50 próbek. Ze względu na niskie stężenia azotyny (N O 2 ) oznaczono jedynie w dwóch próbkach, fosforany (P O 43 ) w 48, a jony amonowe ( N H + 4 ) w 44. Związki między wynikami oznaczeń uzyskanymi różnymi metodami zobrazowano na ryc W przypadku zgodności metod współczynnik kierunkowy prostej regresji wynosi 1, a wyraz wolny 0. Odchylenia od tych wartości świadczą o występowaniu błędów systematycznych stałych, wpływających na wyraz wolny, oraz proporcjonalnych, wpływających na współczynnik kierunkowy ( Hyk, Stojek 2010 ). Stężenia wapnia uzyskane metodą chromatograficzną były we wszystkich próbkach wyższe od stężeń uzyskanych metodą fotometrii płomieniowej. Mediana ( Me ) Dwzg l względnej różnicy wyników pomiędzy metodami wyniosła +13,3 % ( tab. 4.2 ). Oznaczenie magnezu metodą chromatograficzną dało wyniki znacznie niższe (Me Dwzg = 21,3%) niż metodą spektrofotometryczną. Różnice są prawdopodobnie spowodowane niską selektywnością metody spektrofotometrycznej oznaczania l magnezu i możliwym wpływem interferentów obecnych w próbce. Wpływ na wynik oznaczenia mogą mieć zwłaszcza żelazo i mangan a także temperatura, w której Tab Parametry statystyczne względnych różnic wyników oznaczeń cech fizykochemicznych wykonanych metodą chromatograficzną oraz porównawczo metodami miareczkowymi i spektroskopowymi ( n = 50 ) Table 4.2. Statistical parameters of the relative differences between ion chromatography, volumetric and spectroscopic analytical methods ( n = 50 ) Ca 2+ Mg 2+ Na + K + + NH 4 HCO 3 2 SO 4 Cl NO 3 NO 2 PO 4 n min 5,6 816,7 18,9 24,1 132,0 1,6 8,8 9,2 28,6 93,2 440,0 q 10 8,0 98,6 13,9 14,2 36,4 0,2 5,4 3,9 13,6 224,0 q 25 9,3 40,5 8,2 8,0 69,9 0,2 1,2 2,7 5,6 160,0 Me 13,3 21,3 1,7 4,1 87,7 0,9 2,0 1,5 0,6 59,3 40,0 q 75 [%] 16,9 1,3 3,7 0,2 90,1 2,4 4,7 0,4 6,8 15,0 q 90 21,1 5,2 6,7 9,0 91,6 4,3 5,9 1,2 14,3 20,1 max 31,9 8,2 17,1 29,1 94,8 9,2 8,6 3,4 20,1 25,3 40,0 R 26,3 824,9 36,0 53,2 226,8 10,8 17,5 12,5 48,7 480,0 IQR 7,6 39,2 11,9 8,1 20,3 2,3 5,9 3,1 12,3 145,0 65

66 Janusz Siwek, Łukasz Jelonkiewicz Ryc Zestawienie wyników oznaczeń cech fizykochemicznych wykonanych metodą chromatograficzną oraz metodami miareczkowymi i spektroskopowymi ( n = 50 ) Fig The comparison of the results laboratory analyses using ion chromatography, volumetric and spectroscopic methods ( n = 50 ) 66

67 4. Chemizm wód źródlanych wykonywany jest pomiar ( Dynowski, Gołdyn 1973 ; Marczenko, Balcerzak 1998 ). Chromatografia jonowa cechuje się natomiast wysoką selektywnością w stosunku do oznaczanych substancji w próbkach o złożonej matrycy ( Michalski 2005 ), dlatego wyniki uzyskane tą metodą można uznać za bardziej miarodajne. Po porównaniu twardości ogólnej oznaczonej metodą wersenianową ( Krawczyk 1992 ) z sumą stężeń wapnia i magnezu otrzymaną różnymi metodami i wyrażoną w równoważnikowo okazało się, że mediana wartości względnej różnicy wyników pomiędzy metodą chromatograficzną a wersenianową wynosi +1,6 %, a pomiędzy metodami spektrofotometryczną i fotometryczną a wersenianową wynosi 10,9%. Spośród 50. badanych próbek twardość ogólna w latach została oznaczona w wodach 26 źródeł. Również wtedy Me Dwzg twardości ogólnej wynosiła 9,7%. Na dokładność l oznaczeń fotometrycznych ma wpływ wysokie stężenie niektórych współwystępujących w próbce jonów, np. obecność anionów kwasu siarkowego i fosforowego może prowadzić do zaniżenia wyników oznaczeń Ca 2 +, Na +, K + ( Baker, Johnson 1954 ; Alkemade 1966 ). W odróżnieniu od badanych próbek wzorce użyte do sporządzenia krzywej kalibracyjnej nie zawierały jonu siarczanowego, dlatego uzyskane wyniki mogą być zaniżone wskutek występowania chemicznego efektu interferencyjnego. Warto zauważyć, że efekt ten mógł być dodatkowo pogłębiony przez niską temperaturę płomienia palnika zasilanego mieszaniną gazu ziemnego i powietrza ( Szczepaniak 2005 ). Porównywane metody dały zbliżone wyniki oznaczeń sodu, potasu, wodorowęglanów, siarczanów, chlorków i azotanów ( tab. 4.2, ryc. 4.2 ). W przypadku fosforanów i azotynów metoda chromatograficzna dała wyniki niższe, a w przypadku jonów amonowych wyższe od odpowiedniej metody z lat Prawdopodobnie jest to spowodowane występowaniem tychże jonów w większości próbek w stężeniach na granicy limitów detekcji, co znacznie utrudnia porównanie metod. Pod względem rozrzutu wyników najmniejszą dyspersję wykazują Ryc Kwantyle ( q ) rozkładu względnych różnic wyników analiz cech fizykochemicznych wód uzyskanych metodami miareczkowymi i spektroskopowymi względem metody chromatograficznej Fig Quantiles ( q ) of the relative differences of the results obtained with different analytical methods 67

68 Janusz Siwek wodorowęglany, nieco większą chlorki i siarczany. Jony te cechują się najniższymi wartościami rozstępu ( R ) oraz rozstępu kwartylowego ( I Q R ). Wyższe wartości R i I Q R uzyskano dla jonów wapnia, sodu, potasu oraz azotanów. Najwyższym rozrzutem charakteryzowały się jony fosforanowe, nieco mniejszym jony amonowe oraz kationy magnezu Chemizm wód w 2011 r. Janusz Siwek Badane źródła odznaczały się we wrześniu 2011 r. mineralizacją ogólną mieszczącą się w zakresie mg / l przy P E W μ S / cm ( ryc. 4.3 ). Wagowo o mineralizacji wód decydowało stężenie jonów H C O 3, Ca 2 +, a w mniejszym stopniu także S O 42, Cl oraz N O 3. W składzie jonowym wód dominował Ca 2 +, którego udział w równoważnikowej sumie kationów dochodził nawet do 97 % ( średnio 87,7 % ). Jedynie w zlewniach o dużym udziale utworów kredy górnej w podłożu ( Nidzica, Szreniawa, Dłubnia ) znaczącą rolę wśród kationów odgrywał dodatkowo jon Mn 2 + ( ryc. 4.4 ), którego udział jedynie w pojedynczych przypadkach przekraczał 20 %, nie wpływając tym samym na klasę hydrochemiczną. Wśród anionów jon wodorowęglanowy stanowił do 94 % równoważnikowej sumy anionów ( średnio 74 % ). Jedynie 29 na 199 przebadanych próbek wody posiadało złożony typ hydrochemiczny, a pozostałe należały do typowej dla wód krążących w skałach węglanowych klasy H C O 3 Ca. Złożona trójjonowa klasa hydrochemiczna związana była najczęściej ze znacznym udziałem jonu siarczanowego. Sporadycznie stwierdzano wody o czterojonowym składzie, gdzie w roli dodatkowego składnika występował Na +, Cl lub N O 3. Zróżnicowanie przestrzenne składu chemicznego nawiązywało do warunków hydrogeologicznych i hydrogeochemicznych opisywanego obszaru. Średnie stężenie Ca 2 + w źródłach zasilanych ze zbiorników kredy, w zlewniach Nidzicy, Szreniawy i Dłubni, było o ok. 26 % wyższe niż w pozostałej części pisywanego obszaru, gdzie większość źródeł zasilanych jest wodami krążącymi w utworach jury. Najniższym średnim stężeniem wapnia ( 82,1 mg / l ) w wodach źródeł odznaczała się zlewnia Warty ( tab. 4.3 ). Wśród badanych wypływów wyjątkowo niskie stężenie Ca 2 + ( 37,6 mg / l ) stwierdzono w wodach źródła Centuria ( P Z 24 ) w zlewni Przemszy. W odróżnieniu od większości pozostałych badanych źródeł zasilanie tego wypływu związane jest przede wszystkim z piaszczystymi utworami czwartorzędu. 68

69 4. Chemizm wód źródlanych Ryc Przewodność elektrolityczna ( P E W 25 ) i stężenie jonów w wodach badanych źródeł Fig The specific electric conductivity ( P E W 25 ) and ion concentration in springwater Podobny układ przestrzenny odnosił się do stężenia jonu magnezowego, z tym, że stwierdzane względne różnice stężeń były jeszcze wyraźniejsze niż w przypadku jonu wapniowego. Najwyższe średnie stężenie Mg 2 + ( 14,1 mg / l ) dotyczyło wypływów w zlewni Szreniawy, a najniższe w zlewni Prądnika ( 1,3 mg / l ). Warto także odnotować niewielkie zróżnicowanie stężeń magnezu w źródłach zlewni Prądnika, co świadczy o zbliżonych warunkach hydrogeologicznych i hydrogeochemicznych dopływu wód. Na tle całego obszaru względnie wysokie stężenia jonu magnezowego ( nawet do 32 mg / l w źródle Sztoły w Żuradzie P Z 32 ) stwierdzano także w wypływach zasilanych z poziomów wodonośnych triasowych lub karbońskich w zachodniej części zlewni Rudawy, Przemszy i Przyrzecza Wisły. Stężenie jonu sodowego wykazywało stosunkowo słabe zróżnicowanie przestrzenne, mieszcząc się we wszystkich badanych źródłach w przedziale 0,8 41,4 mg / l i w zdecydowanej większości nie przekraczając 10 mg / l. Pojedyncze przypadki wyższych stężeń odnosiły się do źródeł zanieczyszczonych lub położonych w obszarach poddanych silnej antropopresji. 69

70 Janusz Siwek Ryc Średni skład chemiczny i przewodność elektrolityczna wód źródlanych w badanych zlewniach Fig The mean chemical composition of springwater in the studied catchments Objaśnienia tab. 4.3 / Explanations to table 4.3 : DL Dłubnia, NI Nidzica, PI Pilica, PK Pomost Krakowski, PR Prądnik, PZ Przemsza, RU Rudawa, SZ Szreniawa, WA Warta; x średnia, δ( x ) odchylenie standardowe / mean, δ( x ) standard deviation. 70

71 4. Chemizm wód źródlanych Tab Charakterystyka składu chemicznego wód źródlanych w badanych zlewniach Table 4.3. Statistical characteristic of the chemical composition of springwater in the studied catchments DL NI PI PK PR PZ RU SZ WA n Ca 2+ [ mg / l ] x min 83,0 112,8 45,5 73,0 82,5 37,6 74,7 99,1 42,9 x 113,4 130,6 90,0 111,6 102,8 94,6 100,2 122,4 82,1 δ(x) 16,4 15,7 20,5 17,5 10,0 19,6 10,2 19,6 20,0 x max 152,1 156,6 154,9 139,8 122,4 128,0 122,7 184,6 126,0 Mg 2+ [ mg / l ] x min 1,1 1,2 0,8 1,1 0,4 0,7 0,4 5,3 0,5 x 9,1 7,2 2,7 7,0 1,3 3,9 6,2 14,1 3,2 δ(x) 5,8 4,7 2,1 5,5 0,9 6,7 6,2 3,6 3,1 x max 21,8 12,8 7,7 19,5 4,4 32,6 21,9 21,0 13,3 Na + [ mg / l ] x min 1,6 1,2 0,8 1,4 1,5 1,0 2,1 2,5 1,4 x 5,0 3,8 2,3 7,2 4,5 4,5 5,1 7,2 7,6 δ(x) 4,0 2,4 1,3 4,5 2,7 5,6 3,2 3,5 9,1 x max 19,4 7,3 7,0 17,9 10,5 27,5 15,3 16,8 41,4 K + [ mg / l ] x min 0,7 1,8 0,7 0,9 0,8 0,5 0,4 1,3 0,5 x 2,1 2,6 1,5 1,8 2,0 3,6 1,3 4,4 2,0 δ(x) 2,3 0,7 1,3 1,1 1,6 11,7 0,7 2,6 2,8 x max 11,2 3,5 6,7 4,0 5,9 59,4 2,9 9,9 12,9 HCO 3 [ mg / l ] x min 240,6 267,0 89,6 148,6 204,5 62,1 206,8 290,2 14,9 x 316,2 343,3 226,5 273,4 262,0 216,7 256,5 365,0 186,8 δ(x) 49,4 47,6 60,7 54,5 24,9 50,3 19,8 44,9 61,6 x max 403,2 397,3 383,8 346,9 305,9 293,8 281,5 440,6 314,8 2 SO 4 [ mg / l ] x min 9,5 28,2 4,6 37,8 5,1 16,9 11,3 16,0 5,6 x 38,5 39,1 24,2 49,8 20,1 44,6 31,0 46,7 35,8 δ(x) 20,9 13,1 15,1 10,6 13,5 22,1 15,5 31,0 22,5 x max 95,0 61,1 60,1 73,8 57,0 131,3 86,5 155,6 90,0 Cl [ mg / l ] x min 4,5 7,4 2,4 7,4 4,2 5,8 7,0 9,7 3,7 x 16,0 14,7 9,7 20,0 11,8 14,8 12,8 20,7 16,5 δ(x) 8,1 6,5 4,5 8,8 5,5 10,5 6,1 9,7 17,3 x max 40,7 25,7 21,1 32,9 23,3 41,8 34,2 46,5 91,4 NO 3 [ mg / l ] x min 6,64 0,90 0,01 3,75 8,92 0,01 8,41 6,38 0,01 x 20,08 14,58 20,35 18,41 19,47 16,07 19,79 15,96 31,13 δ(x) 9,72 15,51 11,19 14,89 7,31 13,53 6,05 8,05 24,70 x max 49,50 45,64 40,26 53,84 31,96 44,69 32,47 35,34 112,75 71

72 Janusz Siwek Podobny zakres stężeń ( 0,4 59,4 mg / l ) stwierdzono w odniesieniu do jonu K +, przy czym 95 % wszystkich zbadanych przypadków mieściło się w zakresie 0,6 9,7 mg / l. Rekordowo wysoką wartość ( 59,4 mg / l ) odnotowano w źródle Czarnej Przemszy ( P Z 01 ) w Bzowie. Wypływ ten wykazywał jednak silne przekształcenie składu chemicznego wód przejawiające się poza potasem także w anomalnie wysokich stężeniach siarczanów ( 131,3 mg/ l ), chlorków ( 41,8 mg / l ) oraz sodu ( 27,5 mg / l ). Średnie dla poszczególnych zlewni stężenie wodorowęglanów w wodach źródeł wynosiło od 186,8 do 365 mg / l ( tab. 4.3 ). Niskie stężenia stwierdzano najczęściej w wypływach położonych w zlewni Warty w pobliżu Załęczańskiego Parku Krajobrazowego, m.in. źródła : w Bieńcu ( W A 50, 14,9 mg / l ) i w Dzietrznikach ( WA 49, 57,2mg / l ). Zanotowano je także w zlewniach Przemszy, m.in. w Centurii ( P Z 24, 62,1 mg / l ), i Pilicy, m.in. źródło Rajecznicy ( P I 16, 89,6 mg / l ). Tak niskie stężenia H C O 3 ( oraz Ca 2 + ) świadczą o zasilaniu źródeł wodami mającymi co najwyżej ograniczony kontakt ze skałami węglanowymi. Ich skład chemiczny kształtowany jest przede wszystkim w obrębie zalegających na utworach mezozoicznych plejstoceńskich pokryw fluwioglacjlanych, występujących najczęściej w postaci kwarcytowych piasków i glin. Najwyższe stężenia wodorowęglanów stwierdzane w źródłach zasilanych z utworów kredowych w zlewniach Szreniawy, Nidzicy i Dłubni dochodziły do 440,6 mg / l. Średnia zawartość jonu siarczanowego w poszczególnych zlewniach mieściła się w przedziale 20,1 46,7 mg / l. Zróżnicowanie zawartości siarczanów w poszczególnych źródłach badanego obszaru tworzyło skomplikowany układ przestrzenny nienawiązujący w prosty sposób do warunków hydrogeologicznych. Skupiska źródeł o stężeniach wyraźnie odbiegających od średniej stwierdzano m.in. w rejonach źródeł Warty, Dłubni oraz w północno-zachodniej części zlewni Warty w okolicach Wielunia. Wysokie stężenia stwierdzano także w zlewniach Nidzicy, Szreniawy oraz w obszarach o triasowym podłożu w zlewni Rudawy, Garbu Tenczyńskiego i Przemszy. Wypływy te nie tworzyły jednoznacznych skupisk przestrzennych, występując mozaikowo wraz ze źródłami o niskiej zawartości siarczanów. Taki układ może wskazywać na złożone pochodzenie siarczanów, których obecność w wodzie w badanym obszarze uwarunkowana jest zarówno czynnikami geochemicznymi, jak i możliwymi oddziaływaniami antropogenicznymi. Najwyższą średnią stężenia chlorków w wodach źródeł odznaczała się zlewnia Szreniawy ( 20,7 mg / l ). Na tle całego obszaru badań do względnie wysokich zaliczyć można stężenia chlorków w źródłach w Pomoście Krakowskim ( 7,4 32,9 mg / l ). Skupienia wypływów o podwyższonej zawartości Cl, dochodzącej maksymalnie 72

73 4. Chemizm wód źródlanych nawet do 66,1 mg / l, stwierdzano także w źródłach Warty i Czarnej Przemszy. Maksymalną wartość ( 91,4 mg / l ) odnotowano w źródle w Dzietrznikach ( WA 49 ) w zlewni Warty i było to stężenie wyraźnie większe od stwierdzanego w innych wypływach położonych w pobliżu. Stężenia azotanów( V ) mieściły się w zakresie 0,01 112,8 mg / l w źródle w Bieńcu ( WA 50 ) w zlewni Warty. Jedynie w siedmiu wypływach stwierdzono zawartość N O 3 powyżej 50 mg / l, co dyskwalifikowało ich wodę jako pitną, przy czym sześć z nich znajdowało się w zlewni Warty głównie w rejonach Zawiercia oraz Wielunia. Poza zlewnią Warty wyraźne zgrupowania źródeł o podwyższonej w stosunku do otoczenia zawartości N O 3 ( zwykle rzędu mg / l ) występowały w zlewniach Rudawy ( doliny Racławki i Będkówki ), Prądnika ( w rejonie Sąspowa ) oraz Dłubni ( w okolicach Skały ). Z kolei w większości niską zawartością N O 3 ( < 20 mg / l ) odznaczały się źródła w zlewniach Szreniawy, Nidzicy i Przemszy, jakkolwiek występowały w nich także i pojedyncze wypływy znacznie zanieczyszczone ( do 45,6 mg / l N O 3 ). W związku z dobrym natlenieniem wód krasowych w źródłach praktycznie nie stwierdzano azotu w formie jonu N O 2 i N H 4 +. Azotyny w stężeniu powyżej limitu detekcji ( 0,025 mg / l ) zanotowano jedynie w źródle Dłubni w Jangrocie ( D L 01 0,335 mg / l ). Wypływ ten jest od lat wykorzystywany jako miejsce wodopoju dla bydła i z tego względu jest szczególnie narażony na zanieczyszczenie wód już w obrębie samej misy. W odpływie ze źródła stwierdzono także obecność jonu amonowego ( 0,357 mg / l ), co świadczy o bliskości ognisk zanieczyszczeń. Na tle uzyskanych wyników relatywnie wysokim ( 0,391 mg / l ) stężeniem N H + 4 odznaczało się Źródło Miłości w Ojcowie ( P R 23 ). Obecność N H + 4 w stężeniu rzędu 0,1 0,3 mg / l ( 16 przypadków ) charakterystyczna była dla źródeł o niewielkiej wydajności, z wodą stagnującą tworzącą niewielkie podmokłości. Wody 32 przebadanych źródeł odznaczały się stężeniem fosforanów powyżej dolnego limitu detekcji zastosowanych metod laboratoryjnych ( 0,1 mg / l ). Wypływy te tworzyły kilka wyraźnych zgrupowań przestrzennych. Jedno z nich stanowiły źródła w zlewni Dłubni, głównie w części odwadnianej przez Minóżkę. Stwierdzono tam aż dziewięć wypływów o zawartości fosforanów w przedziale 0,14 0,39 mg / l. W zbliżonych zakresach mieściły się stężenia stwierdzone w ośmiu źródłach w dolinie Pilicy ( 0,14 0,39 mg / l ) i w czterech źródłach w zlewni Szreniawy ( 0,12 0,18 mg / l ), jakkolwiek zgrupowania przestrzenne tych wypływów nie były aż tak wyraźne jak w zlewni Dłubni. Wysokie stężenia fosforanów ( 0,19 0,62 mg / l ) stwierdzono w Zawierciu ( WA 02 WA 04 ) w zlewni Warty, a w Zawierciu-Kromołowie ( WA 01 ) stwierdzono najwyższą spośród badanych wypływów zawartość PO 43 -, 73

74 Janusz Siwek tj. 1,71 mg / l. Pojedyncze źródła o zawartości fosforanów 0,19 0,30 mg / l występowały także w dolinie Warty w jej dolnym biegu ( w granicach obszaru badań ) oraz w dolinach jej dopływów : Kocinki, Liswarty i Wiercicy Porównanie składu chemicznego wód w latach i w 2011 r. Janusz Siwek Interesującą informację, mającą w niektórych przypadkach bezpośrednie przełożenie na identyfikację zagrożeń źródeł, daje porównanie stwierdzonego składu chemicznego z wynikami uzyskanymi w latach Ewentualne różnice cech fizykochemicznych wód stwierdzone na podstawie jedynie dwóch kartowań przeprowadzonych w różnych warunkach napełnienia zbiorników wód podziemnych nie dają, co prawda, podstaw do formowania tez dotyczących wieloletnich trendów lub dynamiki chemizmu poszczególnych wypływów. Analiza całości zebranego materiału pozwala jednak na ogólną ocenę, czy ewentualne różnice między składem chemicznym wód w czasie kolejnych kartowań w podobny sposób zaznaczyły się w poszczególnych zlewniach. Pozwala też wskazać grupy źródeł, w których na tle innych wypływów różnice chemizmu zaznaczyły się szczególnie wyraźnie, co może również stanowić jedną z przesłanek do wnioskowania o wzroście lub osłabieniu oddziaływań antropogenicznych. We wszystkich opisywanych zlewniach wyniki oznaczeń jonu Ca 2 + uzyskane w latach były przeważnie niższe niż w 2011 r., przy czym różnice stężeń najsilniej zaznaczyły się w źródłach zlewni Warty, Szreniawy i Dłubni ( ryc. 4.5 ). Uwzględniając różnice stosowanych metod analitycznych, należy przyrost ten szacować średnio na 4 10 %. W pozostałych zlewniach uwzględnienie różnic metodycznych wskazuje na zbliżony zakres stężeń w obu okresach badań, lub jak w przypadku zlewni Nidzicy i Pilicy wręcz niższe wartości, średnio o 8 9 %. Różnice te potwierdzają także geochemicznie związane z wapniem jony wodorowęglanowe, których stężenia stwierdzane w 2011 r. w zlewniach Szreniawy, Warty, Dłubni i Pomoście Krakowskim były średnio % wyższe ( ryc. 4.5 ). Na uwagę zasługują stężenia jonu sodowego, które w 2011 r. były w większości źródeł niższe niż w latach Najwyraźniej różnica ta zaznaczyła się w źródłach zlewni Nidzicy, Dłubni oraz Szreniawy. Jedynie w zlewniach Pilicy i Przemszy odnotowano 74

75 4. Chemizm wód źródlanych niewielki wzrost stężeń. Opisywane okresy odznaczały się zbliżonym zakresem stężeń azotanów. W dwóch zlewniach ( Nidzicy i Przemszy ) nastąpiło w 2011 r. nieznaczne przesunięcie rozkładów stężeń w kierunku wartości niższych. Na tle wszystkich uzyskanych wyników niekorzystnie wyróżnia się zlewnia Warty, w której przesunięcie zakresu stężeń nastąpiło w kierunku wartości wyższych. Zróżnicowanie przestrzenne składu chemicznego wód źródeł w poszczególnych zlewniach było na ogół podobne w obu okresach badawczych. Świadectwem tego są m.in. wysokie współczynniki korelacji stężeń jonów w wodach źródeł w poszczególnych zlewniach w latach i w 2011 r. ( tab. 4.4 ). Wysoka wartość współczynnika oznacza bowiem, iż wypływy, w których stwierdzano wysokie w skali danej zlewni stężenie danego związku w latach , odznaczały się także wysoką jego zawartością w 2011 r. ( ryc. 4.6, 4.7, 4.8, 4.9, 4.10, 4.11, 4.12, 4.13 ). Warto zauważyć, że stwierdzone różnice stężeń jonów Ca 2+, H C O 3, Mg 2+ a więc związanych przede wszystkim w naturalnymi uwarunkowaniami geochemicznymi obszaru miały w obrębie poszczególnych zlewni tendencję wspólną dla większości źródeł. Przejawem tego był niewielki rozrzut stwierdzonych stężeń względem funkcji liniowej opisującej związek pomiędzy wynikami z poszczególnych okresów kartowań ( ryc. 4.6, 4.7, 4.10 ). Można więc przypuszczać, że stwierdzone różnice były kształtowane przez wspólny czynnik związany prawdopodobnie z nieco różnymi warunkami hydrometeorologicznymi w okresie poprzedzającym kolejne kartowania. Tab Współczynnik korelacji ( α < 0,05 ) między stężeniami jonów w wodach źródlanych w latach i 2011 r. w badanych zlewniach Table 4.4. The coefficient of correlation ( α < 0,05 ) between ions concentration in spring-water in and 2011 in the studied catchments DL NI PI PK PR PZ RU SZ WA n Ca 2+ 0,93 0,87 0,91 0,91 0,87 0,86 0,91 0,93 0,92 Mg 2+ 0,98 0,95 0,96 1,00 0,69 0,99 1,00 0,84 0,97 Na + 0,98 0,89 0,50 0,89 0,93 0,95 0,94 0,82 0,96 K + 0,98 0,89 0,97 1,00 0,80 0,78 0,95 H C O 3 0,96 0,96 0,88 0,75 0,97 0,87 0,82 0,97 2 S O 4 0,94 0,90 0,91 0,88 0,89 0,93 0,93 Cl 0,79 0,98 0,56 0,71 0,91 0,78 0,87 0,70 0,92 N O 3 0,75 0,88 0,90 0,72 0,54 0,88 0,76 0,73 0,85 DL Dłubnia, NI Nidzica, PI Pilica, PK Pomost Krakowski, PR Prądnik, PZ Przemsza, RU Rudawa, SZ Szreniawa, WA Warta. 75

76 Janusz Siwek 76

77 4. Chemizm wód źródlanych Ryc Kwantyle rozkładu stężeń jonów w wodach źródeł w badanych zlewniach w latach i w 2011 r. Fig Quantiles of the distribution of the ion concentration in springwater in the studied catchments in and in

78 Janusz Siwek Ryc Stężenie jonu Ca 2 + w wodach źródeł w latach i 2011 r. w badanych zlewniach Fig The concentration of Ca 2 + in springwater in versus 2011 in the studied catchments 78

79 4. Chemizm wód źródlanych Ryc Stężenie jonu Mg 2 + w wodach źródeł w latach i 2011 r. w badanych zlewniach Fig The concentration of Mg 2 + in springwater in versus 2011 in the studied catchments 79

80 Janusz Siwek Ryc Stężenie jonu Na 2 + w wodach źródeł w latach i 2011 r. w badanych zlewniach Fig The concentration of Na 2 + in springwater in versus 2011 in the studied catchments 80

81 4. Chemizm wód źródlanych Ryc Stężenie jonu K + w wodach źródeł w latach i 2011 r. w badanych zlewniach Fig The concentration of K + in springwater in versus 2011 in the studied catchments 81

82 Janusz Siwek Ryc Stężenie jonu H C O 3 w wodach źródeł w latach i 2011 r. w badanych zlewniach Fig The concentration of H C O 3 in springwater in versus 2011 in the studied catchments 82

83 4. Chemizm wód źródlanych Ryc Stężenie jonu S O 42 w wodach źródeł w latach i 2011 r. w badanych zlewniach Fig The concentration of S O 4 2 in springwater in versus 2011 in the studied catchments 83

84 Janusz Siwek Ryc Stężenie jonu Cl w wodach źródeł w latach i 2011 r. w badanych zlewniach Fig The concentration of Cl in springwater in versus 2011 in the studied catchments 84

85 4. Chemizm wód źródlanych Ryc Stężenie jonu N O 3 w wodach źródeł w latach i 2011 r. w badanych zlewniach Fig The concentration of N O 3 in springwater in versus 2011 in the studied catchments 85

86 Janusz Siwek Ryc Przestrzenne zróżnicowanie stężeń azotanów( V ) w wodach źródlanych w latach i 2011 r. Fig The spatial distribution of nitrate concentration in springwater in and

87 4. Chemizm wód źródlanych Natomiast w korelogramach jonów, mogących mieć znaczny udział składowej antropogenicznej w pochodzeniu ( Na +, K +, Cl, S O 42 i N O 3 ), wyraźnie zaznaczają się pojedyncze wartości odstające od prostej zależności wyrażonej funkcją liniową ( ryc. 4.8, 4.9, 4.11, 4.12, 4.13 ). Reprezentują one źródła, których skład chemiczny wyraźnie się zmienił także na tle innych wypływów w zlewni prawdopodobnie wskutek nasilenia się lub osłabienia oddziaływań antropogenicznych. Taki nietypowy wzrost stężeń wyraźnie zaznaczył się m.in. w źródłach w Kamieńczycach ( S Z 08 ), Zawierciu ( WA ), Lgocie Błotnej ( P I 25 ), Dzietrznikach ( WA 49 ) i Bieńcu ( WA 50 ). Można więc sądzić, że obszarami, gdzie wyraźnie zaznaczył się wzrost oddziaływań antropogenicznych na skład chemiczny wód, były rejony Zawiercia oraz Wielunia. Potwierdza to fakt występowania tam grup źródeł o wyraźnie wyższych stężeniach azotanów w 2011 r. niż w latach ( ryc ). Z kolei spadek stężeń jonów wskazujących na zanieczyszczenie wód odnotowano m.in. w zlewni Prądnika w otulinie Ojcowskiego Parku Narodowego w Sąspowie ( P R 16, P R 17 ) Tło hydrochemiczne wód źródlanych Bartłomiej Rzonca W niniejszym opracowaniu tło hydrogeochemiczne zostało określone jako zakres pomiędzy 10. a 90. percentylem w rozkładzie empirycznym stężeń danego jonu w obrębie populacji. Takie rozwiązanie, zgodne z postulatami C. Reimanna i P. Filzmosera ( 2000 ), wzorowane jest na podejściu zastosowanym w projekcie BASELINE ( Edmunds, Shand 2008 ). Przyjęcie granic tła jest zawsze arbitralne, dlatego w niniejszej pracy są przytaczane ( choć nie komentowane ) także alternatywne typowe zakresy tła wyznaczane miarami pozycyjnymi, czyli zakres percentyli 2,3 97,7 oraz ( Macioszczyk 1987, 1990 ; Nielsen 1991 ; Matschullat i in ; Macioszczyk, Dobrzyński 2002 ; Kania 2002 ; Kania i in ; Kmiecik, Postawa 2003 ; Zdechlik, Kania 2003 ; Rzonca, Buczyński 2007 ; Witczak i in ; Siwek, Rzonca 2009 ). Tło hydrogeochemiczne najważniejszych jonów tworzących kompozycję chemiczną wód źródlanych badanych wyżyn zostało przeanalizowane osobno dla źródeł zasilanych z górnojurajskiego poziomu wodonośnego i osobno dla źródeł zasilanych z poziomu górnokredowego. Jako kryterium przynależności przyjęto położenie danego źródła w granicach odpowiedniego głównego zbiornika wód 87

88 Bartłomiej Rzonca podziemnych ( G Z W P wg Kleczkowskiego red ). W nielicznych niejednoznacznych sytuacjach posiłkowano się dodatkowo mapą geologiczną Polski w skali 1: Generalnie, źródła zasilane wodami pochodzącymi z poziomu górnujrajskiego położone są na obszarze G Z W P 326, zasilane z warstw kredowych na obszarze zbiorników G Z W P 408 i 409, a nieliczne badane źródła z warstw triasowych na obszarze zbiorników G Z W P 327, 452 i 454. Z uwagi na niską liczebność tych ostatnich, zostały one wyłączone z analizy tła hydrogeochemicznego, która jako metoda typowo statystyczna może być stosowana jedynie przy odpowiednio dużej liczbie analiz opisujących dane środowisko geochemiczne ( np. konkretny zbiornik wód podziemnych ). Wyliczone granice tła zamieszczono w tabelach ( tab. 4.5, 4.6, 4.7 i 4.8 ) i na diagramach kumulacyjnych prawdopodobieństwa ( ryc. 4.15, 4.16, 4.17, i 4.18 ). Tło opracowano w rozbiciu na dwa okresy badań ( lata oraz 2011 r. ). Tło hydrogeochemiczne zostało określone w odniesieniu do kationów wapnia ( Ca 2+ ), magnezu ( Mg 2+ ), potasu ( K + ) i sodu ( Na + ) oraz anionów wodorowęglanowych ( HCO 3,), siarczanowych ( S O 42 ), chlorkowych ( Cl ) i azotanowych ( N O 3 ). W przypadku kilku wyników oznaczeń stężenia N O 3 poniżej limitu oznaczalności ( 0,025 mg / l ) przyjmowano w obliczeniach wartość połowy limitu oznaczalności. Dodatkowo podano granice tła mineralizacji ogólnej, rozumianej jako całkowita suma analizy chemicznej danej próbki ( przy czym analiza nie obejmowała niezdysocjowanych składników wód ). Z przedziałów stężeń określających zakresy tła chemicznego badanych wód źródlanych zasilanych z poziomów kredowego i górnojurajskiego ( tab. 4.5, 4.6, 4.7, 4.8 ) wynika, że w wodach obu pięter najwyższe stężenia osiągają jony wapnia i wodorowęglanowe. Stężenia te są wyraźnie wyższe w przypadku wód poziomu kredowego niż jurajskiego. Odzwierciedla się to także w zakresach tła mineralizacji ogólnej obydwu pięter : mineralizacja wód poziomu kredowego jest generalnie wyższa od mineralizacji wód poziomu jurajskiego. Analiza diagramów kumulacyjnych sporządzonych w oparciu o analizy chemiczne wód poziomu jurajskiego pokazuje, że stężenia głównych składników jonowych cechują się zwykle rozkładem zbliżonym do log-nomalnego ( ryc i 4.18 ). Najgorzej dopasowane do tego rozkładu są populacje wartości potasu i sodu, co widać zwłaszcza w przypadku wyników z 2011 r. ( ryc ). Jednak żaden z analizowanych składników wód nie wykazuje cech rozkładu bimodalnego, co wskazywałoby na kilka mechanizmów wzbogacania wód w dany element. Monomodalność rozkładów świadczy więc o względnym podobieństwie warunków geochemicznych kształtujących skład chemiczny analizowanych wód. 88

89 4. Chemizm wód źródlanych Wody poziomu kredowego zasadniczo różnią się od wód poziomu jurajskiego pod względem regularności rozkładów wartości stężeń poszczególnych jonów ( ryc. 4.15, 4.16 ). Należy przede wszystkim zauważyć, że analizowano znacznie mniej próbek reprezentujących źródła zasilane z poziomu kredowego niż jurajskiego, co jest niewątpliwie w dużym stopniu przyczyną mniejszej regularności rozkładów np. S O 42 i K +. Warto zastanowić się jednak, czy mniejsza liczba próbek jest jedynym powodem tak dużych nieciągłości, jak obserwowane w przypadku wykresu stężeń Na +. Tab Tło hydrochemiczne ( mg / l ) źródeł zasilanych z poziomu wodonośnego górnej kredy w latach r. ( n = 59 ) Table 4.5. Hydrogeochemical background ( mg / L ) of the springs discharging waters from the Upper Cretaceous groundwater reservoir in ( n = 59 ) Percentyl Percentile [ % ] Ca 2+ Mg 2+ Na + K + H C O 3 2 S O 4 Cl N O ,6 3,1 1,5 1,0 250,2 9,6 3,9 6,7 371, ,7 20,0 12,6 6,2 371,4 55,1 23,2 29,3 596,0 2,3 69,4 1,0 1,0 0,9 228,8 5,0 2,3 5,1 352,1 97,7 160,6 22,1 19,9 8,1 388,4 89,3 34,8 35,9 713, ,2 4,3 4,1 1,2 266,5 12,3 7,4 7,7 402, ,1 17,9 10,8 5,1 365,7 50,4 21,9 24,3 588,3 M mineralizacja ogólna. M total dissolved solids. M Tab Tło hydrochemiczne ( mg / l ) źródeł zasilanych z poziomu wodonośnego górnej kredy w 2011 r. ( n = 57 ) Table 4.6. Hydrogeochemical background ( mg / L ) of the springs discharging waters from the Upper Cretaceous groundwater reservoir in 2011 ( n = 57 ) Percentyl Percentile [ % ] Ca 2+ Mg 2+ Na + K + H C O 3 2 S O 4 Cl N O ,9 3,2 1,4 0,9 260,3 13,0 6,3 5,9 391, ,9 17,3 9,8 6,2 400,4 63,1 26,9 32,2 641,2 2,3 75,7 1,4 1,1 0,8 234,9 6,2 3,7 2,2 340,5 97,7 157,1 20,7 14,1 9,2 432,1 91,9 40,6 44,1 765, ,0 4,0 1,6 1,0 273,1 17,4 8,0 6,8 445, ,7 16,1 8,4 5,1 392,8 55,9 22,6 26,3 626,4 M mineralizacja ogólna. M total dissolved solids. M 89

90 Bartłomiej Rzonca Tab Tło hydrochemiczne ( mg / l ) źródeł zasilanych z poziomu wodonośnego górnej jury w latach r. ( n = 134 ) Table 4.7. Hydrogeochemical background ( mg / L ) of the springs discharging waters from the Upper Jurassic groundwater reservoir in ( n = 134 ) Percentyl Percentile [ % ] Ca 2+ Mg 2+ Na + K + H C O 3 2 S O 4 Cl N O 3 M 10 62,4 0,8 1,7 0,7 153,7 10,9 5,4 11,1 290, ,1 5,9 10,3 3,4 270,9 57,4 21,8 38,3 473,0 2,3 38,1 0,5 1,3 0,5 85,5 5,0 3,0 4,7 197,4 97,7 116,9 10,5 22,9 8,5 304,1 100,0 30,9 56,2 552, ,0 1,1 2,1 0,8 174,3 14,0 6,3 12,9 309, ,9 4,3 8,4 2,4 263,5 51,2 19,4 31,6 452,7 M mineralizacja ogólna. M total dissolved solids. Tab Tło hydrochemiczne ( mg / l ) źródeł zasilanych z poziomu wodonośnego górnej jury w 2011 r. ( n = 118 ) Table 4.8. Hydrogeochemical background ( mg / L ) of the springs discharging waters from the Upper Jurassic groundwater reservoir in 2011 ( n = 118 ) Percentyl Percentile [ % ] M mineralizacja ogólna. M total dissolved solids. Ca 2+ Mg 2+ Na + K + H C O 3 2 S O 4 Cl N O ,9 0,8 1,5 0,7 165,1 13,3 6,8 8,7 307, ,7 6,2 10,2 3,4 290,5 56,5 25,4 36,6 515,6 2,3 51,2 0,4 1,4 0,5 95,5 6,0 4,4 0,7 243,6 97,7 127,8 9,8 24,1 11,3 330,5 87,3 41,8 62,6 631, ,1 0,9 1,8 0,8 182,5 14,6 7,3 11,2 329, ,6 5,2 7,8 2,5 278,1 48,4 21,2 32,1 486,8 M 90

91 4. Chemizm wód źródlanych Ryc Rozkłady zawartości makroskładników w wodach źródeł zasilanych z górnokredowego piętra wodonośnego i zakres tła hydrochemicznego ( kolor szary ) w latach M mineralizacja ogólna. Fig Distributions of the main water chemical components concentrations in springs supplied with Upper Cretaceous aquifer an the hydrochemical background ( grey color ) in M total dissolved solids. 91

92 Bartłomiej Rzonca Ryc Rozkłady zawartości makroskładników w wodach źródeł zasilanych z górnokredowego piętra wodonośnego i zakres tła hydrochemicznego ( kolor szary ) w 2011 r. M mineralizacja ogólna. Fig Distributions of the main water chemical components concentrations in springs supplied with Upper Cretaceous aquifer an the hydrochemical background ( grey color ) in 2011 M total dissolved solids. 92

93 4. Chemizm wód źródlanych Ryc Rozkłady zawartości makroskładników w wodach źródeł zasilanych z górnojurajskiego piętra wodonośnego i zakres tła hydrochemicznego ( kolor szary ) w latach M mineralizacja ogólna. Fig Distributions of the main water chemical components concentrations in springs supplied with Upper Jurassic aquifer an the hydrochemical background ( grey color ) in M total dissolved solids. 93

94 Bartłomiej Rzonca Ryc Rozkłady zawartości makroskładników w wodach źródeł zasilanych z górnojurajskiego piętra wodonośnego i zakres tła hydrochemicznego ( kolor szary ) w 2011 r. M mineralizacja ogólna. Fig Distributions of the main water chemical components concentrations in springs supplied with Upper Jurassic aquifer an the hydrochemical background ( grey color ) in 2011 M total dissolved solids. Analiza rozkładów stężeń składników jonowych w wodach poziomu kredowego pokazuje także bimodlaność rozkładu stężeń jonów magnezu, szczególnie czytelną w przypadku serii analiz z 2011 r. ( ryc ). Na wykresie zaznaczają się wyraźnie dwa prostolinijne odcinki, znacznie się od siebie różniące nachyleniem, co świadczy, iż są to dwie osobne subpopulacje próbek. W tej sytuacji należy zadać pytanie o genezę tej bimodalności. Jedną z możliwych przyczyn takiej bimodalności populacji stężeń 94

95 4. Chemizm wód źródlanych magnezu w wodach krążących w skałach węglanowych może być ich kontakt ze skałami wykazującymi różny stopień dolomityzacji. Jednak na podstawie samego określenia tła hydrogeochemicznego trudno rozstrzygnąć rzeczywistą przyczynę odnotowanej nieciągłości charakteru rozkładu stężeń jonów magnezu. Zastosowane wykresy kumulacyjne dodatkowo pozwalają na wizualną ocenę zmienności zawartości danego składnika w obrębie zbadanej populacji próbek ; im prostolinijna część wykresu jest bardziej pionowa, tym mniejsza jest zmienność populacji. W obrębie próbek reprezentujących poziom górnojurajski najmniejszą zmiennością stężeń cechują się jony wapnia i wodorowęglanowe. W przypadku wapnia oznacza to zmienność w przyjętych granicach tła mg / l ( ) i mg / l ( 2011 r. ), zaś w przypadku jonów wodorowęglanowych mg / l ( ) oraz mg / l ( 2011 r. ). Uwzględniając log-normalny charakter rozkładów omawianych cech, należy uznać, że zanotowane zmienności ( rozstępy ) stężeń są niewielkie. Zmienności pozostałych składników są większe, przykładowo w przypadku jonów siarczanowych są to następujące przedziały tła : mg / l ( ) i mg / l ( 2011 r. ). Podobne wnioski można wyciągnąć z analizy diagramów wód poziomu kredowego. Także tutaj najmniejszą zmiennością cechują się stężenia jonów wapnia ( tło mg / l w r. i mg / l w 2011 r. ) oraz wodorowęglanowe : tło zawierało się w przedziale mg / l w latach oraz mg / l w 2011 r. Pozostałe składniki charakteryzowała wyraźnie większa zmienność stężeń. Określenie tła hydrogeochemicznego jest bardzo pomocnym procedurą w identyfikacji zmian składu chemicznego wód podziemnych danego obszaru ( lub zbiornika ) w określonym przedziale czasu. W ciągu ponad dziesięciu lat, jakie upłynęły pomiędzy badaniami prowadzonymi w latach i w 2011 r., w badanych wodach poziomu kredowego ( tab. 4.5, 4.6 ) można zaobserwować różnice granic tła jonów wapnia ( z na mg / l ), wodorowęglanowych ( z na mg / l ), siarczanowych ( z 9,6 55 na 13,0 63 mg/l ) i chlorkowych ( z 3,9 23 na 6,3 27 mg / l ). W przypadku jonów azotanowych doszło natomiast do poszerzenia zakresu tła z 6,7 29 na 5,9 32 mg / l ). W tle jonów magnezu i sodu obniżeniu uległy zakresy maksymalne. Modyfikacja polegała na zmianie, odpowiednio : z 3,1 20 na 3,2 17 mg / l ) oraz z 1,5 13 na 1,4 10 mg / l ). Jeżeli natomiast chodzi o analogiczną, długookresową zmianę tła w obszarze zbiornika jurajskiego ( tab. 4.7, 4.8 ), to należy przede wszystkim zauważyć przyrost stężenia jonów wapnia ( z na mg / l ), jonów wodorowęglanowych ( z na mg / l ) i chlorkowych ( z 5,4 22 na 6,8 25 mg / l ) Ważną informacją jest ponadto wyraźne obniżenie stężeń 95

96 Bartłomiej Rzonca ( zakresu tła ) jonów azotanowych w wodach poziomu górnojurajskiego w okresie pomiędzy latami i rokiem Tło tego składnika zmieniło się z na 8,7 36 mg / l ), co dla tła określonego jako przedział percentylowy z dużej populacji wyników jest znaczącą zmianą. W obszarze zbiornika jurajskiego należy ponadto odnotować niezbyt wielkie zwężenie przedziału tła stężeń jonów siarczanowych ( zmiana z na mg / l ). Zmianę składu chemicznego wód wyrażonego granicami tła hydrogeologicznego należy interpretować ostrożnie. W pierwszym rzędzie należy bowiem sprawdzić, czy zmiana ta nie jest wynikiem innej metodyki badawczej, a zwłaszcza analitycznej stosowanej w obu porównywanych okresach. Wykazane powyżej różnice pomiędzy tłem z lat a 2011 r. mogą w pewnym stopniu wynikać właśnie z wykorzystania różnych metod analitycznych, zwłaszcza w przypadku jonu wapniowego. 96

97 5. Okrzemki ( Bacillariophyta ) jako wskaźniki jakości wód i stanu ekologicznego źródeł Agata Z. Wojtal 5.1. Czynniki wpływające na występowanie okrzemek. Rola okrzemek w źródłach Występowanie poszczególnych gatunków okrzemek w określonych siedliskach jest związane z ( 1 ) warunkami abiotycznymi, ( 2 ) obecnością organizmów konkurujących o te same zasoby lub żywiących się nimi oraz ( 3 ) możliwością ich rozprzestrzeniania się. Większość okrzemek wykazuje określone zakresy tolerancji m.in. odczynu oraz mineralizacji i żyzności wód, dlatego ich skład gatunkowy jest powszechnie wykorzystywany do oceny jakości wód. O możliwości występowania poszczególnych gatunków decyduje specyficzna kompozycja wielu czynników, których tylko część jest zazwyczaj odnotowywana. Wyraźna zmiana nawet jednego z nich ( np. dostępności biogenów lub mineralizacji wody ) może modyfikować strukturę zbiorowisk okrzemkowych niezależnie od zmian ( bądź ich braku ) pozostałych czynników. Wrażliwość wielu gatunków wskaźnikowych oraz szybki cykl życiowy okrzemek powodują istotne zmiany zachodzące w strukturze ich zbiorowisk szybko po zadziałaniu niekorzystnego bodźca. W zależności od zakresu tolerancji danego gatunku jego występowanie może być ograniczone do wąskiego zakresu zmienności

98 Agata Z. Wojtal warunków środowiskowych ( gatunki stenotopowe ). Gatunki eurytopowe, występujące w szerokim zakresie warunków środowiskowych ( Kawecka, Eloranta 1994 ), nie są dobrymi bioindykatorami. Wzrost żyzności wód ( eutrofizacja ) sprzyja licznemu występowaniu niewielu, ale doskonale rozwijających się w zanieczyszczonej wodzie gatunków, które zastępują liczne, bardziej wrażliwe gatunki oraz wypierają gatunki, które mogą tolerować pewien zakres zanieczyszczeń, lecz słabiej się wówczas rozwijają. Spadek różnorodności gatunkowej oraz dominacja gatunków odpornych na zanieczyszczenia może się utrzymywać nawet przez pewien czas mimo poprawy jakości wody, ponieważ gatunki te są konkurencyjne w szerokim zakresie warunków środowiskowych. Okrzemki ( Bacillariophyta ) są jednymi z najbardziej rozpowszechnionych glonów w źródłach. Pokrywają złotobrązowym nalotem dno misy źródeł wszędzie tam, gdzie dociera wystarczająca ilość światła z wyjątkiem najbardziej niestabilnych podłoży, np. piasku tuż przy miejscach wypływu wody. Podobnie jak w innych środowiskach wodnych, okrzemki pełnią ważną funkcję, kolonizując np. świeżo odsłonięte powierzchnie kamieni lub rosnące makrofity i dostarczając materii organicznej organizmom heterotroficznym. Obserwowany od niedawna w Europie wzrost zainteresowania organizmami zasiedlającymi źródła spowodowany jest dużą rolą tych środowisk w zachowaniu różnorodności biologicznej oraz wyjątkowymi cechami źródeł, pozwalającymi na badanie prostych naturalnych układów środowisko organizm. Warunkami istotnymi dla organizmów występujących w źródłach oraz wyróżniającymi je spośród innych środowisk wodnych są : największa stałość czynników fizykochemicznych wody, izolacja przestrzenna poszczególnych źródeł oraz ograniczona oferta środowiskowa ( w przypadku reokrenicznych źródeł o niewielkiej wydajności ). Te cechy pozwoliły już przed wieloma latami uznać źródła za naturalne laboratoria, których rola w środowisku jest odwrotnie proporcjonalna do ich powierzchni ( Odum 1971 ). Stosunkowo niska liczba gatunków występujących w źródłach dodatkowo ułatwia różnego typu badania nad wpływem środowiska na występowanie określonych organizmów. Z jednej strony, stała niska temperatura wody umożliwia występowanie organizmom oligostenotermicznym, dlatego w źródłach występują organizmy wiązane z minionymi warunkami klimatycznymi, np. relikty postglacjalne. Z drugiej strony, źródła są środowiskami bogatymi w wiele rzadkich gatunków okrzemek, w tym gatunki umieszczone na czerwonych listach glonów różnych krajów ( Werum 2001 ; Siemińska i in ). Badania okrzemek występujących w źródłach były do tej pory prowadzone głównie na terenach o dobrze zachowanym, naturalnym charakterze 98

99 5.2. Materiał i metody badań terenowych i laboratoryjnych ( Werum, Lange-Bertalot 2004 ; Cantonati i in. red ). Pojedyncze opracowania dotyczyły terenów znacząco odkształconych antropogenicznie ( Żelazna-Wieczorek, Mamińska 2006 ; Żelazna-Wieczorek 2011 ). Pierwsze badania okrzemek występujących w źródłach Wyżyny Krakowsko- -Częstochowskiej miały charakter florystyczny ( Skalska 1966 a, b ; Skalna 1969 ). W późniejszym okresie dotyczyły one różnorodności gatunkowej tej grupy glonów oraz czynników wpływających na występowanie poszczególnych gatunków ( Wojtal i in ; Wojtal, Sobczyk 2012 ; Wojtal 2013 ). W opracowaniu porównano zmiany różnorodności gatunkowej oraz struktury zbiorowisk okrzemek wybranych 20 źródeł Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej na podstawie materiałów zebranych w dwóch seriach : 1999 i 2011 r. Ze względu na bioindykacyjne cechy okrzemek wyniki tych badań posłużyły do oszacowania jakości wód źródeł Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w obu okresach badawczych przy użyciu tzw. wskaźników okrzemkowych Materiał i metody badań terenowych i laboratoryjnych Materiał do badań zebrano z 20 źródeł ( ryc. 5.1 ) w 1999 i 2011 r. z zanurzonych w wodzie kamieni ( epiliton ), mchów ( peryfiton ) i powierzchni piasku ( epipsammon ) lub mułu ( epipelon ) pokrywającego dno ( tab. 5.1 ), możliwie najbliżej miejsca wypływu wody. Na miejscu zmierzono temperaturę wody, ph i przewodność elektrolityczną właściwą wody. Równocześnie została pobrana woda do analiz chemicznych w laboratorium ( tab. 5.2 ). Próbki do porównania zmian w strukturze zbiorowisk okrzemkowych wybrano w ten sposób, aby materiałowi zebranemu w 1999 r. odpowiadał analogiczny typ materiału z 2011 r. ( epiliton, epipsammon ). W przypadku źródeł w Chlinie ( P I 04 ) w zlewni Pilicy oraz źródeł w Zarzeczu ( P Z 03 ) i Kamionkach ( P Z 04 ) epiliton został porównany z materiałem zebranym z mchów ( peryfiton ). Wybrane źródła są usytuowane w obrębie zlewni rzek Rudawy ( 2 ), Dłubni ( 5 ), Pilicy ( 7 ) i Przemszy ( 6 ). Reprezentują one kilka typów morfologicznych oraz hydrochemicznych, a także różną formę zagospodarowania otoczenia wypływu ( tab. 5.1 ; fot ). Po przewiezieniu do laboratorium materiału zakonserwowanego na miejscu formaliną ( 3 % ), próbki przygotowano do szczegółowych analiz, stosując standardowe procedury ( Krammer, Lange Bertalot 1986 ). Z oczyszczonego z węglanu wapnia 99

100 Agata Z. Wojtal Ryc Lokalizacja stanowisk wybranych do porównań flory okrzemek w latach 1999 i 2011 Fig Location of springs selected for comparative study of diatom flora in the years 1999 and 2011 i części organicznej materiału wykonano preparaty trwałe przy użyciu żywicy syntetycznej Naphrax. Identyfikacji okrzemek dokonano, opierając się na obserwacjach w mikroskopie świetlnym z kontrastem fazowym Nikon Eclipse 80i, przy 1000-krotnym powiększeniu. Z każdej próby identyfikowano ok. 400 kolejnych okryw i na tej podstawie szacowano względną liczebność poszczególnych gatunków. 100

101 5.2. Materiał i metody badań terenowych i laboratoryjnych Tab Typ zagospodarowania terenu, typ chemiczny wody oraz rodzaj materiału użytego do porównań zbiorowisk okrzemek w materiale zebranym w latach 1999 i 2011 Table 5.1. The type of land-use, chemical type of spring water and kind of material collected in 1999 and 2011 year, used for comparison of diatom assemblages Id D L 01 D L 08 D L 22 Stopień przeobrażenia Degree of modification częściowo przeobrażone częściowo przeobrażone wyraźnie przeobrażone Zagrożenia Threat Typ hydrochemiczny Hydrochemical type Rodzaj materiału pobranego w Substrate collected in rolnictwo H C O 3 S O 4 Ca epipelon epipelon rolnictwo, turystyka gospodarka komunalna Rodzaj materiału pobranego 2011 r. Substrate collected in 2011 H C O 3 Ca epipsammon epipsammon H C O 3 Ca Mg epiliton epiliton D L 26 naturalne H C O 3 Ca epiliton epiliton D L 27 P I 04 P I 05 P I 07 P I 08 P I 15 P I 21 wyraźnie przeobrażone zdewastowane wyraźnie przeobrażone zdegradowane wyraźnie przeobrażone wyraźnie przeobrażone naturalne gospodarka komunalna gospodarka komunalna kulturowe, komunikacja gospodarka komunalna gospodarka komunalna H C O 3 Ca Mg epiliton peryfiton H C O 3 Ca peryfiton epiliton H C O 3 Ca epipsammon epipsammon H C O 3 Ca epipsammon epipsammon H C O 3 Ca epipsammon epipsammon rolnictwo H C O 3 Ca epiliton epiliton gospodarka komunalna H C O 3 Ca epipsammon epipsammon P I 29 naturalne rolnictwo H C O 3 Ca epiliton epiliton P Z 03 P Z 04 P Z 09 P Z 19 przeobrażone wyraźnie przeobrażone naturalne wyraźnie przeobrażone gospodarka komunalna gospodarka komunalna gospodarka komunalna gospodarka komunalna H C O 3 Ca peryfiton epiliton H C O 3 Ca epiliton peryfiton H C O 3 Ca epipsammon epipsammon H C O 3 SO 4 Ca epiliton epiliton P Z 24 naturalne H C O 3 SO 4 Ca epipsammon epipsammon P Z 25 R U 12 R U 21 częściowo przeobrażone wyraźnie przeobrażone wyraźnie przeobrażone gospodarka komunalna gospodarka hodowlana H C O 3 SO 4 Ca epipsammon epipsammon H C O 3 Ca epiliton epiliton H C O 3 Ca epiliton epiliton 101

102 Agata Z. Wojtal Tab Wartości podstawowych parametrów fizycznych i chemicznych wody. T W temperatura wody; P E W 25 przewodnictwo właściwe wody; Ca, Mg, Na, K, N H 4 stężenie kationów; S O 4, Cl, N O 3, N O 2, P O 4 stężenie anionów Table 5.2. The values of basic physical and chemical water parameters. T W water temperature; P W specific water conductivity; Ca, Mg, Na, K, N H 4 cations concentration; S O 4, Cl, N O 3, N O 2, P O 4 anions concentration T [ O C ] ph P E W 25 [ µ S / cm ] Ca 2+ Rok Year D L 01 D L 08 D L 22 D L 26 D L 27 P I 04 P I 05 P I 07 P I 08 P I ,9 9,9 8,9 9,6 9,6 8,9 9,3 9,4 9,0 9, ,1 10,0 9,6 9,9 9,9 9,6 11,1 11,4 11,2 9, ,18 7,53 7,85 7,64 7,65 7,4 7,43 7,36 7,36 7, ,16 7,33 7,47 7,15 7,09 7,17 7,21 7,18 7,17 7, ,6 75,1 60,7 100,1 101,1 106,7 94,4 93,1 142,2 80, ,1 83,0 92,9 118,4 117,3 115,5 107,8 115,8 154,9 82, ,9 8,2 13,9 11,9 19,5 8,7 1,2 0,9 3,7 3,3 Mg ,3 8,5 18,6 13,8 21,8 7,0 2,1 1,2 3,5 3, ,3 5,4 7,7 8,4 10,8 6,3 1,0 0,9 4,1 1,0 Na ,4 1,6 3,8 4,2 8,8 4,3 1,4 0,8 2,4 1, ,5 0,8 0, ,4 3,1 1,1 1,3 5,5 0,9 K ,2 0,8 0,8 1,4 3,1 2,0 1,3 1,0 4,3 0, ,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 NH ,360 0,050 0,030 0,040 0,040 0,040 0,050 0,030 0,050 0,040 [mg/l] ,9 9,6 27,2 30,9 36,7 48,5 9,6 4,9 47,7 5,1 S O ,0 11,8 47,0 34,5 42,5 56,3 20,3 44,8 5,7 5, ,2 3,7 8,8 13,8 10,8 19,4 9,0 3,9 21,4 2,5 Cl ,1 4,5 19,2 14,9 19,4 17,0 12,2 15,6 15,0 3, ,1 3,9 12,5 17,4 10,8 23,2 21,8 29,2 37,4 11,0 N O ,6 6,6 10,9 19,5 10,1 28,6 35,5 35,8 40,3 11,3 NO 2 3 PO ,070 0,001 0,009 0,001 0,006 0,001 0,001 0,001 0,007 0, , ,06 0,03 0,21 0,21 0,06 0,27 0,09 0,15 0,46 0, ,20 0,18 0,27 0,17 0,18 0,39 0,18 102

103 5.2. Materiał i metody badań terenowych i laboratoryjnych T [ O C ] Rok Year P I 21 P Id29 P R Z 03 P R Z 04 P R Z 09 P R Z 19 P R Z 24 P R Z 25 R U 12 R U ,5 9,4 9,1 8,8 8,6 9,3 8,7 9,0 9,5 10, ,1 12,1 10,8 9,8 9,4 11,4 9,9 9,0 10,2 10,4 ph ,06 7,35 7,35 7,42 7,50 7,67 6,99 7,60 7,62 8, ,78 7,37 7,35 7,30 7,32 7,35 7,22 7,58 7,28 7,32 P E W 25 [µs/l] Ca ,5 101,1 80,6 92,4 92,1 109,4 57,3 68,4 101,1 84, ,3 96,7 109,4 112,5 105,0 104,4 37,6 64,9 106,4 95, ,5 2,4 2,8 1,2 1,7 1,6 2,3 1,1 90,7 6,4 Mg ,8 3,2 3,3 1,5 2,2 2,3 1,4 1,8 7,9 5, ,5 1,5 3,4 1,4 3,5 2,4 2,1 1,81 8,21 4,61 Na ,5 1,4 6,0 1,4 8,1 2,7 2,1 3,4 6,5 3, ,6 1,5 3,8 1,4 1,5 2,2 1,7 1,3 2,41 0,17 K ,1 0,9 2,6 0,7 0,9 1,9 1,0 1,1 2,9 1, ,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 NH ,070 0,060 0,060 0,070 0,080 0,090 0,050 0,050 0,110 [mg/l] ,7 25,2 25,5 35,5 36,9 68,3 75,5 55,5 46,9 22,9 S O ,7 22,6 29,6 33,3 42,9 47,5 38,5 63,0 33,6 24, ,0 17,3 21,3 9,5 15,4 16,4 9,4 6,2 14,5 7, 7 Cl ,3 13,4 41,8 7,2 18,3 9,9 7,1 11,6 12,9 7, ,0 22,4 42,0 47,9 35,2 22,4 9,4 10,9 33,7 12,0 N O ,2 19,9 44,4 44,7 25,0 14,8 2,2 6,8 29,1 17,6 NO ,01 0,003 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,017 0, PO ,04 0,29 0,06 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,06 0, ,19 103

104 Agata Z. Wojtal Fot Źródło w Wilczkowicach ( D L 27 ). Reokreniczny wypływ w otoczeniu o seminaturalnym charakterze (fot. A. Z. Wojtal, wrzesień 2011) Photo 5.1. The spring in Wilczkowice ( D L 27 ). The rheocrenic spring in area of near-natural conditions (photo A. Z. Wojtal, September 2011) Na podstawie otrzymanych danych obliczono wskaźniki różnorodności : liczbę gatunków, wskaźnik H Shannona-Wienera, wskaźnik zrównania ( E ) oraz cech zbiorowsk, takich jak : procent gatunków charakterystycznych dla wód zanieczyszczonych materią organiczną, odporność na wysychanie, preferencje ph wody oraz zasobność wody w rozpuszczony tlen, sole, związki azotu, rozpuszczone substancje organiczne i pierwiastki biogenne przy pomocy programu Omnidia 4. Klasyfikację preferencji poszczególnych gatunków oparto na opracowaniu Van Dam i in. ( 1994 ). Do ustalenia gatunków, których występowanie w Polsce jest uważane za zagrożone użyto Czerwonej listy glonów Polski ( Siemińska i in ). Badany materiał został zdeponowany w kolekcji Zakładu Fykologii Instytutu Botaniki P A N Różnorodność gatunkowa i struktura okrzemek Źródła badane w latach 1999 i 2011 zasiedlane były przez co najmniej 214 gatunków okrzemek należących do 51 rodzajów. Najwięcej odnotowanych gatunków należało do rodzajów : Nitzschia ( 30 ), Gomphonema ( 20 ) i Navicula ( 16 ). Najliczniej zaś i najczęściej występowały : Achnanthidium minutissimum ( Kützing ) Czarnecki, Amphora pediculus ( Kützing ) Grunow, Denticula tenuis Kützing, Meridion circulare Agardh, Eolimna minima ( Grunow ) Lange-Bertalot, Planothidium lanceolatum ( Brébisson ) Round & Bukhtiyarova, P. frequentissimum ( Lange-Bertalot ) Round & Bukhtiyarova, P. reichardtii Lange-Bertalot & Werum i Staurosirella pinnata ( Ehrenberg ) Williams & Round. Inne licznie występujące lokalnie okrzemki były reprezentowane przez : Achnanthidium pyrenaicum ( Hustedt ) Kobayasi, Caloneis fontinalis ( Grunow ) 104

105 5.3. Różnorodność gatunkowa i struktura okrzemek Lange-Bertalot & Reichardt, Cocconeis placentula var. lineata ( Ehrenberg ) Van Heurck, Gomphonema angustum Agardh, G. micropus Kützing, Nitzschia fonticola Grunow i Staurosira venter ( Ehrenberg ) Williams & Round ( tab. 5.3 ; ryc. 5.2 ). Obserwowano również gatunki należące do rodzajów Diadesmis, Luticola i Hantzschia, odpornych na okresowe niedobory wody, np. Diadesmis contenta ( Grunow ) D. G. Mann, D. gallica W. Smith, Hantzschia amphioxys ( Ehrenberg ) W. Smith, H. calcifuga Lange-Bertalot i Luticola mutica ( Kützing ) D. G. Mann. Liczba gatunków określona podczas oszacowania względnej liczebności ( przy zliczeniach do 400 okryw ) wahała się od 4 w źródle w Iwanowicach ( D L ) do 47 w Rozlewisku w Białej Wielkiej ( P I ) ; najczęściej jednak obejmowała kilkanaście gatunków ( tab. 5.4 ). Wartości wskaźników różnorodności wahały się od 0,39 w źródle w Iwanowicach ( DL ) do 4,89 w źródle w Hutkach-Kankach ( PZ ) dla różnorodności H oraz od 0,2 ( DL ) do 0,9 ( PZ ) dla wskaźnika zrównania E ). Najliczniej i najczęściej występujące w badanych źródłach okrzemki są reprezentowane przez gatunki alkalifilne, tolerancyjne względem Fot Źródło Jordan w Ściborzycach ( D L 08 ). Limnokreniczny wypływ w otoczeniu o seminaturalnym charakterze (fot. A. Z. Wojtal, wrzesień 2011) Photo 5.2. Jordan spring in Ściborzyce ( D L08 ). The limnocrenic spring in area of near-natural conditions (photo A. Z. Wojtal, September 2011) obecności związków azotu, odporne na okresowe wysychanie i w większości przypadków występujące w wodach zasobnych w rozpuszczony tlen, odzwierciedlając fizyczne i chemiczne cechy zasiedlanych wód ( tab. 5.2 ). Izolacja poszczególnych źródeł oraz brak w nich allochtonicznych organizmów powoduje, że w porównaniu z rzekami czy jeziorami zasiedla je stosunkowo 105

106 Agata Z. Wojtal niewiele gatunków okrzemek ( Cantonati i in. red ). Jednakże właśnie izolacja oraz zróżnicowana oferta środowiskowa sprawiają, że niemal każde źródło posiada niepowtarzalną florę okrzemkową. Występowanie gatunków okrzemek odpornych na okresowe niedobory wody jest cechą charakterystyczną dla źródeł ( Cantonati i in. red ; Werum, Lange-Bertalot 2004 ). Najczęściej i najliczniej występujące gatunki należą do grupy okrzemek zasiedlających wody zasobne w wapń i tolerujących warunki umiarkowanego zanieczyszczenia materią organiczną. Szeroki zakres tolerancji substancji biogennych większości odnotowanych gatunków wskazuje jednak na znaczną eutrofizację wód. Różnice między poziomem saprobowości a stanem troficznym wód są prawdopodobnie związane z wypłukiwaniem z nisz źródliskowych materii organicznej dostającej się z otaczającego terenu. Natomiast stężenie biogenów ( np. azotanów ) jest przeważnie związane ze stopniem zanieczyszczenia wód podziemnych dopływających do źródła. Fot Źródło w Jeziorkach ( P I 21 ). Helokreniczny wypływ w otoczeniu o seminaturalnym charakterze (fot. A. Z. Wojtal, wrzesień 2011) Photo 5.3. The spring in Jeziorki ( P I 21 ). The helocrenic spring in area of near-natural conditions (photo A. Z. Wojtal, September 2011) 106

107 5.3. Różnorodność gatunkowa i struktura okrzemek Tab Najliczniej i najczęściej występujące gatunki okrzemek w materiałach zebranych w latach 1999 i 2011 Table 5.3. The most abundant and most common diatom species observed in materials collected in the years 1999 and 2011 Gatunki Taxa > 10 % względnej liczebności > 10 % relative abundance Próby Samples > 1% względnej liczebności > 1% relative abundance Stanowiska Localities [%] Próby Samples Planothidium lanceolatum ( Brébisson ex Kützing) Round & Bukhtiyarova RU ; DL ; DL ; DL ; PI ; PI ; PI &2011; PZ &2011; PZ &2011; PZ RU ; RU &2011; DL ; DL ; PI &2011; PI ; PI ; PI &2011; PI &2011; PZ ; PZ ,5 P. reichardtii Lange-Bertalot & Werum DL ; PI ; PI &2011; PZ &2011 RU ; DL ; PI &2011; PI ; PI ; PZ ; PZ ; PZ Amphora pediculus (Kützing) Grunow RU &2011; DL ; PI &2011; PI &2011; PI &2011; PZ &2011 RU ; DL ; DL ; DL &2011; PI ; PI ; PZ ; PZ ; PZ ,5 Meridion circulare var. circulare (Greville) Agardh DL ; DL ; PZ RU &2011; RU ; DL ; DL ; PI ; PI &2011; PI ; PI ; PZ &2011; PZ &2011; PZ & ,5 Planothidium frequentissimum (Lange-Bertalot) Round & Bukhtiyarova PI RU &2011; DL ; DL &2011; DL ; PI ; PI ; PI &2011; PI &2011; PI &2011; PZ ; PZ ; PZ ; PZ & ,5 Achnanthidium minutissimum var. minutissimum (Kützing) Czarnecki RU ; DL ; DL ; PZ ; PZ RU ; DL ; DL ; PI ; PI ; PI &2011; PI &2011; PI ; PZ ; PZ ; PZ ; PZ & ,5 Eolimna minima (Grunow) Lange-Bertalot PI ; PI DL ; DL ; PI ; PI &2011; PI &2011; PZ Denticula tenuis Kutzing RU ; PI ; PZ ; PZ RU ; DL ; DL ; DL ; DL ; PI ; PI ; PZ ; PZ ; PZ & ,5 107

108 Agata Z. Wojtal Gatunki Taxa > 10 % względnej liczebności > 10 % relative abundance Próby Samples > 1% względnej liczebności > 1% relative abundance Stanowiska Localities [%] Próby Samples Staurosirella pinnata ( Ehrenberg ) Williams & Round PI &2011; PI &2011; PI ; PZ PI ; PI ; PI ; PI &2011; PZ &2011; PZ ; PZ Gomphonema micropus var. micropus Kützing RU RU ; DL ; PZ ; PZ ,5 Cocconeis placentula var. lineata ( Ehrenberg ) Van Heurck PZ RU ; RU ; DL ; PI ; PZ Nitzschia linearis var. linearis ( Agardh ) W. Smith DL ; DL ; PI ; PZ ,5 Amphora copulata ( Kützing ) Schoeman & Archibald DL DL ; PZ ; PZ & Sellaphora joubaudii ( Germain ) Aboal PI PI ; PI ; PI ; PI ; PZ & Platessa conspicua ( A. Mayer ) Lange-Bertalot PI PI ; PI ; PI Achnanthidium pyrenaicum ( Hustedt ) Kobayasi PI RU ; DL ; PZ ; PZ & ,5 Caloneis fontinalis ( Grunow ) Lange-Bertalot & Reichardt RU &2011; DL ; PI ; PI Encyonema minutum ( Hilse ) D. G. Mann DL ; PZ ; PZ & Nitzschia fonticola Grunow RU ; PI &2011 PI ; PZ ; PZ & ,5 Cocconeis placentula var. pseudolineata Geitler PI &2011; PZ &2011; PZ

109 5.3. Różnorodność gatunkowa i struktura okrzemek Gatunki Taxa > 10 % względnej liczebności > 10 % relative abundance Próby Samples > 1% względnej liczebności > 1% relative abundance Stanowiska Localities [%] Próby Samples Staurosira venter ( Ehrenberg ) Grunow DL ; PZ PI &2011; PZ PI ,0 17,5 Cocconeis pseudothumensis Reichardt PI &2011 PZ &2011; PZ & ,5 Fragilaria gracilis Østrup DL DL Planothidium minutissimum ( Krasske ) Morales DL &2011; PI ; PZ Rhoicosphenia abbreviata ( Agardh ) Lange-Bertalot RU ; DL ; PI Fragilaria vaucheriae ( Kützing ) Petersen DL DL ,5 Encyonema ventricosum ( Agardh ) Grunow PZ ; PZ Achnanthidium affine ( Grunow ) Czarnecki DL DL Hippodonta capitata ( Ehrenberg ) Lange-Bertalot, Metzeltin & Witkowski DL & Gomphonema angustivalva Reichardt RU ,5 G. angustum Agardh PI ,5 109

110 Agata Z. Wojtal Tab Wskaźniki różnorodności, jakości wody oraz cech zbiorowisk okrzemkowych Table 5.4. Diversity, water quality indices and diatom assemblages character H Rok Year DL01 DL08 DL22 DL26 DL27 PI04 PI05 PI07 PI08 PI15 PI21 PI29 PZ03 PZ04 PZ09 PZ19 PZ24 PZ25 RU12 RU ,57 3,07 0,39 3,05 2,52 3,94 2,89 2,05 3,06 2,37 3,37 2,79 3,03 1,29 1,33 1,99 3,12 4,89 2,98 3, ,02 3,45 1,72 3,36 2,34 3,34 1,41 1,9 2,95 1,82 3,75 4,34 2,54 1,69 2,82 2,95 3,92 3,7 1,93 2,28 E ,7 0,2 0,7 0,7 0,8 0,8 0,5 0,8 0,7 0,8 0,7 0,7 0,4 0,4 0,5 0,7 0,9 0,7 0, ,6 0,7 0,5 0,7 0,6 0,7 0,5 0,6 0,7 0,5 0,8 0,8 0,6 0,5 0,6 0,6 0,8 0,7 0,5 0,5 % PT ,1 0,6 94,5 3,1 0,2 2,3 7,3 2,3 1,2 4,6 0,8 8,1 3, ,6 0 4,4 1,4 2, ,6 4,1 4,5 9,3 2,4 11,6 0 0,5 11,3 28,9 2,3 4,0 9,7 0 1,3 9,6 0 4,3 0,9 0,5 TDI ,1 27,5 71,9 85,9 45,3 81,9 62,9 79,8 81,9 53,2 75,5 38,2 41,3 89,8 74,4 27,3 56,8 60,1 35,6 57, ,5 55,0 52,4 67,6 69,1 73,9 90,2 99,7 87,7 66,7 73,1 79,1 38,1 91,2 58,5 30,6 45,1 51,1 37,8 91,5 IPS ,4 17,1 6,8 14,4 17,4 14,9 16,2 14,4 14,0 13,5 16,6 18,0 17,9 17,7 17,9 18,8 18,5 16,9 15,9 17, ,6 18,4 9,3 16,3 17,5 16,4 15,7 15,2 12,9 12,1 15,3 14,5 17,9 18,1 17,1 17,2 17,2 15,0 17,3 17,0 ph 1999 alf alf alf alf alf alf alf alf alf alf alf alf neut alf alf neut alf alf neut alf 2011 alf alf alf alf alf alf alf alf alf alf alf alf neut alf alf alf neut alf neut alf N-tol O S 1999 β-m oligo β-m β-m β-m β -m β -m β-m β-m β-m β-m oligo β-m β -m β-m β-m β-m β-m β-m β-m 2011 β-m β-m β-m β-m β-m oligo β -m β-m β-m β-m β-m β-m β-m β-m β-m β-m β-m β-m β-m β-m T 1999 eut oligo eut eut m-eu eut ind ind ind m-eu eut mes eu? eut eut ind eut eut ind e-eu 2011 eut eut eut eut eut ind ind eut eut m-eu eut eut ind eut ind ind ind m-eu ind eut T-aq 1999 sbae aqua sbae aqua sbae sbae sbae sbae sbae aqua sbae sbae sbae sbae sbae aq-sb sbae sbae sbae sbae 2011 sbae sbae sbae sbae sbae sbae sbae sbae sbae aqua sbae sbae sbae sbae sbae sbae sbae aqua sbae sbae RL

111 5.3. Różnorodność gatunkowa i struktura okrzemek N liczba gatunków; H wskaźnik różnorodności Shannon-Wienera; E wskaźnik zrównania; % P T procent gatunków charakterystycznych dla zanieczyszczenia organicznego; T D I indeks troficzny ( im wyższa wartość indeksu, tym wyższa żyzność wody i niższa jakość wody ); I P S indeks zanieczyszczenia związkami organicznymi ( im wyższa wartość indeksu, tym niższa saprobowość i wyższa jakość wody ); ph spektrum preferencji odczynu wody ( alf dominacja gatunków alkalifilnych, występujących przy ph wody wyższym niż 7; neut przewaga gatunków niewrażliwych na odczyn wody ); N-tol spektrum tolerancji obecności w wodzie związków azotu najliczniejszych gatunków ( 1 taksony autotroficzne względem związków azotu, tolerujące jedynie bardzo niskie stężenia azotu zawartego w związkach organicznych; 2 taksony autotroficzne względem związków azotu, tolerujące podwyższone stężenia azotu zawartego w związkach organicznych; 3 taksony fakultatywnie heterotroficzne względem związków azotu, wymagające okresowo podwyższonych stężeń azotu zawartego w związkach organicznych; 4 obligatoryjne heterotrofy względem związków azotu, wymagające stałego podwyższonego poziomu azotu zawartego w związkach organicznych ); O 2 spektrum preferencji stężenia rozpuszczonego w wodzie tlenu ( 1 wymagana stała wysoka zawartość tlenu, ok. 100% wysycenia; 2 wymagana wysoka zawartość tlenu, ok. 75% wysycenia; 3 wymagana średnia zawartość tlenu, ok. 50 % wysycenia; 4 dopuszczalna niska zawartość tlenu, ok. 30% wysycenia ); S saprobowość ( oligo przewaga gatunków oligosaprobowych; β-m β-mezosaprobowych; α-m α-mezosaprobowych ); T trofia ( przewaga gatunków charakterystycznych dla wód: oligo oligotroficznych; mes mezotroficznych; m-eu mezo-eutroficznych; eut eutroficznych; ind niewrażliwych na żyzność wód ); T-aq spektrum tolerancji niedoborów wody ( aqua przewaga gatunków nietolerujących niedoboru wody; aq-subae przewaga gatunków rzadko tolerujących okresowe niedobory wody; subae przewaga gatunków tolerujących okresowe niedobory wody ); RL liczba gatunków figurujących na Czerwonej liście glonów Polski. N number of species; H Shannon-Wiener diversity index; E evenness; % PT percent of organic pollution taxa; TDI trophic diatom index ( the higher index value the higher water trophic status and lower water quality ); IPS Specific Pollution Sensivity Index, organic pollution ( the higher index value the lower saprobic state and higher water quality ); ph preference of the most abundant species to water ph ( alf predominance of alkaliphilous taxa, occurring mainly at ph > 7; neut predominance of taxa without apparent ph optimum ); N-tol nitrogen uptake metabolism ( 1 nitrogen autotrophic taxa, tolerating very small concentrations of organically bound nitrogen; 2 nitrogen autotrophic taxa, tolerating elevated concentrations of organically bound nitrogen; 3 facultative nitrogen-heterotrophic taxa, which need periodically elevated concentrations of organically bound nitrogen; 4 obligatory nitrogen-heterotrophic taxa, which need continuously elevated concentrations of organically bound nitrogen ); O 2 oxygen requirements ( 1 continuously high, about 100% saturation; 2 fairly high, above 75% saturation; 3 moderate, above 50 % saturation; 4 low, above 30% saturation ); S saprobity ( oligo- predominance of oligosaprobous species; β-m predominance of β-mesosaprobous species; α-m predominance of α-mesosaprobous species ); T Trophic state ( predominance of oligo- oligotraphentic species; mes mesotraphentic species; m-eu meso-eutraphentic species; eut eutraphentic species; ind indifferent to water trophic state, occurring from oligo to eutrophic waters ); T-aq moisture preference/tolerance ( aqua predominance of taxa never, or only very rarely occurring outside water bodies; aq-subae predominance of taxa mainly occurring in water bodies, sometimes on wet places; subae predominance of taxa mainly occurring in water bodies, also rather regularly on wet and moist places ); RL number of species included in the Red List of Algae in Poland. 111

112 Agata Z. Wojtal 112

113 5.4. Źródła jako siedliska gatunków zagrożonych, rzadkich i słabo poznanych 5.4. Źródła jako siedliska gatunków zagrożonych, rzadkich i słabo poznanych W porównaniu z innymi środowiskami wodnymi wciąż niewiele wiadomo zarówno o okrzemkach, jak i innych organizmach zasiedlających źródła ( Cantonati i in. red ; Cantonati i in. red ). Stosunkowo mało jest opracowań na temat bioróżnorodności oraz czynników wpływających na skład gatunkowy okrzemek w źródłach, przy czym dotyczą one głównie terenów o warunkach zbliżonych do naturalnych ( Werum 2001 ; Werum, Lange-Bertalot 2004 ; Cantonati i in ; Cantonati i in. red ; Paulíčková i in ), natomiast źródła terenów pozostających pod silnym wpływem działalności człowieka są jeszcze słabiej poznane ( Rakowska 1996 ; Żelazna-Wieczorek, Mamińska 2006 ; Angeli i in ; Żelazna-Wieczorek 2011 ). Próby użyte do porównania różnorodności i jakości wody ( szacowanej za pomocą wskaźników okrzemkowych ) zostały zebrane w ramach prac obecnie prowadzonych i wcześniejszych badań źródeł Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej ( Chełmicki red ). Ponieważ zebrany w 1999 r. materiał nie zawsze był wystarczająco bogaty w okrzemki, aby wykonać oszacowanie jakości wód w oparciu o zalecane do badań monitoringowych okrzemki epilityczne, w trzech przypadkach porównano próby epilitonu z próbami zebranymi z zanurzonych mchów. Zastosowanie takiej metody nie wpływa na wartości okrzemkowych wskaźników jakości wody w warunkach mezosaprobowych i mezo-eutroficznych ( Wojtal, Sobczyk 2012 ), mimo możliwych różnic w składzie gatunkowym epilitycznych i peryfitonowych zbiorowisk okrzemkowych. Porównując materiał zebrany w latach 1999 i 2011, odnotowano Ryc Najczęściej i najliczniej występujące okrzemki w materiale zebranym w latach 1999 i 2011 Fig The most common and abundant diatom species recorded in materials collected in 1999 and , 2 Achnanthidium pyrenaicum ( Hustedt ) Kobayasi; 3 5 A. minutissimum var. minutissimum ( Kützing ) Czarnecki; 6, 7 Amphora copulata ( Kützing ) Schoeman & Archibald; 8, 9 A. pediculus ( Kützing ) Grunow; 10, 11 Cocconeis placentula var. lineata ( Ehrenberg ) Van Heurck; 12 Encyonema minutum ( Hilse ) D. G. Mann; 13, 14 Denticula tenuis Kutzing; 15, 16 Eolimna minima ( Grunow ) Lange-Bertalot; 17, 18 Gomphonema micropus var. micropus Kützing; 19 Meridion circulare var. circulare ( Greville ) Agardh; 20 Nitzschia linearis var. linearis ( Agardh ) W. Smith; 21 Nitzschia fonticola Grunow; 22, 23 Planothidium frequentissimum ( Lange-Bertalot ) Round & Bukhtiyarova; 24, 25 P. lanceolatum ( Brébisson ex Kützing ) Round & Bukhtiyarova; 26, 27 P. reichardtii Lange- -Bertalot & Werum; 28, 29 Platessa conspicua ( A. Mayer ) Lange-Bertalot; 30, 31 Sellaphora joubaudii ( Germain ) Aboal; 32, 33 Staurosira venter ( Ehrenberg ) Grunow; 34, 35 Staurosirella pinnata ( Ehrenberg ) Williams & Round. 113

114 Agata Z. Wojtal Fot Źródło Dłubni w Jangrocie ( D L 01 ). Limnokreniczny wypływ w otoczeniu o charakterze rolniczym (fot. A. Z. Wojtal, wrzesień 2011) Photo 5.4. The spring of Dłubnia River in Jangrot ( D L 01 ). The limnocrenic spring in agricultural areas (photo A. Z. Wojtal, September 2011) wzrost liczby źródeł o niższych parametrach jakości wody, przede wszystkim pod względem jej saprobowości. Mimo to, że w zbiorowiskach episammonowych i epipelicznych występują gatunki o szerszym zakresie tolerancji saprobowości wód, stan dziewięciu źródeł, z których analizę okrzemkową wykonano na podstawie tego typu materiału, określony wskaźnikami okrzemkowymi nie odbiegał od stanu źródeł określanych na podstawie prób epilitonowych i w większości przypadków wskazywał na warunki β-mezosaprobowe. Stosowane w ocenie jakości wód oszacowanie procentowego udziału w zbiorowiskach okrzemkowych gatunków charakterystycznych dla wód zanieczyszczonych związkami organicznymi, tzw. pollution taxa ( Dumnicka i in ), wyniosło dla badanych źródeł od 0 ( P I 05 w 2011, P Z 04 w 1999, P Z 04 w 2011, P Z 09 w 1999 i P Z 24 w 1999, P Z 24 w 2011 ) do 94,2 % w źródle w Iwanowicach ( D L 22 w 1999 ), przyjmując w większości przypadków wartości kilkuprocentowe ( tab. 5.4 ). Najwięcej źródeł ( 12 ) zarówno w 1999, jak i w 2011 r. zdominowanych było przez gatunki charakterystyczne dla wód β-mezosaprobowych ( tab. 5.4 ). Jedno z nich, źródło w Kamionkach ( P Z 04 ) zasiedlały głównie gatunki tolerujące warunki α-mezosaprobowe. W przypadku sześciu źródeł odnotowano zmiany w strukturze zbiorowisk okrzemek wskazujące na wzrost stężenia materii organicznej w wodzie wyrażone dominacją gatunków tolerujących wyższy stopień saprobowości ( tab. 5.4 ). Tylko w przypadku trzech prób odnotowano dominację gatunków wskazujących na warunki oligosaprobowe : 114

115 5.4. Źródła jako siedliska gatunków zagrożonych, rzadkich i słabo poznanych w źródle Jordan w Ściborzycach ( D L08 ) w 1999 r., źródle w Chlinie ( P I 04 ) w 2011 r. oraz w Rozlewisku w Białej Wielkiej ( P I 29 ) w 1999 r. Gatunki okrzemek tolerujących stężenia składników biogennych charakterystyczne dla wód eutroficznych dominowały zarówno w 1999 r., jak i 2011 r. w pięciu źródłach : w Jangrocie ( DL01 ), Iwanowicach ( D L22 ), Żerkowicach ( D L26 ), Jeziorkach ( P I 21 ) oraz w Kamionkach ( P Z 04 ). Jedno źródło, w Ołudzy ( P I 15 ), było zasiedlone głównie przez gatunki wskazujące na warunki mezo-eutroficzne, a trzy inne przez gatunki niewrażliwe na stopień eutrofizacji wody ( P I 05 w Łanach Wielkich, P Z 19 w Ryczówku, R U 12 w Racławicach ). W pozostałych źródłach odnotowane zmiany w strukturze zbiorowisk okrzemek nie świadczą jednoznacznie ani o poprawie jakości wód, ani o jej pogorszeniu ( tab. 5.4 ). Te cenne dla wielu organizmów siedliska są zagrożone również przez niewłaściwe zagospodarowanie, niszczenie nisz źródliskowych ( obudowy, zasypywanie ), nadmierną eksploatację wód podziemnych oraz zanieczyszczenie otoczenia źródeł i wód je zasilających. Jednym z najważniejszych czynników zagrażającym występowaniu wielu gatunków okrzemek w źródłach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są azotany ( Wojtal 2013 ). Jednakże nawet źródła położone na obszarach rolniczych lub zurbanizowanych są zasiedlane przez wiele gatunków rzadko spotykanych i zagrożonych wyginięciem ( Żelazna- -Wieczorek 2011 ; Wojtal i in ; Wojtal 2013 ). Stanowią one ostoje gatunków Fot Źródło w Łanach Wielkich (PI05). Reokreniczny wypływ w obszarze wiejskim (fot. A. Z. Wojtal, wrzesień 2011) Photo 5.5 The spring in Łany Wielkie (PI05). The rheocrenic spring in rural areas (photo by A.Z. Wojtal, September 2011) 115

116 Agata Z. Wojtal charakterystycznych dla danego obszaru oraz refugia gatunków nawiązujących do historii danego terenu. Oprócz najliczniej i najczęściej obserwowanych gatunków okrzemek odnotowano występowanie wielu rzadkich gatunków, w tym gatunków figurujących na Czerwonej liście glonów Polski Amphipleura pellucida Kützing, Caloneis fontinalis, C. lancettula ( Grunow ) Cleve-Euler, Cocconeis pseudothumensis Reichardt, Fragilariforma nitzschioides ( Grunow ) Williams & Round, Geissleria decussis ( Østrup ) Lange-Bertalot & Metzeltin, Gomphonema vibrio Ehrenberg, Navicula oligotraphenta Lange-Bertalot & Hofmann, N. striolata ( Grunow ) Lange-Bertalot, N. upsaliensis ( Grunow ) Peragallo, Pinnularia rupestris Hantzsch, P. viridiformis Krammer, Psammothidium lauenburgianum ( Hustedt ) Bukhtiyarova & Round, Sellaphora bacillum ( Ehrenberg ) D. G. Mann, S. hustedtii ( Krasske ) Lange-Bertalot & Werum, Stauroneis thermicola ( Petersen ) Lund, Surirella brebissonii Krammer & Lange-Bertalot i S. crumena Brébisson ( tab. 5.5 ; ryc. 5.3 [ 1, 4 6, 8, 9, 16 18, 21 27, ] ). Tab Gatunki okrzemek figurujące na Czerwonej liście glonów Polski oraz bardzo rzadko podawane z Polski i Europy. Kategorie wg Czerwonej listy glonów Polski za Siemińska i in. ( 2006 ) Table 5.5. Diatom species included in the Red List of Algae in Poland and very rarely reported from Poland and Europe. The Red List categories follow classification by Siemińska et al. ( 2006 ) Gatunek Taxon Synonim Synonym Próba Sample Kategoria zagrożenia wg Czerwonej Listy glonów Polski The Red List of Algaein Poland category Amphipleura pellucida Kützing DL R Caloneis fontinalis ( Grunow ) Lange-Bertalot & Reichardt C. lancettula ( Grunow ) Cleve-Euler Cocconeis pseudothumensis Reichardt RU &2011; DL ; PI ; PI RU &2011; DL ; DL &2011; PI ; PI ; PI PI ; PI &2011; PZ &2011; PZ &2011 R R V 116

117 5.4. Źródła jako siedliska gatunków zagrożonych, rzadkich i słabo poznanych Gatunek Taxon Synonim Synonym Próba Sample Kategoria zagrożenia wg Czerwonej Listy glonów Polski The Red List of Algaein Poland category Fragilariforma nitzschioides ( Grunow ) Williams & Round Fragilaria nitzschioides Grunow PZ ; PI &2011 R Geissleria decusis ( Østrup ) Lange-Bertalot & Metzeltin Navicula decussis Østrup PI R Gomphonema vibrio Ehrenberg DL E Navicula oligotraphenta Lange-Bertalot & Hofmann PZ R N. striolata ( Grunow ) Lange-Bertalot N. upsaliensis ( Grunow ) Peragallo Pinnularia rupestris Hantzsch in Rabenhorst Navicula menisculus var. upsaliensis ( Grunow ) Grunow PI ; PZ ; PZ PI PZ P. viridiformis Krammer PZ &2011 E Psammothidium lauenburgianum ( Hustedt ) Bukhtiyarova Sellaphora bacillum ( Ehrenberg ) D. G. Mann Achnanthes lauenburgiana Hustedt DL ; DL ; PL ; PL Navicula bacillum Ehrenberg PZ V E R E V S. hustedtii ( Krasske ) Lange-Bertalot & Werum Navicula hustedtii Krasske DL ; PI V Stauroneis thermicola ( Petersen ) Lund DL ; PI ; PI R Surirella brebissonii Krammer & Lange-Bertalot var. brebissonii DL ; PI R S. crumena Brébisson ex Kutzing DL ; PI R Achnanthidium polonicum Van de Vijver, Wojtal, Morales & Ector PZ nd Caloneis tenuis ( Gregory ) Krammer PZ nd Cymbopleura subaequalis ( Grunow ) Krammer Cymbella subaequalis ( Grunow ) PZ ; PZ &2011 Diploneis petersenii Hustedt PZ nd Encyonema reichardtii ( Krammer ) D. G. Mann Cymbella reichardtii Krammer PZ nd nd 117

118 Agata Z. Wojtal Gatunek Taxon Eolimna muraloides ( Hustedt ) Lange-Bertalot & Kulikovskiy Eunotia arcubus Nörpel & Lange-Bertalot Synonim Synonym Próba Sample Kategoria zagrożenia wg Czerwonej Listy glonów Polski The Red List of Algaein Poland category Navicula muraloides Hustedt PI nd PZ &2011 nd Gomphonema angustivalva Reichardt RU nd Pinnularia isselana Krammer PZ &2011 nd Planothidium minutissimum ( Krasske ) Morales DL &2011; PI ; PZ R rzadkie. Gatunki występujące bardzo nielicznie, znane z niewielu stanowisk; E wymierające. Gatunki zagrożone wymarciem; ich przetrwanie jest mało prawdopodobne, jeśli w dalszym ciągu będą działać czynniki zagrożenia; V narażone. Gatunki, które zapewne w najbliższej przyszłości przesuną się do kategorii wymierających, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia; nd gatunki nieujęte na Czerwonej liście, bardzo rzadko podawane. R Rare. Taxa not endangered or vulnerable but at risk of becoming so; E Endangered. Taxa in danger of extinction and whose survival is unlikely if the caused factors continue to operate; V Vulnerable. Taxa believed likely to move into Endangered category in the near future if the caused factors continue to operate--; nd species not included in the Red List, very rarely reported. nd Ryc Gatunki okrzemek umieszczone na Czerwonej liście glonów Polski oraz bardzo rzadko podawane z Polski i Europy stwierdzone w badanych źródłach Fig The diatom species included in the Red List of Algae of Polad and some examples of species very rarely observed in Poland and Europe, found in the studied springs 1 Amphipleura pellucida Kützing; 2, 3 Achnanthidium polonicum Van de Vijver, Wojtal, Morales & Ector; 4, 5 Caloneis fontinalis ( Grunow ) Lange-Bertalot & Reichardt; 6 C. lancettula ( Grunow ) Cleve-Euler; 7 C. tenuis ( Gregory ) Krammer; 8, 9 Cocconeis pseudothumensis Reichardt; 10 Diploneis petersenii Hustedt; 11 Encyonema reichardtii ( Krammer ) D. G. Mann; 12 Cymbopleura subaequalis ( Grunow ) Krammer; 13 Eunotia arcubus Nörpel & Lange-Bertalot; 14, 15 Eolimna muraloides ( Hustedt ) Lange-Bertalot & Kulikovskiy; 16, 17 Fragilariforma nitzschioides ( Grunow ) Williams & Round; 18 Geissleria decusis ( Østrup ) Lange-Bertalot & Metzeltin; 19, 20 Gomphonema angustivalva Reichardt; 21 G. vibrio Ehrenberg; 22 Navicula oligotraphenta Lange-Bertalot & Hofmann; 23 N. striolata ( Grunow ) Lange-Bertalot; 24 N. upsaliensis ( Grunow ) Peragallo; 25 Pinnularia isselana Krammer; 26 P. rupestris Hantzsch in Rabenhorst; 27 P. viridiformis Krammer; 28, 29 Planothidium minutissimum ( Krasske ) Morales; 30, 31 Psammothidium lauenburgianum ( Hustedt ) Bukhtiyarova; 32 Sellaphora bacillum ( Ehrenberg ) D. G. Mann; 33 S. hustedtii ( Krasske ) Lange-Bertalot & Werum; 34 Stauroneis thermicola ( Petersen ) Lund; 35 Surirella brebissonii Krammer & Lange-Bertalot var. brebissonii; 36 S. crumena Brébisson ex Kutzing. 118

119 5.4. Źródła jako siedliska gatunków zagrożonych, rzadkich i słabo poznanych 119

120 Agata Z. Wojtal Fot Źródło w Dąbrowicy ( P I 07 ). Helokreniczny wypływ w obszarze wiejskim ( fot. A. Z. Wojtal, wrzesień 2011 ) Photo 5.6. The spring in Dąbrowica ( P I 07 ).The helocrenic spring in rural areas ( photo A. Z. Wojtal, September 2011 ) W badanym materiale odnotowano też obecność gatunków, które rzadko występują nie tylko w Polsce, np. Caloneis tenuis ( Gregory ) Krammer, Cymbopleura subaequalis ( Grunow ) Krammer, Diploneis petersenii Hustedt, Encyonema reichardtii ( Krammer ) D. G. Mann, Eolimna muraloides ( Hustedt ) Lange-Bertalot, Kulikovskiy, Eunotia arcubus Nörpel, Lange-Bertalot, Gomphonema angustivalva Reichardt, Pinnularia isselana Krammer, Planothidium minutissimum ( Krasske ) Morales ( ryc. 5.3 [ 7, 10 15, 19, 20, 25, 28, 29 ] ). W źródle P Z 24 będącym locus typicus gatunku odnotowano występowanie Achnanthidium polonicum Van de Vijver, Wojtal, Morales & Ector ( ryc. 5.3 [ 2, 3 ] ). Gatunkami nietypowymi dla terenu Wyżyny Krakowsko- -Częstochowskiej, których nieliczne występowanie obserwowano w pojedynczych źródłach, były : Eunotia exigua ( Brébisson ) Rabenhorst, Frustulia saxonica Rabenhorst i Kobayasiella parasubtilissima ( Kobayasi, Nagumo ) Lange-Bertalot. Powszechna dominacja gatunków okrzemek β-mezosaprobowych i mezo- -eutroficznych wskazuje na wysokie stężenia biogenów w wodach źródeł Wyżyny 120

121 5.4. Źródła jako siedliska gatunków zagrożonych, rzadkich i słabo poznanych Krakowsko-Częstochowskiej. Niższe stężenia azotanów i innych jonów odnotowane w 2011 r. w niektórych źródłach są prawdopodobnie wciąż zbyt wysokie dla wielu wrażliwych na zanieczyszczenia okrzemek i sprzyjają utrzymywaniu się licznych gatunków tolerujących gorsze warunki środowiskowe. W kilku źródłach, np. w dolinie Centurii ( P Z 24 i P Z 25 ), odnotowano obniżone stężenie azotanów, któremu towarzyszył spadek liczebności gatunków eutroficznych i wzrost liczebności gatunków wrażliwych na zanieczyszczenia, co może świadczyć o istotnej poprawie warunków środowiskowych w tych źródłach. Niewielka różnorodność gatunkowa źródeł położonych na terenach krasu węglanowego jest znana nawet z obszarów o naturalnym charakterze ( Cantonati i in. red ; Angeli i in ). Dlatego występowanie w badanych źródłach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej ponad 200 gatunków okrzemek w tym wielu gatunków rzadkich oraz wysokie wartości wskaźników różnorodności odnotowane w niektórych źródłach świadczą o ich wciąż wysokiej przyrodniczej wartości dla badanego terenu. 121

122

123 6. Roślinność źródeł Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski 6.1. Uwarunkowania występowania roślinności Wyżyna Krakowsko-Wieluńska cechuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą, która jest związana przede wszystkim z obecnością skał węglanowych utworzonych w mezozoiku. Ostatecznie ukształtowała się ona w plejstocenie w wyniku procesów erozyjno-akumulacyjnych. Charakteryzuje się dużą mozaikowatością siedlisk, a także ze względu na historię kształtowania się flory tego regionu istnieniem obok siebie różnych florystycznych elementów geograficznych. Na jej obszarze stwierdzono występowanie ponad 1400 gatunków roślin naczyniowych, co jest znaczną liczbą w porównaniu do flory całego kraju, odnotowano wiele gatunków górskich oraz kilka reliktów glacjalnych, a także zaobserwowano obecność zespołów roślinnych o charakterze górskim lub podgórskim ( Szafer, Zarzycki red ; Wika 1986 ; Urbisz 2004, 2008 ). Jednym ze szczególnych miejsc na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej jest obszar chroniony Ojcowskiego Parku Narodowego. Zachowały się tam fragmenty starych lasów, w których można obserwować naturalne procesy kształtowania roślinności ( Moszkowicz 2005 ). Region Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej od dawna jest w obszarze zainteresowań przyrodników ( Kaczmarzyk 2004 ) mimo to flora i zbiorowiska cieków wodnych oraz różnych zbiorników wód stojących są zbadane słabo ( Wika 1986 ) i brak jest systematycznych prac na ten temat. Na uwagę zasługują jednak wykonane w ostatnim

124 Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski czasie kompleksowe opracowania monograficzne dotyczące tego regionu, m.in : analiza brioflory ( Fojcik 2011 ) zestawienie pełnego wykazu gatunków roślin naczyniowych ( Urbisz 2004 ) czy też praca dotycząca określenia pozycji Wyżyny Krakowsko- -Częstochowskiej w podziale geobotanicznym kraju ( Urbisz 2008 ). Na obszarze badań istnieje zagrożenie penetracji ścieków do wód, z powodu braku dobrze rozwiniętej sieci kanalizacyjnej w tym regionie, jak również zanieczyszczeń z nielegalnych składowisk odpadów. Rolniczy charakter Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej może sprzyjać skażeniu źródeł nawozami oraz środkami ochrony roślin, jednak wpływ rolnictwa na stan wód w wypływach oceniany jest jako niewielki ( Sołtys-Lelek i in ). Szczególnie wrażliwe na zanieczyszczenia pochodzenia antropogenicznego są źródła zlewni Dłubni, ponieważ drenują ją wody płytkiego, lokalnego krążenia ( Dynowska 1978 ; Różkowski 2001 ). W związku ze zmianami jakości wody źródlanej w wyniku działalności antropogenicznej przemianom ulegają również warunki siedliskowe, co nie pozostaje bez wpływu na organizmy żywe, w tym na roślinność źródlisk. Badania florystyczne, jakim poddano osiem źródeł w zlewniach : Dłubni, Szreniawy oraz Pilicy stanowiły jeden z elementów analiz krajobrazowych, które były częścią projektu badawczego dotyczącego przyrodniczych i antropogenicznych przemian źródeł Metody Inwentaryzację botaniczną przeprowadzono w wybranych źródłach na obszarze Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej wyselekcjonowanych spośród tych, dla których opracowano analizy krajobrazowe, szerzej omówione w 10. rozdziale ( ryc. 6.1 ). Są to miejsca, które w niedalekiej przyszłości mogą zostać przekształcone i zagospodarowane, m.in. pod kątem wykorzystania ich potencjału turystycznego. Można się spodziewać, że wkrótce z tego powodu zostaną poddane wpływowi dodatkowych czynników wywołujących zmiany w składzie florystycznym. Na podstawie rekonesansu wybrano osiem źródlisk, w których została stwierdzona obecność roślin naczyniowych i mszaków. W pozostałych obserwowano brak roślinności. Jedną z głównych przyczyn takiego stanu są prawdopodobnie zabiegi oczyszczania źródeł 1, czyli usuwanie roślin przez miejscową ludność w celu swoiście rozumianego porządkowania otoczenia ze względów estetycznych oraz by wygodniej było czerpać wodę ze źródła. 1 Informacja pozyskana od lokalnego mieszkańca 124

125 6. Roślinność źródeł Ryc Źródła objęte programem badań przyrodniczych Fig Springs covered by botanical research programme Zasięgiem szczegółowych badań objęto florę obszaru źródliska w rozumieniu obszaru, na którym znajdowało się od jednego do wielu wypływów wody ( krenal ) i charakteryzującego się w miarę jednolitymi cechami fizjonomicznymi. Zgodnie z tym kryterium obiektami badań były najczęściej wyraźnie wykształcone nisze źródliskowe. Nie brano pod uwagę strefy odpływu wody, gdzie dochodziło do zwężania 125

126 Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski koryta cieku ( rhitral ) i zwiększenia prędkości ruchu wody, a więc do zmiany warunków fizycznych. Określono długość i szerokość poletek badawczych. Notowania występujących gatunków zostały wykonane w lipcu i sierpniu 2012 r., ale obserwacje przy niektórych źródłach były prowadzone dłużej. Dane zestawiono w tabelach, przedstawiając pokrycie i towarzyskość gatunków roślin naczyniowych z wykorzystaniem skali Brauna-Blanqueta ( Pawłowski 1972 ). Nazwy gatunkowe podano wg krytycznej listy roślin naczyniowych Polski ( Mirek i in ). W badanych źródłach uwzględniono również obecność mchów i wątrobowców, a nazwy mszaków podano wg R. Ochyry i in. ( 2003 ). Wyróżniono warstwy fitocenozy : ( d ) mchów ( c ) roślin do 1,5 metra wysokości, ( b ) krzewów 1,5 3 metrów i ( a ) drzew powyżej 3 metrów. Jeśli wyraźnie zaznaczało się zróżnicowanie drzewostanu nad źródliskiem, wyodrębniono podwarstwy : wyższą ( a1 ) i niższą ( a2 ). Na podstawie danych obliczono wskaźnik różnorodności Shannona-Wienera i wskaźnik równocenności dla każdego źródliska, biorąc pod uwagę wszystkie taksony, a także wyłącznie rośliny zielne i mszaki. Na podstawie literatury ( Matuszkiewicz 2008 ; Osadowski 2010 ; Wołejko 2000 ) określono także przynależność syntaksonomiczną gatunków. Dla wszystkich taksonów podano liczbę źródeł, w których występował dany gatunek, oraz wyliczono wskaźnik pokrycia Barkmana. Uzyskane wartości porównano do wyników badań z regionu łódzkiego ( Grzelak 2011 ). Charakter roślinności w najbliższym otoczeniu źródła określono na podstawie obserwacji Roślinność w badanych źródłach i ich otoczeniu W poniższych tabelach zanotowano wyniki badań florystycznych z ośmiu źródeł w zlewniach trzech rzek. Źródło Zimnąca w Lelowie ( P I 27 ) wypływ w dolinie rzeki Pilicy spod krawędzi terasy porośniętej lasem liściastym. Dno doliny pokryte roślinnością o charakterze łęgowym, zaroślową i użytkowanymi wilgotnymi łąkami ostrożeniowymi. Źródło znajduje się pod okapem drzew. Znaczące pokrycie przez gatunki, takie jak : rzeżucha gorzka ( Cardamine amara ) potocznik wąskolistny ( Berula erecta ) żebrowiec paprociowy ( Cratoneuron filicinum ) oraz mięta wodna ( Mentha aquatica ) jest typowe dla fitocenoz źródliskowych zespołu Cardamino ( amarae )-Beruletum erecti Turoňová 1985 ( tab. 6.1 ). 126

127 6. Roślinność źródeł Tab Gatunki notowane w źródle w Lelowie ( P I 27 ) z ilościowością i towarzyskością wg skali Brauna-Blanqueta Table 6.1. Species noted in the spring in Lelów ( P I 27 ) with estimated cover-abundance and sociability according to Braun-Blanquet scale Pozycja G P S G P S Position 50,68613N, 19,64424E Identyfikator źródła I D of the spring P I 27 Wysokość Altitude 250 [m n.p.m.] Wymiary powierzchni badań Dimensions of research area 15 x 13 x 13 [m] Warstwa c : pokrycie 70 % : Mentha aquatica 4.4, Berula erecta 3.2, Acer platanoides 2.1, Cardamine amara 2.1, Cirsium oleraceum 1.1, Dryopteris filix-mas 1.3, Ranunculus sp. 1.1, Epilobium alsinifolium +, Eupatorium cannambinum +, Filipendula ulmaria +, Geum urbanum +, Geranium robertianum +, Sambucus nigra +, Solanum dulcamara +, Urtica dioica + Warstwa b : ( 3,4 m ) zwarcie 10 %: Sambucus nigra 2.1, Acer platanoides 2.1 Warstwa a1 : ( m wys. ) zwarcie 30 %: Alnus glutinosa 5.1, Acer platanoides 1.1, Warstwa a2 : ( 3 10 m wys. ), zwarcie 70 % : Acer platanoides 2.1, Acer pseudoplataus 2.1 Warstwa d : mchy pokrycie 30 % : Cratoneuron filicinum 3.3, Brachythecium rivulare +, Plagiomnium rostratum + Źródło w Jeziorkach ( P I 21 ) wypływ w niewielkim obniżeniu terenu, w otoczeniu boru sosnowego, muraw napiaskowych i grupy brzóz brodawkowatych ( Betula pendula ). Część terenu jest użytkowana. Źródło, w którym introdukowano warzuchę polską ( Cochlearia polonica ) ( fot. 6.1, 6.2 ) posiada cechy siedliska przypominające warunki odnotowane na jej naturalnym, już nieistniejącym stanowisku : wody płytkie o stałym poziomie, szeroko się rozlewające ( Baryła 2005 ; Szafer, Zarzycki red ). Widoczne są oznaczone miejsca introdukowania oraz wiele nowych osobników rozprzestrzeniających się wzdłuż głównego nurtu ( tab. 6.2 ). Niektórzy autorzy określają tego typu fitocenozy jako odtwarzające się zespoły Cochlearietum polonicae Kwiatk ( Fojcik 2011 ). Źródło w Imbramowicach ( D L 06a ) położone ok. 300 m w kierunku wschodnim od źródła D L 05, w bezpośrednim sąsiedztwie Dłubni, w otoczeniu fragmentu łęgu nadrzecznego z dużym udziałem Fot Cochlearia polonica E. Fröhlich ( warzucha polska ) w źródlisku w Jeziorkach ( P I 21 ) w zlewni Pilicy ( fot. Ł. Moszkowicz, lipiec 2012 ) Photo 6.1. Cochlearia polonica E. Fröhlich in the spring in Jeziorki ( P I 21 ) in Pilica drainage basin ( photo Ł. Moszkowicz, July 2012 ) 127

128 Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski Tab Gatunki notowane w źródle w Jeziorkach ( P I 21 ) z ilościowością i towarzyskością wg skali Brauna-Blanqueta Table 6.2. Species noted in the spring in Jeziorki ( P I 21 ) with estimated cover-abundance and sociability according to Braun-Blanquet scale Pozycja G P S G P S Position 50,55855N, 19,55652E Identyfikator źródła I D of the spring P I 21 Wysokość Altitude 315 [m n.p.m.] Wymiary powierzchni badań Dimensions of research area 12 x 7[m] Warstwa c : pokrycie 85 % : Mentha longifolia 4.3, Veronica anagallis-aquatica 3.3, Berula erecta 2.2, Cardamine amara 2.3, Veronica beccabunga 2.2, Cochlearia polonica 1.2 (2.2), Lemna minor 2.3, Stellaria uliginosa 1.2, Epilobium palustre +, Epilobium roseum +, Equisetum palustre +, Warstwa d : mchy 1 gatunek pokrycie 5 % : Cratoneuron filicinum 1.1, Amblystegium serpens +, Brachythecium retabulum +, Eurhynchium striatum +, Plagiomnium undulatum +, Plagiothecium nemorale +, Sciuro-hypnum populeum + olchy czarnej ( Alnus glutinosa ) i wierzb rosnących w pobliżu cieku. Cechuje go duże pokrycie w warstwie krzewów, głównie przez bez czarny ( Sambucus nigra ) z licznym udziałem gatunków nitrofilnych, np. pokrzywy zwyczajnej ( Urtica dioica ). Roślinność łęgową wraz ze źródłem otoczają użytki rolne. Fitocenoza źródliska nawiązuje składem gatunkowym do zespołu Cardamino ( amarae )-Beruletum erecti Turoňová 1985 ( fot. 6.3, tab. 6.3 ). Źródło Strusi w Imbramowicach ( D L 06 ) jest położone pośród koszonego i wypasanego użytku. W dnie niszy zachodzi zjawisko pulsowania w wyniku wypływania wody pod ciśnieniem ( źródło ascensyjne ). Cały strumień, jak i źródło jest otoczone wąskim pasem drzew i krzewów różnych gatunków, głównie Fot Źródlisko w Jeziorkach ( P I 21 ) z licznymi kępami Cochlearia polonica E. Fröhlich ( warzucha polska ) ( fot. Ł. Moszkowicz, kwiecień 2013 ) Photo 6.2. The spring in Jeziorki ( P I 21 ) with numerous tufts of Cochlearia polonica E. Fröhlich ( photo Ł. Moszkowicz, April 2013 ) rodzimych. Źródło jest wykorzystywane jako wodopój dla zwierząt gospodarskich, o czym świadczy wydeptane dojście od strony północnej i głębokie ślady kopyt w podłożu. Strumień i źródło prawdopodobnie ulegają zanieczyszczeniu nawozami i środkami ochrony roślin. Dowodem tego 128

129 6. Roślinność źródeł jest stan części roślin wodnych, których organy znajdujące się nad wodą były zwiędnięte lub zamierające. Na roślinach wodnych i na kamieniach stwierdzono ponadto liczne występowanie bezkręgowców z różnych grup systematycznych, w tym bogatej malakofauny. Wyniki inwentaryzacji zamieszczono w tabeli 6.4. Źródło w Iwanowicach ( D L 23 ) jest położone pod zboczem doliny Dłubni porośniętym przez roślinność zaroślową i kserotermiczną. Najbliższe otoczenie w dużej mierze stanowią fitocenozy ksenospontaniczne z dominującą nawłocią ( Solidago sp. ) i niecierpkiem gruczołowatym ( Impatiens glandulifera ). Od strony Dłubni występują fitocenozy leśne z przeważającą olchą czarną ( Alnus glutinosa ) w drzewostanie. W warstwie krzewów oprócz gatunków obcych, takich jak orzech Fot Źródło w Imbramowicach ( D L 06a ) w zlewni Dłubni z widocznymi hydrofitami, przedwiośnie ( fot. Ł. Moszkowicz, marzec 2012 ) Photo 6.3. The spring in Imbramowice ( D L 06a ) in Dłubnia drainage basin with hydrophytes late winter ( photo Ł. Moszkowicz, March 2012 ) Tab Gatunki notowane w źródle w Imbramowicach ( D L 06a ) z ilościowością i towarzyskością wg skali Brauna-Blanqueta Table 6.3. Species noted in the spring in Imbramowice ( D L 06a ) with estimated cover-abundance and sociability according to Braun-Blanquet scale Pozycja G P S G P S Position 50,30243 N, 19,85912 E Identyfikator źródła I D of the spring D L 06a Wysokość Altitude 325 [ m n.p.m. ] Wymiary powierzchni badań Dimensions of research area 12 x 13 [ m ] Warstwa c: pokrycie 95 % : Berula erecta 5.4, Cirsium oleraceum 1.2, Mentha aquatica 1.2, Myosotis palustris 1.1, Myosoton aquaticum 1.2, Ranunculus sp. +, Stellaria media +, Urtica dioica + Warstwa b : ( 3,4 )m zwarcie 40%: Sambucus nigra 5.1, Salix fragilis 2.1 Warstwa a : zwarcie 80 ( 15 m ) : Alnus glutinosa 4.1, Salix fragilis 3.2 Warstwa d : mchy: pokrycie 15 % : Cratoneuron filicinum 1.3, Amblystegium serpens +, Brachythecium retabulum +, Brachythecium rivulare +, Chiloscyphus polyanthos +, Oxyrrhynchium hians +, Plagiomnium undulatum +, Sciuro-hypnum populeum + 129

130 Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski Tab Gatunki notowane w źródle w Imbramowicach ( D L 06 ) z ilościowością i towarzyskością wg skali Brauna-Blanqueta Table 6.4. Species noted in the spring in Imbramowice ( D L 06 ) with estimated cover-abundance and sociability according to Braun-Blanquet scale Pozycja G P S G P S Position 50,30287 N, 19,85381 E Identyfikator źródła I D of the spring D L 06 Wysokość Altitude 329 [ m n.p.m. ] Wymiary powierzchni badań Dimensions of research area 11 x 10 x 10 [ m ] Warstwa c : pokrycie 70 %: Veronica beccabunga 4.4, Epilobium palustre 2.2, Mentha longifolia 2.3, Lemna minor 1.2, Ribes nigrum 2.2, Epilobium hirsutum +, Glyceria sp. +, Filipendula ulmaria +, Sparganium erectum +, Myosotis palustris +, Urtica dioica +, Warstwa b : ( 3,4 ) m zwarcie 70,00 %: Salix fragilis 4.1, Sambucus nigra 2.1, Alnus glutinosa 2.1, Salix rosmarinifolia 2.1 Warstwa a : 10 do 8m zwarcie : Salix alba 2.1, Alnus glutinosa 1.1, Warstwa d : mchy pokrycie 2 %: Amblystegium serpens +, Brachythecium retabulum +, Brachythecium salebrosum +, Cratoneuron filicinum +, Pellia sp. +, Plagiomnium undulatum +, Sciuro-hypnum populeum + Fot Impatiens glandulifera w pobliżu źródła w Iwanowicach ( D L 23 ) w zlewni Dłubni ( fot. Ł. Moszkowicz, sierpień 2012 ) Photo 6.4. Impatiens glandulifera next to the spring in Iwanowice ( D L 23 ) in Dłubnia drainage basin ( photo Ł. Moszkowicz, August 2012 ) włoski ( Juglans regia ) obecne są młode okazy jaworów ( Acer pseudoplatanus ) i jesionów ( Fraxinus excelsior ). Odnotowano także obecność jednego osobnika głogu jednoszyjkowego ( Crataegus monogyna ). Warstwa roślin zielnych zdominowana jest przez gatunki obce, niektóre o charakterze inwazyjnym, jak niecierpek gruczołowaty ( Impatiens glandulifera ) ( fot. 6.4 ), niecierpek drobnokwiatowy ( Impatniens parviflora ) czy nawłoć ( Solidago sp. ). Gatunki rodzime najliczniej reprezentują : pokrzywa zwyczajna ( Urtica dioica ) i podagrycznik pospolity ( Aegopodium podagraria ) a sporadycznie ostrożeń warzywny ( Cirsium oleraceum ). Przechodzą one z pobliskich fitocenoz łąkowych. Brak struktury kępkowej oraz duża żyzność i nitrofilność gleby świadczą o łęgowym charakterze tych zbiorowisk. Źródlisku towarzyszą łąki z ostrożeniem warzywnym ( Cirsium oleraceum ). 130

131 6. Roślinność źródeł Obszar wypływów źródła, jak i cieków wodnych z niego utworzonych jest zdominowany przez rukiew wodną ( Nasturtium officinale ). Jest to gatunek występujący rzadko, objęty ochroną gatunkową, będący nieczęstym komponentem fitocenoz źródliskowych. Jako dominujący gatunek tworzy on ponadto fitocenozy zespołu Nasturtietum officinalis ( Seib ) Oberd. et al. 1967, które są słabo poznanym i niepospolitym elementem roślinności wodnej ( Matuszkiewicz 2008 ). Tego typu fitocenozy występujące w źródliskach należy uznać za bardzo rzadkie. Wyniki zamieszczono w tabeli 6.5. Tab Gatunki notowane w źródle w Iwanowicach ( D L 23 ) z ilościowością i towarzyskością wg skali Brauna-Blanqueta Table 6.5. Species noted in the spring in Imbramowice ( D L 23 ) with estimated cover-abundance and sociability according to Braun-Blanquet scale Pozycja G P S G P S Position 50, N, 19, E Identyfikator źródła I D of the spring D L 23 Wysokość Altitude 265 [ m n.p.m. ] Wymiary powierzchni badań Dimensions of research area 20 x 10 [ m ] Warstwa c : pokrycie 95,00 % : Nasturtium officinale 5.5, Impatiens glandulifera 2.3, Cirsium oleraceum 1.1, Epilobium sp. 1.1, Scrophularia umbrosa 1.2, Impatiens parviflora +, Warstwa b : (3,4 m) zwarcie 10,00 % : Sambucus nigra 2.1, Salix alba 1.1, Crataegus monogyna 1.1. Warstwa a1 : do 25 m pokrycie 60 % : Acer platanoides 3.1, Salix alba 3.1. Warstwa a2 : do 10 m pokrycie 5 % : Alnus glutinosa 2.1 Warstwa d : mchy pokrycie 2 % : Cratoneuron filicinum 1.1, Brachythecium rivulare + Źródło Stare Stawy w Biskupicach ( S Z 03 ) zlokalizowane w dolinie rzeki Szreniawy, w wielogatunkowych zaroślach z udziałem gatunków kserotermicznych. Jest to linia czterech wypływów, z których jeden ( pod budynkiem ) jest pozbawiony roślinności a trzy pozostałe znajdują się w zaroślach. Utworzony przez nie potok jest w dalszym biegu otoczony roślinnością o charakterze łęgowym. Dane zapisano z dwóch sąsiadujących powierzchni z największym udziałem roślin. Liczna obecność w tej fitocenozie takich gatunków, jak : przetacznik bobowniczek (Veronica beccabunga ) rzęsa drobna ( Lemna minor ) trędownik skrzydlaty ( Scrophularia umbrosa ) żebrowiec paprociowy ( Cratoneuron filicinum ) nawiązuje do zespołów źródliskowych Cratoneuro filicinae-cardaminetum Maas 1959 i Cratoneuretum filicino-commutati ( Kuhn 1937 ) Phillipi et Oberd ( tab. 6.6 ). Stwierdzono także obecność pojedynczych osobników inwazyjnego gatunku niecierpka gruczołowatego ( Impatiens glandulifera ). 131

132 Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski Tab Gatunki notowane w źródle w Biskupicach ( S Z 03 ) z ilościowością i towarzyskością wg skali Brauna-Blanqueta Table 6.6. Species noted in the spring in Biskupice ( S Z 03 ) with estimated cover-abundance and sociability according to Braun-Blanquet scale Pozycja G P S G P S Position 50,34467 N, 19,99497 E Identyfikator źródła I D of the spring S Z 03 Wysokość Altitude 265 [ m n.p.m. ] Wymiary powierzchni badań Dimensions of research area 7 x 15 x 9,7 x 15 [ m ] Warstwa c : pokrycie 75 % : Veronica anagallis-aquatica 4.4, Mentha longifolia 3.4, Veronica beccabunga 3.3, Impatiens glandulifera 2.3, Lemna minor 2.3, Poa palustris 2.1, Scrophularia umbrosa 2.2, Epilobium sp. 1.3, Rumex hydrolapathum 1.1, Cirsium oleraceum +, Equisetum palustre +, Impatiens parviflora +, Ribes uva-crispa +, Rosa sp. + Warstwa b : ( 3,4 m ) zwarcie 10 % : Ulmus glabra 2.1, Cerasus avium 1.1 Warstwa a1 : zwarcie 25 % : Alnus glutinosa 2.1, Cerasus avium 2.1, Salix alba 1.1 Warstwa a2 : Ulmus glabra a1 do Warstwa d : mchy pokrycie 10 % : Cratoneuron filicinum 2.2, Brachythecium retabulum +, Marchantia polymorpha +, Platyhypnidium riparioides +, Plagiothecium nemorale + Źródło Spod Jabłonki w Biskupicach ( S Z 07 ) jest to linia źródeł wypływająca spod skarpy, nad którą znajduje się droga. Na skutek erozji wstecznej źródła nastąpiło wyraźne podcięcie skarpy, która obecnie jest wzmocniona betonowymi kręgami. Wzdłuż cieku wodnego rozwija się roślinność łęgowa o charakterze leśnym, z licznym udziałem wiązów oraz roślin zielnych, tworzących bujne runo. Nie zaobserwowano gatunków inwazyjnych. Obok występują częściowo koszone wilgotne łąki ostrożeniowe. Obecność gatunków z różnych grup socjologicznych roślin dowodzi dużego przekształcenia roślinności. Zbiorowisko roślinne z licznym udziałem potocznika wąskolistnego ( Berula erecta ) przetacznika bobowniczka ( Veronica beccabunga ) i obecnością żebrowca paprociowego ( Cratoneuron filicinum ) mimo braku rzeżuchy gorzkiej ( Cardamine amara ) jest najbliższe fitocenozom źródliskowym typu Cardamino ( amarae )-Beruletum erecti Turoňová 1985 ( tab. 6.7 ). Źródło w Przesławicach ( S Z 12a ) wypływ w kształcie geometrycznego obniżenia ( prostokąt ) z dolnym wypływem, utworzony podczas prac przy remoncie linii kolejowej przylegającej do źródła. Jest ulokowane na lekkiej pochyłości w kierunku torów zajmowanej przez koszony użytek. Brakuje tu mchów i typowych gatunków źródliskowych. Skład gatunkowy wskazuje na zespół Sparganietum erecti Roll 1938 ze związku Phragmition klasy Phragmitetea ( tab. 6.8 ). Jest to zbiorowisko o charakterze częściowo antropogenicznym, utrzymujące się dzięki koszeniu trzciny i innych gatunków szuwarowych. Do opisywanego źródliska przylegają zarośla 132

133 6. Roślinność źródeł Tab Gatunki notowane w źródle w Biskupicach ( S Z 07 ) z ilościowością i towarzyskością wg skali Brauna-Blanqueta Table 6.7. Species noted in the spring in Biskupice ( S Z 07 ) with estimated cover-abundance and sociability according to Braun-Blanquet scale Pozycja G PS G P S Position 50,33691 N, 19,99672 E Identyfikator źródła I D of the spring S Z 07 Wysokość Altitude 260 [ m n.p.m. ] Wymiary powierzchni badań Dimensions of research area 2 x 20 x 7 x 20 [ m ] Warstwa c : pokrycie 75,00 % : Poa palustris 4.5, Berula erecta 2.3, Urtica dioica 2.2, Impatiens parviflora 1.2, Veronica beccabunga 1.2, Epilobium sp.+, Polygonum amphibium +, Galeopsis pubescens +, Chamomilla recutita +, Ranunculus repens +, Rumex sp. + Warstwa b : ( 3,4 m ) zwarcie 15,00 % : Sambucus nigra 1.1, Corylus avellana 1.1, Alnus glutinosa 1.1. Warstwa a1 : ( 20 m ) zwarcie 60 % : Alnus glutinosa 3.1, Fraxinus Excelsior 2.1. Warstwa a2 : ( 30 m ) zwarcie 30 % : Salix alba 3.1 Warstwa d : mchy pokrycie: 2 % : Chiloscyphus polyanthos 1.1, Brachythecium rivulare +, Cratoneuron filicinum +, Marchantia polymorpha + Tab Gatunki notowane w źródle w Przybysławicach ( S Z 12 ) z ilościowością i towarzyskością wg skali Brauna-Blanqueta Table 6.8. Species noted in the spring in Przybysławice ( S Z 12 ) with estimated cover-abundance and sociability according to Braun-Blanquet scale Pozycja G P S G P S Position 50,31046 N, 20,01772 E Identyfikator źródła I D of the spring S Z 12 Wysokość Altitude 255 [ m n.p.m. ] Wymiary powierzchni badań Dimensions of research area 19x15,6 [ m ] Warstwa c: pokrycie 15,00%: Sparganium erectum 3.3, Phragmites australis 2.3, Typha angustifolia 2.2, Alisma plantago-aquatica 1.1, Lythrum salicaria 1.1, Scrophularia umbrosa 1.1, Berula erecta +, Equisetum hirsutum +, Epilobium palustre 1.1, Galium aparine +, Lemna minor +, Mentha xverticillata +, Ranunculus sceleratus +, Typha latifolia +, Juncus articulatus +, Epilobium hirsutum. + z głogami i tarniną. W pobliżu znajduje się ukryte w zaroślach źródło zasadnicze ( S Z 12 ) o znacznie większej wydajności. W wartkim odpływie ciągnącym się wzdłuż nasypu kolejowego dominują gatunki roślin źródliskowych. Obydwa źródliska są zanieczyszczane, okresowo licznie pojawiają się glony Wnioski We wszystkich badanych źródłach odnotowano obecność 49 taksonów roślin zielnych, 14 taksonów mchów, dwa gatunki wątrobowców, siedem gatunków krzewów oraz 10 gatunków drzew. Łącznie oznaczono 82 taksony. Ściśle związane ze źródłami 133

134 Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski są przede wszystkim mszaki i rośliny zielne. Największy udział mają rośliny źródliskowe związane z klasą Montio-Cardaminetea, reprezentowane przez mszaki, jeden gatunek wątrobowca i rośliny naczyniowe ( tab. 6.9 ). W przeciwieństwie do niektórych gatunków naczyniowych mszaki występujące w niszach źródliskowych charakteryzują się dość słabym pokryciem. Stosunkowo liczne są gatunki mszaków niezwiązane ściśle z tą klasą oraz rośliny naczyniowe z klasy Phragmitetea. W źródliskach występują także higrofity i hydrofity związane z klasami Lemnetea, Molinio-Arrhenatheretea, Potametea, Bidentetea tripartiti, Alnetea glutinosae, Asplenietea rupestria, a także Artemisietea vulgaris. Rośliny ziołoroślowe przynależące do ostatniej klasy towarzyszą źródliskom. Odnotowano też niewielką grupę Tab Porównanie pokrycia ( wskaźnik Barkmana ) i udziału roślin zielnych, mszaków i wybranych gatunków krzewów w badanych źródliskach. Przynależność syntaksonomiczna za Z. Osadowskim ( 2010 ) i W. Matuszkiewiczem ( 2008 ) Table 6.9. Comparsion of coverage ( Barkman indicator ) and participation of vascular plants, Bryophytes and selected scrubs. Syntaksonomic classification according to Z. Osadowski ( 2010 ) and W. Matuszkiewicz ( 2008 ) Klasa zbiorowisk roślinnych/ Gatunki roślin Plant communities class / Plant specis W badanych źródliskach In surveyed springs W źródliskach w regionie łódzkim (Grzelak 2011) In springs in Łódź region POO [%] BCV POO [%] BCV Ch.Cl Montio-Cardaminetea oraz związane z klasą Berula erecta 62,5 20, ,2 Brachythecium rivulare 50 0,25 x Cardamine amara 25 4, ,4 Cochlearia polonica 12,5 0,625 0 Cratoneuron filicinum 87,5 7,875 x Eguisetum palustre 37,5 0, Epilobium alsinifolium 12,5 0, Pellia sp. 12,5 0,0625 x Plagiomnium undulatum 37,5 0,1875 x Platyhypnidium riparioides 12,5 0,0625 x Scrophularia umbrosa 37,5 3, Stellaria uliginosa 12,5 0, Veronica anagallis-aquatica 25 12,5 0 Veronica beccabunga 50 15, ,3 Ch.Cl. Phragmitetea Alisma plantago-aquatica 12,5 0,625 0 Glyceria sp. 12,5 0, * 3,5* Nasturtium officinale 12,5 10,

135 6. Roślinność źródeł Klasa zbiorowisk roślinnych/ Gatunki roślin Plant communities class / Plant specis W badanych źródliskach In surveyed springs W źródliskach w regionie łódzkim (Grzelak 2011) In springs in Łódź region POO [ % ] BCV POO [ % ] BCV Poa palustris Phragmites australis 12,5 2, Rumex hydrolaphatum 12,5 0,625 0 Sparganium erectum 25 4, Typha angustifolia 12,5 2, Typha latifolia 12,5 0, Ch.Cl. Lemnetea Lemna minor 50 5, ,5 Ch.Cl. Stellarietea mediae Chamomilla recutita 12,5 0, Marchantia polymorpha 25 0,125 x Stellaria media 12,5 0, Ch. Cl Molinio-Arrhenatheretea Cirsium oleraceum 50 1, Epilobium palustre 37,5 2, ,5 Filipendula ulmaria 25 0,125 0 Lythrum salicaria 12,5 0,625 0 Myosotis palustris 25 0, ,6 Mentha longifolia 37,5 14, Lysymachia vulgaris 12,5 0, ,7 Ranunculus repens 12,5 0, ,5 Scheuchzerio-Caricetea nigrae Juncus articulatus 12,5 0, Ch Cl. Artemisietea vulgaris Epilobium hirsutum 25 0,125 0 Epilobium roseum 12,5 0, Eupatorium canambinum 12,5 0, Galeopsis pubescens 12,5 0, Galium aparine 12,5 0, Geranium robertianum 12,5 0, ,9 Myosoton aquaticum 12,5 0,625 0 Urtica dioica 50 2, ,4 Ch Cl. Potametea Polygonum amphibium 12,5 0, Ch Cl. Bidentetea tripartiti Ranunculus sceleratus 12,5 0, Ch Cl. Alnetea glutinosae Ribes nigrum 12,5 2, Solanum dulcamara 12,5 0, ,5 Salix rosmarinifolia 12,5 2,

136 Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski Klasa zbiorowisk roślinnych/ Gatunki roślin Plant communities class / Plant specis Inne wodne W badanych źródliskach In surveyed springs W źródliskach w regionie łódzkim (Grzelak 2011) In springs in Łódź region POO [ % ] BCV POO [ % ] BCV Mentha xverticillata 12,5 0, ,6 Mentha aquatica 25 8, Inne Dryopteris filix-mas 12,5 0,625 0 Epilobium sp. 37,5 1, Ranunculus sp. 25 0, Ribes uva-crispa 12,5 0, Rosa sp. 12,5 0, Rumex sp. 12,5 0, Inne gatunki mszaków Amblystegium serpens 37,5 0,1875 x Brachythecium retabulum 37,5 0,1875 x Brachythecium salebrosum 12,5 0,0625 x Brachythecium retabulum 12,5 0,0625 x Chiloscyphus polyanthos 25 0,125 x Eurhynchium striatum 12,5 0,0625 x Oxyrrhynchium hians 12,5 0,0625 x Plagiomnium rostratum 12,5 0,0625 x Plagiothecium nemorale 25 0,125 x Sciuro-hypnum populeum 37,5 0,1875 x Inwazyjne Impatiens glandulifera 25 4,375 Impatiens parviflora 37,5 0,75 *Glyceria plicata. POO procentowy udział źródeł, w których takson wystąpił; BCV wskaźnik pokrycia Barkmana. POO percent of springs where taxon was found; BCV Barkman s coverage factor. wodnych roślin naczyniowych niezwiązanych ściśle z żadną klasą zbiorowisk roślinnych oraz liczniejszą grupę mszaków tworzących zbiorowiska mszarne. Obecność gatunków z klasy Stellarietea mediae i innych oraz gatunków obcych, w tym inwazyjnych, świadczy o postępującej synantropizacji wybranych źródlisk. Stwierdzono, że roślinność poszczególnych obszarów źródliskowych objętych badaniem w mniejszym lub większym stopniu składa się z gatunków związanych z tego typu siedliskami, jak również przechodzących ( obcych lub przypadkowych ). Liczba gatunków wodnych i źródliskowych jest stosunkowo duża mimo niewielkiej liczby roślin chronionych w porównaniu z wynikami innych badań z Polski niżowej 136

137 6. Roślinność źródeł i wyżowej ( Czarnecka 2009 ; Grzelak 2011 ). Natomiast ich frekwencja i pokrycie przez gatunki mszaków nie jest duże. Z gatunków inwazyjnych dla Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej ( Urbisz 2008 ) w trzech źródłach stwierdzono obecność niecierpka drobnokwiatowego ( Impatiens parviflora DC. ) a w dwóch przypadkach niecierpka gruczołowatego ( Impatiens glandulifera Royle ). Pojawianie się gatunków inwazyjnych oraz wchodzenie gatunków obcych i przypadkowych odzwierciedla notowane obecnie tendencje ogólne związane z przemianami roślinności, których najczęstszą przyczyną jest działalność człowieka ( antropopresja ). W badanych źródłach stwierdzono występowanie następujących roślin chronionych : porzeczki czarnej ( Ribes nigrum L. ) licznej populacji rukwi wodnej ( Nasturtium officinale R. Br. ) oraz gatunku wprowadzonego przez człowieka, ale dobrze rozwijającego się w miejscu introdukcji warzuchy polskiej ( Cochlearia polonica E. Fröhlich ). Wśród mszaków gatunkiem chronionym jest dzióbkowiec bruzdowany ( Eurhynchium striatum ( Schreb. ex Hedw. ) Schimp. ) odnotowany w jednym miejscu. Roślinność badanych źródlisk reprezentuje w różnym stopniu przekształcone fitocenozy klasy Montio-Cardaminetea ( z wyjątkiem źródła w Przesławicach reprezentującego klasę roślin wodnych Phragmitetea ). Stosunkowo niewielkie jak na zbiorowiska źródliskowe pokrycie przez gatunki mszaków, a także skład gatunkowy z udziałem roślin z różnych grup fitosocjologicznych wskazują na pewne przekształcenia tych fitocenoz źródliskowych ( tab ). Prawdopodobnie jednym z mechanizmów było oczyszczanie źródlisk z mchów i roślin, co skutkowało wchodzeniem gatunków wilgociolubnych lub dominacją gatunku najbardziej odpornego na te zabiegi. Innym powodem mógł być wpływ zanieczyszczeń związanych z gospodarką rolną, a przede wszystkim z nawożeniem i stosowaniem środków ochrony roślin, oraz zaśmiecanie obszarów źródliskowych. W pięciu z ośmiu badanych źródlisk zaobserwowano obecność potocznika wąskolistnego ( Berula erecta ( Huds. ) Coville ) w tym w dwóch przypadkach wraz z rzeżuchą gorzką ( Cardamine amara L. ). Obecność obu gatunków jest charakterystyczna dla typowego dla nisz źródliskowych zbiorowiska Cardamino ( amarae )-Beruletum erecti przypisywanego przez niektórych autorów do klasy Phragmitetea ( Brzeg 1990 ) albo do innych zespołów z klasy Montio-Cardaminetea. W tabeli 6.10 porównano wybrane parametry roślinności źródlisk. Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że jednym z najbardziej wartościowych pod względem roślinnym jest źródło w Jeziorkach w zlewni Pilicy. Cechuje się najwyższą liczbą i udziałem gatunków typowo źródliskowych, obecnością dwóch gatunków 137

138 Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski Tab Wybrane cechy i wskaźniki roślinności źródlisk Table Vegetation features and indicators of studied springs Liczba gatunków chronionych Number of protected species Liczba gatunków rzadkich Number of sparse species Liczba gatunków związanych z klasą Montio-Cardaminetea Number of species related to Montio-Cardaminetea class Udział gatunków związanych z klasą Montio-Cardaminetea (%) w warstwach c i d Contribution of species related to Montio-Cardaminetea class (%) in layers c and d Liczba gatunków ogółem Total number of species Liczba gatunków w warstwie c Number of species in layer c Liczba gatunków w warstwie d ( mszaków ) Number of species In layer d ( bryophytes ) Liczba gatunków w warstwie b Number of species In layer b Liczba gatunków w warstwie a Number of species In layer a Wskaźnik różnorodności Shannona-Wienera dla warstw c i d fitocenozy. Shannon-Wiener Diversity Index for c and d layers of phytocenosis Równocenność dla warstw c i d fitocenozy Evenness of c and d layers of phytocenosis Wskaźnik różnorodności Shannona-Wienera dla wszystkich warstw fitocenozy Shannon-Wiener Diversity Index for all layers of phytocenosis Równocenność dla wszystkich warstw fitocenozy Evenness of all layers of phytocenosis Liczba gatunków inwazyjnych w źródle Number of Invasive Plant Species in the spring P I 27 P I 21 D L 06a D L 06 S Z03 S Z 07 S Z12 D L ,16 2,29 1,88 1,99 2,65 1,95 2,17 1,61 0,82 0,86 0,71 0,75 1,00 0,74 0,82 0,61 2,63 2,38 2,26 2,54 3,02 2,58 2,17 2,35 0,87 0,79 0,75 0,84 1,00 0,85 0,72 0, Ważniejsze cechy roślinności w bezpośrednim otoczeniu źródła Important features of vegetation in immediate environment Obecność gatunków inwazyjnych w roślinności otaczającej Presence of Invasive Plant Species in neighboring vegetation

139 6. Roślinność źródeł Obecność lasów łęgowych z bujnym runem Presence of riparian forests with rich herbal layer Obecność użytkowanych łąk mokrych ( łęgowych ) Presence of managed wet meadows ( riparian ) Obecność pól uprawnych Presence of arable fields Obecność roślinności kserotermicznej Presence of xerothermic vegetation P I 27 P I 21 D L 06a D L 06 S Z03 S Z 07 S Z12 D L chronionych, z czego jeden jest zagrożony wyginięciem. Towarzyszą im typowe hydrofity. Z pozostałych źródeł duże walory botaniczne posiada źródło Zimnąca w Lelowie o stosunkowo mało zmienionym składzie gatunkowym, z dostatecznie liczną obecnością mchów oraz gatunkami źródliskowymi. Źródło w Imbramowicach ( D L 06a ) nie wykazuje wysokiej różnorodności gatunkowej w warstwie runa, natomiast posiada najliczniejszą grupę mchów i przedstawicieli hydrofitów tworzących zwartą darń roślinną. Źródło w Biskupicach ( S Z 03 ) cechuje najwyższa różnorodność, ale jest ona wynikiem raczej przekształcenia fitocenozy, w wyniku czego pojawiają się licznie gatunki z różnych grup socjologicznych roślin, a ponadto również inwazyjne. Są tu obecne gatunki źródliskowe, z których pewne osiągają znaczące pokrycie. Źródło w Biskupicach ( S Z 07 ) jest interesujące nie tylko ze względu na obecność typowych gatunków źródliskowych, ale także na roślinność łęgową przylegającą do źródła. W źródlisku D l 23 odnotowano liczne występowanie gatunku prawnie chronionego : rukwi wodnej ( Nasturtium officinale ) który zajmował zarówno powierzchnie krenalu, jak i rhitralu. W wyniku działalności człowieka i zachodzących dynamicznych przemian krajobrazu tereny obejmujące źródła były i nadal są narażone na przekształcanie, a żyjące tam niegdyś gatunki roślin mogły zostać wyparte. O ile duża część roślin tworzących inne zbiorowiska roślinne może w przypadku fragmentacji występować w fitocenozach zastępczych, o tyle znaczna część gatunków źródliskowych wymiera w wyniku degradacji fitocenozy, przekształcenia siedliska lub jego zanieczyszczenia. Jest to spowodowane wąskim zakresem tolerancji i wysoką specjalizacją pozwalającą na występowanie tych organizmów jedynie w określonych warunkach środowiska. Nie ma również możliwości rekolonizacji terenów wcześniej zajętych, ponieważ tego rodzaju siedliska występują wyspowo. Przykładem gatunku związanego z obszarem źródliskowym, którego nieliczne naturalne siedliska zostały zniszczone, jest warzucha polska ( Cochlearia polonica E. Fröhlich ) należąca do najrzadszych 139

140 Łukasz Moszkowicz, Izabela Krzeptowska-Moszkowicz, Przemysław Kowalski roślin polskich. Obecnie z różnym powodzeniem poszukuje się dla niej stanowisk zastępczych ( Baryła 2005 ). Dlatego też poznanie funkcjonowania całego ekosystemu źródła oraz działania na rzecz ochrony i zachowania różnego typu fitocenoz źródliskowych, nawet jeśli są one w znacznym stopniu przekształcone, są przedsięwzięciami bardzo istotnymi i pilnymi. Podstawowe zagrożenia dla roślinności oraz innych organizmów źródliskowych występujące na badanym obszarze są jak się wydaje związane z następującymi czynnikami : oczyszczaniem źródeł z roślinności, której obecność korzystnie wpływa na natlenianie i oczyszczanie wody z nadmiaru nutrientów, ponadto poszerzanie mis i prace ziemne, cembrowanie wypływów, zanieczyszczanie środkami ochrony roślin i nawozami spływającymi z pól, eutrofizacja i nadmierna eksploatacja źródeł. Roślinność wodna jest środowiskiem życia różnorodnej fauny i powiązana z nią wzajemnymi zależnościami ekologicznymi. Podziękowania Pragniemy złożyć podziękowania Pani dr Beacie Cykowskiej za oznaczenie gatunków mszaków. 140

141 7. Fauna bezkręgowców źródeł Elżbieta Dumnicka Źródła stanowią ważne i specyficzne miejsce występowania fauny wodnej, gdyż niektóre gatunki mogą żyć wyłącznie w tym środowisku ( krenobionty ). Źródła wyżyny, które stanowią swoiste ekosystemy są siedliskiem fauny bentonicznej reprezentowanej przez przedstawicieli m.in. chruścików, muchówek, widelnic, jętek, ślimaków, skąposzczetów, wypławków, kiełży i roztocza wodne zwane wodopójkami. Dotychczas przeprowadzone badania faunistyczno-ekologiczne wybranych grup bezkręgowców źródeł Wyżyny Wieluńskiej wykazały ich duże zróżnicowanie Stan badań fauny bezkręgowców źródeł W czasie badań krenologicznych w ramach projektu prowadzono również obserwacje makrofauny bezkręgowców zasiedlającej poszczególne źródła. Stan poznania fauny bezkręgowców źródeł Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej jest znacznie lepszy niż w przypadku źródeł Wyżyny Miechowskiej. Na Wyżynie Miechowskiej szczegółowo badane były jedynie wodopójki ( drobne roztocza żyjące wyłącznie w środowisku wodnym ) ( Biesiadka i in ) i chruściki ( Czachorowski 1990 ). Natomiast na obszarze Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, szczególnie w jej południowej części w obrębie Ojcowskiego Parku Narodowego, wykonano badania całej fauny wodnej Prądnika i Sąspówki wraz z ich odcinkami źródłowymi ( Szczęsny 1968 ; Dratnal 1976 ; Dumnicka, Szczęsny 2008 ), a w ostatnich latach kilka publikacji poświęcono wyłącznie faunie źródeł tej wyżyny ( Dumnicka i in ; Dumnicka i in ; Okoń, Różkowski 2010 ; Okoń 2012 ).

142 Elżbieta Dumnicka 7.2. Krenobionty właściwe W źródłach omawianych wyżyn stwierdzono jedynie dwa gatunki krenobiontów. Pierwszy z nich to ślimak Bythinella zyvionteki ( źródlarka zyviontek ). Gatunek ten został opisany przez A. Falniowskiego ( 1987 ) ze źródeł P R Z 26 ( Siedem Źródeł ) oraz PRZ17 ( małe źródło w miejscowości Kwaśnik-Golczowice ) w zlewni Przemszy ( ryc. 7.1 ) i dotychczas nie znaleziono go w innych miejscach ( Falniowski 2011 ). Ryc Występowanie gatunków źródlarek w badanych źródłach Fig The existence of Bythinella species in the studied springs 142

143 7. Fauna bezkręgowców źródeł Ze względu na tak ograniczony zasięg występowania źródlarkę Bythinella zyvionteki umieszczono na czerwonej liście, jako gatunek narażony ( V U ) ( Głowaciński red ). Do krenobiontów właściwych należy również wodopójka Hygrobates norvegicus. Gatunek ten został znaleziony w kilku źródłach spośród badanych 75 obiektów usytuowanych w obrębie obu wyżyn ( Biesiadka i in ), ale autorzy nie podali dokładnej lokalizacji jego występowania Krenobionty lokalne W źródłach wyżyn są obecne tzw. lokalne krenobionty, tj. gatunki żyjące wyłącznie w wodach zimnych, które na omawianym obszarze można spotkać jedynie w źródłach, a w górach, np. Karpatach, czy na północy Europy zasiedlają różne środowiska wodne ( potoki oraz jeziora o dobrze natlenionej wodzie ). Lokalne krenobionty na badanych wyżynach reprezentowane są przez wypławka alpejskiego, ślimaka źródlarkę karpacką, kilka gatunków wodopójek ( Sperchon squamosus, S. thienemanni, Lebertia stigmatifera, Oxus ekmani ) i chruścików ( Drusus trifidus, D. annulatus, Potamophylax nigricornis ). Wymienione gatunki szczególnie wypławek alpejski, źródlarka karpacka i wodopójki uważane są za formy reliktowe z okresu po zlodowaceniach plejstoceńskich ( Stańczykowska 1986 ; Biesiadka, Kowalik 1999 ). W przypadku chruścików trudno jest w sposób pewny stwierdzić, że populacje górskie i żyjące na omawianych wyżynach są w pełni izolowane, gdyż dorosłe uskrzydlone chruściki mogą w sprzyjających okolicznościach zostać przeniesione przez silny wiatr ( np. halny ) na duże odległości Źródlarka karpacka Bythinella austriaca Źródlarka karpacka uważana jest za gatunek bliski zagrożenia ( N T ) ( Głowaciński red ). Obserwacje wykazały, że jest ona pospolita na Wyżynie Krakowsko- -Częstochowskiej : stwierdzono jej obecność we wszystkich zbadanych 25 źródłach zlokalizowanych w różnych częściach tej wyżyny ( Dumnicka i in ). Ponadto notowana była w prawie wszystkich źródłach badanych przez Okoń ( 2012 ) w zlewni Pilicy i Warty ( ryc. 7.1 ). Nie stwierdzono natomiast jej obecności w Źródle Centurii ( Okoń 2012 ) oraz w trzech źródłach w Mstowie ( Dumnicka i in ), pomimo przeprowadzenia badań fauny dennej w kilku kolejnych latach. 143

144 Elżbieta Dumnicka Wypławek alpejski Crenobia alpina W ostatnich latach obecność reliktowych populacji wypławka alpejskiego została potwierdzona jedynie na kilku stanowiskach : w źródle Spod Graba ( P R 20 ) i Źródle Harcerza ( PR21 ) w Dolinie Sąspówki, w źródle w Pilicy-Piaskach ( P I 02 ) ( Tyc 2004 ; Okoń, Różkowski 2010 ), a ostatnio znaleziono ten gatunek w Źródle Centurii ( P R 24 ) ( Okoń 2012 ). W latach 20. XX w. populacje wypławka alpejskiego żyły w wielu źródłach położonych wzdłuż górnego biegu Prądnika, a nawet w samym potoku ( Roszkowski 1930 ), jednak kolejne badania ( Dudziak 1954 ; Dratnal 1976 ) wykazały ich postępujące zanikanie aż do całkowitego wymarcia ( ryc. 7.2 ). Również w źródłach usytuowanych wzdłuż górnego biegu Sąspówki nastąpił zanik tego reliktowego gatunku obecnego tam jeszcze w latach 50. XX w. ( Dudziak 1954 ), jedynie w wypływach położonych w okolicy ujścia wąwozu Jamki ( środkowy bieg Sąspówki ) utrzymuje się jego populacja. W latach 80. XX w. znikło również stanowisko wypławka alpejskiego w Źródle Zygmunta ( W A 19 ), znane prawie od początku tego wieku ( Skalska, Skalski 1992 ) oraz w źródle Bolechówki ( R U 31 ), znalezione przez J. Dudziaka ( 1954 ). Jednak ze względu na brak szczegółowych badań faunistycznych wielu źródeł nie można wykluczyć istnienia innych populacji tego reliktowego gatunku na obszarze omawianych wyżyn. Ponadto, liczebność populacji zasiedlającej obserwowane wypływy z roku na rok bardzo się zmienia, co stwierdzili już W. Roszkowski ( 1930 ) i J. Dudziak ( 1954 ), a więc monitorowanie jego obecności powinno być wykonywane co roku. Podobne wahania liczebności występują współcześnie w Źródle Harcerza i Spod Graba. W 2008 r. w pobliżu tego ostatniego pojawił się nowy wypływ, który bardzo szybko został zasiedlony przez wypławka alpejskiego. Fot Wypławki kątogłowe w źródle w Łanach Wielkich ( PI05 ) w zlewni Pilicy ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo 7.1. Dugesia gonocephala in the spring in Łany Wielkie ( PI05 ) in Pilica drainage basin ( photo M. Baścik, September 2011 ) W momencie przeprowadzania obserwacji nie stwierdzono w nim wypławka kątogłowego, co świadczy o większych zdolnościach do kolonizacji nowych siedlisk pierwszy z wymienionych gatunków. W znacznej liczbie wypływów ( tab. 7.1 ) 144

145 7. Fauna bezkręgowców źródeł Ryc Historyczne i aktualne informacje o występowaniu wypławka alpejskiego Crenobia alpina Fig The existence of planarian Crenobia alpina historical and recent data bardzo powszechnie występuje wypławek kątogłowy ( Dugesia gonocephala ) ( fot. 7.1 ), który jest organizmem nietolerującym wód zanieczyszczonych i występującym licznie w potokach o chłodnej wodzie. Natomiast inne gatunki z tej grupy, takie jak wypławek biały ( Dendrocoelum lacteum ) czy wielooczna czarna ( Polycelis nigra ), które żyją głównie wśród roślin w wodach stojących i wolno płynących, są spotykane jedynie w szeroko rozlanych misach źródeł, np. Źródła Hydrografów ( Bielny Młyn D L 07 ) ( Okoń 2012 ). 145

146 Elżbieta Dumnicka Tab Skład taksonomiczny fauny bezkręgowców w źródłach Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej ( Szczęsny 1968; Dratnal 1976; Dumnicka i in. 2007, 2013; Okoń, Różkowski 2010; Okoń 2012 oraz dane niepublikowane ) Table 7.1. Taxonomical composition of the invertebrate fauna in the springs of Kraków-Wieluń and Miechów Uplands ( Szczęsny 1968; Dratnal 1976; Dumnicka i in. 2007, 2013; Okoń, Różkowski 2010; Okoń 2012 and no published data ) Gammarus fossarum Kiełże Id Nazwa Name Tricladida Wypławki Trichoptera Chrusciki Gastropoda Ślimaki Oligochaeta Skąposzczety Diptera Muchówki Plecoptera Widelnice Ephemeroptera Jętki Coleoptera Chrząszcze Hydracarina Wodopójki Sphaeriidae Małże Ostracoda Małżoraczki Hirudinea Pijawki Megaloptera Wielkoskrzydłe Asellidae Ośliczki Hydrozoa Stułbie DL03 + DL05 Aleksandry + + DL06 Strusi + DL07 Hydrografów, Bielny Młyn i DL11 + DL13 Minóżki + DL DL18 + DL19 Geografów + DL20 + PI01 Pilicy PI02 Pilica Piaski PI04 + PI05 + PI07 + PI08 św. Jana + PI

147 7. Fauna bezkręgowców źródeł Gammarus fossarum Kiełże Id Nazwa Name Tricladida Wypławki Trichoptera Chrusciki Gastropoda Ślimaki Oligochaeta Skąposzczety Diptera Muchówki Plecoptera Widelnice Ephemeroptera Jętki Coleoptera Chrząszcze Hydracarina Wodopójki Sphaeriidae Małże Ostracoda Małżoraczki Hirudinea Pijawki Megaloptera Wielkoskrzydłe Asellidae Ośliczki Hydrozoa Stułbie PI10 Krztyni PI15 + PI16 + PI17 + PI18 Spod Skałki PI PI i PI21 Jeziorki + PI23 Pani Halskiej PI26 + PI27 Zimnąca + + PI PI29 Rozlewisko i + + PK01 i PK03 + PK07 Maryli + PR04 Orczyka PR PR08 Pod Maczugą i PR09 Pod Wernyhorą PR10 Młynnik PR PR

148 Elżbieta Dumnicka Gammarus fossarum Kiełże Id Nazwa Name Tricladida Wypławki Trichoptera Chrusciki Gastropoda Ślimaki Oligochaeta Skąposzczety Diptera Muchówki Plecoptera Widelnice Ephemeroptera Jętki Coleoptera Chrząszcze Hydracarina Wodopójki Sphaeriidae Małże Ostracoda Małżoraczki Hirudinea Pijawki Megaloptera Wielkoskrzydłe Asellidae Ośliczki Hydrozoa Stułbie PR PR PR20 Spod Graba i PR21 Harcerza i PR23 Miłości PR i PR91 Ruskie i PR92 Przy Drodze PZ03 + PZ PZ09 + PZ10 Anny PZ PZ15 św. Stanisława PZ21 + PZ24 Centurii PZ25 + PZ26 + RU17 Pióro i RU26 + RU28 + RU

149 7. Fauna bezkręgowców źródeł Gammarus fossarum Kiełże Id Nazwa Name Tricladida Wypławki Trichoptera Chrusciki Gastropoda Ślimaki Oligochaeta Skąposzczety Diptera Muchówki Plecoptera Widelnice Ephemeroptera Jętki Coleoptera Chrząszcze Hydracarina Wodopójki Sphaeriidae Małże Ostracoda Małżoraczki Hirudinea Pijawki Megaloptera Wielkoskrzydłe Asellidae Ośliczki Hydrozoa Stułbie RU34 + RU91 Łączki Kobylańskie i SZ02 + SZ03 Stare Stawy + SZ06 + SZ07 Spod Jabłonki + SZ10 Ireny + + SZ11 Geologów + WA01 Warty WA WA06 Łakotnik WA08 Jaworznik i WA10 Spod Brzozy WA91 Przykorytowe w Żarkach WA i WA WA i WA19 Zygmunta WA20 Elżbiety WA

150 Elżbieta Dumnicka Gammarus fossarum Kiełże Id Nazwa Name Tricladida Wypławki Trichoptera Chrusciki Gastropoda Ślimaki Oligochaeta Skąposzczety Diptera Muchówki Plecoptera Widelnice Ephemeroptera Jętki Coleoptera Chrząszcze Hydracarina Wodopójki Sphaeriidae Małże Ostracoda Małżoraczki Hirudinea Pijawki Megaloptera Wielkoskrzydłe Asellidae Ośliczki Hydrozoa Stułbie WA23 Niebieskie i WA25 + WA WA31 Kamyk + WA WA43 + WA46 Granatowe + + WA92 Mstów W stawie i inne gatunki niż źródlarka karpacka. i other species than Bythinella austriaca i

151 7. Fauna bezkręgowców źródeł Inne krenobionty Wśród roztoczy wodnych występują aż cztery gatunki lokalnych krenobiontów. Faunę wodopójek zbadano w 75 źródłach omawianych wyżyn, a poszczególne gatunki krenobiontów zasiedlały 6 36 % wypływów ( Biesiadka i in ). Ta grupa bezkręgowców charakteryzuje się dużą różnorodnością gatunkową w źródłach, gdyż w ww. badaniach znaleziono 28 gatunków, w większości krenofilnych. Obecność tej grupy taksonomicznej stwierdzono w wielu źródłach ( tab. 7.1 ), a jej liczebność w poszczególnych wypływach wahała się znacznie. Również wśród chruścików reprezentujących lokalne krenobionty gatunki takie jak Drusus trifidus i Potamophylax nigricornis były spotykane w wielu źródłach, a w niektórych tworzyły liczne populacje. Jedynie Drusus annulatus był znaleziony tylko w nielicznych źródłach na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego. Ta grupa owadów jest stosunkowo dobrze poznana Czachorowski ( 1990 ), badając 75 źródeł usytuowanych w obrębie obu Wyżyn, stwierdził obecność larw, które są stadium żyjącym w środowisku wodnym, w 66 źródłach, a wymienione wyżej gatunki znalazł w 23 ( P. nigricornis ) i 18 ( D. trifidus ) obiektach. Autor ten stwierdził w badanych wypływach ponad 30 gatunków, ale wiele z nich tylko w pojedynczych egzemplarzach, co świadczy o ich przypadkowej obecności w źródłach. Również w trakcie badań prowadzonych w ramach projektu w 2011 r. stwierdzono liczne występowanie chruścików w 23 źródłach, przy czym dominowały larwy budujące domki, nieliczne były natomiast larwy bezdomkowe, reprezentujące rodziny: Rhyacophilidae, Psychomyidae i Hydropsychidae ( fot. 7.2 ). W ponad 15 badanych źródłach zaobserwowano występowanie obu tych grup jednocześnie. Fot Poczwarka osobnika z rodzaju Hydropsyche ( larwy nie budują domków ) w źródle w Biskupicach ( SZ07 ) w zlewni Szreniawy ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo 7.2. Pupa of the specimen from genus Hydropsyche ( larvae are naked ) in the spring in Biskupice ( SZ07 ) in Szreniawa drainage basin ( photo M. Baścik, September 2011 ) 151

152 Elżbieta Dumnicka 7.4. Owady Do owadów często spotykanych w źródłach, ale reprezentowanych w tym środowisku tylko przez nieliczne gatunki, należą widelnice i jętki ( tab. 7.1 ). Widelnice zasiedlające wypływy to formy żyjące w wodach niezanieczyszczonych, o różnej termice, nie ma wśród nich gatunków typowych dla źródeł. Są to rodzaje Nemoura i Nemurella ( przeważnie N. picteti ) oraz Protonemura lateralis. Jedynie w Źródle Harcerza ( P R 21 ) znaleziono przedstawicieli rodziny Perlodidae ( Goguł 2004 ). Widelnice były stwierdzone w wielu wypływach na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego oraz w źródlisku w Cieślinie ( P R Z 15 ) w zlewni Przemszy, a także w źródłach usytuowanych w zlewniach innych rzek Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej ( Okoń, Różkowski 2010 ; Okoń 2012 ). Jętki reprezentowane były prawie wyłącznie przez rodzaj Baetis, głównie B. rhodani, ale także spotykano B. muticus i B. alpinus tylko ten ostatni gatunek preferuje czyste i zimne wody. Ponadto w pojedynczych źródłach przykorytowych Sąspówki odłowiono przedstawicieli rodziny Heptageniidae, licznie występującej w tym potoku. Jętki znajdywane były w mniejszej liczbie źródeł niż widelnice, a ich larwy żyły najczęściej w źródłach przykorytowych, zarówno naturalnych, np. P R 92, jak i w obudowanych, np. PR09 ( pod Wernyhorą ), oraz w niektórych dużych źródłach o zróżnicowanych warunkach siedliskowych, np. w Niebieskich Źródłach ( W A 23 ) i w Źródle Pani Halskiej ( P I 23 ) ( tab. 7.1 ). Charakterystycznymi mieszkańcami źródeł są również chrząszcze w przypadku tych owadów zarówno larwy, jak i postaci dorosłe żyją w środowisku wodnym. Stan ich poznania w źródłach badanych wyżyn jest bardzo niewielki, najczęściej odławiano przedstawicieli rodziny Elmidae ( osuszkowatych ). W niewielu źródłach stwierdzono też Agabus guttatus z rodziny pływakowatych ( Dytiscidae ). Prawie czarne osobniki tego gatunku o długości dochodzącej do 1 cm utraciły zdolność do lotu, bardzo słabo pływają, natomiast poruszają się po dnie źródeł, biegając na stosunkowo długich nogach Pozostałe grupy Przy okazji prowadzonych we wrześniu 2011 r. badań krenologicznych zaobserwowano w ponad 40 źródłach skorupiaki z rzędu obunogich na wyżynach reprezentowane tylko przez jeden gatunek kiełża Gammarus fossarum ( fot. 7.3 ). Spotykany jest on w prawie wszystkich źródłach wyżyn, nawet w okresowych, gdyż dzięki 152

153 7. Fauna bezkręgowców źródeł stosunkowo dużym rozmiarom ( do 2 cm ) i silnym odnóżom może aktywnie migrować z potoków, w których żyje, do strefy wypływu. W wielu źródłach znaleźć można też drobne skorupiaki reprezentujące rząd małżoraczków ( Ostracoda ) dotychczas w źródłach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej stwierdzono obecność dziewięciu gatunków, przeważnie krenofilnych, a w poszczególnych badanych wypływach zanotowano od jednego do trzech gatunków ( Matolicz i in ). Krenofilnym gatunkiem ślimaka, spotykanym w wielu wypływach o dnie kamienistym, jest przytulik strumieniowy ( Ancylus fluviatilis ). Ślimak ten, jak sama nazwa wskazuje, zasiedla głównie strumienie o dobrze natlenionej wodzie, gdzie przyczepia się do stabilnych elementów dna a nawet do roślin wodnych. Ponadto w źródłach, których dno przynajmniej częściowo pokrywają osady drobnoziarniste, spotyka się małże z rodzaju Pisidium groszkówkę ( rodzina kulkówkowatych, Sphaeriidae ), niewielkiego mięczaka, którego muszle dorosłych osobników osiągają długość najwyżej kilku milimetrów. W źródłach, prócz charakterystycznej dla nich fauny, żyje wiele gatunków o dużej tolerancji ekologicznej wśród nich najwięcej jest muchówek z rodziny Chironomidae ( ochotkowate ) i skąposzczetów wodnych. Zasiedlają one praktycznie wszystkie źródła ( tab. 7.1 ), ale ze względu na niewielkie rozmiary, a przede wszystkim na występowanie głównie w osadach drobnoziarnistych, trudno je zauważyć. Są to przeważnie gatunki pospolite, znane zarówno z wód płynących, jak i stojących, ale zdarzają się wśród nich także gatunki rzadkie, zanikające w naszych ciekach. Spośród wszystkich źródeł Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej badanych szczegółowo pod tym kątem jedynie w źródłach w Pile ( P I 19 ) żyje skąposzczet Propappus volki gatunek zasiedlający bardzo czyste rzeki i strumienie o dnie piaszczystym lub żwirowym. W szerokich naturalnych misach czy podpiętrzonych wypływach, w których woda może osiągnąć wyższą Fot Kiełż w źródle w Mstowie ( WA17 ) w zlewni Warty ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo 7.3. Gammarus fossarum in the spring in Mstów ( WA17 ) in Warta drainage basin ( photo M. Baścik, September 2011 ) 153

154 Elżbieta Dumnicka temperaturę niż w źródłach, można znaleźć szereg organizmów typowych dla stawów. Do tej grupy gatunków zaliczyć można pijawki ( Erpobdella sp., Glossiphonia sp. ), skorupiaka ośliczkę ( Asellus aquaticus ) oraz ślimaki : błotniarki ( Radix sp. ), zawójki ( Valvata sp. ) ( Okoń 2012 ) czy zatoczki ( np. Anisus spirorbis w źródle w Lgotce ( PI20 ). W toni wodnej takich stawków rozwija się zooplankton reprezentowany głównie przez skorupiaki z rzędu Copepoda ( widłonogi ) Stygobionty Jak napisali Z. Pazdro i B. Kozerski ( 1990 ), źródła są odsłonięciami wód podziemnych, dlatego niekiedy można w nich znaleźć gatunki żyjące wyłącznie w tym środowisku, zwane stygobiontami ( ryc. 7.3 ). W trzech badanych w Mstowie wypływach ( W A, W A 17, W A 92 ) stwierdzono obecność maleńkiego ( 2,5 mm długości ) stygobiontycznego skąposzczeta Gianius aquaedulcis, znanego dotychczas tylko z wód podziemnych Niemiec, Francji i północnej Hiszpanii ( Dumnicka 2009 ). Natomiast w źródłach południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej znaleziono drugi stygobiontyczny gatunek skąposzczeta Trichodrilus cernosvitovi znany z wód podziemnych Europy Środkowej. W kilku wypływach odłowiono też skorupiaka z rzędu obunogich studniczka tatrzańskiego Niphargus tatrensis ( Dumnicka 2005 ), który na wyżynie znany był wcześniej jedynie z wód dwóch jaskiń ( Smocza Jama i Jaskinia Kryspinowska ) Podsumowanie Na bioróżnorodność w niszach źródeł mają decydujący wpływ warunki przyrodnicze występowania źródeł : jakość, ilość i prędkość wypływu wody, charakter dna ( kamieniste, żwirowe, piaszczyste ), ekspozycja źródła ( uprzywilejowana ekspozycja południowa ), zagospodarowanie obszaru ( Okoń, Różkowski 2010 ). Z reguły większą różnorodność gatunkową stwierdza się w źródłach dużych, o rozległej misie, lub w helokrenach ( wysiękach ), gdzie warunki abiotyczne są bardziej zróżnicowane niż w niedużych wypływach. Na obrzeżach źródeł zarówno dużych, jak i niewielkich, często żyją organizmy ziemno-wodne, reprezentowane głównie przez muchówki i skąposzczety. 154

155 7. Fauna bezkręgowców źródeł Ryc Występowanie gatunków stygobiontycznych w badanych źródłach Fig The existence of stygobiontic species in the studied springs 155

156 Elżbieta Dumnicka Źródła stanowią niewielkie wyspy ekologiczne o dużej różnorodności fauny bezkręgowców, gdyż dzięki znacznej liczbie mikrosiedlisk mogą w nich żyć gatunki o różnych wymaganiach siedliskowych. Równocześnie krenobionty czy gatunki rzadkie, warte ochrony, mogą występować nawet w najmniejszych źródełkach, czasem usytuowanych w miejscach mocno zagrożonych przez działalność człowieka. Takim przykładem jest źródlarka zyviontek, żyjąca jedynie w źródłach usytuowanych blisko terenów przemysłowych. 156

157 8. Fizjograficzne przemiany źródeł Maria Baścik Szczegółowe badania krenologiczne prowadzone na obszarze Wyżyn Krakowsko- -Wieluńskiej i Miechowskiej w Zakładzie Hydrografii Instytutu Geografii UJ w latach 70. XX w. ( Dynowska 1983 ), następnie na początku XX w. ( Chełmicki red ; Siwek 2004 ), a także późniejsze obserwacje wybranych źródeł ( Baścik, Pociask- -Karteczka 2002 ; Baścik 2003 ; Baścik, Chełmicki 2008 ; Baścik, Partyka 2011 ) oraz kolejne szczegółowe kartowanie krenologiczne przeprowadzone we wrześniu 2011 r. w ramach projektu badawczego pozwalają na analizę i ocenę naturalnych i antropogenicznych przemian ekosystemu źródeł na przestrzeni blisko 40 lat. Ocenę zmian źródeł dokonano na podstawie ich cech fizjograficznych, fizykochemicznych, elementów biotycznych, a także na podstawie analizy porównawczej archiwalnej i współczesnej dokumentacji fotograficznej. Bardzo cennym materiałem, który stanowi dużą wartość dokumentacyjną badań krenologicznych przeprowadzonych w latach , są bardzo dobrej jakości fotografie autorstwa Stefana Zbadyńskiego zachowane w formie analogowej. W ramach projektu prowadzono również badania w aspekcie działalności człowieka w środowisku, wpływu występowania źródeł na rozwój osadnictwa, przemysłu, turystyki i rekreacji, a także badania, których celem było określenie antropogenicznych przeobrażeń źródeł, tj. zanieczyszczenia wód, zmian formy miejsca wypływu i jego otoczenia. Przeprowadzono analizę przyrodniczo-przestrzenną otoczenia źródła, zagospodarowania terenu, stopnia użytkowania wypływu oraz dokonano oceny stanu zachowania źródła. Podjęto również próbę zdefiniowania charakteru i tendencji przemian, jakim ulegają źródła.

158 Maria Baścik 8.1. Źródła w krajobrazie Wyżyny Krajobraz w ujęciu przyrodniczym jest wyrazem różnorodnych zależności i związków zachodzących między poszczególnymi elementami środowiska geograficznego z uwzględnieniem człowieka, który poprzez swoją działalność zaburza relacje istniejące w środowisku ( Rychling, Solon 1994 ). W analizie krajobrazu zarówno część abiotyczna, jak i biotyczna środowiska geograficznego powinny być analizowane łącznie jako wzajemnie uzupełniające się składowe krajobrazu ( Degórski 2002 ). Pełną analizę krajobrazu i jego składników oraz form jego kształtowania i ochrony przedstawił już w latach 60. XX w. architekt krajobrazu G. Ciołek ( 1964 ), przy czym definicje różnych typów krajobrazu ściśle nawiązywały do pojęć z zakresu geografii fizycznogeograficznej. Woda jest jednym z czynników kreujących krajobraz. Źródło, jako ważny element krążenia wody w środowisku, stanowi istotny element krajobrazu naturalnego poprzez różnorodność sposobu wypływu wody, skał z jakich następuje wypływ, czy wreszcie form jakie tworzy. Przyrodnicze zróżnicowanie wypływów wód podziemnych jest wynikiem określonych warunków istniejących na danym obszarze, zwłaszcza budowy geologicznej, rzeźby oraz mezoklimatu. Ze względu na szczelinowy typ krążenia wody w jurajskich i kredowych wapieniach i marglach Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej znaczna liczba źródeł ma charakter wywierzysk, zwykle o dużej wydajności. Są one szczególnie interesujące ze względu na walory krajobrazowe. Wyraźnie zaznaczają się również źródła wypływające w obrębie rozległych mis źródliskowych oraz w obrębie łąkowych teras. Natomiast w krajobrazie osadniczym przeobrażone przez człowieka źródło stanowi element krajobrazu kulturowego Wyżyny. Ujęte, obudowane czy też wręcz zabudowane źródła zupełnie zatraciły swój naturalny charakter ( Baścik 2003, 2009 ). Często w otoczeniu źródeł znajduje się charakterystyczna grupa drzew i zarośli, tworząca enklawy wyraźnie zaznaczające się w krajobrazie rolniczym. Badania prowadzone we wrześniu 2011 r. wykazały, iż w sąsiedztwie ponad 35 % źródeł omawianych Wyżyn występuje tego typu roślinność. Zaskakujące są wyniki porównania obecnego stanu otoczenia wypływów z dokumentacją fotograficzną sprzed 40 lat. Zdecydowanie więcej źródeł znajdowało się wówczas na terenie pól uprawnych i na łąkach ( fot. 8.1, 8.2 ). Obecnie, na skutek zmian w gospodarce, zaznacza się wyraźna sukcesja roślinności krzewiastej i postępująca w ślad za nią sukcesja lasu ( fot. 8.3, 8.4 ). Ponad 25 % źródeł znajduje się na terenach leśnych lub na skraju lasu, przy czym znaczna jest liczba źródeł dolinnych, które występują w otoczeniu lasów łęgowych 158

159 8. Fizjograficzne przemiany źródeł Fot Źródło Dłubni ( DL01 ) w Trzyciążu ( fot. S. Zbadyński, kwiecień 1974 ) Photo 8.1. The spring of Dłubnia River in Trzyciąż ( photo S. Zbadyński, April 1974 ) Fot Grupa drzew w otoczeniu źródła Dłubni w Trzyciążu ( fot. M. Baścik, sierpień 2012 ) Photo 8.2. Group of trees in the minds of Dłubnia River spring in Trzyciąż ( photo M. Baścik, August 2012 ) 159

160 Maria Baścik Fot Źródło Dzenica w Domaniewicach ( PRZ10 ) w zlewni Przemszy przy piaszczystej drodze stanowiącej szlak turystyczny ( fot. S. Zbadyński, czerwiec 1973 ) Photo 8.3. Dzenica spring in Domaniewice ( PRZ10 ) in Przemsza drainage basin at sandy way presenting touristic route ( photo S. Zbadyński, June 1973 ) Fot Sukcesja lasu w otoczeniu źródła Dzenica w Domaniewicach ( zlewnia Przemszy ) ( fot. M. Baścik, maj 2012 ) Photo 8.4. Inheritance of forest near the Dzenica spring in Domaniewice ( Przemsza drainage basin ) ( photo M. Baścik, May 2012 ) 160

161 8. Fizjograficzne przemiany źródeł charakterystycznych dla podmokłych dolin rzecznych. W obrębie łąk znajduje się obecnie ok. 15 % badanych źródeł, a ponad 17 % w pobliżu zabudowań gospodarczych, niekiedy w obrębie prywatnych ogrodzonych posesji. Stwierdzone w badaniach Wyżyny Częstochowskiej nawarstwienia krajobrazów kulturowych świadczą o wysokiej wartości krajobrazu, który reprezentuje tutaj różne typy użytkowania : od seminaturalnego, poprzez gospodarkę leśną, krajobraz rolniczy, osadniczy czy wreszcie krajobrazy związane z gospodarką wodną. Aktualnie zachodzi wstępny proces kształtowania się krajobrazów turystycznych Wyżyny ( Myga-Piątek 2012 ). W każdym z nich źródła odgrywają bardzo istotną rolę Charakterystyka źródeł Oceniając źródła Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej pod względem siły motorycznej powodującej wypływ wody na powierzchnię ziemi, można stwierdzić, iż ponad 65 % badanych obiektów ma charakter wypływów grawitacyjnych ( spływowych ), blisko 10 % stanowią źródła podpływowe, natomiast pozostałe źródła mają charakter spływowo-podpływowy. Ze względu na rodzaj materiału skalnego wyróżniono źródła : skalne, skalno-zwietrzelinowe, skalno-rumoszowe, wypływające z rumoszu, zwietrzeliny, z utworów piaszczystych oraz z aluwiów rzecznych. Najliczniejsze ( ok. 30 % ) są źródła wypływające ze zwietrzeliny ; duży odsetek stanowią również źródła skalno-rumoszowe. Źródła Wyżyny charakteryzują się dużą różnorodnością form wypływu. Większość występuje w dnach dolin rzecznych, w dolnej części zboczy, w sąsiedztwie koryt rzecznych. Występowanie źródeł często jest związane ze strefami dyslokacji. Szczególnie interesujące ze względu na walory krajobrazowe są źródła zlokalizowane w sąsiedztwie wapiennych Fot Szczelinowe Źródło Ireny w Wielkanocy ( zlewnia Szreniawy ) ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo 8.5. Źródło Irena fracture spring in Wielkanoc ( Szreniawa drainage basin ) ( photo M. Baścik, September 2011 ) 161

162 Maria Baścik Fot Źródło Krztyni w Siamoszycach ( P I 10 ) w zlewni Pilicy ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo 8.6. The Krztynia spring ( P I10 ) in Siamoszyce in Pilica drainage basin ( photo M. Baścik, September 2011 ) form skalnych lub naturalnych odsłonięć geologicznych, np. źródło w Brzoskwini ( P K 12 ) i Źródło Maryli ( P K07 ) w Mnikowie ( Przyrzecze Wisły ) czy Źródło Ireny ( S Z 10 ) w Wielkanocy ( zlewnia Szreniawy ) ( fot. 8.5 ). Źródła uskokowe występują wyłącznie w dnach dolin, są to zwykle wydajne wypływy, nierzadko pulsujące, o małej zmienności odpływu ( Dynowska 1983 ). Źródła na omawianych wyżynach z reguły wyraźnie zaznaczają się w terenie, przy czym stwierdzono, iż ok. 40 % wypływa z jednego miejsca, a ponad 12 % to wypływy dwu- lub trzypunktowe. Linie źródeł stanowią 20 % wypływów, natomiast źródła, które mają charakter wypływów misowych ok. 25 %, z tym że najwięcej tego typu wypływów znajduje się na obszarze zlewni Dłubni, Szreniawy i Pilicy ( fot. 8.6 ). Spośród wypływów misowych 17 można określić mianem źródlisk. Biorąc pod uwagę położenie źródła względem morfologii terenu, najwięcej stwierdzono wypływów podzboczowych, charakterystycznych dla obszarów krasowych. Stanowią one blisko 60 % badanych źródeł, przy czym znaczna ich część ( 25 % ) jest położona jednocześnie w pobliżu koryta cieku ( źródło przykorytowe ). Typowe dla obszaru badań są również źródła wypływające w obrębie teras łąkowych ( fot. 8.7 ), które wyraźnie zaznaczają się w krajobrazie. Spektakularnym przykładem źródła korytowego jest podpływowy ( ascensyjny ) wypływ w Lelowie ( P I 24 ) w zlewni Pilicy ( Baścik 2003 ). W dnie meandrującej rzeki widoczne jest wyraźne pulsowanie w formie podwodnych wulkaników, tworzących owalne, jasne misy o średnicy nawet do kilku metrów ( fot. 8.8 ). Pulsowanie jest tak silne, iż sprawia wrażenie wrzenia wody ( Dynowska 1983 ). W blisko 40 % badanych wypływów stwierdzono erozję wsteczną źródeł, przy czym w 38 źródłach ( 15 % ) oceniono ją jako intensywną. W pozostałych źródłach oceniono ją jako niezauważalną. 162

163 8. Fizjograficzne przemiany źródeł Rozmieszczenie źródeł na Wyżynach Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej jest nierównomierne i zależy od uwarunkowań geologiczno-morfologicznych regionów fizycznogeograficznych. Źródła na Wyżynie Wieluńskiej występują wyłącznie w dnach dużych dolin rzecznych, szczególnie w ich przełomowych odcinkach, zazwyczaj jako wypływy korytowe lub przykorytowe. Na Wyżynie Częstochowskiej skupiska bardzo wydajnych źródeł występują w dolinach rzecznych, nierzadko uwarunkowanych tektonicznie. Relatywnie większa liczba źródeł występuje na Wyżynie Krakowskiej, co jest związane z gęstym rozcięciem terenu przez doliny. W obrębie Wyżyny Miechowskiej wierzchowiny są całkowicie pozbawione źródeł ; występują one na pewnych odcinkach w dnach dolin rzecznych w większych zgrupowaniach ( Dynowska 1983 ). Położone są na różnych wysokościach nad poziomem morza ( tab. 8.1 ). Na terenie badań najwyżej jest położone źródło w Sianicznie ( 431 m ) Tab Położenie źródeł ( wysokość w m n.p.m. ) Table 8.1. Location of the springs ( elevation above sea level ) Zlewnia Drainage basin Wysokość źródła The elevation of the spring Min. Min. Maks. Max. Przemsza Przyrzecze Wisły Rudawa Prądnik Dłubnia Szreniawa Nidzica Pilica Warta h Fot Terasowe źródło w Mszycach nad Liswartą ( W A 30 ) na Wyżynie Wieluńskiej ( fot. J. Siwek, wrzesień 2011 ) Photo 8.7. The spring on the terrace in Mszyce nad Liswartą ( W A30 ) on the Wieluńska Uppland ( photo J. Siwek, September 2011 ) 163

164 Maria Baścik Fot Korytowe źródło w Lelowie ( PI24 ) w zlewni Pilicy ( fot. A. Kołodziej, wrzesień 2011 ) Photo 8.8. The spring in the riverbed in Lelów ( PI24 ) in Pilica drainage basin ( photo A. Kołodziej, September 2011 ) na Wyżynie Olkuskiej w zlewni Przemszy ( P R Z 28 ), a najniżej na wysokości 154 m n.p.m. znajduje się źródło w Ogroblach ( W A 54 ) na Wyżynie Wieluńskiej Gospodarcze znaczenie źródeł Źródła omawianych wyżyn często stanowiły podstawę gospodarki człowieka, były i są bodźcem do różnych jego działań, co sprawia, iż mają one również wpływ na kształtowanie krajobrazu kulturowego. Od czasów historycznych źródła odgrywały istotną rolę w życiu człowieka, który wykorzystywał je nie tylko jako źródło ( nomen omen ) wody pitnej czy do celów gospodarczych ( poidła dla zwierząt ), lecz także np. jako chłodnie dla magazynowania produktów rolniczych. Odgrywały też ważną rolę w powstawaniu pierwotnej sieci osadniczej oraz różnych form gospodarki. Pierwsze studnie na Wyżynie pojawiły się dopiero na początku XX w., a w latach 70. XX w. 164

165 8. Fizjograficzne przemiany źródeł zaczął się intensywny proces zakładania sieci wodociągowych z ujęć wód podziemnych, a niekiedy również źródeł o dużej wydajności. W XIX w. na bazie wydajnych źródeł krasowych rozwinęła się działalność przemysłowa ; funkcjonowały tu m.in. młyny zbożowe, czerpalnie papieru, browary i tartaki. Woda była w niektórych regionach podstawą istnienia zagłębia rzemieślniczego. Przykładem dominującej roli wody w osadnictwie jest dolina Prądnika, gdzie proces ten ściśle łączył się z obecnością wody źródlanej, która była wykorzystywana m.in. do celów konsumpcyjnych i gospodarczych, a nieco później do celów rekreacyjnych i turystycznych ( Myga-Piątek 2001 ). W XIX w. i w okresie międzywojennym dzięki wodom Prądnika zasilanego źródłami krasowymi działało ponad 40 inwestycji gospodarczych, w tym 30 młynów zbożowych ( Myczkowski, Oremus 1985 ). Również w zlewni Dłubni i Szreniawy są pozostałości starych budowli wodnych ; niektóre, utrzymane w dobrym stanie, wpływają na podkreślenie walorów krajobrazowych terenu. W obrębie źródła Spod Młyna ( SZ08 ) w Kamieńczycach w zlewni Szreniawy znajduje się dobrze zachowana część starego, ponadstuletniego młyna ( fot. 8.9 ). Obiekt ten zarówno pod względem przyrodniczym, jak i krajobrazowym wraz z cennymi wartościami zabytkowymi należy do wyjątkowych na obszarze Wyżyny Miechowskiej. Na początku XX w. młyny funkcjonowały niemal w każdej miejscowości położonej w dolinie Dłubni. Do dzisiaj zachowało się jeszcze kilkanaście budynków drewnianych młynów wodnych, m.in. w Kończycach, Młodziejowicach, Raciborowicach, Wilczkowicach, Iwanowicach, Sieciechowicach, Wysocicach, Małyszycach oraz w Imbramowicach ( Baścik, Partyka 2011 ). W zlewni Sanki woda ze źródła w Mnikowie ( P K 07 ) była doprowadzana do młyna betonowymi rynnami. W monografii powiatu chrzanowskiego z 1914 r. S. Polaczek pisze : Zdroje regulickie wypływają z sześciu otworów w skale wapiennej, w równej położonych linii, jeden obok drugiego, tworzą Fot Źródło Spod Młyna w Biskupicach ( zlewnia Szreniawy ) ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo 8.9. Spod Młyna spring in Biskupice ( Szreniawa drainage basin ) ( photo M. Baścik, September 2011 ) 165

166 Maria Baścik Fot Zagospodarowanie turystyczne otoczenia źródła w Alwerni ( Przyrzecze Wisły ) ( fot. M. Baścik, maj 2012 ) Photo Tourist development of the spring in Alwernia ( Przyrzecze Wisły drainage basin ) ( photo M. Baścik, May 2012 ) sporą rzeczkę, która w niedalekiej od źródeł odległości porusza dwa młyny i tartak. Dr Lutostański, z ramienia miasta Krakowa jako rzeczoznawca do Regulic wysłany, stwierdziwszy, iż młyny te już od XVI w. istnieją, siłą wody źródeł regulickich poruszane, uznał źródła te za odpowiednie do budować się mających wodociągów krakowskich. Woda z tych źródeł miała grawitacyjnie spływać do Krakowa, jednak zbyt duża odległość ( ponad 30 km ) sprawiła, iż projekt ten nie został zrealizowany ( Baścik 2009 ). Podzboczowe skalne źródło w Alwerni ( P K 02 ), bo o nim tak pisano przed 100 laty, jest położone w obrębie Garbu Tenczyńskiego. Ma charakter wywierzyska, wypływającego z utworów triasowych ( wapienie i dolomity ) ; mimo że częściowo jest ujęte, wydajność wypływu jest duża, waha się w granicach l / s. Otoczenie źródła jest uporządkowane z myślą o licznie tu przybywających turystach ( fot ). Rozwój sieci wodociągowej w latach 60. XX w. spowodował, że w wielu przypadkach źródła zostały zapomniane przez mieszkańców, zaniedbane czy wręcz zdewastowane. Wiele nisz źródlanych zostało celowo zasypanych w trakcie prac ziemnych. Przestały być już tak ważne dla funkcjonowania człowieka, przynajmniej w odczuciu ludzi, którzy bezpośrednio nie korzystali z wody źródlanej. Warto jednak zaznaczyć, iż obecnie, mimo funkcjonujących wodociągów, woda źródlana jest nadal uznawana przez mieszkańców za lepszą i często wykorzystywana do celów pitnych. W porównaniu z badaniami z lat 70. XX w. stopień użytkowania gospodarczego źródeł jest jednak obecnie znacznie mniejszy. Jedynie ok. 35 % źródeł ma znaczenie gospodarcze, przy czym 24 % źródeł wykorzystywanych jest sporadycznie przez jednostkowe gospodarstwa, podczas gdy 40 lat temu 65 % było wykorzystywanych gospodarczo ( w tym 23 % sporadycznie ). Znacznie więcej źródeł ( 20 % ) jest obecnie użytkowanych przez 166

167 8. Fizjograficzne przemiany źródeł turystów ; szczególnie dotyczy to źródeł na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego i parków krajobrazowych. Znaczna liczba źródeł odznacza się stałą, dużą wydajnością ; w przypadku wielu źródeł dało to podstawę do zagospodarowania ich jako ujęcia wody pitnej. Największe z nich to ujęcia : w Przyłubsku ( P I 13 ) w zlewni Pilicy dla 12 wsi gminy Kroczyce ( fot ), w Smoniowicach ( S Z 23 ) w zlewni Szreniawy dla gminy Radziemice, w Witeradowie ( P R Z 29 ) w zlewni Przemszy dla potrzeb gminy Olkusz, a także ujęcia źródeł w zlewni Rudawy : w Czernej ( R U 05 ), Gackach ( R U 35 ) oraz w Bolechowicach ( R U 32 ). Blisko 10 % źródeł stanowi podstawę do ujęcia lokalnego dla jednego lub kilku gospodarstw. Niektóre źródła pełnią też funkcję ujęcia awaryjnego dla straży pożarnej, jak np. źródło w Siamoszycach ( P I 11 ) w zlewni Pilicy, a także dla ośrodków zdrowia lub dla szkół. Wody z kilku źródeł są wykorzystywane do celów hodowlanych na skalę przemysłową, m.in. są to stawy z hodowlą pstrąga na bazie źródeł Wiercicy, źródło w Jaworzniku ( W A 08 ) w zlewni Warty, a także stawy hodowlane pstrągarni Rózin założonej w 1850 r. przez Potockich w Dubiu ( zlewnia Rudawy ) na bazie jurajskiego źródła ( R U 15 ) ( fot ). Ze względu na duże walory przyrodnicze, krajobrazowe i historyczne istotną dziedziną gospodarczą tego regionu jest turystyka zorganizowana i indywidualna. W pobliżu wielu źródeł przebiegają szlaki Fot Ujęcie wody pitnej na źródle w Przyłubsku ( zlewnia Pilicy ) ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo Drinking water intake on the spring in ( Pilica drainage basin ) ( photo M. Baścik, September 2011 ) Fot Stawy hodowlane w Dubiu w zlewni Rudawy ( fot. J. Siwek, wrzesień 2011 ) Photo Raising ponds in Dubie ( Rudawa drainage basin ) ( photo J. Siwek, September 2011 ) 167

168 Maria Baścik Fot Źródło w Czatkowicach w zlewni Rudawy ( fot. J. Pociask-Karteczka, wrzesień 2011 ) Photo The spring in Czatkowice in Rudawa ( photo J. Pociask-Karteczka, September 2011 ) turystyczne i ścieżki rowerowe. Wyżyna kojarzy się turystom jednak przede wszystkim z wapiennymi formami skalnymi oraz pozostałościami warownych zamków. Otoczenie źródła jest znakomitym miejscem do rekreacji ; człowiek chętnie wypoczywa w pobliżu wody, ponieważ jej bliskość wpływa na nasze samopoczucie, emocje, poprawia nastrój, uspakaja, porusza wyobraźnię. Dlatego też źródła mogą stanowić cel wyjazdów rekreacyjnych, a dla lokalnych społeczności bodziec dla rozwoju turystyki ( Baścik 2004 ). Niektóre źródła w okolicach Krakowa są popularne wśród turystów głównie ze względu na magiczną nazwę Źródło Miłości. Przykładem może być źródło w Ojcowie ( P R 23 ) w dolinie Prądnika ze stylizowaną, kamienno-betonową obudową wg projektu J. Żółciaka z 1986 r., popularne szczególnie wśród młodzieży szkolnej. Źródło w Czatkowicach ( R U 08 ) w zlewni Rudawy jest ujęte w obudowę betonową w kształcie serca i stanowi swoisty element krajobrazu budzący zainteresowanie turystów ( fot ). O obudowie tego źródła wspomina już S. Polaczek w monografii o ziemi chrzanowskiej z 1914 r. ( Baścik 2009, Baścik, Partyka ). Większość źródeł dzięki wyjątkowym walorom przyrodniczym, poznawczym i krajobrazowym stanowi na tyle interesujący i atrakcyjny obiekt przyrody, że mogą one stać się elementem promującym region. Niestety, jak do tej pory, brak informacji w terenie o źródłach sprawia, iż tylko nieliczne z nich stanowią docelowe obiekty turystyczne. Spośród badanych źródeł można wyróżnić nieliczną, ale specyficzną grupę wypływów, które słyną z objawień i takich, których woda według mieszkańców ma właściwości lecznicze. Stanowią one istotny element krajobrazu kulturowego ( sakralnego ). Wyżyna Krakowsko-Częstochowska nie jest jednak w tym względzie wyjątkowa. Sporo takich źródeł znajduje się m.in. na Wyżynie Lubelskiej i na Roztoczu, gdzie do dzisiaj istnieje kult źródeł, często związanych z legendami o ich niezwykłej mocy uzdrawiającej ( Michalczyk 1997 ). 168

169 8. Fizjograficzne przemiany źródeł Cudowne źródła na obszarze objętym badaniami w ramach projektu są związane głównie z religią chrześcijańską, z kultem świętych. Patronami wielu z nich są m.in. : Jan Nepomucen, Roch, Eliasz, Florian, Wojciech, Stanisław i Jan Chrzciciel. Kilka źródeł kojarzy się z kultem maryjnym, zazwyczaj na pamiątkę objawienia lub innych nadzwyczajnych zdarzeń ( Baścik, Chełmicki 2001, 2002 ). Źródła te w szczególny sposób zaznaczają się w krajobrazie omawianych wyżyn, stanowiąc o ich sakralnych właściwościach. Na obszarze badań w czasie kartowania we wrześniu 2011 r. stwierdzono, że przy 15 źródłach znajdują się symbole religijne w postaci figur NMP lub świętych, krzyży oraz kapliczek, świadczące o znaczeniu tych wypływów dla lokalnej społeczności. Najwięcej, bo po cztery tego typu źródła, znajduje się w z zlewniach Przemszy i Warty, po dwa w zlewniach Pilicy i Rudawy oraz po jednym źródle w zlewni Dłubni, Prądnika i Przyrzecza Wisły. Nie wszystkie jednak mają taką samą rangę, jeśli chodzi o kult z nimi związany. Największe, ponadlokalne znaczenie mają źródła : w Dzietrznikach ( WA48 ) i w obrębie klasztoru w Żarkach- -Leśniowie ( WA09 ) w zlewni Warty ; w Cieślinie ( PRZ15 ) w zlewni Przemszy oraz w Łanach Wielkich ( PI05 ) w zlewni Pilicy. Sześć źródeł stanowi lokalne miejsce kultu, szczególnie ważne dla tamtejszej społeczności. W lipcu 2013 r. w obrębie źródliska w Sułkowicach ( zlewnia Dłubni ) postawiono figurę św. Kingi w nawiązaniu do miejscowej legendy o źródle ( rozdz. 10, fot ) Naturalne przeobrażenia źródeł W środowisku przyrodniczym Wyżyn trudno dzisiaj mówić o wypływach naturalnych ; jedynie źródła przykorytowe, położone z dala od jednostek osadniczych, mogą stanowić ich przykłady. Wiele takich źródeł stwierdzono w zlewni Warty, niemniej zagrożenie dla nich stanowią rzeki, które po powodziach często niszczą miejsca wypływu ; bywa także, że podpiętrzone stanowią zagrożenie dla zasilających je źródeł. Zaprzestanie użytkowania źródeł doprowadziło w wielu przypadkach do samoistnej renaturalizacji wypływu i jego otoczenia. Na skutek zmiany gospodarki przestały one pełnić swą życiodajną funkcję. Opuszczone najczęściej ulegają systematycznemu zarastaniu i zamulaniu ; następuje sukcesja różnych roślin ( traw, krzewów ) początkowo hydrofilnych, po czym stopniowo wkracza roślinność charakterystyczna dla środowisk bardziej suchych. W przypadku wypływów o niewielkiej wydajności może to doprowadzić do częściowego bądź całkowitego zaniku 169

170 Maria Baścik wypływu wody. Coraz bardziej utrudniony dostęp do źródliska sprawia, że często zostaje ono zapomniane przez mieszkańców. Niemym świadkiem wcześniejszego użytkowania większych źródeł jest zwykle zniszczona betonowa cembrowina. O istnieniu takich źródeł wiedzą już tylko starsi ludzie, którzy pamiętają, jaką pełniły one funkcję w gospodarce, zanim w danym regionie została założona sieć wodociągowa. Szczególnie źródła położone na terenie ekosystemów łąkowych i łęgowych często na terasach rzecznych narażone są na znaczną sukcesję krzewów i drzew Antropogeniczne przeobrażenia źródeł Źródła należą do najbardziej wrażliwych elementów środowiska przyrodniczego na zagrożenia antropogeniczne. Szybko reagują na zmiany w środowisku spowodowane nieprzemyślaną działalnością człowieka. Przejawia się to zarówno w składzie chemicznym wody, obecnością substancji toksycznych ( pogorszenie jakości wody ), nadmiernym rozwojem populacji organizmów świadczących o transformacji warunków bytowania ( przemiany siedlisk ), jak i w ogólnym stanie miejsca wypływu wody. W skrajnych przypadkach działalność człowieka może doprowadzić do dewastacji nisz źródliskowych i ich otoczenia, co powoduje nieodwracalne przekształcenia w środowisku wodnym, a także zdecydowanie wpływa na obniżenie walorów krajobrazowych danego obszaru. Obecnie, w dobie intensywnego wykorzystywania środowiska przyrodniczego, źródła w sposób szczególny są narażone na antropopresję, która powoduje przeobrażenie, zanieczyszczenie, a w skrajnych przypadkach ich dewastację. Z uwagi na nierozerwalny związek człowieka z wodą źródła stanowią jeden z najbardziej zagrożonych ekosystemów. Środowisko wodne omawianych wyżyn podlega silnej presji gospodarczej ; narażone jest na oddziaływanie przemysłu, budownictwa i dużych aglomeracji, a także głównie na terenie Wyżyny Miechowskiej na zagrożenia związane z gospodarką rolną. Problem stanowi również nie do końca uregulowana gospodarka komunalna pobór wody dla celów wodociągowych oraz niekontrolowane zrzuty ścieków. Do zagrożeń antropogenicznych należą : rolnicza i przemysłowa działalność człowieka związana z nawożeniem pól, stosowanie środków ochrony roślin, emisja zanieczyszczeń powietrza, zrzuty ścieków, nadmierny pobór wód podziemnych, a także związane z tą działalnością zmiany użytkowania ziemi : wylesienia i zalesienia, zabudowa terenu, zmiana infrastruktury drogowej, składowiska komunalnych odpadów itp. Zdecydowanie największy stopień antropopresji 170

171 8. Fizjograficzne przemiany źródeł zauważa się w niszach źródliskowych położonych w pobliżu zabudowań oraz szlaków komunikacyjnych. Badania prowadzone w ramach projektu wykazują, iż najwięcej źródlisk zagrożonych jest działalnością człowieka związaną z gospodarką komunalną ( 27 % badanych źródeł ), komunikacją ( 10 % źródeł ), a także z rolnictwem ( 8 % ) głównie za sprawą bliskości gruntów ornych. Skutkiem antropopresji jest m.in. zanieczyszczenie wód podziemnych, którego przejawem jest pogorszenie jakości wód źródlanych. Badania składu chemicznego źródeł w północnej, rolniczej części zlewni Rudawy oraz w zlewni Dłubni potwierdziły, że bardzo duży wpływ na przeobrażenia wód ma gospodarka rolna ( Różkowski 1996 ; Żurek, Różkowski 2008 ). Wpływa ona na wody szczelinowo-krasowe poprzez erozję gleb, melioracje, nawożenie mineralne i naturalne, stosowanie chemicznych środków ochrony roślin. Na jakość wody mają również wpływ odpady komunalne oraz ścieki w obszarach wiejskich nieskanalizowanych. Zanieczyszczenie wód podziemnych wskutek działalności rolniczej związane jest z podwyższonymi stężeniami jonów związków organicznych i nieorganicznych oraz mikroorganizmów. Generalnie dobrą jakość wód podziemnych w obszarze omawianych Wyżyn mogą sezonowo obniżać wysokie stężenia azotanów ( Różkowski 2006 ). Badania hydrogeologiczne prowadzone pod kątem zagrożeń antropogenicznych na obszarze Dłubniańskiego Parku Krajobrazowego wykazały, iż ze względu na rolnicze zagospodarowanie obszaru krasowego górnej części zlewni Dłubni strefa źródliskowa znajduje się pod silną presją ośrodków wiejskich ( Sadowski, Różkowski 2010 ). Zagrożenie dla wód podziemnych stanowią punktowe i mało powierzchniowe ogniska zanieczyszczeń, których oddziaływanie ma charakter lokalny. Duży wpływ na stan wypływów ma również intensywny rozwój zabudowy rekreacyjnej w otulinie parku. Problem stanowi również nieestetyczna obudowa źródeł. Blisko połowa badanych obiektów jest obudowana lub całkowicie zabudowana ; zwykle jest to zabudowa betonowa, rzadziej betonowo-kamienna. Bardzo często przy wypływie jest zamontowana nieestetyczna rura, która ma na celu ułatwienie poboru wody. Z niepokojem zauważa się pewne przejawy degradacji źródeł, m.in. zaniedbanie otoczenia czy uszkodzone, zdewastowane obudowy źródeł ( fot ). Całkowita zabudowa źródła powoduje zniszczenie fauny i flory dennej, a częściowa obudowa źródeł powoduje częściowy ich zanik lub przebudowę składu gatunkowego w kierunku zwiększenia liczby gatunków eurytopowych, tj. ekologicznie słabo wyspecjalizowanych, występujących w szerokim spektrum siedliskowym. Typem obudowy, który nie wpływa negatywnie na stan zachowania fauny bezkręgowców, jest np. obudowa zastosowana w Źródle Orczyka ( P R 04 ) ( fot ). 171

172 Maria Baścik Fot Zniszczona obudowa źródła w Cieślinie ( zlewnia Przemszy ) ( fot. J. Siwek, wrzesień 2011 ) Photo Damaged housing of the spring in Cieślin ( Rudawa drainage basin ) ( photo J. Siwek, September 2011 ) Fot Obudowane Źródło Orczyka w Ojcowskim Parku Narodowym ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo Encapsulated spring in Ojcowski National Park ( photo M. Baścik, September 2011 ) Nisko usytuowany odpływ ułatwia usunięcie drobnych cząstek dostających się do obudowy, dzięki czemu przynajmniej część dna tego źródła nie jest zamulona. Natomiast wstawienie kręgu w miejscu wypływu, z którego woda przelewa się przez górny brzeg, powoduje silne zamulenie dna, co eliminuje organizmy wymagające bardziej stabilnego dna i lepiej natlenionej wody ( Dumnicka 2004 ). Coraz częstszym działaniem człowieka jest też pogłębianie niszy źródliskowej, co prowadzi do całkowitego ( biotycznego i abiotycznego ) przeobrażenia całego ekosystemu źródła. Zmiana gospodarki wodnej spowodowała zakłócenie naturalnego funkcjonowania źródeł, powodując jednocześnie dysharmonię w krajobrazie. Po wprowadzeniu sieci wodociągowej nastąpiło odwrócenie człowieka od źródeł. Zapomniano o wielu źródłach, co doprowadziło do ich zarastania i zamulenia, a nierzadko do dewastacji ( Baścik 2012a,b ). Przykładem może być źródło w Przybysławicach ( D L 19 ) w zlewni Dłubni, które przed założeniem wodociągów było intensywnie 172

173 8. Fizjograficzne przemiany źródeł wykorzystywane przez wiele gospodarstw, a po modernizacji nastąpiło zamulenie misy, zaniedbane otoczenie zarosło, a na powierzchni wody pojawiła się dużą ilość glonów. W 2002 r. z uwagi na bardzo duże walory przyrodnicze i krajobrazowe źródło zostało uznane za pomnik przyrody nieożywionej. Obecnie zarówno samo źródło, jak i jego otoczenie wymagają rewitalizacji ( Baścik, Pociask-Karteczka 2003 ; Baścik 2009 ). Nieumiejętne gospodarcze wykorzystanie źródeł staje się często przyczyną ich degradacji. Następuje bowiem obniżenie walorów krajobrazowych i estetycznych obszarów źródliskowych poprzez dewastację nisz źródlanych i ich otoczenia. Obecnie w coraz większym stopniu o charakterze i funkcjonowaniu wypływów decyduje człowiek i jego działalność w środowisku. Niepokojący jest fakt, że najbardziej zdegradowane są źródła dające początek większym ciekom. Dotyczy to źródeł Dłubni w Trzyciążu ( D L01 ), Nidzicy w Rogowie ( N I 01 ), Pilicy w miejscowości Pilica ( P I 01 ), Przemszy w Bzowie ( P R Z 01 ) i Warty w Kromołowie ( W A 01 ). Klasycznym przykładem negatywnych przeobrażeń miejsca wypływu i otoczenia jest Źródło Strusi ( D L06 ) w Imbramowicach w zlewni Dłubni, które mimo ochrony prawnej zostało bardzo mocno przekształcone przez prace ziemne ( fot rozdz. 9 ). Zagrożone jest również Źródło Hydrografów ( D L 07 ) jedno z najbardziej interesujących źródeł południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Źródło to, o bardzo dużej wydajności ( l / s ), w którego dnie zachodzi intensywne pulsowanie wody, nie zachowało niestety naturalnego charakteru. Zostało częściowo przeobrażone ; odpływ jest sztucznie podpiętrzony, a w wodzie stwierdza się obecność znacznej ilości glonów nitkowatych, co może wynikać z uprawy gruntów ornych znajdujących się bezpośrednio powyżej misy źródlanej. Duży problem stanowią źródła położone na zamkniętych posesjach prywatnych, do których utrudniony jest dostęp. W kilku przypadkach miejsca wypływu wody zostały w nieprzemyślany sposób przekształcone. Źródła te są często przeobrażane w tzw. oczko wodne, upiększane w dowolny sposób według fantazji właścicieli posesji albo też szczególnie w przypadku mniejszych wypływów bezpowrotnie zasypywane. Ze względu na duże walory przyrodnicze, krajobrazowe i historyczne, obszar ten podlega również dużej presji turystycznej ( Krawczyk i in ; Chełmicki red ). Z badań wynika, że ponad 10 % źródeł jest zagrożonych przez turystykę. W wielu przypadkach zagrożone są źródła o unikatowych wartościach poznawczych i krajobrazowych. Nieprzygotowana baza i zaplecze turystyczne, nieodpowiednio wkomponowane w naturalne środowisko czy obiekty budowane w pobliżu źródeł stanowią poważne zagrożenie dla wypływu i jego otoczenia. Problem stanowią 173

174 Maria Baścik niezdyscyplinowani turyści, którzy ignorują zasady panujące na obszarach chronionych, poruszając się poza szlakami, naruszając strukturę źródeł poprzez rozdeptywanie otoczenia wypływu. Tymczasem, szczególnie na obszarach chronionych, winna być zachowana stabilność i nienaruszalność bioróżnorodności ekosystemu. Nadmierny ruch turystyczny może spowodować zakłócenia w jego funkcjonowaniu, np. przez wprowadzanie obcych gatunków roślin i zwierząt w strefę źródliskową, a co gorsza, może doprowadzić do zaniku cennych przyrodniczo endemitów, jak to się stało np. z warzuchą polską w kilku źródliskach. Ocena stopnia antropogenicznych przeobrażeń nisz źródliskowych na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego i jego otuliny jest zbieżna z wynikami nieco wcześniej przeprowadzonych badań, które dotyczyły 60 nisz źródliskowych ( Sołtys-Lelek i in ). Pomimo znacznie mniejszej liczby badanych źródeł ( 25 ) w czasie kartowania we wrześniu 2010 r., wnioski dotyczące stanu źródeł są bardzo podobne. Stwierdzono wysoki stan antropopresji większości wypływów. Większość źródeł położonych w dolinie Prądnika jest obudowanych nieestetyczną betonową cembrowiną, często zniszczoną, a kilka źródeł jest całkowicie zabudowanych. Istotnym zagrożeniem dla źródeł przykorytowych w zlewni Prądnika jest regulacja potoku, która spowodowała zniszczenie lub zasypanie kilku wypływów na terenie Sułoszowej. W miarę naturalny charakter zachowały źródła w środkowej części doliny Sąspówki, położone w pewnej odległości od szlaków turystycznych. W wielu przypadkach przeobrażenia Fot Źródło w Żarkach-Leśniowie, którego wody uznawane są za uzdrawiające ( z kaplicą N M P ), ( fot. J. Siwek, wrzesień 2011 ) Photo The spring in Żarki-Leśniów, whose waters are considered healing ( with Chapel of the Blessed attend St. Mary the Virgin ) ( photo J. Siwek, September 2011 ) źródlisk są związane z ich kulturowym znaczeniem. Wierzenia religijne i tradycja, zazwyczaj sprzyjały zachowaniu tych wypływów w dobrym stanie. Ich status cudownych źródeł w określony sposób chronił je przed dewastacją. Zagospodarowanie wypływów wody i ich otoczenia jest zwykle spójne z funkcją, jaką pełnią, 174

175 8. Fizjograficzne przemiany źródeł niemniej ingerencja człowieka w obszar źródliskowy jest bardzo różna. Bardzo duże przeobrażenia są w źródle przy Maryjnym Sanktuarium w Żarkach-Leśniowie ( W A 09 ), gdzie na wypływie wybudowano kapliczkę, a woda jest dostępna dla pielgrzymów i turystów dzięki systemowi kraników ( fot ). W Dzietrznikach duże znaczenie dla miejscowej ludności ma niewielki wypływ nazwany Źródło Objawienia ( W A 48 ). Samo miejsce wypływu jest znacznie przeobrażone, a teren wokół niego zagospodarowany pod kątem prowadzonych uroczystości kościelnych, które odbywają się dla upamiętnienia objawienia Matki Bożej, jakie miało tu miejsce w XIX w. ( Baścik 2003 ). Porównując jednak sposób zagospodarowania tego źródła obecnie ze stanem w 1999 r., należy zaznaczyć, że teren jest zdecydowanie bardziej zadbany i uporządkowany ( fot. 8.17, 8.18 ). Dużemu przeobrażeniu uległa również misa źródliskowa w Łanach Wielkich ( P I 05 ) w zlewni Pilicy ; w centralnej jej części postawiono figurę św. Jana Chrzciciela. ale teren wokół jest uporządkowany. Podobnie jest Fot Cudowne źródło w Dzietrznikach w zlewni Warty ( fot. M. Baścik, maj 2000 ) Photo Holy Spring in Dzietrzniki in Warta drainage basin ( photo M. Baścik, May 2000 ) Fot Obudowane źródło w Dzietrznikach z figurą NMP ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo Encapsulated spring in Dzietrzniki with figure of the Blessed attend St. Mary the Virgin ( photo M. Baścik, September 2011 ) 175

176 Maria Baścik w Cieślinie w zlewni Przemszy, gdzie w centrum dużego Źródła św. Stanisława ( P R Z 15 ) ustawiono figurę św. Jana Nepomucena. Otoczenie wypływu jest zadbane, ale misa źródlana została bezpowrotnie przeobrażona ( Baścik, Chełmicki 2005 ). W Czatkowicach w zlewni Rudawy znajdują się dwa źródła, których woda jest uznawana za uzdrawiającą. Oba te wypływy i ich otoczenie są przeobrażone : Źródło św. Eliasza ( R U 08 ) jest obudowane betonową formą w kształcie serca, obok znajduje się kapliczka z 1848 r. poświęcona prorokowi, oraz Źródło św. Elizeusza ( R U 09 ), którego woda jest ujęta i dostępna dla turystów i pielgrzymów na dziedzińcu klasztoru w Czernej. Ujęcie wypływu w Ojcowie nazwanego Źródłem św. Jana ( P R 14 ) obudowane zostało w 1933 r. ozdobną glorietką i wyraźnie dominuje w krajobrazie tego fragmentu doliny Prądnika. Teren przy Źródle św. Rocha (D L 24 ) w zlewni Dłubni jest uporządkowany, a w pobliżu znajduje się kapliczka ( Baścik 2009 ; Baścik, Partyka 2011 ). Źródła związane z miejscem kultu, których woda uważana jest za uzdrawiającą, są przeważnie otoczone opieką i w pewnym sensie chronione, aczkolwiek przeobrażenia wypływów i ich otoczenia są zwykle bardzo duże, a znaczna liczba ludzi odwiedzających te źródła może niekorzystnie wpływać na stan ich otoczenia. Działania związane z przystosowaniem źródła do funkcji, jaką pełni na danym obszarze, powinny być jednak prowadzone pod nadzorem przyrodników i służb związanych z ochroną środowiska Ocena stanu badanych źródeł Na podstawie porównania stanu źródeł na przestrzeni ponad 40 lat oceniono stopień ich antropogenicznych przeobrażeń. Spośród 246 badanych źródeł tylko ok. 38 % zachowało charakter naturalnych wypływów ( w środowisku tak przeobrażonym praktycznie można mówić jedynie o stanie quasi-naturalnym ). Relatywnie najwięcej tego typu źródeł jest w zlewniach Warty i Pilicy. Ponad 16 % źródeł jest częściowo przeobrażonych, co oznacza niewielkie zmiany fizjograficzne w samym miejscu wypływu oraz zaniedbanie jego otoczenia, natomiast aż 35 % źródeł jest wyraźnie przeobrażonych, tzn. obudowanych, z całkowicie zmienionym miejscem wypływu i otoczeniem. Znaczny procent stanowią źródła zupełnie zdewastowane, które bezpowrotnie utraciły naturalny charakter wypływu ( ponad 4 % ), a 2 % zostało zasypanych najczęściej przy okazji prac budowlanych. Największe przeobrażenia źródlisk widoczne są w zlewniach Przemszy, Przyrzecza Wisły, Rudawy, Szreniawy, a także Prądnika. Jest to niepokojące zjawisko, zważywszy na to, że 176

177 8. Fizjograficzne przemiany źródeł źródła te w przeważającej większości znajdują się na obszarach podlegających prawnej ochronie ( OPN, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu ). Obecny stan zachowania badanych źródeł jest bardzo zróżnicowany i ogólnie ocenić go można jako niedobry. Jedynie teren 45 źródlisk można uznać za uporządkowany ( ok. 20 % ), a 64 za zadawalający ( 26 % ). Ponad 48 % badanych źródeł omawianych Wyżyn ocenia się jako zaniedbane, w tym ok. 10 % stanowią wypływy silnie zarośnięte, do których dostęp jest utrudniony, natomiast kilka źródeł zaliczyć można do bardzo zaniedbanych, wręcz zdewastowanych. Sześć źródeł uległo zasypaniu przy okazji prac budowlanych związanych z budową dróg, lub regulacją koryta rzecznego ( tab. 8.2 ). Symptomem zanieczyszczenia wody jest obecność glonów nitkowatych ; w czasie kartowania hydrograficznego stwierdzono liczną obecność tych glonów w wodach ok. 30 źródeł ( fot ). Na podstawie porównania aktualnych danych z materiałami archiwalnymi z lat 70. XX w. oraz badaniami z lat stwierdzono, że ok. 12 % źródeł nie daje obecnie odpływu. Najwięcej, bo 12 z 53 badanych takich źródeł zanotowano w zlewni Warty, głównie w jej północnej części, co może być spowodowane ogólną tendencją do obniżenia poziomu wód gruntowych z przyczyn antropogenicznych ( głównie eksploatacja złóż i eksploatacja wód podziemnych dla celów wodociągowych ). W wielu przypadkach, szczególnie w zlewniach Rudawy, Prądnika i Przemszy, wysychanie źródeł nastąpiło w wyniku powstania lokalnych ujęć komunalnych w pobliżu wypływów. W obrębie ponad 20 źródlisk zarejestrowano obecność różnych odpadów, Fot Glony w wodach źródła w Zbyczycach ( P I 26 ) w zlewni Pilicy ( fot. M. Baścik, kwiecień 2012 ) Photo Algae in the water at the water of the spring in Zbyczyce ( P I 26 ) in Pilica drainage basin ( photo M. Baścik, April 2011 ) 177

178 Maria Baścik Tab Ogólna ocena stanu badanych źródeł Table 8.2. Overall rating of the tested studies springs Zlewnia Drainage basin Teren uporządkowany Land orderly Ogólny stan źródeł i ich otoczenia State of the springs and theirs surroundings Zadawalający Satisfactory Zaniedbane (w tym zarastające) Neglected (including overgrown) Bardzo zaniedbane Very neglected Zasypane Overwhelmed Ogółem Totality Przemsza Przyrzecze Wisły Rudawa Prądnik Dłubnia Szreniawa Nidzica Pilica Warta Ogółem Totality a kilka z nich zostało wręcz przeobrażonych w miejsca składowania odpadów. Niestety, wciąż jeszcze pokutuje myślenie, że woda wszystko zabierze Spowodowało to całkowitą dewastację wypływu i absolutny dyskomfort w percepcji krajobrazu. Ponadto, dzikie wysypiska śmieci zdecydowanie wpływają na pogorszenie jakości wody w strefie drenażu. Najbardziej narażone są źródliska położone w pobliżu zabudowań i szlaków komunikacyjnych. Często następstwem takich działań jest pojawianie się w obrębie źródliska ruderalnych gatunków roślin, z których powszechne są pokrzywy i łopiany. Przy wielu źródłach można spotkać gatunki roślin obcego pochodzenia. W ostatnich latach coraz bardziej powszechny na terenach podmokłych i w okolicy źródeł jest neofit niecierpek drobnokwiatowy ( Impatiens parviflora ). Źródlisko w Iwanowicach ( D L 23 ) w zlewni Dłubni było przed 40 laty zdecydowanie bardziej czytelne w terenie, dogodne też było dojście do niego ( fot ). Obecnie niekoszone łąki i sukcesja zarośli, krzewów i drzew sprawiła, że dotarcie do niego jest bardzo utrudnione ( fot ). 178

179 8. Fizjograficzne przemiany źródeł Fot Źródło w Iwanowicach w zlewni Dłubni; widoczna wyraźna droga do źródła ( fot. S. Zbadyński, kwiecień 1974 ) Photo The spring in Iwanowice in Dłubnia drainage basin; visible clear path to the spring ( photo S. Zbadyński, April, 1974 ) Fot Utrudnione dojście do źródła w Iwanowicach przez łąkę z inwazyjnym niecierpkiem oraz roślinnością krzewiastą ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo Difficult access to the spring in Iwanowice through a meadow of invasive vegetation and shrubs ( photo M. Baścik, September 2011 ) 179

180 Maria Baścik 8.7. Kierunki działań zmierzające do poprawy stanu źródeł Ochrona i zagospodarowane stref źródliskowych powinno zmierzać do zachowania tych obszarów w jak najbardziej naturalnym stanie. W wielu przypadkach konieczna jest renaturalizacja szczególnie tych źródlisk, w których zachowały się chociaż fragmentarycznie naturalne nisze źródliskowe i istnieje szansa odbudowy typowej dla tych siedlisk flory i fauny ( Sołtys-Lelek i in ). Na zagrożenia źródeł Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd Województwa Śląskiego oraz konieczność ich rewitalizacji zwracali uwagę W. Krawczyk i in. ( 1992 ), D. Okoń i A. Tyc ( 2002 ). W trakcie badań źródeł prowadzonych w latach na terenie gmin Klucze i Wolbrom, w granicach Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego ( Z P K W Ś ), przez Zakład Geomorfologii Krasu Uniwersytetu Śląskiego stwierdzono tendencję do pogarszania się estetyki i higieny najcenniejszych z punktu widzenia krajobrazowego i jakości wody zespołu źródeł w Stokach Kwaśniowskich, Świniuszce i Czarnym Lesie. Ulegają one coraz większej degradacji, głównie w wyniku zabudowy stref źródliskowych domkami letniskowymi i ujmowania wód źródlanych ( Tyc 2001 ). W latach , w ramach realizowanego programu rewitalizacji źródeł przez Z P K W Ś i Katedrę Geomorfologii U Ś podjęto prace zmierzające do wykonania konkretnych zabiegów mających na celu poprawę stanu wybranych nisz źródliskowych. Przeprowadzono m.in. rewitalizację źródeł Czarnej Przemszy w Bzowie ( Okoń, Tyc 2002 ; Okoń 2003 ). Jednak wyniki tych działań nie przyniosły satysfakcjonujących efektów. Za pozytywne działania należy uznać też gromadzenie przez Z P K W Ś ( w latach ) dokumentacji dotyczącej terenów źródliskowych na obszarach parków krajobrazowych, która może posłużyć do wyznaczenia kierunków ich ochrony ( Okoń 2010 ). Istotne jest również, iż niektóre parki krajobrazowe mają już opracowane plany ochrony, zawierające określenie zakresu prac związanych z ochroną przyrody i kształtowaniem krajobrazu, a także sposoby eliminacji lub minimalizacji zagrożeń dla przyrody ( Broda 2002 ). W badaniach Z. Witkowskiego i in. ( 2010 ) podjęto próbę określenia granic ingerencji turystyki i rekreacji na obszarach chronionych. Dotyczyły one wprawdzie przyrody ożywionej, ale z powodzeniem można je również odnieść do ekosystemu źródła. Według autorów każda ingerencja prowadzi do zmian struktury i / lub funkcjonowania systemu chronionego albo któregokolwiek z jego elementów żywych lub nieożywionych, w tym także krajobrazu. Rozwiązaniem problemu nieodpowiedniego zagospodarowania źródeł i ich otoczenia czy wręcz niszczenia tych obiektów powinny być interdyscyplinarne badania, 180

181 8. Fizjograficzne przemiany źródeł współpraca ze specjalistami w zakresie hydrologii ( krenologii ), hydrochemii, hydrobiologii, a także w zakresie zagospodarowania przestrzennego i kształtowania krajobrazu. O ile podmiotem badań hydrografa jest miejsce wypływu, to dla architekta krajobrazu istotne jest tzw. wnętrze krajobrazowe, a także ustalenia miejsc, skąd turyści będą oglądać obiekt ( Böhm 1998 ). Rolą geografa ( przyrodnika ) jest naukowe uzasadnienie potrzeby odpowiedniego zagospodarowania całego ekosystemu źródła, aby funkcjonował on zgodnie z przyrodniczymi uwarunkowaniami, a także aby była możliwość jego racjonalnego wykorzystania. Natomiast architekt krajobrazu posiada umiejętność wykonania projektów zagospodarowania przestrzennego, uwzględniając poziom wartości danego obiektu w krajobrazie. Przy zdegradowanych źródłach ważne jest przywrócenie tego, co wartościowe, natomiast przy źródłach cennych przyrodniczo, które stanowią atrakcję turystyczną, należy wprowadzić niezbędne elementy jak najbardziej spójne ze środowiskiem naturalnym, tak żeby udostępnić obiekt dla turystów ( Pawłowska 2008 ). Propozycje zagospodarowania otoczenia wypływów winny być sukcesywnie wdrażane z zachowaniem jednak wszelkich uwarunkowań przyrodniczych i społecznych. Jednym z pierwszych tego typu opracowań były projekty A. Bieli ( 2007 ), które dotyczyły zagospodarowania otoczenia kilku źródeł w zlewni Prądnika na obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Odpowiednia infrastruktura turystyczna wprowadzana na obszary chronione jest tylko częściowym rozwiązaniem. Najistotniejsze wydają się informacja o zasadach ochrony przyrody na danym terenie, a także edukacja ekologiczna prowadzona dla różnych grup społecznych przez odpowiednie jednostki ochrony przy wsparciu specjalistów z różnych dziedzin badawczych. Ważne jest prowadzenie badań hydrogeologicznych i hydrogeochemicznych uwzględniających właściwości zbiorników oraz elementy zagospodarowania obszaru, co pozwala na ocenę stopnia zanieczyszczeń antropogenicznych wód podziemnych ( Różkowski 2006 ). Przy projektowania stref ochronnych źródeł i ujęć wód podziemnych, konieczne jest również uwzględnienie wskazówek istotnych z punktu widzenia hydrogeologii terenu ( Macioszczyk i in ). Konieczny jest również monitoring wybranych źródeł, zmierzający do oceny ich właściwości fizykochemicznych, określający stopień zagrożenia zasobów wód podziemnych i kierunki ich zmian. W dobie wyraźnego postępu technicznego w zakresie hydrologicznej aparatury pomiarowej zainstalowanie odpowiedniego sprzętu monitorującego choćby najbardziej cenne czy zagrożone źródliska Wyżyny jest jak najbardziej realne i wskazane, zwłaszcza że istnieją możliwości pozyskiwana przez gminy środków finansowych na tego typu działania związane z ochroną środowiska. 181

182 Maria Baścik W czasach silnej antropopresji i zdobywania coraz to nowych, atrakcyjnych miejsc pod osadnictwo istotne jest pytanie o granice ingerencji człowieka w środowisko wodne, a także o sposób ochrony obszarów źródliskowych. Czy powinny one być poddane szczególnemu zabezpieczeniu, czy też pozostawione samym sobie? Ze względu na specyfikę każdego źródła określenie takich granic jest możliwe tylko indywidualnie w odniesieniu do konkretnego ekosystemu ( Baścik 2012 ). Człowiek jest częścią przyrody i ma prawo zapewnić sobie dobre warunki egzystencji. Niemniej według ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. ( z późniejszymi zmianami ) gospodarowanie zasobami przyrody nieożywionej powinno być prowadzone w sposób zapewniający ochronę innych zasobów, tworów i składników przyrody, oszczędne użytkowanie przestrzeni oraz zachowanie szczególnie cennych tworów i składników przyrody nieożywionej. W czasach historycznych człowiek funkcjonował w zgodzie z naturą, a jego ingerencja w stosunki wodne obszaru nie była tak drastyczna jak obecnie. Wzrost standardu życia powoduje zdecydowanie większe zapotrzebowanie na wodę, co prowadzi do coraz bardziej intensywnego wykorzystywania ujęć wód podziemnych, a to z kolei do coraz większego ich drenażu. W rezultacie zmniejsza się wydajność źródeł, i w ostateczności wysychają ( fot. 8.22, 8.23 ). Fot Źródło Ordonówki w Zaborzu w zlewni Warty ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo Źródło Ordonówki spring in Zaborze in Warta drainage basin ( photo M. Baścik, September 2011 ) 182

183 8. Fizjograficzne przemiany źródeł Fot Wyschnięte Źródło Ordonówki w Zaborzu ( fot. M. Baścik, maj 2012 ) Photo Dried Źródło Ordonówki spring in Zaborze ( photo M. Baścik, May 2012 ) Bardzo trudnym zadaniem jest dzisiaj pogodzenie oczekiwań człowieka względem środowiska z potrzebą ochrony cennych ekosystemów wodnych. Pojawił się ostry konflikt : człowiek kontra przyroda. Aby nie doprowadzić do zniszczenia stosunków wodnych na danym obszarze i do degradacji wód, musi zostać wypracowany kompromis między działaniami człowieka, a możliwościami odnawiania się przyrody. Ramowa dyrektywa wodna, która obowiązuje w Unii Europejskiej, określa zasady zintegrowanego gospodarowania zasobami wody w granicach obszarów hydrograficznych. Jest ona ukierunkowana przede wszystkim na jakość wód powierzchniowych, niemniej jakość wód podziemnych determinuje już od początku jakość wód powierzchniowych. 183

184

185 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Maria Baścik Wyżyny Krakowsko-Wieluńska i Miechowska należą do bardzo ważnych pod względem krenologicznym regionów Polski, a źródła stanowią jeden z najcenniejszych pod względem przyrodniczym elementów ich środowiska Zasadność ochrony źródeł Następstwem nadmiernej ingerencji człowieka w środowisko wodne jest konieczność jego ochrony przed całkowitą dewastacją oraz zachowanie najcenniejszych elementów przyrody. Źródła stanowią bardzo wrażliwy ekosystem, rejestrujący wszelkie zmiany zachodzące w środowisku pod wpływem różnorodnej działalności człowieka. Jako jeden z najbardziej zagrożonych ekosystemów wymagają zdecydowanej ochrony prawnej. W środowisku Wyżyn powinny one stanowić enklawę naturalnego krajobrazu, a jednocześnie ze względu na ich duże znaczenie zarówno w środowisku naturalnym, jak i w gospodarce wodnej, osadnictwie, turystyce i rekreacji, powinny być chronione przed dewastacją i nadmiernym przeobrażeniem ( Baścik 2010 ). Zasadniczo, należałoby objąć ochroną cały obszar alimentacyjny źródła, ale w przypadku krasu wyznaczenie takich granic jest praktycznie niemożliwe. Dlatego też ochrona źródeł badanych wyżyn powinna obejmować bodaj cały jego ekosystem, a na pewno nie ograniczać się do samego miejsca wypływu. Przyroda stanowi

186 Maria Baścik system par excellance, czyli funkcjonalną całość, niemniej aby poznać całość, wyodrębnione są składowe tego systemu, zwykle na podstawie dyscyplin badawczych ( Gonera 2005 ). W typologii ochrony źródła stanowią obiekty hydrogeologiczne przyrody nieożywionej, chociaż biorąc pod uwagę cały ekosystem źródła, a więc również przyrodę ożywioną organizmy żyjące tylko w wodach źródlanych czy też typową dla źródlisk roślinność hydrofilną, która wytworzyła się w miejscu wypływu dzięki m.in. sprzyjającym warunkom termicznym i wilgotnościowym, trudno do końca zgodzić się z tym określeniem. Niezależnie od stosowanej nomenklatury wydaje się, iż obecność organizmów żywych, czasem unikatowych, dostarczać powinna kolejnych argumentów do objęcia ochroną prawną całych ekosystemów źródeł, które powinny być traktowane jako systemy abiotyczno-biotycznie, a badania krenologiczne winny mieć charakter interdyscyplinarny Podstawy prawne Ochrona źródeł jest tożsama z ochroną dziedzictwa kulturowego i naturalnego ; powinna polegać na racjonalnym gospodarowaniu zasobami przyrody, zachowaniu cennych tworów przyrody, ochronie georóżnorodności, obowiązku przekazania ich następnym pokoleniom oraz na ochronie warunków życia człowieka. Potwierdza to wyraźnie konwencja o ochronie dziedzictwa, ratyfikowana podczas konferencji O N Z w Paryżu w 1972 r., według której konieczne jest zabezpieczenie przed degradacją świata organicznego i nieorganicznego w stanie naturalnym lub zbliżonym do naturalnego ( Baścik 2010 ). Ochronę źródeł w różnym stopniu określają przepisy dotyczące obszarowej i indywidualnej ochrony przyrody. Konserwatorska ochrona przyrody kieruje się motywacjami pozaekonomicznymi i jest bezpośrednio związana z ochroną warunków życia człowieka ( Baścik, Urban 2007 ). Kompleksową regulację prawną dotyczącą ochrony zasobów środowiska w Polsce, w tym wypływów wód podziemnych, zapewnia Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. ( Dz. U. nr 92, poz. 880, tj. Dz. U. z 2009 r. nr 151, poz z późn. zm. ). Stanowi ona podstawę do wyznaczania parków narodowych, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, obszarów Natura 2000, użytków ekologicznych, pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych oraz zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Ochrona czystości wód jest natomiast prawnie gwarantowana Ustawą z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne ( Dz. U. z 2001 r. nr 115, poz ). 186

187 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Według Ustawy o ochronie przyrody : ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody, siedlisk przyrodniczych, siedlisk zagrożonych wyginięciem, tworów przyrody ożywionej i nieożywionej. Traktuje ona źródło jako element przyrody nieożywionej ( art ), a także jako siedlisko oraz element ekosystemu ( art ). Zgodnie z tym źródła znajdujące się w parkach narodowych, parkach krajobrazowych, rezerwatach, obszarach chronionego krajobrazu i innych formach ochrony podlegają tzw. obszarowej ochronie prawnej przyrody, która mówi o zakazie zmiany stosunków wodnych oraz przekształcania rzeźby terenu w otoczeniu źródlisk. Ustawa ta uwzględnia również obszary Natura 2000, które zostały wprowadzone jako element ochrony w europejskiej sieci ekologicznej. Obszary ochrony są proponowane przez państwa członkowskie Komisji Europejskiej i wyznaczane rozporządzeniem ministra środowiska. Specjalne obszary ochrony siedliskowej utworzono w celu ochrony siedlisk przyrodniczych i zachowania różnorodności biologicznej na podstawie dyrektywy siedliskowej Rady Wspólnoty Europejskiej z maja 1992 r. Pomniki przyrody wg obowiązującej ustawy to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej i krajobrazowej, odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów. Przez ochronę pomników przyrody rozumie się czynną ochronę ekosystemów i składników przyrody w celu zachowania lub przywrócenia stanu naturalnego. Przepisy ograniczają wszelkie zmiany morfologii i stosunków wodnych ; muszą być one uzasadnione istotnymi potrzebami gospodarki i wymagają zgody władz lokalnych. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów opublikowała definicję obszaru chronionego i zakwalifikowała pomniki przyrody do kategorii III, czyli do obszarów, które są przeznaczone głównie do ochrony specyficznych walorów przyrody ( Zając 2007 ). Ochrona źródeł uznanych jako pomniki przyrody nieożywionej jest warunkowa, aczkolwiek źródła te mają status ochrony indywidualnej ze względu na wyjątkowe wartości przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe. Pomniki przyrody tworzone są na mocy uchwał i rozporządzeń władz lokalnych. Od 1 sierpnia 2009 r. nadzór nad pomnikami sprawują władze gminy ( Baścik 2012 ). Źródła na omawianych Wyżynach są również objęte ochroną jako użytek ekologiczny. Jest to forma wprowadzona po raz pierwszy przez Prawo Wodne w 1991 r., celem ochrony niewielkich powierzchniowo, ale cennych przyrodniczo i krajobrazowo ekosystemów, dla zachowania ich różnorodności biologicznej. 187

188 Maria Baścik Poszczególne formy ochrony przyrody zarządzane są i nadzorowane na różnych poziomach administracji publicznej. Kompetencje i zakres odpowiedzialności zmieniają się jednak wraz ze zmianą ustaw i reorganizacją administracji państwowej. Od 15 listopada 2008 r. za prowadzenie ewidencji wszystkich obszarów i obiektów chronionych w Polsce odpowiedzialni są Generalny i Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska współpracuje też z Komisją Europejską w sprawie tworzenia i weryfikacji siedliskowej sieci Natura Historia ochrony źródeł Wyżyny Idea ochrony środowiska wodnego istniała od bardzo dawna, ale była motywowana różnymi przesłankami. W miarę rozwoju gospodarki pojawiały się problemy wykorzystywania zasobów wodnych, a wraz z nimi racjonalne motywy ich ochrony. Ochrona dotyczyła bowiem przede wszystkim źródeł ujętych dla potrzeb komunalnych. W przypadku źródeł Wiercicy zadecydował o tym fakt, iż dostarczały one wodę do stawów z hodowlą pstrąga. Za sprawą Karola Raczyńskiego utworzono tam w 1934 r. rezerwat o powierzchni 201 ha, który stał się podstawą do powołania w 1957 r. rezerwatu Parkowe o nieco mniejszej powierzchni 153,2 ha. Zainteresowanie ochroną źródeł jako interesującego zjawiska przyrodniczego pojawiło się na badanym obszarze dopiero w latach 60. ubiegłego stulecia. Wówczas powstało jedno z pierwszych opracowań dotyczących ochrony wód Wyżyny Miechowskiej ( Dynowska 1963 ), a zagadnieniem ochrony źródeł Prądnika zajmował się m.in. A. Kleczkowski ( 1971 ). W latach zespół pod kierunkiem Z. Czeppego opracował dokumentację przyrodniczą Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej jako podstawę do oceny przyrodniczej. Miała ona dać wskazania właściwych kierunków racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody tego regionu ( Czeppe red ). Wówczas zostało również opracowane szczegółowe studium wartości krajobrazowych tego obszaru ( Bogdanowski 1972 ). Zagadnienia dotyczące ochrony przyrody z oceną jej stanu, a także sugestie działań ochronnych były przedmiotem prac M. Drzał ( 1972 a, b ) i zaowocowały obszernym jednym z pierwszych na taką skalę opracowaniem tematycznym, które charakteryzowało obszary prawnie chronione z uwzględnieniem źródeł jako istotnego elementu przyrody nieożywionej Wyżyny. Początkowo źródła były chronione jedynie jako jeden z elementów przyrody w ramach obszarowych form ochrony ( tab. 9.1, 9.2 ). Pierwszym obszarem prawnie chronionym na omawianym terenie był Ojcowski Park Narodowy utworzony w 1956 r. 188

189 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Tab Źródła na obszarach chronionych bezwarunkowo, badane w ramach projektu Table 9.1. Springs in unconditionally protected areas examined in the framework of the project Bezwarunkowa forma ochrony Unconditional form of protection Rok utworzenia Year of establishment Zlewnia Drainage basin Powierzchnia Area [km 2 ] Liczba źródeł Number of spring Park Narodowy National Park Rezerwat Przyrody Nature reserves Ogółem Totality Ojcowski Park Narodowy 1956 Prądnik 21, Dolina Eliaszówki 1989 Rudawa 1,07 2 Dolina Racławki 1982 Rudawa 4,74 2 Wąwóz Bolechowicki 1968 Rudawa 0,22 1 Dolina Mnikowska 1963 Przyrzecze Wisły 0,21 1 Zimny Dół 1991 Przyrzecze Wisły 0,02 1 Kępina 2005 Pilica 0,90 1 Ostrężnik 1960 Warta 0,04 1 Parkowe 1957 Warta 2, ,00 27 Zajmuje on niewielką powierzchnię i obejmuje ochroną górny fragment Doliny Prądnika oraz Dolinę Sąspówki. Stanowi enklawę przyrodniczą w silnie zurbanizowanym i przekształconym środowisku. Celem jego utworzenia było przede wszystkim zachowanie jurajskich form rzeźby, ale również zachowanie całości systemu przyrodniczego obszaru wraz z warunkami jego funkcjonowania. Najstarsze rezerwaty, na których obszarze znaczącymi elementami są źródła, to wspomniany wcześniej rezerwat Parkowe utworzony w 1957 r. i nieco później, bo w 1960 r. rezerwat Ostrężnik, obydwa położone w zlewni Wiercicy ( górna Warta ). Najstarszym rezerwatem w południowej części omawianego obszaru, jest Dolina Mnikowska w zlewni Sanki ( Przyrzecze Wisły ) utworzony w 1963 r. Rezerwaty udostępniane są dla zwiedzających, a więc i źródła mogą służyć edukacji przyrodniczej. Obecnie w zdecydowanej większości rezerwaty znajdują się w obrębie parków krajobrazowych. Parki krajobrazowe były tworzone w celu zachowania i popularyzacji wartości przyrodniczych i kulturowych. Inicjatorem tego typu ochrony był Zygmunt Novak, profesor Politechniki Krakowskiej, pionier krakowskiej szkoły architektury krajobrazu, który w 1956 r. przedstawił ideę Jurajskich Parków Krajobrazowych. Była to pierwsza koncepcja parku krajobrazowego w Polsce ( Böhm, Kosiński red ). 189

190 Maria Baścik Tab Źródła na obszarach objętych formą ochrony warunkowej badane w ramach projektu Table 9.2. Springs in the areas covered by the conditional form of protection tested in the project Warunkowa forma ochrony Predefined protection of nature Rok utworzenia Year of estblishment Powierzchnia Area [km 2 ] ogólem total Liczba źródeł Number of springs pomnik przyrody monuments nature Park krajobrazowy Landscape park PK Dolinki Krakowskie , Tenczyński PK , Rudniański PK ,14 3 Dłubniański PK , PK Orlich Gniazd , Załęczański PK , Park Przyrodniczo-Krajobrazowy Park naturally landscape Działoszyński Zespół Parków Przyrodniczo-Krajobrazowych ,99 1 Obszar Chronionego Krajobrazu Protected landscape area OCHK Wyżyny Miechowskiej 1995 (2012) 570, Miechowsko-Działoszycki O C H K , Ogółem / Totality 2248, Natura 2000 Natura 2000 area Źródła Rajecznicy ( P L H ) ,94 2 Dolina Sanki ( P L H ) ,22 1 Dolina Prądnika ( P L H ) ,66 16 Ostoja Środkowojurajska ( P L H ) , Pustynia Błędowska ( P L H ) ,64 1 Czerna ( P L H ) ,76 1 Dolinki Jurajskie ( P L H ) ,86 4 Przełom Warty k. Mstowa ( P L H ) ,01 1 Ostoja Złotopotocka ( P L H ) ,48 3 Załęczański Łuk Warty ( P L H ) , Ogółem / Totality 238,

191 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Kontynuatorem prac związanych z realizacją jurajskich parków był J. Bogdanowski ( 1964 ), również architekt krajobrazu. Pogram ochrony krajobrazu w Polsce, w tym również obszaru omawianych Wyżyn przedstawił S. Kozłowski ( 1973 ). Zapis prawny dotyczący tworzenia parków krajobrazowych pojawił się dopiero w Ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 r., ale parki na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej powstały w pierwszej fazie realizacji tej formy ochrony przyrody, tj. w latach w oparciu o ustawę o ochronie środowiska z 1976 r. ( Brzeziński 1978 ; Gonera 2010 ). W 1995 r. wyznaczono obszary chronionego krajobrazu, które są jedną z najmniej restrykcyjnych form ochrony. Na początku 2012 r. z Miechowsko-Działoszyckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu wydzielono Obszar Chroniony Krajobrazu Wyżyny Miechowskiej, który jest położony w granicach województwa małopolskiego. Najnowszą formą ochrony, która obejmuje również źródła jest Natura Źródła na wyznaczonych terenach są chronione jako część siedliska przyrodniczego. Najwcześniej, bo w 2007 r. źródła objęte były tą dodatkową formą ochrony na obszarach : Dolina Prądnika ( P L H ), Dolinki Jurajskie ( P L H ), Pustynia Błędowska ( P L H ) Załęczański Łuk Warty ( P L H ). Kolejne źródła objęto ochroną w 2008 r. na obszarach : Ostoja Środkowojurajska ( PLH ), Czerna ( P L H ) oraz Ostoja Złotopotocka ( P L H ), a w 2011 r. na następnych trzech : Dolina Sanki ( PLH ) Przełom Warty k. Mstowa ( P L H ) i Źródła Rajecznicy ( P L H ). Indywidualną formą ochrony przyrody jest pomnik przyrody, będący najstarszą ( tradycją i prawem ) kategorią ochrony. Prawne pojęcie pomnika przyrody wprowadzono w Polsce ustawą o ochronie przyrody w 1949 r. Tymczasem na obszarze wyżyn Wieluńsko-Krakowskiej i Miechowskiej, gdzie źródła są bardzo cennym elementem środowiska, trzeba było 38 lat, aby doceniono ich wartość i objęto indywidualną ochroną. W latach 70. XX w. na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej wśród istniejących ok. 200 pomników przyrody tylko jedno źródło ( R U 32 ) wywierzysko w Wąwozie Bolechowickim przed bramą skalną było objęte taką formą ochrony ( ). Dominowały pojedyncze stare drzewa i osobliwe formy skalne. Wówczas to zwrócono uwagę, iż źródła Wyżyny z uwagi na szczególne ich znaczenie w specyficznych warunkach krasowych wymagają większego zabezpieczenia i ochrony 1 We wcześniejszych publikacjach dotyczących historii ochrony źródeł podawano 1997 r. jako datę jego utworzenia zgodnie z opracowaniem I. Dynowskiej ( 1982 ) oraz materiałami I O P P A N do Mapy georóżnorodności Polski. 191

192 Maria Baścik ( Drzał 1972a ; Drzał, Olaczek 1978 ). Kilka źródeł uznanych zostało za pomnik przyrody nieożywionej dopiero w 1987 r. Stało się to głównie za sprawą badań krenologicznych prowadzonych na początku lat 70. XX w. przez zespół krakowskich hydrografów uniwersyteckich pod kierunkiem Ireny Dynowskiej ( 1983 ). Wówczas bowiem zwrócono uwagę na wyjątkowe walory poznawcze i krajobrazowe źródeł Wyżyny, a także na potrzebę ochrony najbardziej przyrodniczo cennych źródeł. Dokonano ich waloryzacji pod względem przyrodniczym i wytypowano źródła warte ochrony prawnej ( Drzał, Dynowska 1981, 1982a,b, 1984 ). W 1987 r. za pomniki przyrody nieożywionej uznano 14 źródeł położonych w większości na terenie ówczesnego województwa kieleckiego ( dzisiaj 12 tych źródeł znajduje się w województwie małopolskim, a dwa w województwie świętokrzyskim ). Rozporządzenia ochronne wojewody kieleckiego zostały wydane w ramach realizacji wniosków wynikających z inwentaryzacji tych obiektów w województwie ( Urban 1986, 1990 ). Wśród powołanych pomników przyrody nieożywionej było aż 10 źródeł, które stanowiły przedmiot badań I. Dynowskiej. W 1989 r. ochroną objęto Granatowe Źródła ( W A 46 ) w Starej Wsi w zlewni górnej Warty, położone na obszarze województwa łódzkiego. W latach za pomniki przyrody nieożywionej uznanych zostało kolejnych sześć źródeł, przy czym dwa z nich są położone poza obszarem badań. Łącznie, do końca 2001 r. na obszarze omawianych Wyżyn indywidualnej ochronie prawnej podlegało 21 źródeł ( Baścik 2012 a ). Badania krenologiczne podjęte pod koniec ubiegłego wieku, po upływie ponad ćwierćwiecza od badań zespołu I. Dynowskiej, prowadzono w aspekcie działalności człowieka w środowisku, a więc wpływu występowania źródeł na rozwój osadnictwa, turystyki i rekreacji, a także w celu określenia ich antropogenicznych przeobrażeń. Aspekt sozologiczny badań był kontynuacją prac z lat 80. XX w. ( Chełmicki red ; Baścik, Chełmicki 2006 b ). W trakcie tych badań zweryfikowano wcześniejsze propozycje ochrony źródeł oraz na nowo wytypowano źródła o unikatowych cechach hydrologicznych i reprezentujących duże walory przyrodnicze, warte ochrony prawnej. Badania te dostarczyły naukowych podstaw do starań o objęcie formalnoprawną ochroną 38 najcenniejszych obiektów wodnych ( Baścik, Pociask- -Karteczka 2002 ). Sporządzona dokumentacja 16 źródeł położonych w południowej części Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej, na terenie województwa małopolskiego, pozwoliła na objęcie tych źródeł ochroną prawną w 2002 r., nadając im status pomnika przyrody nieożywionej. W 2004 r. indywidualną ochroną jako pomnik przyrody nieożywionej objęto kolejnych pięć źródeł położonych na terenie województwa śląskiego : dwa w zlewni 192

193 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Warty oraz trzy w zlewni Pilicy. W 2004 r. jedno źródło w zlewni Pilicy ( P I 02 ) objęte zostało ochroną jako użytek ekologiczny. Był to efekt współpracy Zakładu Hydrologii I G i G P U J z Wydziałem Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego ( Tyc 2004 ). Łącznie w latach jako pomnik przyrody nieożywionej uznano 40 źródeł położonych na Wyżynach Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej, przy czym 38 z nich objętych jest badaniami w ramach projektu. Należy zaznaczyć, iż stanowią one ponad 30 % wszystkich chronionych źródeł w Polsce ( stan na 2008 r. Baścik i in ). Od 2004 r. nie były zgłaszane wnioski o prawną ochronę źródeł na omawianym obszarze Źródła prawnie chronione Ze względu na wyjątkowe walory krajobrazowe obszar Wyżyn w dużym stopniu objęty jest różnymi formami ochrony przyrody ( ryc. 9.1 ). Przyjmując, iż obszar badań wynosi około 3700 km 2 ( Dynowska 1983 ), obszary objęte prawną ochroną, tj. park narodowy, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, park przyrodniczo-krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, stanowią 60 % jego powierzchni. Na wyjątkowo cennych obszarach ( również ze względu na istniejące tam źródliska ), nakładają się różne formy ochrony. W parkach narodowych i w rezerwatach ochrona ma charakter bezwarunkowy, niezależny od gospodarki ( tab. 9.1 ). Powierzchnia wszystkich takich terenów chronionych na obszarze badań jest niewielka i wynosi zaledwie 31 km 2, z czego największą powierzchnię ( ok. 70 % ) zajmuje Ojcowski Park Narodowy ( OPN ) położony na Wyżynie Olkuskiej ( Kondracki 2000 ). W licznych opracowaniach podawana jest różna ogólna liczba źródeł na terenie O P N od ( Oleksynowa 1966 ; Dynowska 1983 ; Soja 2008 ; Sołtys-Lelek i in ) do 52 ( Alexandrowicz, Wilk 1962 ; Drzał, Ziemońska 1966 ). W ramach projektu badano 16 źródeł w O P N ; administracyjnie należą one do trzech gmin : Sułoszowa ( osiem źródeł ), Skała ( siedem źródeł ) i Wielka Wieś ( jedno źródło ). Na badanym obszarze źródła występują w kilku rezerwatach, które mają charakter rezerwatów częściowych. Rezerwat leśno-krajobrazowy Parkowe z wydajnymi źródłami Zygmunta i Elżbiety, które stanowią atrakcję dla licznych wycieczek szkolnych i turystów, oraz rezerwat Ostrężnik z linią szczelinowych okresowych wypływów krasowych, pojawiających się bardzo nieregularnie znajdują się na terenie P K Orlich Gniazd w zlewni górnej Warty. Dwa krajobrazowe rezerwaty przyrody : 193

194 Maria Baścik Ryc Obszary prawnie chronione OPN Ojcowski Park Narodowy, BTPK Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy, TPK Terczyński Park Krajobrazowy, RPK Rudniański Park Krajobrazowy, DPK Dłubniański Park Krajobrazowy, PKOGWM Park Krajobrazowy Orlich Gniazd Województwa Małopolskiego, PKOGWŚ Park Krajobrazowy Orlich Gniazd Województwa Śląskiego, PKLNGL Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą, ZPK Załęczański Park Krajobrazowy, OChKWM Obszar Chronionego Krajobrazu Wyżyny Miechowskiej, MDOChK Miechowsko-Działoszycki Obszar Chronionego Krajobrazu. Fig Protected areas OPN Ojcowski National Park, BTPK Bielańsko-Tyniecki Landscape Park, TPK Terczyński Landscape Park, RPK Rudniański Landscape Park, DPK Dłubniański Landscape Park, PKOGWM Landscape Park Orlich Gniazd Małopolska Province, PKOGWŚ Park Krajobrazowy Orlich Gniazd Śląsk Province, PKLNGL Landscape Park Lasy nad Górną Liswartą, ZPK Załęczański Landscape Park, OChKWM Protected Landscape Area Miechowska Upland, MDOChK Miechowsko-Działoszycki Protected Landscape Area. 194

195 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Dolina Mnikowska, obejmująca przełomowy odcinek doliny Sanki o charakterze wąwozu, z niewielkimi wypływami, oraz Zimny Dół, z wywierzyskiem wypływającym z jaskini, znajdują się w obrębie Tenczyńskiego Parku Krajobrazowego, a rezerwaty : Dolina Racławki, Wąwóz Bolechowicki oraz Dolina Eliaszówki na terenie Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie. Poza strukturami parków krajobrazowych jest tylko jeden leśny rezerwat Kępina z cennym obszarem źródliskowym Rajecznicy, na którym występuje endemiczny gatunek warzucha polska ( Cochlearia polonica Frohl. ) ( Baścik 2012b ). Warunkowej ochronie prawnej podlegają źródła położone w obrębie pozostałych terenów prawnie chronionych, a jej efektywność zależy w dużej mierze od miejscowych planów zagospodarowania oraz aktywności i skuteczności działania służb ochrony przyrody ( tab. 9.2 ). Parki krajobrazowe ( P K ) zajmują największą powierzchnię i stanowią ponad 55 % powierzchni obszarów chronionych Wyżyny ( w granicach opracowania ). Badania krenologiczne prowadzone w ramach obecnego projektu obejmują 107 źródeł na terenie parków krajobrazowych oraz jedno w obrębie Działoszyńskiego Zespołu Parków Przyrodniczo-Krajobrazowych, gdzie podlega ono ochronie jako element naturalnego lub kulturowego krajobrazu ze względu na walory widokowe lub estetyczne. Łącznie źródła te stanowią 45 % wszystkich badanych wypływów ( Baścik 2012a ). Niższą formę ochrony stanowią obszary chronionego krajobrazu ( OChK ) ( OChK Wyżyna Miechowska, Miechowsko-Działoszycki OChK ) i obejmują swym zasięgiem 26 % powierzchni badanego terenu, a w jego obrębie badaniom podlega 26 źródeł. Źródła jako siedliska naturalne, uwzględnione są jako elementy ochrony w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 i są objęte dyrektywą środowiskową. W ramach projektu zbadano ok. 50 źródeł objętych tą formą ochrony. Są to przede wszystkim źródła w dolinach : Prądnika, Przemszy oraz górnej Pilicy i Warty większość z nich na terenie O P N i parków krajobrazowych. Na obszarze Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej objętym badaniami krenologicznymi prowadzonymi w Zakładzie Hydrologii I G i G P U J od lat 70. XX w. 38 źródeł ma status pomnika przyrody nieożywionej ( ryc. 9.2 ; tab. 9.3 ). Najwięcej, bo 11 źródeł chronionych indywidualnie znajduje się w zlewni Szreniawy, w tym pięć źródeł ma wydajność powyżej 100 l / s : trzy źródła w Biskupicach ( S Z 04, S Z 07, S Z11 ), źródło Spod Młyna ( S Z08 ) w Kamieńczycach oraz Źródło Geologów ( S Z 11 ) w Gołczy ( fot. 9.1 ). Siedem źródeł jest położonych w zlewni Dłubni, przy czym na uwagę zasługują przede wszystkim bardzo wydajne 195

196 Maria Baścik Tab Źródła pomniki przyrody nieożywionej Table 9.3. Springs monuments of inanimate nature Zlewnia Drainage basin I D Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Gmina Community Obszar chroniony Protected area Rok utworzenia Year of establishment Wydajność Discharge [l/s] IX 2011 Klasa hydrochemiczna Hydrochemical class Przew. el. właściwa Specific electrical conductivity [μs/cm] Liczba gatunków okrzemek z CLG P * Number of diatom species on RLAP * Pomniki przyrody nieożywionej Monuments of nature PZ10 Dzenica, Anny Domaniewice Wolbrom PK Orlich Gniazd ,1 H CO 3 Ca 506,0 1 R ; 1 V Przemsza PZ24 Centurii Centuria Ogrodzieniec PK Orlich Gniazd ,0 H CO 3 SO 4 Ca 211,0 1 R ; 1 V ; 1 E PZ32 Żurada Olkusz ,4 H CO 3 SO 4 Ca Mg 549,0 Przyrzecze Wisły PK07 Maryli Mników Liszki Tenczyński PK ,0 H CO 3 SO 4 Ca 416,0 2 R PK12 Jerzego Brzoskwinia Zabierzów Tenczyński PK ,0 b.d b.d 1 R RU22 Będkówki Łazy Wielka Wieś PK Dolinki Krakowskie ,8 H CO 3 Ca 452,0 2 R Rudawa RU25 Alicji Będkowice Wielka Wieś PK Dolinki Krakowskie ,0 2,0 H CO 3 Ca 501,0 RU30 Antoniego Kobylany Zabierzów PK Dolinki Krakowskie ,0 2,0 H CO 3 Ca 528,0 3 R RU32 Bolechowice Zabierzów PK Dolinki Krakowskie 1967 < 0,1 H CO 3 Ca 511,0 Prądnik PR19 Janusza Sąspów Wielka Wieś Otulina OPN ,5 1,0 H CO 3 Ca 559,0 DL05 Aleksandry Imbramowice Trzyciąż Dłubniański PK ,5 H CO 3 Ca 463,0 DL06 Strusi Imbramowice Trzyciąż Dłubniański PK ,3 H CO 3 Ca 427,0 1 R DL07 Hydrografów Imbramowice Trzyciąż Dłubniański PK ,7 H CO 3 Ca 453,0 1 R ; 1 V Dłubnia DL08 Jordan Ściborzyce Trzyciąż Dłubniański PK ,7 H CO 3 Ca 447,0 1 R ; 1 V DL15 Elżbiety Zamłynie Skała Dłubniański PK ,1 0,5 H CO 3 Ca 606,0 DL19 Geografów Przybysławice Skała Otulina Dł. PK ,2 H CO 3 Ca 584,0 DL25 Mirosława Maszków Iwanowice Dłubniański PK ,3 H CO 3 Ca 542,0 SZ04 Zza Stodoły Biskupice Miechów OCHK W. Miechowska ,8 H CO 3 Ca 598,0 Szreniawa SZ07 Spod Jabłonki Biskupice Miechów OCHK W. Miechowska ,5 H CO 3 Ca 602,0 SZ08 Spod Młyna Kamieńczyce Miechów OCHK W. Miechowska ,5 H CO 3 Ca 720,0 1 R SZ09 Misa Biskupice Miechów OCHK W. Miechowska ,1 0,5 H CO 3 Ca 659,0 1 R 196

197 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Zlewnia Drainage basin I D Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Gmina Community Obszar chroniony Protected area Rok utworzenia Year of establishment Wydajność Discharge [l/s] IX 2011 Klasa hydrochemiczna Hydrochemical class Przew. el. właściwa Specific electrical conductivity [μs/cm] Liczba gatunków okrzemek z CLG P * Number of diatom species on RLAP * SZ10 Ireny Wielkanoc Gołcza ,8 H CO 3 Ca 581,0 1 R SZ11 Geologów Gołcza Gołcza ,8 H CO 3 Ca 551,0 1 R SZ12 Przesławice Miechów OCHK W. Miechowska ,0 10 H CO 3 Ca 722,0 Szreniawa SZ14 Sławice Szl. Miechów OCHK W. Miechowska ,8 H CO 3 Ca 707,0 SZ21 Joanny Januszowice Słomniki ,1 H CO 3 Ca 750,0 1 V SZ22 Klonów Racławice OCHK W. Miechowska ,9 H CO 3 Ca 714,0 SZ24 Racławice Racławice OCHK W. Miechowska ,8 H CO 3 Ca 747,0 NI01 Rogów Kozłów OCHK W. Miechowska ,5 1,0 H CO 3 Ca 657,0 Nidzica NI07 Wojciecha Maciejów Słaboszów OCHK W. Miechowska H CO 3 Ca 650,0 NI08 Maciejów Słaboszów OCHK W. Miechowska ,0 5,0 H CO 3 Ca 625,0 PI07 Dąbrowica Słupia J. Miech.-Działosz. OCHK ,8 H CO 3 Ca 554,0 1 R ; 1 V PI08 św. Jana Węgrzynów Słupia J. Miech.-Działosz. OCHK ,7 H CO 3 Ca 748,0 2 R ; 1 E Pilica PI18 Spod Skałki Zdów Włodowice PK Orlich Gniazd ,1 H CO 3 Ca 396,0 PI19 Piła Włodowice PK Orlich Gniazd H CO 3 Ca 386,0 2 R ; 1 E ; 1 V PI23 Pani Halskiej Sokolniki Niegowa ,1 H CO 3 Ca 548,0 2 R ; 1 E ; 1 V Warta WA10 Spod Brzozy Żarki Żarki PK Orlich Gniazd ,7 H CO 3 Ca 418,0 WA46 Granatowe Stara Wieś Pątnów Załęczański PK ,4 H CO 3 Ca 377,0 Użytek ekologiczny Ecological sites Pilica PI02 Pilica-Piaski Pilica Otulina PK Orlich G b.d H CO 3 Ca 479,0 4 R ; 1 E ; 1 V * Liczba gatunków okrzemek z Czerwonej Listy Glonów Polski : R rzadkie, E wymierające, V narażone. * Number of species in the Red List of Alga in Poland : R Rare, E Endangered, Y Vulnerable. 197

198 Maria Baścik Ryc Źródła objęte ochroną indywidualną ( stan na koniec 2012 r. ) Fig Springs protected individualy ( as at end of 2012 ) źródła spływowo-podpływowe o charakterze wywierzysk, zlokalizowane w strefie uskoku tektonicznego : Źródło Hydrografów ( D L 07 ) w Imbramowicach oraz Jordan ( D L08 ) w Ściborzycach. Ponadto, indywidualną ochroną prawną objętych jest pięć źródeł w zlewni Pilicy, cztery w zlewni Rudawy, po trzy w zlewniach Przemszy, Nidzicy i Pilicy, m.in. źródło Spod Skałki ( P I 18 ) położone w obrębie 198

199 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Fot Źródło Geologów w Gołczy ( zlewnia Szreniawy ) pomnik przyrody utworzony w 1997 r. ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo 9.1. Źródło Geologów spring in Gołcza ( Szreniawa drainage basin ) monument of nature created in 1997 ( photo M. Baścik, September 2012 ) P K Orlich Gniazd na terenie województwa śląskiego, po dwa źródła w Przyrzeczu Wisły ( fot. 9.2 ) i w zlewni Warty oraz Źródło Janusza ( P R 19 ) w zlewni Prądnika. Jedynie pięć źródeł pomników przyrody nieożywionej jest położonych poza obszarami prawnie chronionymi, stanowiąc niewielkie enklawy ochrony w zagospodarowanym terenie. Pozostałe źródła znajdują się na terenie obszarów podlegających warunkowej ochronie prawnej. Zostały one powołane z uwagi na konieczność dodatkowej ochrony tych cennych przyrodniczo obiektów przed nadmierną ingerencją człowieka w środowisko wodne ; połowa z nich położona jest w parkach krajobrazowych, a blisko 35 % na obszarach chronionego krajobrazu. Spośród 38 źródeł chronionych objętych badaniami 30 znajduje się na obszarze województwa małopolskiego, pięć w województwie śląskim, dwa w województwie świętokrzyskim, a jedno źródło w województwie łódzkim. Taki stan ochrony odzwierciedla poniekąd fakt, iż oprócz czynników przyrodniczych ochrona źródeł uwarunkowana 199

200 Maria Baścik Fot Źródło Maryli w Mnikowie w zlewni Sanki ( Przyrzecze Wisły ) pomnik przyrody utworzony w 2002 r. ( fot. J. Siwek, wrzesień 2011 ) Photo 9.2. Źródło Maryli spring in Mników in Sanka drainage basin ( Przyrzecze Wisły ) monuments of nature created in 2002 ( photo J. Siwek, September 2011 ) jest również aktywnością środowisk naukowych oraz przychylnością wojewódzkich władz do działań na rzecz ochrony przyrody ( Baścik 2012a ). W zlewni Pilicy jedno źródlisko ( PI02 ), położone w Pilicy-Piaski, ze względu na cenne walory przyrodnicze i istotną funkcję, jaką pełni w krajobrazie z indywidualną, zostało objęte ochroną prawną jako użytek ekologiczny ( fot. 9.3 ). Badania J. Siwka ( rozdz. 5 ) wykazały, że w wodach kilku źródeł objętych ochroną indywidualną zanotowano znacznie podwyższone wartości azotanów, fosforanów, stężenia sodu, potasu i chlorków w stosunku do zakresu tła hydrochemicznego dla źródeł tego obszaru, świadczące o zanieczyszczeniach komunalnych oraz związanych z rolnictwem. I tak, w dwóch źródłach zlewni Pilicy : w Dąbrowicy ( P I 07 ) i w Węgrzynowie ( P I08 ) zanotowano podwyższone wartości azotanów i fosforanów, w źródle Nidzicy w Rogowie ( N I 01 ) podwyższone wartości wapnia, siarczanów i azotanów, w Centurii ( P Z 32 ) w Żuradzie ( Przemsza ) magnezu i siarczanów, w źródłach zlewni Warty : podwyższone wartości azotanów w Żarkach Spod Skały ( W A10 ) i fosforanów w Granatowych Źródłach ( W A 46 ) w Starej Wsi, natomiast w źródłach chronionych w zlewni Szreniawy : w Przesławicach ( S Z 12 ) podwyższoną zawartość wapnia, magnezu i chlorków, w Sławicach Szlacheckich ( S Z 4 ) potasu, wodorowęglanów, fosforanów, w Źródle Joanny ( S Z 21 ) w Januszowicach magnezu, sodu, chloru i siarczanów, a w Racławicach ( S Z 24 ) stężenia wapnia, sodu, wodorowęglanów i siarczanów ( tab. 9.3 ). 200

201 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Z badań przeprowadzonych przez A. Z. Wojtal ( rozdz. 6 ) wynika, że aż w 19 źródłach chronionych stwierdzono występowanie gatunków okrzemek, które na Czerwonej Liście Glonów Polski są określane jako gatunki rzadkie, znane z nadzwyczaj nielicznych stanowisk i występujące bardzo nielicznie, gatunki zagrożone wymarciem, których przetrwanie jest mało prawdopodobne, jeśli będą działać czynniki zagrożenia oraz gatunki narażone, które mogą przesunąć się do kategorii wymierających, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia. Najwięcej tego typu okrzemek występuje w źródle w Pilicy-Piaski ( P I 02 ), które jest chronione jako użytek ekologiczny oraz w trzech źródłach w zlewni Pilicy : w Pile ( P I19 ), Pani Halskiej ( P I 23 ) w Sokolnikach i w Źródle św. Jana ( P I08 ) w Węgrzynowie; w zlewni Rudawy : w Źródle Antoniego ( R U 30 ) i w zlewni Przemszy w Centurii ( P Z 32 ) ( tab. 9.3 ). Badania środowiska biotycznego przeprowadzone przez D. Okoń ( 2012 ) na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, które uwzględniały rośliny naczyniowe, mszaki, okrzemki i faunę bentoniczną, dotyczyły również pięciu źródeł objętych ochroną Fot Źródło w Pilicy-Piaski użytek ekologiczny utworzony w 2004 r. ( fot. M. Baścik, maj 2012 ) Photo 9.3. The spring in Pilica-Piaski ecological sites created in 2004 ( photo M. Baścik, wmay 2012 ) 201

202 Maria Baścik indywidualną. Najwięcej gatunków fauny bezkręgowej zanotowano w Źródle Pani Halskiej ( P I 23 ) w Sokolnikach w zlewni Pilicy ( 12 gatunków ) oraz w Źródle Hydrografów ( D L 07 ), zwanym też Bielny Młyn w zlewni Dłubni ( 10 gatunków ). Stwierdzono też, iż najwyższy udział krenofitów obligatoryjnych ( gatunków występujących tylko w źródłach ) występuje w źródle Centuria ( P Z 32 ) w zlewni Przemszy. W nim też odnotowano najwyższą różnorodność biologiczną gatunków obliczoną wg wskaźnika Shannona, a także obecność rzeżuchy gorzkiej Cardamide Amara oraz warzuchy polskiej Cochlearia polonica, która jest gatunkiem endemicznym. Dużym udziałem gatunków zaliczanych do wszystkich typów krenofitów charakteryzowało się Źródło Hydrografów ( D L 07 ). W ramach projektu podczas badań krajobrazowych przeprowadzono inwentaryzację botaniczną, która objęła również źródła chronione jako pomnik przyrody, m.in. w zlewni Dłubni Źródło Strusi ( D L 06 ) oraz w zlewni Szreniawy źródło w Przesławicach ( S Z 12 ) i Spod Jabłonki ( S Z 07 ) ( rozdz. 7.4 ). Dla wybranych obiektów opracowano koncepcje projektów zagospodarowania ( rozdz ). Przewiduje się, że w ramach współpracy jednostek zarządzających ochroną przyrody na tym obszarze z lokalnymi jednostkami administracyjnymi zostaną opracowane koncepcje ich rewitalizacji oraz zagospodarowania otoczenia, które będą następnie sukcesywnie wdrażanie Ocena skuteczności ochrony Jednym z zasadniczych celów badań przeprowadzonych w ramach projektu była ocena skuteczności ochrony oraz wartości przyrodniczej źródeł zarówno podlegających indywidualnej ochronie jako pomniki przyrody nieożywionej lub użytek ekologiczny, jak również tych, które podlegają ochronie jako element przyrody na obszarach prawnie chronionych, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów, gdzie ta ochrona jest bezwarunkowa, tj. w Ojcowskim Parku Narodowym oraz w rezerwatach. Badania interdyscyplinarne pozwalają wnioskować o skuteczności ochrony źródeł, jak również wskazać przyczyny ich obecnego stanu. Stwierdzono, że stan źródeł ze statusem pomnika przyrody nie jest zadawalający, a w wielu przypadkach nic nie wskazuje na to, iż są to wyjątkowe twory przyrody, które ze względu na walory uznane były jako godne ochrony indywidualnej. Misy źródlane kilku wypływów uległy zamuleniu, a otaczający je teren silnemu zarośnięciu przez roślinność trawiastą i krzewiastą. W większości są to źródła 202

203 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy naturalne, lecz kilka z nich jest w mniejszym lub większym stopniu przeobrażone ( tab. 9.4 ). W przypadku czterech źródeł można mówić, iż są częściowo obudowane ( pojedyncze kręgi fot. 9.4 ). Wyniki badań wskazują, iż za w miarę zadawalający można uznać tylko stan 50 % źródeł chronionych, przy czym jedynie w trzech przypadkach teren wokół źródeł można ocenić jako uporządkowany. Stan 16 źródeł określono jako zaniedbany, co oznacza nieuporządkowanie terenu, obecność śmieci ( przy dwóch źródłach ) i ich sukcesywne zarastanie. Bardzo utrudniony dostęp do kilku źródeł w okresie silnej wegetacji roślin sugeruje, iż są to miejsca zapomniane. Niepokojący jest fakt, że aż w ośmiu pomnikowych źródłach stwierdzono obecność dużej ilości glonów, w tym glonów nitkowatych. Świadczy to Fot Źródło w Dąbrowicy ( zlewnia Pilicy ) przekształcony i zaniedbany pomnik przyrody, utworzony w 1987 r. ( fot. A. Kołodziej, wrzesień 2011 ) Photo 9.4. The spring in Dąbrowica ( Pilica drainage basin ) transformed and neglected monument of nature, created in 1987 ( photo A. Kołodziej, September 2011 ) Tab Ogólna ocena stanu badanych źródeł chronionych Table 9.4. Overall rating of the tested protected springs Zlewnia Drainage basin uporządkowane orderly Ogólny stan źródeł State of the spring and its surroundings zadawalające satisfactory zaniedbane neglected zagrożone threaten Ogółem Totality Przemsza Przyrzecze Wisły Rudawa Prądnik 1 1 Dłubnia Szreniawa Nidzica 3 3 Pilica Warta Ogółem Totality

204 Maria Baścik o zaburzeniu równowagi biologicznej, a przyczyną tego może być zbyt duża żyzność środowiska wodnego spowodowana obecnością fosforanów i azotanów. Niestety, kilka źródeł zostało w znacznej mierze ( mniej lub bardziej świadomie ) przeobrażone przez działalność człowieka. W drastycznych przypadkach nadmierna ingerencja doprowadziła do bezpowrotnego przekształcenia obszarów źródliskowych. Stan siedmiu ekosystemów źródeł uznano za zagrożony, przede wszystkim ze strony gospodarki komunalnej ( ujęcia wody ), rolnictwa ( bliskość nawożonych pól ), a także ze względu na nieprzemyślaną działalność człowieka. W przypadkach trzech źródeł w zlewni Dłubni i Szreniawy nastąpiła bardzo wyraźna ingerencja w zmiany morfologii misy źródliskowej powodująca zaburzenia stosunków wodnych. Innego typu zagrożenie stanowi obecność drogi, która została poprowadzona w zbyt bliskim sąsiedztwie wyjątkowo cennej przyrodniczo linii szczelinowych źródeł spływowo- -podpływowych Spod Jabłonki (S Z 07 ) w Biskupicach ( zlewnia Szreniawy ), która została objęta ochroną ćwierć wieku temu ( fot. 9.5 ). Zdjęcia archiwalne z lat 70. XX w. wskazują, iż brzegi rzeki były wówczas umocnione drzewami typu łęgowego, Fot Źródło Spod Jabłonki pomnik przyrody utworzony w 1987 r. ; konflikt pomiędzy przyrodą a gospodarką widoczne betonowe kręgi przy wypływach wody, zamontowane w celu umocnienia drogi ( fot. M. Baścik, maj 2011 ) Photo 9.5. Spod Jablonki spring natural monument formed in 1987; the conflict between nature and the economy visible concrete rings with outflows of water, mounted in order to strengthen the road ( photo M. Baścik, May 2011 ) 204

205 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Fot Źródło Spod Jabłonki widoczne utrwalone przez roślinność zbocza doliny ( fot. S. Zbadyński, kwiecień 1974 ) Photo 9.6. Spod Jablonki spring visible slope of the valley perpetuated by vegetation ( photo S. Zbadyński, April 1974 ) które w większości zostały wycięte ( fot. 9.6 ). W tym przypadku konieczne są spójne działania administracji lokalnej zarządzającej sprawami dotyczącymi komunikacji na terenie gminy i organów sprawujących pieczę nad ochroną przyrody. W ramach działań z zakresu ochrony przyrody wpisano do realizacji w strategicznym planie Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego zadanie związane z oceną stanu i ochroną obszarów źródliskowych. Prowadzone w latach prace dokumentacyjne 12 obiektów źródliskowych na obszarze Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd ( objętych również badaniami w ramach projektu ) wykazały zanieczyszczenia nisz źródliskowych, zmiany antropogeniczne typu : niszczenie otoczenia wypływu, przekopywanie, zasypywanie, zadeptywanie, szkodliwy wpływ nawożenia sąsiadujących pól czy wreszcie zanieczyszczenia bakteriologiczne w źródliskach Liswarty oraz w Żarkach-Leśniowie ( W A 09 ) ( Okoń 2010 ). Dla źródeł położonych na terenie Ojcowskiego P N oraz rezerwatów największe zagrożenia stanowi turystyka. Jest to paradoksalna sytuacja, zważywszy na fakt, iż właśnie źródła stanowią ten element przyrody, który powinien sprzyjać rozwojowi turystyki poznawczej i wypoczynkowej, a także promocji tych terenów. 205

206 Maria Baścik 9.6. Oznakowanie źródeł prawnie chronionych informacja w terenie Fot Jedyne oznakowane symbolem pomnika przyrody Źródło Hydrografów w Imbramowicach chronione od 2002 r. ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo 9.7. The only marked with a monument of nature Źródło Hydrografów spring in Imbramowice protected from 2002 ( photo M. Baścik, September 2011 ) Teoretycznie postępowanie w sprawach dotyczących prawnej ochrony źródeł wydaje się jednoznacznie określone i uporządkowane. W rzeczywistości natomiast nawet identyfikacja źródeł chronionych w terenie jest bardzo trudna, w większości wręcz niemożliwa, z uwagi na prawie zupełny brak oznakowania (! ). Zdarza się, iż nawet przedstawiciele władzy lokalnej nie wiedzą, że na terenie ich gminy znajdują się źródła pomniki przyrody. Często pozbawieni są takiej wiedzy również właściciele posesji, na których znajdują się cenne przyrodniczo źródła. W czasie badań terenowych zwrócono uwagę, że w zdecydowanej większości przypadków brak jest podstawowego oznakowania źródeł prawnie chronionych symbolem pomnika przyrody, a także tablic z odpowiednią informacją o obiekcie. Niewiele w tym względzie zmieniło się od wcześniejszego kartowania krenologicznego w 1999 r. W latach , w ramach współpracy Zakładu Hydrologii Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej U J z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody oraz z Zespołem Jurajskich Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, oznakowano kilka źródeł w południowej części Wyżyny. Niestety, względy pozamerytoryczne nie pozwoliły na kontynuowanie tej działalności i skuteczne oznakowanie wszystkich źródeł chronionych. Ponadto zamontowane przy źródłach emblematy z symbolem pomnika szybko zniknęły Obecnie tabliczka oznaczająca pomnik przyrody znajduje się tylko przy jednym (! ) z nich Źródle 206

207 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Fot Tablica informacyjna przy Źródle w Czarnym Lesie ( Dzenicy ) w Domaniewicach pomniku przyrody utworzonym w 2002 r. ( fot. M. Baścik, maj 2012 ) Photo 9.8. Information board at the Źródlo w Czarnym Lesie spring ( Dzenica ) in Domaniewice natural monument formed in 2002 ( photo M. Baścik, May 2012 ) Hydrografów ( D L 07 ) w Imbramowicach ( fot. 9.7 ), które położone jest wprawdziena posesji prywatnej, ale właściciele doceniają wyjątkowość tego ekosystemuwodnego i umożliwiają dostęp do źródła zarówno badaczom, jak też turystom. Tablice informacyjne są umieszczone jedynie przy trzech źródłach objętych ochroną w formie pomnika przyrody, przy czym każda z nich ma różną formę i jest opracowana w odmienny sposób. Tablica przy źródle Spod Brzozy ( W A10 ) w zlewni Warty opracowana została w ramach współpracy Uniwersytetu Śląskiego z Zespołem Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego przy udziale władz lokalnych. Tablica przy wypływie w Domaniewicach ( zlewnia Przemszy ) została opracowana przez władze gminy, przy czym Źródło przy Czarnym Lesie ( P Z 10 ) stanowi element ścieżki rowerowej po Dolinie Wodącej ( fot. 9.8 ). Przy pomniku przyrody Źródle Joanny w Januszowicach ( S Z 21 ) w zlewni Szreniawy znajduje się niewielka tabliczka założona przez osobę prywatną. Wydaje się celowe wypracowanie wzorów tablic dla źródeł pomników przyrody, które powinny posiadać w miarę jednolitą formę ( dla regionu czy też w obrębie parków krajobrazowych ) i zawierać odpowiednie dane dotyczące źródeł. Kilka tablic informacyjnych umieszczono przy źródłach na obszarze rezerwatów. Znajdują się na nich różnorodne dane dotyczące przyrodniczych, takich jak : uwarunkowania występowania wypływu, jakość wody, organizmy i rośliny żyjące w danym ekosystemie, a niekiedy podane są też wyjaśnienia ich nazw. Tablice takie znajdują się m.in. przy Źródle Zygmunta ( W A19 ) w rezerwacie Parkowe oraz przy okresowym źródle w rezerwacie Ostrężnik ( W A18 ) w zlewni Warty czy też przy źródle w Skałach ( P K 09 ) w rezerwacie Zimny Dół w zlewni Przyrzecza Wisły. 207

208 Maria Baścik Ryc Tablica informacyjna przy Źródle Orczyka w O P N Fig Information board near Źrodło Orczyka spring in the O P N Obecnie w ramach współpracy Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej U J z Ojcowskim Parkiem Narodowym dokonano wyboru 14 najbardziej charakterystycznych dla Parku źródeł znajdujących się w pobliżu szlaków turystycznych i przygotowywano jednolite w formie tablice informacyjne. Opracowanie merytorycznie treści tablic powstało przede wszystkim na podstawie wyników uzyskanych w czasie realizacji projektu badawczego oraz materiałów archiwalnych O P N ( ryc. 9.3 ). Jednocześnie w ramach współpracy z Zespołami Parków Krajobrazowych planuje się opracowanie tego rodzaju tablic i umieszczenie ich na obszarach będących pod ich zarządem Problemy związane z ochroną źródeł Według ustawy o ochronie przyrody ( Art. 3 ) ochrona przyrody jest obowiązkiem każdego obywatela. Ustawa mówi również o kształtowaniu właściwych postaw człowieka, np. poprzez edukację, wobec otaczających go elementów abiotycznych przyrody, tworzących georóżnorodność naszego środowiska. Tymczasem problemy związane z realizacją ochrony źródeł są bardzo różne. W dużej mierze zależą od rodzaju ochrony prawnej, dowolności w interpretacji prawa, ale także głównie w przypadku ochrony indywidualnej uwarunkowane są lokalizacją źródeł, decyzjami władz administracyjnych zarządzających danym obszarem oraz stosunkami własnościowymi. Przewidywane w ustawach formy ochrony sprowadzają się do zakazów niszczenia lub uszkadzania obiektu, niszczenia i przekształcania zbiorników wodnych oraz zmiany rzeźby i stosunków wodnych. Stosowne rozporządzenia w odniesieniu do pomników przyrody wprowadzają ściślejsze zakazy prowadzenia jakichkolwiek czynności mogących spowodować uszkodzenie lub zniszczenie obiektu, a w szczególności : wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczystości na chronione obiekty oraz 208

209 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy w ich bezpośrednim otoczeniu, niszczenia i uszkadzania szaty roślinnej występującej na obiektach chronionych i w ich bezpośrednim otoczeniu. Są to jednak enigmatyczne, ogólne sformułowania, gdy tymczasem, każde źródło wymaga indywidualnej ochrony uwzględniającej uwarunkowania zarówno przyrodnicze, jak i pozaprzyrodnicze głównie stosunki własnościowe ( Baścik 2010 ). Spośród 38 źródeł objętych ochroną indywidualną ponad 60 % stanowi własność prywatną, dwa źródła należą do wspólnoty wsi, dwa do zarządu dróg i P K P, jedno do nadleśnictwa, a jedynie cztery do władz samorządowych. Zdarza się niestety, iż źródła chronione, które położone są na terenie należącym do gminy, są ujmowane jako źródła wody pitnej dla mieszkańców. Problemy związane ze skuteczną ochroną źródeł znajdujących się na terenach prywatnych posesji to przede wszystkim : dowolne ( niekontrolowane ) działania właściciela wynikające często z braku świadomości ekologicznej oraz w praktyce bezsilność prawa wobec takich działań, jak przy Źródle Strusi ( D L 06 ) w Imbramowicach w zlewni Dłubni ( fot. 9.9 ). Jest to przykład negatywnych przeobrażeń Fot Niedopuszczalna ingerencja człowieka w misie Źródła Strusi w Imbramowicach, chronionego jako pomnik przyrody od 2002 r. ( fot. M. Baścik, sierpień, 2012 ) Photo 9.9. Unacceptable human intervention in the bowl Źródło Strusi spring in Imbramowice, protected as a natural monument since 2002 ( photo M. Baścik, September 2012 ) 209

210 Maria Baścik miejsca wypływu i otoczenia, które podlega podwójnej ochronie znajduje się bowiem w obrębie Dłubniańskiego Parku Krajobrazowego, a od 2002 r. podlega dodatkowo indywidualnej ochronie jako pomnik przyrody nieożywionej. Od kilku lat gospodarstwo nie prowadzi już hodowli strusi, przy źródle pojawiły się natomiast nowe obiekty altana i grill jako elementy zagospodarowania turystycznego. Źródło zostało uporządkowane, ale zupełnie zatraciło swój naturalny charakter. Misa źródła została przekształcona przez prace ziemne. Nadal jest to obiekt hydrograficzny o dużych walorach poznawczych, niemniej dopuszczono w tym przypadku do nadmiernej ingerencji człowieka ( Baścik, Partyka 2011 ). W wielu przypadkach ograniczony jest dostęp do takiego źródła zarówno dla badaczy, jak i turystów. Według art. 5. Prawa Wodnego z dnia 18 lipca 2001 r. ( Dz. U. nr 115, poz z późn. zm.), które jest dokumentem regulującym sprawy wdrażania ochrony ekosystemów wodnych, źródła są zaliczane do śródlądowych, płynących wód powierzchniowych. Wody, które stanowią własność Skarbu Państwa, są wodami publicznymi, natomiast mogą być również własnością innych osób prawnych albo osób fizycznych. Wody podlegają ochronie niezależnie od tego, czyją stanowią własność ( Art ). W powszechnym jednak odczuciu ochrona przyrody postrzegana jest jako zagrożenie, ograniczenie działań na terenach będących prywatną własnością. Istotny jest zapis w Prawie Wodnym ( Art ) niepozwalający właścicielowi gruntu na zmiany stanu wody na gruncie, a zwłaszcza kierunku odpływu wody opadowej ani kierunku odpływu ze źródeł ze szkodą dla gruntów sąsiednich. Ale dalszy ciąg zapisu mówi, że : jeżeli spowodowane przez właściciela gruntu zmiany stanu wody na gruncie szkodliwie wpływają na grunty sąsiednie, odpowiednie władze administracyjne mogą nakazać mu przywrócenie stanu poprzedniego. Oznacza to, iż władze mają obowiązek reagować tylko na zgłoszone szkody. W przypadku wybranych obiektów, jakimi są źródła o szczególnych właściwościach, uznanych za wyjątkowo cenne przyrodniczo nie ma niestety zdecydowanej, jednoznacznej koncepcji ich ochrony. Najkorzystniejszym rozwiązaniem wydaje się wykup gruntów, na których znajdują się cenne źródła, prawne zabezpieczenie ich funkcjonowania, uwzględnianie ich istnienia w planach zagospodarowania przestrzennego oraz prowadzenie czynnej ochrony podkreślającej atrakcyjność tych obiektów w środowisku ( Baścik, Chełmicki 2008 ; Baścik 2010 ). Nie do końca jest również określony sposób prowadzenia nadzoru nad daną formą ochrony, szczególnie wówczas, gdy kompetencje poszczególnych organów administracji się nakładają. Decyzje odnośnie do źródła, które znajduje się jednocześnie na terenie parku krajobrazowego, obszaru Natura 2000 i jest dodatkowo 210

211 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy objęte ochroną jako pomnik przyrody nieożywionej kolejno należą do : dyrektora parku krajobrazowego, Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska i do władz gminnych ( Okoń 2010 ). Zastanawiać się można, na ile zbyt duża ingerencja człowieka spowodowana jest brakiem konkretnych wytycznych w sprawie ochrony źródeł, na ile wynika to z niedostrzegania problemu ze strony władz lokalnych, a na ile z braku świadomości ekologicznej właścicieli gruntów, na których znajdują się źródła chronione. Konieczne są negocjacje odpowiednich urzędów z właścicielami gruntu w kwestii prowadzenia ochrony czynnej źródła i jego otoczenia, a także zapewnienie przez kompetentne władze stałego finansowania wykonywania zabiegów pielęgnacyjnych ( koszenie, odkrzaczanie ). Koszty prowadzenia takich zabiegów są znaczne. W wielu przypadkach powinno się uwzględnić również rekompensaty strat z tytułu zmiany użytkowania danego obszaru. Istotnym problemem istniejącym od dawna jest również zagadnienie związane z gospodarką wodną na Wyżynie. Niespójność interesów gospodarki wodnej i ochrony środowiska. Ubóstwo wód powierzchniowych, głęboko zalegające wody podziemne w znacznej mierze o charakterze wód krasowych, sprawiają, iż woda pitna dostarczana jest głównie z ujęć wód podziemnych ( studnie głębinowe ) oraz ze źródeł. Z uwagi na coraz większą liczbę nowych mieszkańców, rozwój gospodarki hodowlanej, a także rozwój turystyki na badanym obszarze radykalnie zwiększyło się zapotrzebowanie na wodę, co przekłada się na ujmowanie nawet tych cennych przyrodniczo źródeł do celów wodociągowych ( Drzał, Dynowska 1984 ). Gospodarowanie wodą szczególnie na obszarach chronionych powinno być przemyślane, poparte wiedzą o drogach krążenia wód podziemnych, wielkości obszaru alimentacyjnego i o zasobach wodnych obszaru, aby nie doprowadzić do zaniku cennych źródeł Weryfikacja źródeł prawnie chronionych Wynikiem analizy stanu źródeł jest weryfikacja przeprowadzona pod kątem zasadności prawnej ochrony źródeł, których funkcjonowanie zostało zaburzone poprzez działalność antropogeniczną. Stwierdzono, iż w bliskim sąsiedztwie dwóch źródeł pomników przyrody ( na obszarze Tenczyńskiego Parku Krajobrazowego i Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie ) powstały głębinowe ujęcia wód podziemnych założone dla potrzeb gminy. Doprowadziło to do radykalnego zmniejszenia się wydajności źródeł, a wręcz do ich zaniku. Jednym z tych wypływów jest źródło 211

212 Maria Baścik w Dolinie Bolechowickiej ( R U 32 ), które było pierwszym na Wyżynie źródłem prawnie chronionym jako pomnik przyrody nieożywionej ( fot. 9.10, 9.11 ). Drugie źródło to bardzo charakterystycznie zaznaczające się w krajobrazie Źródło Jerzego ( P K 12 ) w Brzoskwini, wypływające spod wapiennej skałki ; w trakcie kartowania we wrześniu 2011 r. stwierdzono jedynie obecność stagnującej wody. Zauważono także, że jedno ze źródeł chronionych w zlewni Szreniawy ( S Z 09 ) uległo tak istotnemu przeobrażeniu na skutek lokalnych zmian stosunków wodnych oraz intensywnej antropopresji, że utrzymywanie jego prawnego statusu nie jest zgodne z pojęciem pomnika przyrody nieożywionej. W wyniku tego typu działań źródła zatraciły dotychczasowe walory, które stanowiły podstawę ich ochrony ; w takich przypadkach dalsza ich ochrona jako pomniki przyrody nieożywionej nie wydaje się zasadna. Zastanowić się również należy, czy źródła, których misy zostały nieodwracalnie przekształcone przez działania człowieka, a które mimo wszystko posiadają nadal wyjątkowe walory poznawcze, naukowe i krajobrazowe, powinny mieć status pomnika przyrody nieożywionej. Fot Źródło w Dolinie Bolechowickiej ( zlewnia Rudawy ) pierwszy pomnik przyrody na Wyżynie Olkuskiej, utworzony w 1967 r. ( fot. S. Zbadyński, maj 1974 ) Photo The spring in Bolechowicka Valley ( Rudawa drainage basin ) the first natural monument in Olkuska Upland, created in 1967 ( photo S. Zbadynski, May 1974 ) 212

213 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Fot Zanik wypływu w Dolinie Bolechowickiej spowodowany ujęciem wody podziemnej powyżej prawnie chronionego źródła ( fot. J. Siwek, wrzesień 2011 ) Photo 9.11ww. Loss of flow in the Bolechowicka Valley caused by underground water intake above the legally protected spring ( photo J. Siwek, September 2011 ) Istnieje jednak obawa, że gdy źródła tego typu przestaną być chronione prawem, będą ulegały dalszemu niekontrolowanemu niszczeniu, co w konsekwencji może doprowadzić do dewastacji cennego ekosystemu wodnego Perspektywy ochrony źródeł propozycje nowych pomników przyrody Podstawowym założeniem racjonalnej konserwatorskiej ochrony źródeł winno być zachowanie najbardziej cennych obiektów o dużym znaczeniu naukowym, będących wskaźnikami procesów i zjawisk hydrologicznych w danym regionie. Dotyczy to zarówno źródeł zachowanych w stanie naturalnym, jak i źródeł o dużych walorach, ale zagrożonych czy wręcz przeobrażonych przez wadliwą gospodarkę człowieka. Bardzo istotnym zadaniem w działaniach dotyczących ochrony przyrody jest wskazywanie cennych obiektów z uzasadnieniem i propozycją sposobu ich ochrony. 213

214 Maria Baścik Źródło w pojęciu hydrogeologicznym jest elementem przyrody nieożywionej, jednakże w połączeniu z różnymi gatunkami flory i fauny, które w nim egzystują, stanowi skomplikowany ekosystem, wymagający interdyscyplinarnych badań. Konieczna jest aktywność środowisk naukowych, współpraca hydrologów, hydrogeologów, hydrochemików, hydrobiologów, ekologów, a także architektów krajobrazu, których zadaniem byłoby wykonywanie projektów zagospodarowania otoczenia wypływu ( Baścik, Chełmicki 2004b, 2006a ). Bardzo ważnym argumentem ochrony źródeł są również aspekty naukowe, które w efekcie przekładają się na racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi Wyżyny. Z uwagi na możliwość pozyskania cennych informacji na temat stosunków wodnych obszaru, niezbędne jest zachowanie pewnej liczby źródeł jako naturalnego elementu środowiska i objęcie ich prawną ochroną. Reprezentują one bowiem część całego systemu środowiska wodnego regionu ( Drzał, Dynowska 1984 ). W ostatnich latach zauważa się coraz większe zainteresowanie jakością wód źródlanych oraz stanem zagospodarowania wypływów zarówno w badaniach naukowych, jak również w działaniach jednostek zajmujących się ochroną przyrody. Podejmowane są coraz liczniejsze inicjatywy na szczeblu lokalnym zmierzające do ochrony wód. Działania mające na celu ochronę przyrody są szczególnie ważne w aspekcie ewentualnych konfliktów w relacjach człowiek przyroda ( Pociask-Karteczka 2010 ). Według P. Dmytrowskiego i A. Kicińskiej ( 2011 ) określenie wartości dydaktycznej obiektów staje się jednym z ważniejszych etapów na drodze do ustanowienia form ochrony prawnej, a także zaplanowania odpowiedniego zagospodarowania. Aby określić wartość dydaktyczną oraz atrakcyjność geoturystyczną obiektów przyrody nieożywionej potrzebna jest ich rzetelna inwentaryzacja oraz wykonanie waloryzacji uwzględniającej wartości merytoryczne, kulturowe, lokalizacyjne, dostępność informacyjną o obiektach oraz stan ich zagospodarowania. Autorzy odnoszą swoje badania do obiektów geologicznych, niemniej są one przydatne również do oceny źródeł jako elementu hydrogeologicznego Wyżyny. Wpisując się w pozytywne działania na rzecz ochrony źródeł, a także nawiązując do tradycji badań źródeł w aspekcie ich ochrony w Zakładzie Hydrologii I G i G P U J, podjęto próbę wytypowania źródeł, które powinny być w najbliższym czasie objęte ochroną prawną jako pomniki przyrody. Na podstawie przeprowadzonej w ramach projektu waloryzacji obiektów, uwzględniającej aspekty naukowe, poznawcze, krajobrazowe, kulturowe, estetyczne, atrakcyjność turystyczną, lokalizację, a także stopień zagrożenia przed utratą tych walorów lub całkowitym zniszczeniem przez działalność człowieka, wytypowano 30 źródeł, które zostały uznane za wyjątkowo 214

215 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy cenne i warte ochrony ( ryc. 9.4, tab. 9.5 ). Jednym z zasadniczych celów projektu jest bowiem wnioskowanie o status pomnika przyrody nieożywionej szczególnie cennych źródeł. Ryc Koncepcja zmian w zakresie ochrony indywidualnej źródeł. Weryfikacja istniejących i propozycje nowych pomników przyrody Fig The concept of changes in the protection of individual springs. Verification of existing and proposed new monuments 215

216 Maria Baścik Tab Propozycje indywidualnej ochrony źródeł Table 9.5. Proposals for individual protection of springs Zlewnia Drainage basin P rzemsza I D Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Gmina Community Obszar chroniony Protected area Wydajność Discharge [ l / s ] IX 2011 Klasa hydrochemiczna Hydrochemical class Przew. el. właściwa Specific electrical conductivity [ μs / cm ] L. gatunków okrzemek z CLG P * Number of diatom species on RLAP * PZ09 Pazurek Olkusz Otul. PK Orlich Gniazd 40,9 H CO 3 Ca 543,0 1 R ; 1 E PZ15 św. Stanisława Cieślin Klucze Otul. PK Orlich Gniazd 28,6 H CO 3 Ca 429,0 PZ21 Ryczówek- -Świnuszka Klucze PZ25 Hutki-Kanki Łazy PK Orlich Gniazd Natura ,0 5,0 H CO 3 Ca 485,0 PK Orlich Gniazd Natura 2000 b.d. H CO 3 SO 4 Ca 345,0 1 E ; 2 V PZ26 Chechło Klucze PK Orlich Gniazd 80,9 H CO 3 Ca 482,0 RU10 Czubrówki Czubrowice Jerzmanowice PK Dolinki Krakowskie b.d. H CO 3 Ca 648,0 2 R Rudawa RU17 Pióro Jerzmanowice Jerzmanowice PK Dolinki Krakowskie 37,2 H CO 3 Ca 549,0 1 R D łubnia S zreniawa DL01 Dłubni Trzyciąż Iwanowice Dłubniański PK < 0,1 H CO 3 SO 4 Ca 857,0 3 R DL23 Iwanowice Iwanowice Dłubniański PK 70,6 H CO 3 Ca 645,0 1 R ; 1 E SZ03 Stare Stawy Biskupice Miechów Miechowski OCHK 126,4 H CO 3 Ca 561,0 SZ06 Dziadówki Miechów Miechowski OCHK 10,3 H CO 3 Ca 587,0 Nidzica NI03 Rzędowice Książ Wielki Miechowski OCHK 92,8 H CO 3 Ca 614,0 PI10 Krztyni Siamoszyce Kroczyce Otul. PK Orlich Gniazd 204,9 H CO 3 SO 4 Ca 475,0 PI14 Huta Kroczyce Otul. PK Orlich Gniazd 22,6 H CO 3 Ca 407,0 3 R ; 1 E; 1 V PI17 Zdów Włodowice PK Orlich Gniazd 4,0 5,0 H CO 3 Ca 371,0 Pilica PI20 Lgotka Kroczyce PK Orlich Gniazd 47,9 H CO 3 Ca 403,0 PI21 Jeziorki Jeziorki Kroczyce 33,9 H CO 3 Ca 409,0 3 R ; 1 V PI22 Krocyce Kroczyce 7,6 H CO 3 Ca 435,0 PI24 Lelów Lelów b.d. H CO 3 Ca 474,0 1 R 216

217 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Zlewnia Drainage basin Pilica W arta I D Nazwa źródła Name of spring Miejscowość Locality Gmina Community Obszar chroniony Protected area Wydajność Discharge [ l / s ] IX 2011 Klasa hydrochemiczna Hydrochemical class Przew. el. właściwa Specific electrical conductivity [ μs / cm ] L. gatunków okrzemek z CLG P * Number of diatom species on RLAP * PI26 Zbyczyce Lelów b.d H CO 3 Ca 382,0 PI27 Zimnąca Lelów Lelów 39,8 H CO 3 Ca 404,0 PI29 Rozlewisko Biała Wielka Lelów 275,6 H CO 3 Ca 478,0 4 R ; 1 E ; 1 V WA06 Łakotnik Blanowice Zawiercie Otul. PK Orlich Gniazd 85,9 H CO 3 Ca 426,0 WA11 Ordonówki Zaborze Olsztyn Otul. PK Orlich Gniazd 22,4 H CO 3 Ca 388,0 1 R ; 1 V WA17 Mstów Mstów PK Orlich Gniazd 59,2 H CO 3 Ca 387,0 1 R WA22 Sieraków Przyrów PK Orlich Gniazd 21,7 H CO 3 Ca 351,0 WA31 Kamyk Kamyk Kłobuck 14,8 H CO 3 Ca 503,0 Rybna Mykanów WA32 4,6 H CO 3 Ca 418,0 w Dol. Sękowicy WA44 Lisowice Działoszyn Załęczański PK 14,2 H CO 3 Ca 368,0 WA50 Bieniec Pątnów Załęczański PK 1,1 S O 4 NO 3 Ca 371,0 * Czerwona Lista Glonów Polski: R rzadkie, E wymierające, V - narażone. * Red List of Alga in Poland: R - Rare, E Endangered, Y - Vulnerable. 217

218 Maria Baścik Przede wszystkim zweryfikowano wcześniejsze propozycje źródeł, które były proponowane do objęcia ochroną ( Drzał, Dynowska 1981, 1982a,b ; Baścik, Pociask- -Karteczka 2002 ), a które z przyczyn pozamerytorycznych nie zostały wpisane na listę pomników przyrody. Jednocześnie, biorąc pod uwagę ogromną presję na środowisko wodne, jaką obserwuje się w ostatnim czasie, oraz dość bezwzględne działania mechanizmów utylitarnych, respektujących w głównej mierze interesy lokalne, wytypowano również dodatkowe źródła o unikatowych cechach hydrologicznych, które są zagrożone działaniami człowieka w środowisku wodnym. Najwięcej źródeł wytypowanych do ochrony znajduje się w zlewni Pilicy ( 10 źródeł ), m.in. Rozlewisko ( P I 29 ) w Białej Wielkiej ( fot ) oraz w zlewni Warty ( osiem źródeł ) m.in. trudno dostępne pulsujące źródło w Rybnej w Dolinie Sękowicy (fot. 9.13). W zlewni Przemszy proponuje się utworzenie pięciu pomników przyrody, m.in. przeobrażone źródło w Hutkach-Kankach ( P Z 25 ) znajdujące się w obrębie P K Orlich Gniazd i obszarów Natura 2000 ( fot ). W zlewni Dłubni proponuje Fot Źródło Rozlewisko w Białej Wielkiej w zlewni Pilicy ( fot. M. Baścik, kwiecień 2012 ) Photo Rozlewisko spring in Biała Wielka in Pilica drainage basin ( photo M. Baścik, April 2012 ) 218

219 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy się objęciem ochroną urokliwego i niezwykle cennego pod względem przyrodniczo-krajobrazowym źródła w Iwanowicach ( D L 23 fot ), w zlewniach Rudawy i Szreniawy po dwa źródła i w zlewni Nidzicy jedno źródło w Rzędowicach ( NI03 ), które jest częściowo przeobrażone ( fot ). O ile w 2002 r. najwięcej pomników przyrody utworzono w południowej części Wyżyny, to propozycje obecne dotyczą w głównej mierze jej części północnej. Te dysproporcje wynikają przede wszystkim z przesłanek czysto formalnych, administracyjnych. Proponowane do ochrony źródła są w ponad 50 % wypływami naturalnymi, a 12 wypływów jest w większym lub mniejszym stopniu przeobrażonych. Dwa źródła uległy silnej degradacji spowodowanej bezmyślną działalnością człowieka w zakresie gospodarki komunalnej, ale mimo to nadal posiadają bardzo wysokie walory przyrodnicze i naukowe i właśnie dlatego proponuje się objąć je ochroną prawną. Wydaje się, iż przepiękne przyrodniczo źródlisko w Zbyczycach ( P I 26 fot ), gdzie obecnie znajduje się wysypisko odpadów i śmieci, ma jeszcze szansę na uratowanie przed całkowitym przeobrażeniem i jest do odzyskania dla środowiska przyrodniczego. Podobna kwestia, w znacznie mniejszym wymiarze, dotyczy źródła w Biskupicach w zlewni Szreniawy. Pod względem położenia w jednostkach administracyjnych rozkład źródeł Fot Otoczenie źródła w Rybnej w Dolinie Sękowicy ( zlewnia Warty ) ( fot. M. Baścik, listopad 2011 ) Photo Spring surranding in Rybna in Sękowica Valley ( Warta drainage basin ) ( photo M. Baścik, November 2011 ) Fot Przeobrażone źródło w Hutkach-Kankach w zlewni Przemszy ( fot. M. Baścik, maj 2012 ) Photo Transformed spring in Hutki- -Kanki in the Przemsza drainage basin ( photo M. Baścik, May 2012 ) 219

220 Maria Baścik Fot Bardzo interesujące przyrodniczo i krajobrazowo źródło w Iwanowicach ( zlewnia Dłubni ) ( fot. M. Baścik, wrzesień 2011 ) Photo Very interesting of nature and landscape sping in Iwanowice ( Dłubnia drainage basin ) ( photo M. Baścik, September 2011 ) proponowanych do ochrony przedstawia się następująco ( ryc. 9.4 ) : źródła znajdują się na terenie 19 gmin, przy czym pięć źródeł jest w gminie Kroczyce, cztery w gminie Lelów, trzy w gminie Klucze, po dwa źródła w gminie Jerzmanowice-Przeginia i Miechów oraz po jednym źródle w gminach Działoszyce, Iwanowice, Kłobuck, Książ Wielki, Łazy, Mstów, Mykanów, Olsztyn, Olkusz, Przyrów, Trzyciąż, Włodowice i Zawiercie. Według badań J. Siwka ( rozdz. 5 ) stan chemiczny wody dwóch źródeł proponowanych do ochrony świadczy o bardzo dużym zanieczyszczeniu i ocenić je trzeba jako obiekty zdegradowane pod względem jakości wody. Dotyczy to głównego źródła Dłubni ( D L 01 ) w Trzyciążu oraz niewielkiego źródła Warty w Bieńcu ( W A 50 ). Podwyższoną zawartość azotanów wykazują wody źródła w Rybnej w dolinie Sękowicy ( W A 32 ) w zlewni Warty. W wodach źródeł w Dziadówkach ( S Z 06 ) i w Starych Stawach (S Z 03 ) w Biskupicach w zlewni Szreniawy stwierdzono podwyższone wartości magnezu, a w źródle Rudawy w Czubrówkach ( R U 10 ) zanotowano przekroczenie wapnia i chlorków. W źródłach zlewni Przemszy w Ryczówku-Świniuszce ( P Z 21 ) oraz w Hutkach-Kankach ( P Z 25 ) są podwyższone wartości stężeń chlorków ( tab. 9.5 ). Jak wynika z badań przeprowadzonych w ramach projektu przez A. Z. Wojtal ( rozdz. 6 ), w 12 źródłach proponowanych do ochrony indywidualnej występują gatunki okrzemek z Czerwonej Listy Glonów Polski. które są określane jako gatunki rzadkie, zagrożone wymarciem oraz gatunki narażone. Najwięcej tego typu okrzemek stwierdzono w źródle w Rozlewisko (P I 29 ) w Białej Wielkiej w zlewni Pilicy sześć gatunków ( w tym cztery rzadkie ), w dwóch źródłach tej zlewni, tj. w Hucie (P I 14 ) pięć gatunków ( w tym trzy rzadkie ), w Jeziorkach ( P I 21 ) cztery gatunki, ( w tym trzy rzadkie ), a także w źródle Dłubni ( D L 01 ) w Trzyciążu trzy rzadkie gatunki ( tab. 9.5 ). 220

221 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Badania środowiska biotycznego przeprowadzone przez D. Okoń ( 2012 ) na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, które uwzględniały rośliny naczyniowe, mszaki, okrzemki i faunę bentoniczną, dotyczyły m.in. trzech źródeł proponowanych do objęcia ochroną indywidualną. Najwięcej gatunków fauny bezkręgowej zanotowano w źródle Rozlewisko ( P I 29 ) w Białej Wielkiej w zlewni Pilicy w1 gatunków, w źródle Krztyni ( P I 10 ) w Siamoszycach sześć gatunków, a w źródle Pióro ( R U 17 ) w Jerzmanowicach w zlewni Rudawy pięć gatunków. Źródła te wykazywały również wysoką różnorodność gatunków roślin obliczoną wg wskaźnika Shannona. Z roślin naczyniowych zaobserwowano turzycę dziubkowatą Carex rostrata oraz pałkę szerokolistną Typha latiforia w źródle Rozlewisko ( P I 29 ). Podczas badań krajobrazowych przeprowadzono inwentaryzację botaniczną, która objęła również cztery źródła proponowane do objęcia ochroną prawną jako pomnik przyrody : w zlewni Dłubni źródło w Iwanowicach ( D L 23 ), w zlewni Szreniawy źródło Stare Stawy ( S Z 03 ) oraz w zlewni Pilicy źródło w Jeziorkach ( P I 21 ) i Zimnąca ( P I 27 ) w Lelowie ( rozdz. 7 ). Podobnie jak w przypadku źródeł chronionych, dla wybranych obiektów opracowano koncepcje projektów ich zagospodarowania ( rozdz. 10 ). Przewiduje się, że w ramach współpracy jednostek zarządzających ochroną przyrody na tym obszarze z lokalnymi jednostkami administracyjnymi zostaną opracowane koncepcje ich rewitalizacji oraz zagospodarowania otoczenia, które będą następnie sukcesywnie wdrażanie. Wnioski o ochronę 30 źródeł powinny być opracowane, skonsultowane z jednostkami zarządzającymi ochroną przyrody, z właścicielem posesji, na którym znajduje się źródło oraz z władzami gminy. Dla każdego źródła proponowanego do ochrony w formie pomnika przyrody nieożywionej powinna być opracowana karta identyfikacyjna zawierająca dane o położeniu fizycznogeograficznym, administracyjnym oraz ogólną charakterystykę źródła, a ponadto : informacje Fot Podzboczowa linia źródeł w Rzędowicach w zlewni Nidzicy, ( fot. W. Chełmicki, wrzesień 2011 ) Photo Line of springs in Rzędowice in Nidzica drainage basin ( photo W. Chełmicki, September 2011 ) 221

222 Maria Baścik Fot Interesujące przyrodniczo źródło w Zbyczycach obecnie zdegradowane ( fot. M. Baścik, kwiecień 2012 ) Photo Degraded, but very interesting natural spring in Zbyczyce ( photo M. Baścik, April 2012 ) o cechach fizykochemicznych wód, ocenę jego walorów, stan zachowania, dostępność turystyczną, istniejące i potencjalne zagrożenia. Bardzo istotne jest również podanie propozycji sposobu indywidualnej, czynnej ochrony oraz określenie osoby ( jednostki administracyjnej ) odpowiedzialnej za utrzymanie źródła ( Baścik, Chełmicki 2008 ). Nawet jeśli nie wszystkie wytypowane źródła zostaną od razu objęte ochroną prawną jako pomniki przyrody, to zostanie zwrócona uwaga na wyjątkowość pozostałych obiektów proponowanych do ochrony, co pozwoli planować działania ochronne w przyszłości, umożliwiając wcześniejsze prace zapobiegawcze mające na celu przeciwdziałanie potencjalnym zagrożeniom. Utylitarnym celem projektu badawczego jest urzeczywistnienie teoretycznych rozważań dotyczących ochrony źródeł, dlatego też dla niektórych wytypowanych obiektów opracowano koncepcje projektów ich zagospodarowania ( rozdz. 10 ). Przewiduje się opracowanie koncepcji rewitalizacji źródeł, zagospodarowania otoczenia oraz ich sukcesywne wdrażanie w ramach współpracy z jednostkami zarządzającymi ochroną przyrody na tym obszarze i z lokalnymi jednostkami administracyjnymi. 222

223 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Od sierpnia 2009 r. decyzje o powoływaniu pomników przyrody podejmują władze gmin, a wnioski są opiniowane przez Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska, które prowadzą rejestr wszystkich obiektów chronionych. Samorządy posiadają aktualnie szerokie kompetencje w zakresie kształtowania i ochrony środowiska. Przy ścisłej współpracy z właścicielami posesji, na których znajdują się chronione źródła, oraz z władzami administracji lokalnej możliwe zatem będzie propagowanie idei ochrony źródeł, m.in. poprzez ich uporządkowanie i zagospodarowanie, opracowanie tablic informacyjnych i umieszczenie ich w pobliżu cennych obiektów, a także promowanie źródeł przez opracowanie materiałów edukacyjnych i informacyjnych Konkluzje dotyczące kierunków ochrony źródeł Ochrona źródeł nie powinna się kończyć na wprowadzaniu ustaw i postanowień, ale na świadomym, przemyślanym działaniu, które w sposób indywidualny chronić powinno każdy cenny obiekt przyrodniczy. Nadzieją na faktyczną ochronę, a nie tylko formalną, jest decyzja o przeniesieniu odpowiedzialności za ochronę na jednostki niższego rzędu na gminy, a więc bezpośrednio na społeczności, które powinny być najbardziej zainteresowane tym aspektem. Wyeksponowane cenne obiekty przyrodnicze mogą stać się atrakcją turystyczną, elementem promującym małe ojczyzny. Nieoceniony w tym przedsięwzięciu jest czynny udział Dyrekcji OPN, Zarządów Parków Krajobrazowych i innych jednostek zarządzających ochroną na badanym obszarze, które winny zapewnić odpowiednie warunki do ekologicznej edukacji lokalnej społeczności, a także umożliwić stworzenie warunków do poznania tych wyjątkowych obiektów przez turystów ( opracowanie ścieżek edukacyjnych, szlaków źródlanych itp. ) ( Baścik 2012 ). Zarówno wnioski z wcześniejszych opracowań dotyczących ochrony środowiska, jak i własne doświadczenia zebrane w pracy nad ochroną źródeł pozwalają na następujące konkluzje : Każde źródło winno być chronione tak mówi Prawo wodne, ale niezależnie od prawa powinno być chronione choćby dlatego, że stanowi dla człowieka nomen omen źródło życia. Niemniej indywidualną ochroną prawną należy objąć najcenniejsze ekosystemy wodne, które stanowiłyby świadectwo naturalnych ( seminaturalnych ) elementów krajobrazu coraz bardziej przeobrażanego środowiska Wyżyny. 223

224 Maria Baścik Należy również mieć na uwadze obieg wody w przyrodzie, a zwłaszcza powiązania wód podziemnych z wodami powierzchniowymi. Najważniejsze zadania ochrony jakości powinny się skupiać na ochronie obszaru zasilania wód podziemnych i obszarach ich drenażu, tj. źródeł i ujęć ( Kleczkowski red ; Witczak 2005 ; Różkowski 2006 ). Istotne jest przekonanie właścicieli posesji, lokalnych władz, jak i społeczności o niepowtarzalności zjawiska, jakim są źródła obiekty hydrogeologiczne nierozerwalnie wpisane w określone środowisko geograficzne. Wydaje się, iż w dobrze rozumianym interesie lokalnych społeczności leży zadbanie o źródła, które mogą stanowić element promujący region. Wskazane jest wykupienie przez gminę działek, na których znajdują się prawnie ustanowione formy ochrony przyrody, a jeśli jest to niemożliwe, należy wspomagać właścicieli posesji w działaniach prowadzonych przez niego ( pod kontrolą ) na rzecz ochrony obiektu. Konieczne jest określenie proponowanego sposobu ochrony w oparciu o realne uwarunkowania związane m.in. z własnością posesji, położeniem względem szlaków turystycznych. Zaleca się popularyzowanie idei ochrony źródeł, kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody, rozbudzanie świadomości ekologicznej zarówno wśród lokalnej społeczności, jak i turystów odwiedzających obszar Wyżyny. Potrzebne jest rozbudowywanie powszechnej świadomości, że aktualnie w przestrzeni najwyższym podmiotem troski oraz optymalnym jak dotąd modelem ochrony są obszary objęte w tej mierze literą prawa ( Kosiński 2010 ). Zagadnienie roli samorządu lokalnego w odniesieniu do zakreślania granic ( zakazowo-nakazowych, jak również terytorialnych ) ingerencji w obszary chronione jest prostą konsekwencją poziomu świadomości społeczności lokalnej. Podstawowym programem kształcenia społeczeństwa winno być podnoszenie potrzeb wobec jakości środowiska przestrzennego. Powszechna edukacja winna podejmować niełatwą misję w kierunku krzewienia wartości wysokich, dumy z rodzimej przyrody. Konieczna jest również edukacja pracowników samorządu, ponieważ nie jest możliwe sterowanie ingerencją ludzką w obszary chronione bez odpowiednio świadomego i wyedukowanego samorządu ( Kosiński 2010 ). Pożądane jest promowanie źródeł jako ważnego elementu środowiska geograficznego z jednoczesnym ich zabezpieczeniem, np. poprzez odpowiednio rozwiniętą infrastrukturę, przed niepożądanymi skutkami działań turystów i lokalnej społeczności. 224

225 9. Ochrona źródeł. Stan i perspektywy Konieczne jest umieszczanie informacji o źródłach objętych ochroną prawną w planach zagospodarowania przestrzennego w celu odpowiedniego zapisu odnośnie do użytkowania samego źródła i jego otoczenia. Elementem czynnej ochrony źródeł powinien być złożony monitoring, który badałby nie tylko cechy fizykochemiczne wód, ale również jego elementy biotyczne. Powinien on uwzględniać wytyczne Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady ( 2008 ) dotyczące określenia środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej. Celem takich działań powinno być nie tylko rejestrowanie stanu źródeł, ale także sygnalizowanie zmian zachodzących w środowisku wodnym i działania zmierzające do zapobiegania negatywnym skutkom działań człowieka. Badania krenologiczne dowodzą, że niektóre źródła wymagają przeprowadzenia zabiegów rewitalizacyjnych i zabezpieczających przed degradacją. Próby rewitalizacji źródeł m.in. w zlewni Przemszy w Bzowie na terenie P K Orlich Gniazd, dowodzą, iż zderzenia nauki z praktyką są trudne, ale mogą przynieść dobre efekty ( Okoń, Tyc 2002 ; Tyc 2004 ). Doniosła rola w działaniach ochronnych przypada środkom przekazu i placówkom edukacyjnym. Wszelkie media powszechne winny być zaangażowane w monitoring obszarów chronionych i szybkie interweniowanie w sytuacjach ich zagrożenia. Znakiem czasu powinna być świadomość elit przekazywana społeczeństwu, że obszary chronione są dobrem nieodwracalnym, dlatego zasługują na maksymalną możliwą troskę, opiekę, konserwację i kultywowanie ( Kosiński 2010 ). Istotne jest również przekazywanie informacji o walorach i potrzebie zachowania dobrego stanu źródeł zarówno mieszkańcom, jak i turystom odwiedzającym Wyżynę. W przypadku każdego źródła będącego pomnikiem przyrody powinien być określony indywidualny sposób jego użytkowania podporządkowany przede wszystkim ochronie i zachowaniu naturalnych cech źródła i jego otoczenia ( Baścik, Chełmicki 2008 ; Baścik 2010 ). Podstawą skutecznej ochrony źródeł powinny być spójne działania nauki i praktyki, działalność administracji ochrony przyrody na różnych szczeblach, działania władz lokalnych wspomagane aktywnością organizacji społecznych. Istotą ochrony źródeł Wyżyny powinna być celowa ochrona czynna, zmierzająca do zachowania wartości przyrodniczych całego ekosystemu źródła oraz jego zlewni poprzez stosowanie koniecznych zabiegów ochronnych. Z punktu widzenia ochrony krajobrazu istotne jest, aby zabiegi rewitalizacyjne otoczenia wypływów były prowadzone pod kierunkiem specjalistów. Niezbędne jest jednoznaczne określenie 225

226 Maria Baścik kompetencji w zakresie zarządzania i sprawowania nadzoru nad obszarami i obiektami chronionymi oraz określenie jasnych zasad i zapewnienie źródeł finansowania ochrony przyrody. Bardzo pozytywnym, konkretnym działaniem zmierzającym do ochrony obszarów źródliskowych na terenie parków krajobrazowych województwa śląskiego jest realizacja programów, których efektem jest dokumentacja obiektów źródliskowych zlokalizowanych na terenie objętym nadzorem Z P K W Śl. oraz próba wskazania kierunków działań czynnej ochrony w latach ( Okoń 2010 ). Realizowana obecnie współpraca z parkami daje nadzieję na spójne działania zmierzające do wypracowania sensownej metody racjonalnej, czynnej ochrony źródeł, które stanowią spektakularny i wartościowy element środowiska, ważny zarówno z punktu widzenia gospodarki, jak i ochrony zasobów wodnych Wyżyny. W ramach realizowanego projektu zaproponowano również współpracę w zakresie ochrony, zagospodarowania i promocji źródeł pracownikom ponad 40 gmin, na których terenie znajdują się źródła chronione, źródła przyrodniczo cenne, które powinny być objęte ochroną indywidualną, czy też źródła zagrożone i zdewastowane, a także dyrekcjom Ojcowskiego Parku Narodowego, parków krajobrazowych i regionalnym dyrekcjom ochrony środowiska. Pozytywny, a w wielu przypadkach bardzo konkretny odzew gmin i instytucji zajmujących się ochroną przyrody napawa optymizmem. 226

227 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński Pojęcie krajobrazu Krajobraz to fizjonomia powierzchni ziemi będąca syntezą elementów przyrodniczych i działalności człowieka ( Bogdanowski 1979 ). Jest także wizualnym zapisem wszelkich przemian naturalnych oraz antropogenicznych zachodzących w środowisku.w codziennym rozumieniu pojęcia krajobraz, czyta się przede wszystkim takie skojarzenia z przyrodą jak np.: panorama górska, zalesione zbocze, widok rzeki meandrującej w szerokiej dolinie. W ujęciu profesjonalnym, definicja krajobrazu rozważana jest w szerszym zakresie. Definiowane są różne typy krajobrazu : pierwotny, naturalny, kulturowy ( Bogdanowski 1979 ). Przyjmuje się, że określony typ krajobrazu zależy od proporcji składników będących dziełem natury i dziełem człowieka ( Pawłowska 2008 ). Krajobraz nie jest formą stałą i jednoznacznie określoną. Jest raczej procesem, spektaklem sił natury i działalności człowieka ( Böhm 2011 ), który od początku istnienia Ziemi ciągle trwa. Rzeźba terenu, stosunki wodne, klimat, gleby, pokrycie terenu, a od niedawna ( w skali istnienia Ziemi ) także człowiek, są jednocześnie elementami krajobrazu i kształtującymi go czynnikami. Przed pojawieniem się głównego odbiorcy krajobrazu człowieka był on formowany wyłącznie przez siły przyrody. Współcześnie pokrywają się one z siłą świadomości ludzkiej i działają współśrodkowo w przekształcaniu i tworzeniu krajobrazu

228 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński ( Bogdanowski 1979 ; Kele, Maroit 1986 ). Człowiek, będąc elementem krajobrazu, jest jednocześnie jego kreatorem. Nie ulega wątpliwości, że działania człowieka kształtują krajobraz najszybciej i najbardziej wyraziście zarówno w znaczeniu pozytywnym, jak i negatywnym. Dalego w definicji krajobrazu wyróżnia się takie typy, jak : krajobraz otwarty, miejski, industrialny / postindustrialny, nijaki, zdegradowany. Do tego dodać należy jeszcze różne skale postrzegania od krajobrazu całego kraju ( krajobraz = obraz kraju ) poprzez krajobraz regionów, miast, kończąc na skali lokalnej : ulicy, placu, leśnej polany czy źródła Znaczenie źródła wody w krajobrazie Niezwykle istotnym komponentem krajobrazu jest woda. Stanowi ona element przyrody nieożywionej, który wpływa na krajobraz znacznie dłużej niż człowiek.,,zatem woda stanowi wartość autonomiczną jest pierwotna w stosunku do człowieka i tym samym należy uszanować prawa jej funkcjonowania przy technicznym przekształcaniu środowiska przyrodniczego ( Myga-Piątek, Pulinowa 2003 ). Jej działanie ma podwójną naturę : procesów krajobrazotwórczych, trwających dziesiątki tysięcy lat ( stąd powiedzenie kropla drąży skałę ) oraz krótkotrwałych zdarzeń incydentalnych ( woda jako jeden z czterech żywiołów, trudny do opanowania ). W ludzkim pojmowaniu, obok skojarzeń typu : woda = życie, równie mocno występuje także w asocjacjach z widokami krajobrazowymi, np. brzeg jeziora lub morza, doliny rzek, czy górskie potoki. Woda, którą widzimy, przyjmuje formę rzeki, jeziora, morza, oceanu. Podziwiając ich piękno, nie zastanawiamy się, skąd sie bierze. O ile wielkoprzestrzenne formy występowania wody w krajobrazie są spektakularne, o tyle ich początki są niezauważalne. Miejsce, w którym występuje rzeka ( woda ), rysuje się w krajobrazie w formie szczególnej kompozycji : rzeźby terenu, formacji roślinnych, a także specyficznej gry światła i cienia ( Baścik 2004 ). W innych kręgach kulturowych źródła wody bywają czytelnie definiowane. Na obszarach, gdzie źródła czystej wody warunkują przetrwanie, np. w środowisku pustynnym lub stepowym, wytworzyła się u człowieka umiejętność perfekcyjnego interpretowania form krajobrazu i identyfikowania go z życiodajnym źródłem wody. Warunki, w jakich przyszło żyć takim ludom, wytworzyły specyficzny sposób postrzegania krajobrazu. Tak ukształtowany filtr percepcyjny pozwala na łatwą identyfikację źródła wody niemal w każdej sytuacji. Podstawowe znaczenie dla ludzkiego poznania ma fakt, że człowiek 228

229 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu w pewnych krytycznych momentach syntetyzuje doświadczenie. Inaczej mówiąc, człowiek widząc, uczy się, a to, czego się nauczy, ma wpływ na to, co widzi. Tłumaczy to jego wielką zdolność do adaptowania się i wykorzystywania wcześniejszych doświadczeń ( Hall 2009 ). W krajobrazie pustynnym lub stepowym miejsce wystąpienia wody powierzchniowej w postaci źródła lub cieku jest rozpoznawanie dzięki charakterystycznym składnikom przyrody ożywionej i nieożywionej. Dobrym przykładem obrazującym tę regułę jest występowanie oaz, których bujna roślinność wyróżnia się w pustynnym otoczeniu. W takiej sytuacji miejsce występowania źródła wody może być wskazane także przez osobę niedoświadczoną, ale należy zaznaczyć, że określenie źródło wody będzie odnosiło się w głównej mierze do występowania jakiejś formy wody powierzchniowej, i niekoniecznie będzie to źródło wypływu wody podziemnej. Źródło wody daje się łatwo identyfikować w krajobrazie szczególnie w sytuacji jednoznacznego wyrazu ( obrazu ) jego najbliższego sąsiedztwa z otwartą przestrzenią oraz cechami dalszego i bliższego otoczenia samego wypływu. W europejskim kręgu kulturowym, gdzie obecność wody i związanych z nią krajobrazów jest powszechna, rozpoznanie miejsca wypływu wody jednoznacznie kojarzonego z jej początkiem jest często trudne. Dlatego też w powszechnym pojęciu źródła wód nie są elementem w oczywisty sposób interpretowanym w krajobrazie ( Kosiński 2004 ) Przegląd literatury Dyskusja nad zasobami wody słodkiej obejmuje w głównej mierze zagadnienia jej dostępności dla ludności cywilnej oraz problematykę pogorszenia jej jakości i ograniczenia zasobów w wyniku rosnącej antropopresji. Współcześnie w wielu rejonach świata dostęp do źródeł wody pitnej jest potencjalnym zarzewiem międzynarodowych konfliktów ( de Albuquerque 2009 ; Daibes-Murad 2009 ), mimo że prawo międzynarodowe gwarantuje dostęp do niezanieczyszczonej wody ( Substantive 2002 ). Spory dotyczą zarówno otwartych wód powierzchniowych, jak i zagospodarowania obszarów źródliskowych. Badania nad znaczeniem źródeł w krajobrazie nie są obecne w literaturze lub obejmują wyłącznie fragmentaryczne rozpoznanie zagadnienia. Tematykę tę poruszają m.in. M. Baścik ( 2003, 2009 ) M. Baścik i J. Partyka ( 2011 ) oraz M. Baścik ( 2012 c ). M. Baścik w pracach dotyczących walorów krajobrazowych źródeł podejmuje 229

230 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński dyskusję nad znaczeniem ich obecności zarówno w środowisku Wyżyn Krakowsko- -Wieluńskiej i Miechowskiej, jak również w zurbanizowanym krajobrazie Krakowa, skupiając się jednak w głównej mierze na rozmieszczeniu źródeł w terenie, różnorodności form wypływu ze względu na morfologię terenu i charakter wypływu, na ich znaczeniu przyrodniczym, kulturowym i gospodarczym oraz konieczności ochrony krajobrazu źródlanego, nie podejmując jednak rozpoznania tematu z wykorzystaniem metod stosowanych w badaniach krajobrazowych. W literaturze zagranicznej tematyka walorów krajobrazowych źródeł także dotyka ogólnych zagadnień, takich jak piękno i naturalność czy wartości dla przemysłu turystycznego ( Hartnett red ). W wielu przypadkach problematyka związana z wypływami wód podziemnych jest poruszana w szerszym kontekście, szczególnie w zakresie funkcjonowania systemów rzecznych. Źródła stają się wówczas również przedmiotem badań faunistycznych i florystycznych, natomiast aspekt krajobrazowy pozostaje na marginesie dyskusji ( Crown Pastoral 2002 ; Gray, Harding 2007 ; Levick i in ). Źródła w krajobrazie zwykle nie wyróżniają się jako obiekty o szczególnym charakterze. Najczęściej identyfikuje się te użytkowane gospodarczo lub o znaczeniu kulturowym, a także zdroje powstałe w wyniku interwencji człowieka ( Baścik 2012 c ), będące w istocie studniami, a więc niespełniające definicji źródła jako wypływu naturalnego. Jednym z sygnałów świadczących o obecności wody w krajobrazie jest odmienna struktura roślinności. Obszary o wyższej wilgotności podłoża w relacji do terenów sąsiednich, w tym źródliska, identyfikowane są w krajobrazie poprzez specyficznie ukształtowaną roślinność ( Crown Pastoral 2002 ; Sołtys-Lelek i in ; South West Victoria 2012 ) nawet w rejonach, w których wody powierzchniowe mają charakter okresowy ( Levick i in ). Nisze źródliskowe, które nie zostały przekształcone w wyniku działalności człowieka, są siedliskiem unikalnych zbiorowisk roślinnych i gatunków zwierząt bezkręgowych ( Gray, Harding 2007 ; Grzelak 2011 ). Uznaje się, iż źródła odznaczają się wyższymi wskaźnikami bioróżnorodności i większą stabilnością zbiorowisk, niż obszar odpływu i głównego nurtu rzeki ( Gray, Harding 2007 ). Krajobrazowa postać źródeł zależy od warunków hydrologicznych, wynikających z geologii terenu. Na obszarze Wyżyny, do najbardziej wydajnych wypływów zalicza się podzboczowe źródła krasowe, które charakteryzują się stałą temperaturą i wyrównaną wydajnością w ciągu całego roku. Mniej wyrazistą formę przyjmują wypływy, często okresowe, związane z formacjami zwietrzelinowymi i żwirowo- -piaszczystymi, zasilane ze zbiornika aluwialnego oraz wypływające z piasków 230

231 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu plejstoceńskich. Ich wydajność uzależniona jest w dużym stopniu od opadów atmosferycznych i temperatury ( Baścik 2012a ). Źródła stają się obiektem atrakcyjnym z punktu widzenia przemysłu turystycznego jedynie w wypadku szczególnych wartości, jak właściwości lecznicze wód, intensywność wypływu, niespotykana barwa wody czy występowanie rzadkich gatunków roślin. Do takich obiektów na obszarze Wyżyny zalicza się między innymi źródła : Warty w Dzietrznikach ( W A 48 ), Źródło Hydrografów ( D L 07 ) w Imbramowicach, Jordan ( D L08 ) w Ściborzycach, Miłości ( P R 23 ) i Radości ( P R 11 ) w Ojcowie, źródła Centurii ( P R Z 24 ). Na świecie jednymi z najbardziej znaczących dla turystyki wypływów są źródła Renu w Alpach Szwajcarskich, źródła w Pamukkale, gejzery Islandii i Parku Narodowym Yellowstone, a także ok. 600 krasowych źródeł na Florydzie, które są być może największym skupiskiem źródeł słodkiej wody na Ziemi ( Hartnett red ). W Australii, gdzie słodka woda należy do dóbr rzadkich, znaczenie turystyczne posiadają jedynie bardzo wydajne źródła Wombat Forest & Mineral Springs oraz rozległe tereny podmokłe, jak np. Natimuk-Douglas wetland system ( South West Victoria 2012 ). Planowanie turystyki w obszarach o wysokich wartościach przyrodniczych ma na celu przede wszystkim zachowanie walorów wypoczynkowych, które stanowią o atrakcyjności regionu, a więc przyrody i krajobrazu ( Bürger-Arndt i in ). Wykorzystanie źródeł dla turystyki wymaga prowadzenia wielu skoordynowanych działań, obejmujących między innymi regulację i kanalizowanie ruchu pieszego z ograniczeniem dostępu do wybranych obszarów, budowę pomostów i systemu ścieżek, zabezpieczenie obszaru zasilania źródła przed degradacją, brzegów wypływu przed erozją i zanieczyszczeniem oraz ciągły monitoring procesów zachodzących w źródle. Nieodzowne jest także stałe utrzymywanie towarzyszącej infrastruktury w należytym stanie. W razie konieczności pożądane jest również wykupienie od prywatnych właścicieli działek, na których jest położone źródło, przez instytucje państwowe. Niezbędne jest także przygotowanie całościowej strategii, obejmującej działania edukacyjne i informację, prowadzenie badań naukowych, które pozwolą na opisanie systemu zasilania źródła i sposobów jego zabezpieczenia przed dalszą degradacją, właściwe planowanie przestrzenne i zarządzanie obszarami w bezpośrednim otoczeniu wypływu, jak i na terenie jego zasilania ( Hartnett red ; Bürger-Arndt i in ; Baścik, Chełmicki 2008 ). Zagospodarowanie zasobów słodkich wód powierzchniowych, w tym także dla celów turystycznych, nie pozostaje bez wpływu na ich jakość i dostępność. Oddziaływanie człowieka jest znaczące i w przeważającej liczbie przypadków prowadzi do 231

232 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński pogorszenia stanu wód, a w konsekwencji do obniżenia walorów krajobrazowych źródliska. Tereny zasobne w wodę są bardziej atrakcyjne dla rozwoju osadnictwa, a także dla rolnictwa i przemysłu, przyczyniając się do zniszczenia wielu wrażliwych ekosystemów związanych z terenami podmokłymi ( Levick i in ). Szczególnie niekorzystny wpływ wywiera intensywna urbanizacja na obszarach o dużej koncentracji źródeł słodkiej wody. Utwardzenie i zanieczyszczenie powierzchni gruntu sprzyja przedostawaniu się szkodliwych substancji do wód gruntowych i dalej do źródeł, co skutkuje znacznym pogorszeniem jakości wody ( Hartnett red ). Problematykę wpływu antropopresji na przekształcenia stref źródliskowych omawia Sołtys-Lelek i in. ( 2010 ) na przykładzie Ojcowskiego Parku Narodowego. Autorzy podkreślają znaczną skalę zmian, jakie zaszły w obrębie mis źródliskowych i odpływów, która obejmuje 45 spośród 60 przebadanych obiektów. Stopień zniszczeń maleje w miarę oddalania się od obszarów zabudowy oraz szlaków turystycznych, jest mniejszy także w granicach O P N. Przekształcenia wypływów są konsekwencją zarówno bezpośredniej ingerencji w źródło, jak też zmian związanych z regulacją potoków oraz modyfikacją składu chemicznego wód w obszarze zasilania źródeł, wynikającą z zanieczyszczenia powierzchni gleby. Wpływ rolnictwa na stan źródeł, oceniany został jako niewielki. Zagadnienie przeobrażeń obszarów źródliskowych zostało szerzej omówione w rozdziale 8. Informacje o skutkach antropopresji przejawiających się nie tylko w bezpośrednim przekształcaniu terenów podmokłych oraz źródeł, lecz także związanych z wprowadzeniem wielu niepożądanych, obcych gatunków roślin i zwierząt znaleźć można w licznych pracach m.in. : Crown Pastoral 2000 ; Levick i in ; Sołtys-Lelek i in Wśród oddziaływań, które najbardziej niekorzystnie wpływają na stan wód powierzchniowych i mają odzwierciedlenie w percepcji źródeł, wymieniane są : urbanizacja, rozwój przemysłu i rolnictwa, zanieczyszczenie środowiska, regulacja cieków wodnych, nadmierny pobór wody powodujący zmniejszenie przepływu ( Gray, Harding 2007 ; Daibes-Murad 2009 ), odprowadzanie zanieczyszczonych wód opadowych bezpośrednio do rzek, a także rozwój turystyki ( Levick i in ; Grey, Harding 2007 ), czego konsekwencją są nadmierna penatracja i zanieczyszczenie źródeł (Hartnett red. 2000). W wyniku zbyt intensywnego rozwoju gospodarczego regionu faktem staje się obniżenie jakości wody w źródłach oraz zanikanie nawet bardzo wydajnych wypływów ( Hartnett red ; Baścik, Partyka 2011 ). 232

233 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu Cele pracy 1. Typologia źródeł pod względem czytelności w krajobrazie z uwzględnieniem fizjonomii terenu i warunków przyrodniczych. 2. Próba określenia wizualnego kodu w świadomości społecznej. 3. Próba określenia i wykreowania tożsamości źródeł w szerokim ujęciu krajobrazowym stworzenie podstaw do uczytelnienia źródła jako samodzielnego, znaczącego składnika krajobrazu. 4. Określenie wytycznych dla dopuszczalnych form i priorytetów zagospodarowania i wykorzystania źródeł. 5. Określenie systemu identyfikacji wizualnej Metody badawcze Założone cele badawcze zostały zrealizowane z wykorzystaniem różnorodnych metod analiz architektoniczno-krajobrazowych zarówno kameralnych, jak i terenowych. Etap badań kameralnych podzielony został na dwie części. W pierwszej kolejności przeprowadzono analizę dostępnych materiałów źródłowych dotyczących stanu zachowania źródeł na obszarze badań, jak również analizę porównawczą przykładów zagospodarowania obszarów źródlisk. Na tej podstawie wytypowano obiekty, dla których wykonano szczegółowe analizy krajobrazowe. W trakcie prac przygotowawczych została opracowana ankieta robocza, którą uzupełniano w trakcie badań terenowych. Dla wybranej grupy źródeł przeprowadzono analizę ustaleń zawartych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ( dalej : M P Z P ) oraz Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego ( dalej : Studium ) dla gmin. Kwerendę dokumentacji planistycznej przeprowadzono dla obiektów wytypowanych do opracowania koncepcji zagospodarowania. Ocenie poddano następujące aspekty : istnienie obowiązującego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru, na którym znajduje się źródło ; przeznaczenie terenu, na którym znajduje się źródło według zapisu M P Z P ; podstawowy i dopuszczalny sposób zagospodarowania terenu ; zasady ochrony wynikające z ustaleń M P Z P w przypadku, gdy źródło jest objęte formami ochrony przyrody. Dla źródeł, które położone 233

234 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński są poza obszarami obowiązujących planów miejscowych, analizie poddano ustalenia Studium. Druga część prac kameralnych obejmowała analizę i uporządkowanie zgromadzonych danych, obejmujących zagadnienia kompozycji krajobrazowej i percepcji źródła. Robocza ankieta obiektu została opracowana z wykorzystaniem metody J A R K - W A K ( Bogdanowski 1979 ). Zakres zagadnień badawczych poruszanych w ankiecie obejmuje szerokie spektrum cech i uwarunkowań. Podstawą oceny źródeł jest analiza ekspozycji w skali makro, mezo i mikro ( lokalnej ) z uwzględnieniem takich aspektów, jak : czytelność wypływu jako wyróżniającego się bytu oraz obecność elementów charakteryzujących ( dla skali makro ) ; sytuacja przestrzenna źródła, rozważana w kontekście teorii wnętrz ( skala mezo ) ; forma wnętrza krajobrazowego w relacji przestrzennej źródła ( skala mikro ). Ankieta obejmowała także szczegółowy opis otoczenia zwierciadła wody pod kątem obecności elementów niskich i wysokich ( również definiowanych przez ukształtowanie terenu, jak skały, skarpy czy nasypy ), układu kompozycji przestrzennej ( horyzontalny / wertykalny ), charakteru dominującego rodzaju roślinności ( drzewa / krzewy, rośliny zielne ) zarówno w toni wodnej, jak i na brzegu wypływu. Kolejnym badanym czynnikiem był sposób istniejącego zagospodarowania i użytkowania źródła. Analizie poddano tu stopień ingerencji w kształt wypływu i jego najbliższego otoczenia, sposób wykorzystania wody przez okoliczną ludność, a także zidentyfikowane użytkowanie turystyczno-rekreacyjne. Uwzględniano informacje na temat formy ochrony, jaką objęte jest badane źródło. W celu przeanalizowania sposobu postrzegania źródeł przez społeczeństwo opracowano i przeprowadzono badanie ankietowe. Jego wyniki dały podstawowe informacje do opracowania wytycznych projektowych dla przygotowania koncepcji zagospodarowania źródeł. Badanie to dotyczyło sposobu odbioru oraz interpretacji przez obserwatorów źródeł i terenów źródliskowych w krajobrazie. Ankieta została podzielona na trzy części obejmujące łącznie 11 pytań otwartych i zamkniętych. Celem pierwszej z nich było określenie sposobu i stopnia rozpoznawalności źródeł przez respondentów jako szczególnych tworów krajobrazowych. W tej części badania zawarto pytania dotyczące rozpoznania i opisania elementów widocznych na załączonych w ankiecie fotografiach. Prezentowały one kilka źródeł Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz jeden przykład niebędący źródłem, lecz podmokłym terenem powyrobiskowym. W kolejnej części ankiety starano się uzyskać obraz źródeł, jaki wizualizuje się w świadomości respondentów, ich wyobrażenia i skojarzenia, a także określenie stosunku do źródeł. Celem ostatniej części było 234

235 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu określenie, na podstawie opinii respondentów, możliwości wykorzystania terenów źródliskowych i propozycji ich zagospodarowania. Rezultatem badań architektoniczno-krajobrazowych było opracowanie koncepcji zagospodarowania terenu dla wybranych obiektów. Na podstawie zgromadzonych materiałów źródłowych sporządzonych w trakcie kartowania hydrograficznego wytypowano 18 obiektów, dla których przygotowano propozycje zagospodarowania terenu ( ryc ). Podstawą wyboru było uzyskanie możliwie dużej różnorodności Ryc Źródła objęte programem badań architektoniczno-krajobrazowych Fig Springs covered by landscape-architectural research programme 235

236 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński przypadków studialnych : od quasi-naturalnych wypływów objętych różnorodnymi formami ochrony prawnej, po obiekty odznaczające się znacznym stopniem degradacji, wręcz zdewastowane. Poprzez dewastację rozumiano w tym przypadku stan trwałej utraty naturalnego charakteru źródła na rzecz formy zagospodarowania dla różnych celów. Jednocześnie określono stan postępującego zaniedbania i obniżenia wartości przyrodniczych źródła będący wynikiem takich działań, jak zaśmiecanie, nadmierne i niewłaściwe użytkowanie definiowane tu jako degradacja. Przygotowanie koncepcji zostało poprzedzone wykonaniem szeregu studiów krajobrazowych oraz inwentaryzacji dendrologicznej najbliższego otoczenia źródła Określenie problemów z perspektywy architektury krajobrazu Zagadnienie krajobrazowej percepcji źródeł nie zostało dotychczas ujęte jako oddzielny problem badawczy. Z tego względu w toku prac określono główne zagadnienia istotne z punktu widzenia badań krajobrazowych. Zostaną one szerzej omówione w niniejszym rozdziale Brak czytelnie zdefiniowanej formy w ujęciu krajobrazowym, szczególnie w ujęciu szerokim nieczytelność źródeł Przeprowadzone studia terenowe wskazały na brak typowych elementów krajobrazowych, które jednoznacznie definiują obecność źródeł w skali makro. W przypadku obiektów zlokalizowanych w terenach rolniczych czynnikiem sygnalizującym istnienie źródła bywają grupy drzew, szczególnie charakterystycznych dla zbiorowisk związanych z wodą, jak olcha i gatunki wierzb. Takie określenie jest jednak niejednoznaczne, ponieważ nie spotyka się szczególnej konfiguracji, która odróżnia układ drzew rosnących nad niewielkimi ciekami wodnymi i źródłami ( fot ). Jeden z wypływów Źródła Strusi ( D L 06 ) w Imbramowicach otoczony jest zaroślami wierzbowymi, które dają informację o obecności wody. Jednak podobna konfiguracja roślinności widoczna jest wzdłuż przepływającej nieopodal Dłubni. W przypadku niektórych źródeł takim charakterystycznym elementem stają się wiekowe, szczególnie rozrośnięte drzewa. Ilustracją tej sytuacji jest otoczenie źródła w Iwanowicach (DL23) (fot. 10.2) oraz jednego z wypływów położonego pomiędzy Źródłem Strusi (DL06) a Źródłem Hydrografów (DL07) w Imbramowicach, gdzie wśród zwartego zadrzewienia wyróżniającą formą jest stara, pochylona 236

237 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu wierzba biała ( Salix alba ). Wyraźnym wskaźnikiem lokalizacji źródła Kamyk ( W A 31 ) jest okazały wiąz ( Ulmus sp. ) rosnący na krawędzi drogi i sygnalizujący bliskość wypływu w miejscowości Kamyk ( fot ). Z pewnością jednak w tym przypadku okazałe drzewo nie jest celowo zachowaną pozostałością istniejącego dawniej układu roślinności, a tylko przypadkowym elementem w krajobrazie. Inną sytuację krajobrazową tworzy lokalizacja wypływu wśród zwartej kępy drzew lub na obszarach leśnych. W takim przypadku w szerokim ujęciu krajobrazowym nie występują akcenty mogące świadczyć o istnieniu wartościowego elementu przyrodniczego w postaci wody. Tak zlokalizowane jest źródło Warty w Dzietrznikach ( W A 48 ), otoczone rozciągającym się na kilka kilometrów lasem ( fot ), ale także Źródło Geologów ( S Z 11 ) w Gołczy położone w wyraźnym obniżeniu terenu porośniętym gęstym drzewostanem o charakterze łęgowym. W obydwu przypadkach wprawne oko obserwatora wychwyci różnice w strukturze zbiorowisk roślinnych oraz morfologii terenu. W Dzietrznikach, wśród dominującego suchego lasu sosnowego, pojawia się zbiorowisko charakterystyczne dla terenów wilgotnych z udziałem m.in. olszy czarnej ( Alnus glutinosa ), w runie zamiast borówki i wrzosu rośnie konwalijka dwulistna ( Maianthemum bifolium ). Dla osób niedysponujących odpowiednim doświadczeniem, takie subtelne różnice Fot Zarośla wokół jednego z wypływów Źródła Strusi w Imbramowicach ( fot. P. Kowalski, lipiec 2012 ) Photo Thicket surrounding source outflows of Źródło Strusi spring in Imbramowice ( photo P. Kowalski, July 2012 ) Fot Srebrzyste liście wierzby białej ( Salix alba ) wskazują lokalizację źródła w Iwanowicach ( fot. P. Kowalski, maj 2012 ) Photo Silver leaves of Salix alba indicating position of spring in Iwanowice ( photo P. Kowalski, May 2012 ) 237

238 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński Fot Okazały wiąz rosnący w sąsiedztwie źródła w Kamyku ( fot. P. Kowalski, maj 2012 ) Photo Imposing elm growing next to spring in Kamyk ( photo P. Kowalski, May 2012 ) Fot Źródło Warty w Dzietrznikach, otoczone lasem ( fot. P. Kowalski, maj 2012 ) Photo The spring of Warta in Dzietrzniki, surrounded by wood ( photo P. Kowalski, May 2012 ) w strukturze roślinności nie staną się krajobrazowym wyznacznikiem obecności źródła. Nieczęstą formę w krajobrazie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej stanowią rozległe wypływy o dużej wydajności, które z racji swej wielkości mogą wyróżniać się w krajobrazie. Do tej grupy wypada zaliczyć Źródło Hydrografów ( D L 07 ) w Imbramowicach. Położone w krajobrazie rolniczym, w sąsiedztwie rozproszonej zabudowy, otoczone luźnym drzewostanem pochodzenia antropogenicznego jest cennym i czytelnym składnikiem krajobrazu ( fot ). Interesującym i równie wyraźnym przykładem źródła czytelnego w krajobrazie jest wypływ w Sławicach Szlacheckich (S Z 14 ), dający początek jednemu z dopływów Szreniawy. Wśród krajobrazu wykoszonych łąk widoczna jest rozległa kępa wysokich traw, ziół i trzciny sąsiadująca z młodym zagajnikiem olchowym. Ten nietypowy układ daje czytelny znak obecności wody powierzchniowej lub co najmniej terenu podmokłego. Jak jednak wynika z przeprowadzonych badań społecznych, nawet klarowna forma przestrzenna nie kojarzy się niewprawnemu odbiorcy z obecnością źródła. Najsłabiej zaznaczają się w krajobrazie źródła o małej wydajności oraz niewielkiej powierzchni wypływu. W takich przypadkach jedynie najbardziej wytrwali poszukiwacze są w stanie dotrzeć do miejsc wypływu. Niektóre spośród małych obiektów odznaczają się wysokimi wartościami 238

239 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu Fot Źródło Hydrografów w Imbramowicach ( fot. P. Kowalski, maj 2012 ) Photo Źródło Hydrografów spring in Imbramowice ( photo P. Kowalski, May 2012 ) poznawczymi i z pewnością warto udostępnić je turystom. Dobrym przykładem może być krasowe Źródło Ireny (S Z 10 ) w Wielkanocy o dużych walorach przyrodniczych, wypływające spod zbocza wapiennej skały. Narastającym problemem stają się źródła mocno przekształcone, zdewastowane. Intensywne działania doprowadziły do całkowitego zaniku ich wartości naturalnych zarówno w ujęciu krajobrazowym, jak i przyrodniczym. Przykładem jest Źródło św. Kingi ( D L 21 ) w Sułkowicach ( gmina Iwanowice ). Do niedawna wypływ był obudowany betonem, a woda wykorzystywana gospodarczo, w 2012 r. źródło zostało całkowicie zniszczone. Otaczającą roślinność usunięto, główny wypływ oraz rozległą misę przekopano z użyciem ciężkiego sprzętu, brzegi zaś zasypano odpadami budowlanymi, które przykryto cienką warstwą tłucznia wapiennego ( fot ). Przekształcenia misy źródliskowej obserwowane w trakcie prowadzenia badań terenowych, związane były z prowadzonymi w tym czasie pracami, których celem była rewitalizacja źródła i stworzenie miejsca wypoczynku dla lokalnej społeczności. Stan źródła i jego otoczenia po zakończeniu prac przedstawia fot Do zatarcia naturalnego charakteru źródła, poprzez jego pogłębienie i poszerzenie, doszło także w jednym z wypływów Źródła Strusi ( D L06 ) w Imbramowicach. Niepokojącym 239

240 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński Fot Zdewastowane źródło w Sułkowicach ( fot. P. Kowalski, maj 2012 ) Photo Desolated spring in Sułkowice ( photo P. Kowalski, May 2012 ) Fot Źródło w Sułkowicach po zakończeniu prac rewitalizacyjnych (fot. M. Baścik, październik 2013) Photo Spring in Sułkowice after completion of the revitalisation (photo M. Baścik, October 2013) 240

241 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu zjawiskiem jest także składowanie odpadów w bezpośrednim sąsiedztwie źródeł. Działanie takie widoczne jest również przy jednym ze źródeł w gminie Lelów Brak ukształtowanego w świadomości społecznej kodu wizualnego dla źródeł W badaniach krenologicznych wyróżniane są źródła skalne, skalno-zwietrzelinowe, zwietrzelinowe i rumoszowe. Nieczęstym zjawiskiem jest występowanie widocznego otworu lub szczeliny w skale, w której widoczny jest wypływ wody. Powszechnie są one osłonięte materiałem zwietrzelinowym. Charakterystyczną formę krajobrazową stanowią źródła wypływające w obrębie rozległych i głębokich mis ( Baścik 2003 ). W rzeczywistości stanowią subtelny, niedominujący komponent krajobrazu. Jak wykazały przeprowadzone badania sondażowe 1, w pojęciu społecznym źródło jest obiektem o wyjątkowym, wręcz spektakularnym charakterze. W odpowiedziach respondentów na temat wyglądu źródła jako wypływu wody i początku cieku wodnego dominują dwie wizje. Najczęściej pojawiającą się odpowiedzią jest : wąski wypływ wody ze skalnych szczelin, teren skalisty z drobnymi jaskiniami, zwykle w krajobrazie górskim ; następnie : ukształtowany w dolinę, w której płynie strumień ; oraz : wśród wysokich drzew, dzika przyroda, dzikie zwierzęta ; ewentualnie : bicie na dużą wysokość, teren nie skażony cywilizacją. Zgodnie z opinią większości ankietowanych źródło znajduje się w otoczeniu naturalnym, nieprzekształconym przez człowieka, na terenie nieskażonym cywilizacją. Przytoczone opisy zostały zaczerpnięte z odpowiedzi respondentów i są reprezentatywne dla wyników badania. Jednocześnie, jak wykazało badanie, kulturowa asocjacja słowa źródło, odnosi się nie tylko do wody, ale łączy się również z takimi stwierdzeniami, jak : początek, czystość, życie, przejrzystość, dobro i wiedza. Pytania zamknięte pozwoliły poznać podejście do źródła wody jako osobliwego zjawiska. Ciekawy jest fakt, że ponad połowa respondentów ( 64 % ) deklaruje, iż widząc ciek wodny ( strumień, potok, rzekę ), zastanawiało się, gdzie ma swoje źródło. Może to sugerować, że źródło jest elementem środowiska, które budzi zainteresowanie. Z kolei 60 % pytanych przyznaje, że widziało źródło. Zazwyczaj były to górskie źródła z wodą sączącą się spomiędzy skał lub źródła wykorzystane do celów leczniczych w uzdrowiskach takich jak Iwonicz-Zdrój czy Krynica-Zdrój. Jednocześnie 15 % pytanych deklaruje, że nie widziało źródła, a 25 % nie jest tego pewna. 1 Zagadnienie to zostało omówione szerzej w podrozdziale

242 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński Fot Źródło Spod Jabłonki w Biskupicach; w opinii respondentów jest to ujście kanalizacji ( fot. M. Zieliński, lipiec 2012 ) Photo Spod Jabłonki spring in Biskupice; in the opinion of respondents, it is the sewage outlet ( photo M. Zieliński, July 2012 ) Podczas opracowania wyników badania, w pytaniach otwartych wyszczególniono najczęściej podawane określenia dotyczące elementów kompozycji zdjęcia, eliminując mające te, które nie mają związku z tematem. W pierwszej części ankiety respondenci zostali poproszeni o rozpoznanie i nazwanie własnymi słowami elementów znajdujących się na fotografiach. Wniosek, jaki się nasuwa z tej części ankiety, to fakt, że większość źródeł Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest nierozpoznawana przez obserwatorów jako źródło. Widziany obraz jest raczej interpretowany jako element wody płynącej bądź stojącej. W ekstremalnych wypadkach obudowa źródła traktowana jest jako wypływ kanalizacji, np. źródło Spod Jabłonki ( S Z 07 ) (fot. 10.8) lub jako kałuża albo bagno źródło w Dąbrowicy ( P I 07 ). W większości przypadków źródło nazywane bywało wodą, strumieniem, a zdarzało się, iż odpowiedzi nie odnosiły się w ogóle do źródła. Wyniki drugiej części ankiety, której celem było poznanie przybliżonego obrazu źródła, jaki rysuje się w świadomości respondentów, wykazują, że źródła poza swoim materialnym, fizycznym znaczeniem mają także znaczenie kulturowe i symboliczne. Dlatego też ze słowem źródło kojarzą się pojęcia : woda, początek i czystość, ale także : wiedza, zasób z którego można coś czerpać oraz : magia w legendach i baśniach, niezwykłe zdarzenia i cuda ( legendy i podania ). W wyobrażeniach na temat wyglądu źródła jako wypływu wody i początku cieku wodnego dominują pojęcia kojarzące się z czystym i nieskażonym cywilizacją otoczeniem z efektownym zjawiskiem ( czyste, zimna woda, bicie na dużą wysokość ). Inne obrazy to m.in. : wąski wypływ wody ze skalnych szczelin, teren skalisty z drobnymi jaskiniami oczywiście utożsamiany z krajobrazem wysokich gór. Wśród innych najpopularniejszych wyobrażeń znajdują się także wizerunki źródła jako wypływu otoczonego bujną zielenią, ( wśród wysokich drzew, dzika przyroda, 242

243 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu dzikie zwierzęta ). Odpowiedzi na pytanie : Jakie Twoim zdaniem elementy krajobrazu są związane z występowaniem źródeł? usystematyzowano z podziałem na abiotyczne i biotyczne elementy środowiska oraz ukształtowanie terenu : a. jako elementy abiotyczne środowiska ankietowani wymieniali : różnego rodzaju skały i kamienie, piasek ; czasem zabudowa ludzka z uwagi na dostępność wody ; b. wśród elementów biotycznych środowiska wskazywano : roślinność w otoczeniu, drzewa, grupy drzew oraz długie ciągi drzew czy krzewów wijące się na terenach bezleśnych, lasy, roślinność charakterystyczna dla środowiska wodnego, trawy, płazy ; c. terminem elementy topograficzne określano : tereny górskie, obniżenie terenu, teren nachylony, dolinne ukształtowanie terenu, spadek terenu, krajobraz o charakterze naturalnym ; tereny podmokłe, wyżyny, niewielkie zapadliska czy obniżenia terenu. Trzecia część, która miała przybliżyć perspektywę wykorzystania terenów źródliskowych i ewentualne propozycje ich zagospodarowania, pokazała, że źródła powinny być udostępnione turystom i pełnić funkcje rekreacyjne. Respondenci zgodne przyznali ( 100 % ), że źródła mogą stanowić atrakcyjny cel wycieczek. Uzasadnienia odpowiedzi usystematyzowano zgodnie z poniższą typologią : a. cele edukacyjne i poznawcze : są czyste i odległe od cywilizacji, estetyczne przejrzyste wypływy i charakterystyczne pulsowanie, element rzadko spotykany, propagowanie zdrowego trybu życia ; b. cele rekreacyjne : kojarzą się z czystą wodą, miejscem odpoczynku, oazą na łonie natury i jakimś charakterystycznym miejscem w krajobrazie ; specyficzny klimat, roślinność i efekty dźwiękowe natury od szumu wody do śpiewu ptaków ; cisza, spokój, szum wody działa odstresowująco, wiążą się z przyjemnym szumem, tajemniczością, działają uspokajająco ; mogą być dobrym materiałem na tereny rekreacyjne, wiążą się z ciekawymi terenami ( ukształtowanie terenu i roślinność ) jako zrównoważenie rozrostowi zabudowy, wiele ludzi chętnie dowiedziałoby się, jak wygląda takie źródło, nie ma takich atrakcji na terenie kraju, a powinny się znaleźć ; c. cele turystyczne : atrakcyjne wizualnie, okoliczne tereny są przeważnie ciekawe krajobrazowo i geologicznie, spacerowe lub ścieżki zdrowia ; d. cele kulturowe : przykładowo Źródło Zygmunta ( W A 19 ) w rezerwacie Parkowe, jest celem wielu wycieczek i jest reklamowane ( np. w lokalnym radio ) jako godne odwiedzenia z powodów przyrodniczych ; każdy element środowiska przyrodniczego, również tereny źródliskowe, mogą stanowić atrakcję turystyczną. 243

244 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński Prawie dwie trzecie respondentów ( 68 % ) potrafiło podać przykłady wykorzystania źródeł. Poszeregowano je w poniższy sposób : a. wykorzystanie turystyczne : uzdrowisko np. Krynica, Piwniczna ; geotermia ; turystyka kulturowa : cudowne źródełka, zwykle obudowane, niekiedy jako kapliczki np. Wiktorówka w Tatrach ; b. wykorzystanie rekreacyjne : miejsce zabawy dzieci ; c. wykorzystanie gospodarcze : w rodzinnej miejscowości ze źródełka bierze się czystą wodę i wykorzystuje w kulinariach ; wodopój dla wypasanych zwierząt ; d. wykorzystanie przemysłowe : produkcja wód butelkowanych, woda pitna do butelkowania. Wyniki ankiety ukierunkowały dalsze działania związane z zagospodarowaniem terenów źródliskowych w krajobrazie. Jak wykazały badania terenowe wykonane dla wybranych źródeł, społeczny wzorzec percepcji ukształtowany dla obiektów tego typu nie odpowiada rzeczywistości Niejednoznaczny sposób zagospodarowania i wykorzystania źródeł ujęcie historyczne i współczesne Woda odgrywała kluczową rolę w kształtowaniu krajobrazu rolniczego na terenie Polski. W poradnikach gospodarczych już od XVI w. podawano zalecenia dotyczące sposobu wykorzystania wód powierzchniowych do celów użytkowych, wskazując jednocześnie na potrzebę ochrony zasobów wodnych. Stawy, sadzawki i źródła w obrębie majątków ziemskich stanowiły istotny element gospodarstwa. Rozdzielano pobór wody pitnej dla ludzi, zwierząt i do innych celów użytkowych. Świadome wykorzystanie wód powierzchniowych w kompozycji krajobrazowej z uwzględnieniem również zasad przekształcenia źródeł datuje się na przełom XVIII i XIX w. ( Kowalski 2012 ). Aspekt kompozycyjny źródeł odgrywał jednak drugoplanową rolę, ulegając dominującemu, gospodarczemu ich wykorzystaniu. Najważniejsze sposoby użytkowania źródeł, jakie dominowały jeszcze w połowie XX w. to : a. źródło wody pitnej ( zarówno dla ludzi, jak i zwierząt ) w formie obudowanej i quasi-naturalnej ; b. obiekty kultu religijnego ; c. źródło wody gospodarczej ( np. pobór wody dla potrzeb O S P ) ; d. nośnik energii do napędzania urządzeń ( młyn, elektrownia, gorzelnia etc. ). W świetle badań źródeł jako obiektów przyrody nieożywionej prowadzonych cyklicznie od lat 70, XX w. ( Dynowska 1979, 1983 ; Chełmicki red ; Baścik, 244

245 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu Pociask-Karteczka 2002 ; Baścik, Partyka 2011 ), obserwuje się przemiany cech fizycznych i chemicznych źródeł, przekształcenia fauny i flory oraz sposobu ich użytkowania i zagospodarowania. Ta stopniowa metamorfoza wpływa na wygląd i sposób postrzegania wypływów. Pierwotnie znaczna część badanych obiektów była w różnym stopniu wykorzystywana gospodarczo. Większość źródeł służyła jako wodopoje dla zwierząt hodowlanych, niektóre stanowiły miejsca kultu. Wiele z nich zostało znacząco przekształcone w poprzez obudowanie, niektóre całkowicie zamknięte nieodwracalnie utraciły naturalną formę krajobrazową. Przykładem skrajnie niekorzystnego przekształcenia wypływu z punktu widzenia naturalności źródeł jest główne źródło Prądnika ( P R 01 ) w Sułoszowej. Długoletni pobór wody w zbyt dużych ilościach doprowadził do zaniku wypływu ( Baścik, Partyka 2011 ). Również obudowa Źródła Miłości ( P R 23 ) czy Źródła św. Jana (P R 14 ) w Ojcowie jest niekorzystna ze względów przyrodniczych, kształtuje jednocześnie niewłaściwe wyobrażenie społeczne na temat wyglądu źródeł. Rozwój sieci wodociągowej doprowadził do spadku poziomu wykorzystania źródeł i wód powierzchniowych jako głównego miejsca poboru wody ( Baścik, Partyka 2011 ). Obiekty, które nie zostały sztucznie przekształcone, jak na przykład źródło ( S Z 14 ) w Sławicach Szlacheckich ( fot ), podlegają obecnie procesowi zamulania i zarastania roślinnością hydro- i higrofilną. Proces ten może prowadzić do przywrócenia naturalnego stanu wypływów. W niektórych przypadkach prowadzone są dorywcze prace zmierzające do odtworzenia dawnej kulturowej formy wypływu, szczególnie jego rozległości, jaka była obserwowana jeszcze w latach 70. XX w. np. w Źródle Geografów ( S Z 12 ) w Przybysławicach ( fot ). Jednocześnie obserwuje się zachowanie ciągłości użytkowego charakteru źródeł, z których woda wykorzystywana jest do pojenia zwierząt np. Jeziorki (P I 21 ), źródło ( P I 07 ) w Dąbrowicy, ( D L 06 ) w Imbramowicach, czy też jako miejsce poboru wody dla wozów strażackich : stałe w Siamoszycach ( P I 11 ) i awaryjne w Dąbrowicy ( P I 07 ). Fot Źródło w Sławicach Szlacheckich zarośnięty wypływ ( fot. P. Kowalski, lipiec 2011 ) Photo The spring in Sławice Szlacheckie overgrown outflow ( photo P. Kowalski, July 2011 ) 245

246 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński Fot Źródło Geografów w Przybysławicach ( fot. P. Kowalski, maj 2012 ) Photo Źródło Geografów spring in Przybysławice ( photo P. Kowalski, May 2012 ) W dalszym ciągu obszary źródeł mogą podlegać znaczącym przeobrażeniom. Motywem działań są w tym przypadku czynniki ekonomiczne. Przykładem niedopuszczalnych przekształceń jest Źródło Strusi ( P I 06 ) w Imbramowicach. Jeden z wypływów w linii źródeł, składający się na ten obiekt, za pomocą ciężkiego sprzętu jest systematycznie pogłębiany i poszerzany, a roślinność usuwana ( rozdz. 9, fot. 9.9 ). W jednostkowych przypadkach prowadzone są programowe działania zmierzające do przywrócenia naturalności źródeł. Prace takie podjęto w źródle Młynnik ( PR10 ) położonym na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego ( fot , ). Usunięcie betonowej obudowy pozwoliło na odtworzenie quasi- -naturalnego wyglądu oraz przebudowę składu i struktury skąposzczetów ( Baścik, Partyka 2011 ). Dążenie do przywrócenia naturalnego stanu wypływów jest działaniem właściwym, podkreślanym również w Planie ochrony Dłubniańskiego Parku Krajobrazowego ( Plan 2004 ). Przewidziano w nim zwiększenie lesistości w obszarach źródliskowych, która sprzyja poprawie retencji wody. Zakłada on jednocześnie wykluczenie zalesienia między innymi w obrębie łąk ziołoroślowych, łąk wilgotnych i świeżych oraz młak torfowiskowych. Istotnym zapisem Planu jest także wskazanie wytycznych do sporządzania M P Z P w zakresie poprawy bilansu wodnego Parku. 246

247 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu Zaleca się dążenie do uzyskania przewagi lasów nad terenami rolnymi oraz wprowadzenie zakazu inwestycji zakłócających stosunki wodne na obszarach źródliskowych i torfowiskowych. Analiza ustaleń zawartych w M P Z P dla terenów, na których zlokalizowane są źródła, wykazała brak szczegółowych zapisów odnoszących się do sposobów ochrony źródeł. W korzystnym położeniu znajdują się te obiekty, które zostały uznane za pomniki przyrody nieożywionej. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody ( Dz.U z późn. zm. ) jest to forma ochrony bezwarunkowej. Z tego względu w większości planów miejscowych są one wymienione w oddzielnych zestawieniach, w niektórych ( na przykład w M P Z P gminy Skała z 2005 r. obejmującym sołectwa : Barbarka, Gołyszyn, Minoga, Nowa Wieś, Poręba Laskowska, Przybysławice, Rzeplin, Sobiesęki, Stoki, Szczodrkowice oraz Zamłynie ) zawarto szczegółowe ustalenia dotyczące sposobów postępowania w otoczeniu pomników przyrody, w tym źródeł. W innych M P Z P brak w ogóle szczegółowych ustaleń w zakresie podobnych obiektów ( np. M P Z P gminy Trzyciąż ). Źródła objęte programem analiz krajobrazowych położone są w obszarach oznaczanych w planie jako R ( tereny rolne ), także L Z, Z L ( różnego rodzaju obszary leśne ) oraz WS ( tereny Fot Obudowany wypływ źródła Młynnik w Dolinie Prądnika ( fot. S. Zbadyński, maj 1974 ) Photo Enclosed outflow of Młynnik spring in Prądnik Valley ( photo S. Zbadyński, May 1974 ) Fot Renaturalizacja źródła Młynnik w Dolinie Prądnika po usunięciu obudowy ( fot. M. Baścik, październik 2012 ) Photo Renaturisation of Młynnik spring in Prądnik Valley after enclosure removal ( photo M. Baścik, October 2012 ) 247

248 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński wód powierzchniowych śródlądowych ). Niekiedy ich lokalizacja graniczy z terenami mieszkaniowymi ( M ) lub usługowymi ( U ). Ze względu na brak wyróżnienia źródeł w wielu planach miejscowych jako obiektów wymagających wyjątkowej ochrony, dla obszarów ich występowania nie wprowadzono szczegółowych zapisów ochronnych. Źródła traktowane są tak, jak pozostałe składniki wód powierzchniowych, z ustalanym zwyczajowo zakazem przekształcania poziomu, zakłócania przebiegu naturalnych procesów hydrologicznych oraz wprowadzania zabudowy i budowy ogrodzeń. Niewystarczająca restrykcyjność planowania w tym zakresie, powoduje wzrost zagrożeń antropogenicznych dla samych źródeł traktowanych jako punkt, a także dla obszarów ich zasilania. Przejawiają się one zarówno w zanieczyszczeniu, w tym substancjami biogennymi pochodzącymi z terenów upraw, jak i znaczącej presji inwestycyjnej. Poważnym problemem wymagającym pilnego rozwiązania jest niezatwierdzenie przez poszczególne gminy planów ochrony dla parków krajobrazowych. Jest to związane z obawą wielu samorządów przed ograniczeniami inwestycyjnymi, które są w nich zawarte Możliwości wykorzystania źródeł jako produktu turystycznego Fot Źródło Jordan w Ściborzycach. Koncepcja zakłada minimalną ingerencję odnowę istniejącej infrastruktury ( fot. M. Zieliński, maj 2012 ) Photo Jordan spring in Ściborzyce. Concept involves minor intervention, just renovation of existing infrastructure ( photo M. Zieliński, May 2012) Nieliczne źródła są częścią oferty turystycznej Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej. Do wyjątków zaliczyć należy źródło Jordan w Ściborzycach odznaczające się unikalnymi wartościami krajobrazowymi i poznawczymi ( fot ). Dużym zainteresowaniem cieszą się także źródła zlokalizowane na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego. Najczęściej odwiedzane są jednak wypływy, które wprawdzie utraciły swój naturalny charakter, jak Źródło Miłości ( P R 23 ) czy Źródło św. Jana ( P R 14 ), ale cieszą się popularnością wśród turystów z uwagi na magiczną nazwę i wyjątkowo piękne położenie ( Baścik, Partyka 2011 ). Istniejący system szlaków turystycznych pieszych i rowerowych umożliwia kontakt ze źródłami, jednak 248

249 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu brak dostępu do informacji oraz szczegółowego oznaczenia, zwłaszcza rozważanego w kontekście opisanego wyżej społecznego sposobu postrzegania tych obiektów, skutkuje tym, że są one rzadko odwiedzane, a wiedza o nich wśród turystów jest niewielka Przykładowe kierunki działań projektowych Utylitarny charakter badań poszerzają projekty koncepcyjne zagospodarowania opracowane dla wybranych źródeł Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. Spośród wszystkich źródeł objętych badaniami, w tej części pracy, będącej niejako zwieńczeniem projektu, wytypowano źródła reprezentujące największą różnorodność charakteru i wykonano dla nich koncepcje projektowe ( tab ). Wśród wybranych obiektów znalazły się źródła terasowe np. : źródło Jordan ( D L 08 ) w Ściborzycach czy źródło ( S Z 14 ) w Sławicach Szlacheckich, podzboczowe np. : Źródło Ordonówki ( W A 11 ) w Zaborzu, źródło Zimnąca ( P I 27 ) w Lelowie oraz przykorytowe źródło ( W A32 ) w Rybnej w Dolinie Sękowicy. Odznaczają się one zróżnicowanym charakterem wypływu : szczelinowym, krasowym, podpływowym ( ascensyjne ) oraz dolinnym. Zlokalizowane są w mezoregionie Wyżyn : Miechowskiej, Częstochowskiej, Olkuskiej i Wieluńskiej oraz w obrębie Niecki Włoszczowskiej i Progu Lelowskiego. Odmienny jest także ich status ochronny. Badaniami objęto grupę źródeł objętych ochroną w formie pomnika przyrody, wiele obiektów położonych jest w obrębie parków krajobrazowych : Dolinki Krakowskie, Dłubniańskiego, Rudniańskiego i Orlich Gniazd oraz w ich otulinach. Cztery wypływy położone są w obrębie Miechowskiego Obszaru Krajobrazu Chronionego. Część źródeł objęta jest podwójną ochroną : jako pomnik przyrody i ze względu na położenie w obrębie parków krajobrazowych. Wśród wybranych obiektów znalazły się też takie, dla których nie zdefiniowano żadnej formy ochrony. Źródła objęte badaniami krajobrazowymi różnią się także stopniem zagospodarowania i sposobem użytkowania : od quasi-naturalnych do przeobrażonych oraz lokalizacją : od położonych z dala od zabudowy i szlaków do otoczonych zabudową gospodarczą. Ze względu na koncepcyjną istotę projektu badawczego, formę przygotowanych opracowań należy traktować raczej jako wytyczne i rodzaj zamiaru postępowania niż jako konkretną odpowiedź projektową, możliwą do przełożenia wprost na realizację w terenie. Koncepcje zostały wykonane przez studentów ( ryc ) w okresie od lipca do października 2012 r. w Instytucie Architektury Krajobrazu Politechniki 249

250 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński A. 250

251 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu B. Ryc Przykładowy projekt koncepcyjny zagospodarowania terenu źródła w Zaborzu : A część studialna, B część projektowa ( Zborowska 2012 ) Fig Sample conceptual land use project of spring in Zaborze : A study, B project ( Zborowska 2012 ) 251

252 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński Tab Źródła, dla których opracowano projekty zagospodarowania Table Springs, for which development plans have been prepared Zlewnia Drainage basin ID Nazwa Name Miejscowość Loaclity Gmina Community Mezoregion Mezoregion Obudowa Casing of spring Stopień antropopresji Anthropogenic impact Wydajność Discharge [l/s] Morfologiczny typ Morphological type DL05 Aleksandry Imbramowice Trzyciąż Wyż. Olkulska brak naturalne 4,5 podzboczowe DL06 Strusi Imbramowice Trzyciąż Wyż. Olkulska brak przeobrażone 36,3 podzboczowe Dłubnia DL08 Jordan Ściborzyce Trzyciąż Wyż. Miechowska pozostałości pali drewnianych przeobrażone 58,7 terasowe DL19 Geografów Przybysławice Skała Wyż. Olkulska brak przeobrażone 10,2 podzboczowe DL21 Sułkowice Iwanowice Wyż. Olkulska betonowa, zniszczona zdewastowane 3,4 podzboczowe DL23 Iwanowice Iwanowice Wyż. Miechowska brak naturalne 70,6 podzboczowe PI21 Jeziorki Jeziorki Kroczyce Wyż. Częstochowska brak naturalne 33,9 terasowe Pilica PI26 Zbyczyce Lelów Próg Lelowski 1 wypływ w betonowym kręgu, inne naturalne zdegradowane 7,0 8,0 podzboczowe PI27 Zimnąca Lelów Lelów Próg Lelowski brak naturalne 39,8 podzboczowe PI29 Rozlewisko Biała Wielka Lelów Niecka Włoszczowska brak naturalne 275,6 podzboczowe Pomost Krakowski PK05 Rusocice-Bór Czernichów Brama Krakowska betonowa kręgi przeobrażone 6,51 podzboczowe Rudawa RU10 Czubrówki Czubrowice Jerzmanowice-Przeginia Wyż. Olkulska brak przeobrażone 0,1 0,5 podzboczowe RU17 Pióro Jerzmanowice Jerzmanowice-Przeginia Wyż. Olkulska betonowo-kamienna przeobrażone 37,2 podzboczowe SZ04 Zza Stodoły Biskupice Miechów Wyż. Miechowska brak przeobrażone 147,8 podzboczowe Szreniawa SZ07 Spod Jabłonki Biskupice Miechów Wyż. Miechowska betonowe kręgi przeobrażone 123,5 podzboczowe SZ14 Sławice Szl. Miechów Wyż. Miechowska brak naturalne, zarastające 12,8 terasowe Warta WA11 Ordonówki Zaborze Olsztyn Wyż. Częstochowska brak naturalne 22,4 podzboczowe WA31 Kamyk Kamyk Kłobuck Wyż. Wieluńska betonowa - kręgi przeobrażone 14,8 podzboczowe 252

253 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu Krakowskiej w ramach obowiązkowego programu praktyk zawodowych oraz przygotowania prac dyplomowych. W listopadzie br. została obroniona praca magisterska, której podmiotem były źródła w Lelowie (Gołębiowska 2013). Wszystkie projekty zostały wykonane według jednego schematu postępowania i składały się z dwóch części studialnej i projektowej. Część studialna : Wizja lokalna w terenie, prace analityczne, szkice stanu istniejącego, fotografie, inwentaryzacja. Plansza z zapisem stanu istniejącego, inwentaryzacją przyrodniczą, określeniem rodzaju wnętrza architektoniczno-krajobrazowego i waloryzacją komponentów wnętrza, a także dwoma przekrojami w charakterystycznych miejscach i dwoma ujęciami panoramicznymi. Część projektowa : Prace na podkładach sytuacyjno-wysokościowych i innych mapach ( w tym ortofotomapach ) 2, konsultacje i korekty. Plan całości założenia z zaznaczeniem głównych osi, powiązań i punktów widokowych, lokalizacja małej architektury, krótki opis założenia. Dwa przekroje w charakterystycznych miejscach tożsamych z przekrojami analitycznymi, zagospodarowanie terenu wrysowane w panoramy tożsame z panoramami w części analitycznej. Wizualizacje z poziomu człowieka. Wizualizacje są elementem plansz projektowych. Poniżej zaprezentowano kilka fragmentów koncepcji, które z różną intensywnością traktują sposób zagospodarowania źródeł. Dla źródeł, które zachowały swój quasi-naturalny charakter, interwencja projektowa ograniczała się do uporządkowania otoczenia, objęcia ochroną terenu bez zbędnych inwestycji. Projektowane udostępnienie miejsca obserwacji może stanowić czynnik ochrony źródła, tak aby mogło być ono odwiedzane i oglądane przez ludzi, przy jednoczesnym ograniczeniu niszczenia jego misy i brzegów wypływu. W innych wypadkach, szczególnie dla źródeł już przekształconych i / lub zagospodarowanych, projekty prezentowały bardziej śmiałe wizje. W przypadku najbardziej wartościowych źródeł, zwłaszcza tych uznanych za pomniki przyrody lub postulowanych do objęcia tą formą ochrony, ingerencja 2 Pewną trudność stanowił brak, w niektórych lokalizacjach, map geodezyjnych w skalach dokładniejszych niż 1 : 2000 lub 1 : W takiej sytuacji polegano na materiałach zastępczych, obserwacjach i szkicach własnych w terenie. 253

254 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński ograniczyła się do uzupełnienia lub odnowy istniejącej infrastruktury. Takie rozwiązanie przyjęto m.in. w koncepcji zagospodarowania otoczenia źródła Jordan ( D L08 ) w Ściborzycach, gdzie aktualnie istnieje bardzo ascetyczna, rustykalna w formie obudowa w postaci drewnianych podestów i barierki zabezpieczającej brzeg misy przed niszczeniem, jak również użytkowników przed wpadnięciem do wody. Podobnie przy cennym źródle Zimnąca ( P I 27 ) w Lelowie zrezygnowano z ingerencji w najbliższe otoczenie wypływu, które znajduje się w bardzo wartościowym wnętrzu krajobrazowym kojarzącym się z katedrą lub sanktuarium. W tym przypadku skupiono się na kontemplacji wnętrza i udostępnieniu kilku otwarć widokowych na okolicę ( ryc ). W większości projektów, a zwłaszcza tych, które dotyczyły źródeł zachowanych w najbardziej naturalnej formie, należało jedynie skupić się na odpowiednim zorganizowaniu dojścia do samego wypływu i informacji o miejscu. Prezentowany poniżej projekt mieści się w granicach zagospodarowania ekstensywnego. Ze względu na naturalny charakter źródła, zrezygnowano z większej ingerencji, na rzecz wizualnego kreowania lepszej ekspozycji widokowej Ryc Wizualizacja minimalnego w zakresie i sposobie zagospodarowania źródła Zimnąca w Lelowie ( Jarosz 2012 ) Fig Visualization of Zimnąca spring in Lelów : minimalistic land-use ( Jarosz 2012 ) 254

255 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu miejsca, uporządkowania i informacji o źródle. Takie działanie wydaje się uzasadnione w sytuacji, kiedy źródło jest mało przekształcone, ale znajduje się w okolicy zamieszkałej lub blisko drogi, istnieją więc ułatwienia w dostępie dla potencjalnych turystów i użytkowników ( ryc ). Ciekawy kierunek prezentują przedstawione niżej fragmenty pracy dotyczącej Źródła Ordonówki ( W A 11 ) w Zaborzu ( ryc ). Źródło stało się tu pretekstem do subtelnej pod względem materiałowym i wysublimowanej w warstwie znaczeniowej interwencji. Obiekt znajduje się w atrakcyjnej leśnej okolicy, o piaszczystym podłożu i urozmaiconej rzeźbie terenu, co stało się dla niego zagrożeniem ze strony entuzjastów motocrossu i quadów. Charakter wnętrza umożliwił autorce koncepcji wykorzystanie walorów miejsca poprzez połączenie funkcji turystyczno-rekreacyjnej z artystycznym wyrazem koncepcji. Bór sosnowy został zaadaptowany jako miejsce uprawiania terenowej jazdy na rowerze. Umocnienie tras zostało zaplanowane w sposób nieinwazyjny, przy zastosowaniu wyłącznie naturalnych materiałów. Otoczenie źródła stanowi instalacja rzeźbiarsko-krajobrazowa, wykonana z jutowych lin, barwionych na kolory występujące w otoczeniu. Działanie to bliskie jest znanej od lat 60. XX w. idei sztuki ziemi ( land art ), czyli artystycznej działalności korzystającej z kontekstów lub literalnie z elementów środowiska naturalnego. Odmienny sposób podejścia twórczego do tematu źródeł prezentuje koncepcja zagospodarowania przekształconego źródła ( D L 21 ) w Sułkowicach. Z uwagi na daleko posuniętą dewastację otoczenia źródła ( misa źródła została pogłębiona, brzeg wyłożony odpadami w postaci połamanych fragmentów żelbetu i gruzu porozbiórkowego ), jaka miała miejsce w miesiącach połowie 2012 r., autor projektu zdecydował się na bardziej śmiałe rozwiązania. Zniszczony brzeg misy wyłożony kruszywem i odpadami porozbiórkowymi został uporządkowany poprzez instalację lapidarnego w formie nabrzeża drewnianego z miejscami do siedzenia i oświetleniem. Ingerencja, mimo że jest intensywna i w sztywny sposób obudowuje misę źródła, dzięki zastosowaniu naturalnych materiałów i zasady minimalizmu w kształtowaniu form, nie jest drastyczna i subtelnie wpisuje się w otoczenie. Jest to niewątpliwie zaletą tego rozwiązania, które swoją elegancją i bezpretensjonalną formą nadaje źródłu zupełnie nowy wyraz i nowe wartości. Ponieważ teren ten znajduje się w miejscu atrakcyjnym z punktu widzenia turystyki rowerowej, autor zastosował rozwiązania dedykowane głównie rowerzystom, którzy mogą odpocząć tu podczas wycieczki. Za wartości materialne projektu należy uznać więc stworzenie ciekawego i atrakcyjnego turystycznie miejsca. Do wartości niematerialnych należy w tym przypadku zaliczyć poprawę jakości przestrzeni z pozycji zdewastowanego 255

256 Viewing point opening view to outflow and basin, info board, 2. visualization of view form viewing point, 3. Plan of the site, 4. Existing state of site, landscape enclosure analyze, 5. Visualization of project. Fig Parts of conceptual land-use project of Szreniawa spring in Biskupice ( Turaj 2012 ) 1. Punkt widokowy udostępniający wgląd na wypływ i misę rozlewiska, tablica informacyjna, 2. Wizualizacja z projektowanego punktu widokowego, 3. Plan sytuacyjny założenia, 4. Stan istniejący, analiza wnętrza architektoniczno-krajobrazowego, 5. Wizualizacja stanu po zakończeniu inwestycji. Ryc Fragmenty koncepcji zagospodarowania źródła Szreniawy w Biskupicach ( Turaj 2012 ) Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński

257 10. Źródła jako element krajobrazu perspektywa architektury krajobrazu Ryc Fragment koncepcji zagospodarowania źródła Warty w Zaborzu ( Zborowska 2012 ) 1. Plan sytuacyjny całości, 2. Rzut źródła z barwną instalacją, 3, 4. Szkice źródła wydobytego przez instalację artystyczną, 5. Widok polany w sąsiedztwie źródła, 6. Przekrój przez teren z wizualizacją instalacji krajobrazowej. Fig Parts of conceptual land-use project of Warta spring in Zaborze ( Zborowska 2012 ) 1. Plan of the site, 2. Projection of source area with colourful installation, 3, 4. Sketches of source with installation, 5. View of the glade neighbouring the source, 6. Section of the terrain with visualization of landscape installation. 257

258 Wojciech Kosiński, Przemysław Kowalski, Miłosz Zieliński Ryc Fragment koncepcji zagospodarowania źródła Dłubni w Sułkowicach ( Brzykcy 2012 ) 1. Plan sytuacyjny całości, 2. Wizualizacja od strony skarpy, 3. Wizualizacja od strony drogi. Fig Parts of conceptual land-use project of Dłubnia spring in Sułkowice ( Brzykcy 2012 ) 1. Plan of the site, 2. Visualization from the slope, 3. Visualization from the road. 258