Analiza stanu wyjściowego rozwoju turystyki w powiecie tomaszowskim

Transkrypt

1 Analiza stanu wyjściowego rozwoju turystyki w powiecie tomaszowskim opracowana w ramach Projektu PARTNERSKIE WSPÓŁDZIAŁANIE NA RZECZ PROMOCJI ROZTOCZA TOMASZOWSKIEGO JAKO ATRAKCJI TURYSTYCZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ Tomaszów Lubelski,

2 Projekt Partnerskie współdziałanie na rzecz promocji Roztocza Tomaszowskiego jako atrakcji turystycznej Unii Europejskiej realizowany jest w ramach: Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata Priorytet VII: Kultura, turystyka i współpraca regionalna Działanie 7.3: Współpraca międzyregionalna Okres wdrażania Projektu: Lider Projektu: Starostwo Powiatowe w Tomaszowie Lubelskim, ul. Lwowska Tomaszów Lubelski Partnerzy Projektu ze strony polskiej: Gmina Tomaszów Lubelski, Gmina Bełżec, Gmina Lubycza Królewska, Gmina Susiec, Gmina Tyszowce oraz Lokalna Organizacja Turystyczna Roztocze Partner Projektu ze strony niemieckiej: Powiat Freudenstadt strona internetowa Projektu: Opracowanie: Elżbieta Harańczuk FUNDACJA CENTRUM ROZWOJU LOKALNEGO ul. Unicka 4, lok. 206; Lublin tel tel./fax: fundacja@rozwolokalny.pl 2

3 SPIS TREŚCI: I. WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI ROZWOJU TURYSTYCZNEGO, WYBRANE DEFINICJE I METODOLOGIA strona 4 II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU TOMASZOWSKIEGO strona 9 III. ZASOBY I WEWNĘTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI W POWIECIE TOMASZOWSKIM strona Walory naturalne strona Walory antropogeniczne i kulturowe strona Infrastruktura turystyczna i paraturystyczna strona Usługi turystyczne strona 107 IV. ANALIZA SWOT strona 109 V. WNIOSKI I REKOMENDACJE strona 114 VI. SPIS MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH, WYKRESÓW, TABEL I MAP strona 117 3

4 I. WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI ROZWOJU TURYSTYCZNEGO, WYBRANE DEFINICJE I METODOLOGIA Niniejszy dokument powstał w ramach Projektu Partnerskie współdziałanie na rzecz promocji Roztocza Tomaszowskiego jako atrakcji turystycznej Unii Europejskiej współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata działanie 7.3. Przedmiotem opracowania jest szczegółowa diagnoza zasobów powiatu tomaszowskiego w kontekście rozwoju turystyki. Dokument pełni dwie funkcje: stanowi cenne źródło wiedzy na temat potencjału turystycznego powiatu tomaszowskiego jest punktem wyjścia do opracowania Planu Rozwoju Turystyki dla Roztocza Tomaszowskiego w ramach w/w Projektu. Dokument prezentuje obszar Powiatu Tomaszowskiego, zarówno pod kątem atrakcyjności turystycznej jak i zagospodarowania w infrastrukturę turystyczną, paraturystyczną i społeczną. Przeprowadzenie tego typu analizy pozwala na dokładne poznanie potencjału, możliwości rozwoju turystyki, jak również barier i problemów, które ten rozwój mogą hamować. Stanowi podstawę opracowania, planowanego w ramach realizacji projektu Partnerskie współdziałanie na rzecz promocji Roztocza Tomaszowskiego jako atrakcji turystycznej Unii Europejskiej, Planu Rozwoju Turystyki dla Roztocza Tomaszowskiego. Diagnoza jest też próbą wskazania tych zasobów i walorów powiatu, które wyróżniają Powiat spośród innych i mogą przyciągnąć turystów. Ocena infrastruktury i oferty turystycznej Powiatu, jego mocnych i słabych stron pozwoli ocenić, w jakim stopniu Powiat jest przygotowany do przyjęcia potencjalnych turystów. Turystyka jest jedną z najbardziej wyjątkowych dziedzin gospodarki. Jej powiązania z innymi sektorami gospodarki oraz interdyscyplinarny charakter sprawiają, że jest kluczowym czynnikiem rozwoju lokalnego i regionalnego. Turystyka jest jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki na świecie, a wszelkie dane i prognozy wskazują na jej niezmienną wysoką pozycję rozwojową w skali makroregionalnej. Słowo turystyka pochodzi od francuskiego pojęcia tour, które oznacza wycieczkę, podróż kończącą się powrotem do miejsca skąd nastąpił wyjazd. Przez turystykę można rozumieć formę czynnego wypoczynku połączonego z poznawaniem 4

5 różnych miejsc oraz elementami sportu. Turystykę traktuje się również jako zjawisko społeczne, polegające na odbywaniu podróży w celach poznawczych, rozrywkowych, wypoczynkowych leczniczych lub związanych z kultem religijnym, bez podjęcia pracy zarobkowej i osiedlania się. W takim rozumieniu podkreśla się, iż istotnym motywem turystyki jest rozwój osobowości człowieka. Aby taki cel mógł zostać zrealizowany, pobyt turystyczny musi stwarzać turystom okazję do bezpośrednich kontaktów z naturalnymi, kulturowymi i społecznymi walorami odwiedzanego miejsca. Światowa Organizacja Turystyki (United Nation World Tourism Organization, UNWTO) definiuje ją jako: ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, zawodowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest aktywność zarobkowa, forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania, dziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest aktywność zarobkowa, forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania. Przedstawiona definicja turystyki ogranicza jej zakres przede wszystkim do podróżowania w celach poznawczych, zdrowotnych, rekreacyjnych, sportowych. Podkreśla te rodzaje aktywności, w których może realizować się zasada dobrowolności i rozwój osobowości człowieka. Zwracają uwagę na znaczenie w turystyce poznania, przeżycia, rozrywki i wypoczynku. Turystyka w szerokim znaczeniu jest to całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej związanych z dobrowolną czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia oraz z wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym(przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym) (K. Przecławski). Wg Światowej Organizacji Turystyki turystyka dzieli się na: turystykę biznesową, turystykę rekreacyjną, aktywną i specjalną, turystykę przygraniczną, tranzytową (transgraniczną), turystykę w miastach, turystykę na terenach wiejskich agroturystyka, turystykę twardą (ukierunkowana na zapewnienie turystom luksusu, wygody, szybkiego tempa zwiedzania, "zaliczania" zabytków) oraz miękką (nastawiona na nowe doznania, zdobywanie nowych umiejętności oraz wysiłek fizyczny). Według standardów międzynarodowych do ruchu turystycznego zalicza się nie tylko osoby zwiedzające region ale także biznesmenów podróżujących w interesach, uczestników konferencji ogólnopolskich i międzynarodowych, pielgrzymów 5

6 i osoby przybywające do danego miejsca z przyczyn zdrowotnych lub rekreacyjnych. Turystyka jest działalnością, która ma istotnie znaczący wpływ na zrównoważony rozwój. Po części wiąże się to z rozmiarem sektora turystycznego, ale przede wszystkim wynika ze szczególnego związku turystyki ze środowiskiem naturalnym i społeczeństwem. Z jednej strony turystyka może być siłą napędową dla ochrony i promocji dobrej jakości środowiska naturalnego, różnorodności kulturowej oraz poczucia bezpieczeństwa i dobrobytu społecznego poprzez podnoszenie świadomości oraz gromadzenie funduszy na ich wsparcie. Turystyka może być także narzędziem wspomagającym lub sprzyjającym rozwojowi gospodarczemu i podnosić jakość życia mieszkańców i turystów. Z drugiej strony, źle planowana lub nadmiernie rozwijana turystyka może przyczynić się do niszczenia tych szczególnych czynników, mających kluczowe znaczenie dla zrównoważonego rozwoju. Dla rozwoju gospodarki turystycznej niezbędna jest współpraca organów i instytucji samorządu terytorialnego różnego szczebla, organów administracji rządowej centralnej i terenowej, podmiotów gospodarki turystycznej regionu, stowarzyszeń turystycznych i innych organizacji pozarządowych, których działalność związana jest z rozwojem lokalnym lub regionalnym. Celem strategicznym projektu Partnerskie współdziałanie na rzecz promocji Roztocza Tomaszowskiego jako atrakcji turystycznej Unii Europejskiej jest zrównoważony rozwój powiatu tomaszowskiego poprzez poprawę warunków do prowadzenia działalności gospodarczej oraz polepszenie warunków życia i pracy jego mieszkańców. Za cele pośrednie projektu uznano: zwiększenie atrakcyjności turystycznej powiatu tomaszowskiego poprawa warunków do rozwoju przedsiębiorczości na terenie powiatu (szczególnie w branżach związanych z turystyką) poprawy lokalnego rynku pracy poprzez wzrost miejsc pracy w sektorach związanych z branżą turystyczną rozwój zasobów ludzkich i kapitału społecznego poprzez rozwój kontaktów międzynarodowych powiatu. Realizacja projektu w dłuższej perspektywie czasu (3-5 lat) powinna przyczynić się do wywołania szeregu pozytywnych oddziaływań społeczno-gospodarczych prowadzących m.in. do: poprawy atrakcyjności turystycznej powiatu i wzrostu liczby turystów odwiedzających powiat (w tym zagranicznych) 6

7 rozwoju lokalnego rynku pracy (przez wzrost liczby miejsc pracy w branżach powiązanych z turystyką aktywizacji społecznej mieszkańców i większego zaangażowania się w proces kształcenia i odnawiania swoich kwalifikacji zawodowych. O rozwoju turystycznym regionu decyduje m.in. jego atrakcyjność turystyczna. W celu jednoznacznego rozumienia pojęć, które są użyte w niniejszym opracowaniu poniżej przedstawiono ich definicje 1. Atrakcyjność turystyczna właściwość obszaru lub miejscowości wynikająca z zespołu cech przyrodniczych lub pozaprzyrodniczych, która stanowi o zainteresowaniu ze strony turystów. O stopniu atrakcyjności turystycznej danego obszaru lub miejscowości decydują: walory turystyczne zagospodarowanie turystyczne dostępność komunikacyjna Atrakcja turystyczna oznacza obiekt lub wydarzenie będące przedmiotem zainteresowania ze strony turystów oraz przyciągające ruch turystyczny. Każdy obiekt lub wydarzenie będące atrakcją turystyczną wyróżnia się następującymi cechami: przyciąga turystów, posiada rdzeń (nucleus), czyli cechę wyróżniającą spośród innych obiektów lub wydarzeń, posiada oznacznik (marker), czyli odpowiednie informacje o rdzeniu, dzięki którym turysta wie o istnieniu atrakcji (np. tablice informacyjne, opis w przewodniku lub innej publikacji). Walory turystyczne - zespół elementów środowiska naturalnego oraz elementów pozaprzyrodniczych, które wspólnie lub każde z osobna są przedmiotem zainteresowania turysty. Pod pojęciem walory turystyczne rozumieć można także wszystkie osobliwości oraz dobra kultury i wartości istniejące na obszarze turystycznym, które stworzyła natura, ukształtowała historia i tworzy współczesność. Z punktu widzenia podaży turystycznej istnieje podział walorów turystycznych na dwie główne grupy: turystyczne walory przyrodnicze 1 Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 2002, Geografia turystyki Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, Kurek W. (red.), 2007, Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 7

8 turystyczne walory antropogeniczne Zagospodarowanie turystyczne wynik działalności mającej na celu przystosowanie przestrzeni na potrzeby ruchu turystycznego. Zagospodarowanie turystyczne można rozumieć dwojako: w ujęciu statycznym jako stan wyposażenia regionu, obszaru czy miejscowości w elementy infrastruktury turystycznej i paraturystycznej, w ujęciu dynamicznym jako proces wyposażenia regionu, obszaru lub miejscowości w elementy infrastruktury turystycznej oraz dostosowywania istniejących elementów infrastruktury ogólnej do potrzeb przebywających tam turystów. W.W. Gaworecki analizuje zagospodarowanie turystyczne (techniczna i społeczna infrastruktura turystyczna) w kontekście dóbr turystycznych, komplementarnych w stosunku do walorów turystycznych. Można zatem przyjąć, że jest to działalność mająca na celu przystosowanie środowiska geograficznego do potrzeb turystyki. Dostępność turystyczna możliwość dojazdu środkami komunikacji do celu podjętej podroży, a także system połączeń komunikacyjnych, szlaków i wyciągów turystycznych umożliwiających turyście odbywanie wycieczek w obrębie wybranego regionu turystycznego do określonych miejsc. Autorka opracowania ma świadomość, że przedstawiona w nim specyfikacja walorów, atrakcji turystycznych, infrastruktury turystycznej i para turystycznej i usług turystycznych a także ich ocena może być w pewnym stopniu subiektywna lub niepełna, jednak jest przekonana, że nie zabrakło w nim elementów, które w sposób znaczący oddziaływałyby na rozwój turystyczny regionu. 8

9 II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU TOMASZOWSKIEGO Powiat Tomaszowski położony jest w południowo-wschodniej części województwa lubelskiego. Od zachodu z powiatem tomaszowskim graniczy powiat biłgorajski, od północnego zachodu - powiat zamojski a od północnego wschodu powiat hrubieszowski. Południowo-wschodnia granica powiatu jest zarazem granicą państwa i Unii Europejskiej (z Ukrainą.) Od południowego-zachodu powiat graniczy powiatem lubaczowskim w województwie podkarpackim. Poniższa mapa przedstawia położenie powiatu tomaszowskiego na mapie Lubelszczyzny. Mapa nr 1 Powiat tomaszowski leży na styku dwóch wielkich jednostek fizyczno geograficznych Europy Zachodniej i Wschodniej, co ma swoje odbicie w bogactwie form terenu, klimacie, urozmaiconym składzie florystycznym i faunistycznym a także historyczno-etnicznym. 9

10 Powiat tomaszowski zajmuje powierzchnię km 2 i tym samym jest 6-tym pod względem wielkości powiatem w województwie (5,92% całkowitej powierzchni województwa lubelskiego). Zajmuje on obszar stanowiący 0,46% powierzchni kraju. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 13 gmin samorządowych, w tym: gminę miejską w Tomaszowie Lubelskim, gminę miejsko-wiejską w Tyszowcach, gminy wiejskie: - Bełżec, - Jarczów, - Krynice, - Lubycza Królewska, - Łaszczów, - Rachanie, - Susiec, - Tarnawatka, - Telatyn, - Tomaszów Lubelski, - Ulhówek. Gminy podzielone są na 221 sołectw obejmujących swoim zasięgiem 260 miejscowości. Stolicą powiatu jest Tomaszów Lubelski. Na terenie powiatu zlokalizowane są dwa przejścia graniczne: drogowe, międzynarodowe Hrebenne - Rawa Ruska i kolejowe w Hrebennem. W powiecie tomaszowskim wg stanu na roku zamieszkuje 86,7 tys. osób, z tego 25,4 tys. w miastach. Liczba pracujących wynosi 22,3 tys. osób, zaś bezrobotnych jest 4,3 tys. osób. Stopa bezrobocia kształtuje się na poziomie 13,8% i jest wyższa niż średnia dla województwa lubelskiego (12,9%) i na tym samym poziomie co stopa bezrobocia dla podregionu chełmsko-zamojskiego. Powierzchnia powiatu wynosi 148,9 tys. ha wg stanu na roku, z tego użytki rolne 85,8 tys. ha, a lasy 33,2 tys. ha. Powiat jest członkiem Związku Transgranicznego Euroregion Bug, w którego skład wchodzą, położone po obu stronach tej rzeki, obszary przygraniczne 3 państw: Białorusi, Polski i Ukrainy. Związek powołany został do życia w wyniku porozumienia podpisanego w Łucku we wrześniu 1995 roku przez wojewodów: chełmskiego, lubelskiego, tarnobrzeskiego i zamojskiego oraz przewodniczącego Wołyńskiej Rady Obwodowej. Po dwu latach w jego granicach znalazły się nadbużańskie pograniczne tereny Polski i Białorusi (województwo bialskopodlaskie i obwód brzeski), a w 2000 r. dwa powiaty z obwodu lwowskiego. Z administracyjnego punktu 10

11 widzenia obszar Euroregionu Bug obejmuje trzy jednostki o charakterze regionalnym: obwód brzeski z siedzibą w Brześciu, województwo lubelskie z siedzibą w Lublinie, obwód wołyński z siedzibą w Łucku oraz dwa powiaty z obwodu lwowskiego - łącznie 52 rejony/powiaty i 12 miast na prawach rejonów/powiatów. W wyniku reformy administracji publicznej w Polsce w 1999 r. i powołania nowych jednostek samorządowych na szczeblu powiatowym oraz wojewódzkim stronę polską w Związku Transgranicznym Euroregion Bug reprezentują: Marszałek Województwa Lubelskiego, Przewodniczący Sejmiku Województwa Lubelskiego i Wojewoda Lubelski. Od czerwca 1996 r. Euroregion Bug jest członkiem Stowarzyszenia Europejskich Regionów Granicznych. Tomaszów Lubelski leży w odległości 122 km od stolicy województwa Lublina, 134 km od Rzeszowa i 25 km od granicy z Ukrainą. Mapa nr 2 prezentuje odległości stolicy powiatu Tomaszowa Lubelskiego od ważniejszych ośrodków miejskich Lubelszczyzny i granicy z Ukrainą. Mapa nr 2 Źródło: 11

12 Przez obszar powiatu tomaszowskiego przebiega odcinek drogi krajowej nr 17 (E372) relacji (Warszawa /Zakręt) Kurów - Lublin Piaski Krasnystaw Zamość Tomaszów Lubelski Hrebenne Rawa Ruska, jest to najkrótsza trasa z Warszawy do Odessy poprzez Lwów i Tarnopol na Ukrainie. Droga ta położona jest w dodatkowym korytarzu transportowym TINA i w sieci TEN-T: Gdańsk Warszawa Lublin Kowel/Lwów Odessa/Bukareszt (tzw. Korytarz Via Intermare). W skład korytarza Via Intermare wchodzi również linia kolejowa nr 69 relacji Warszawa Lublin - Rejowiec Hrebenne - granica państwa wraz z całą infrastrukturą obsługową. Najbliższy przystanek na tej linii znajduje się na stacji kolejowej w Bełżcu oddalonej o około 7km od Tomaszowa Lubelskiego. Brak bezpośredniego połączenia Tomaszowa Lubelskiego i gminy Tomaszów Lubelski z linią kolejową rzutuje niekorzystnie zarówno na przewozy osobowe i towarowe transportem kolejowym. Korytarz Via Intermare obok istotnego znaczenia dla polskiej przestrzeni geopolitycznej może spełnić niezwykle ważną rolę gospodarczą dla powiatów graniczących z Ukrainą. Jest to korytarz już obecnie w pewnym zakresie wpisany w system gospodarczy Polski, funkcjonuje także jako jeden z istotnych czynników rozwoju obszarów przygranicznych tj. powiatu tomaszowskiego i zamojskiego. Mapa nr 3 przedstawia układ komunikacyjny w powiecie tomaszowskim i powiatach ościennych. 12

13 Mapa nr 3 Źródło: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego, Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie 2002r. (obecnie aktualizowany), Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego, Podkarpackie Biuro Panowania Przestrzennego, Rzeszów 2002r. Ze względu na organizację przez Polskę i Ukrainę Mistrzostw Europy w piłce nożnej EURO 2012 planowana jest budowa drogi ekspresowej S17 na odcinku Piaski Zamość Hrebenne granica państwa (112,6 km) wraz z obwodnicą Tomaszowa Lubelskiego (9,4 km). Budowa drogi ekspresowej S 17 i obwodnicy Tomaszowa Lubelskiego wpłynie korzystnie na poprawę dostępności komunikacyjnej zarówno omawianego terenu jak i regionu lubelskiego oraz przyczyni się do większego zainteresowania się tym obszarem potencjalnych inwestorów. Ponadto budowa drogi obwodowej Tomaszowa Lubelskiego pozwoli na wyprowadzenie ruchu tranzytowego poza miasto, a tym samym na racjonalne gospodarowanie przestrzenią miasta. 13

14 Przebiegające przez powiat tomaszowski drogi wojewódzkie nr 850 i nr 853 umożliwiają powiązania komunikacyjne z ośrodkami leżącymi w bezpośrednim sąsiedztwie tj. z Hrubieszowem i Biłgorajem. Droga wojewódzka nr 865 stanowi ważne powiązanie z województwem podkarpackim w kierunku Jarosławia poprzez Narol, Cieszanów i Oleszyce. Droga ta łączy się w Jarosławiu z drogą E 40 stanowiąc dogodne połączenie z Rzeszowem. Natomiast droga wojewódzka nr 852 poprzez drogę nr 844 umożliwia połączenia z przejściami granicznymi. Stan techniczny dróg wojewódzkich można ocenić jako zadawalający, na niewielkich odcinkach drogi wojewódzkie wymagają jedynie wzmocnień i wyrównań. 2 Na granicy z Ukrainą zlokalizowane jest międzynarodowe przejście graniczne Hrebenne Rawa Ruska, które w ostatnich latach zostało rozbudowane i zmodernizowane, a obecna infrastruktura przejścia osobowo towarowego należy do najnowocześniejszych w Polsce Wschodniej. Planowane w latach na przejściu granicznym Hrebenne Rawa Ruska inwestycje: budowa lądowiska dla śmigłowców i parkingu buforowego dla samochodów ciężarowych wpłyną pozytywnie na poprawę dostępności komunikacyjnej, a tym samym przyczynią się do podniesienia atrakcyjności zarówno miasta, gminy i powiatu tomaszowskiego dla lokowania inwestycji. Na rozwój społeczno gospodarczy oraz jego atrakcyjność inwestycyjną kolosalny wpływ ma dostęp do komunikacji lotniczej. W województwie lubelskim zlokalizowane są lotniska o charakterze wojskowym, sportowym, sanitarnym, szkoleniowym i fabrycznym, żadne z nich jednak nie pełni funkcji lotniska transportowo - komunikacyjnego. Z obszaru województwa lubelskiego w Rejestr Lotnisk Cywilnych Urzędu Lotnictwa Cywilnego zostały wpisane trzy lotniska: Radawiec, Świdnik i Zamość. Lotnisko w Świdniku posiada status tzw. dodatkowego lotniczego międzynarodowego przejścia granicznego utworzonego na czas określony. Lotnisko w Świdniku obecnie przystosowywane jest do pełnienia funkcji lotniska komunikacyjnego międzynarodowego. Ludność korzysta z lotnisk i usług lotniskowych w Rzeszowie, Warszawie, i Krakowie. W odległości ok. 36 km od Tomaszowa Lubelskiego funkcjonuje lotnisko w Zamościu - o charakterze aeroklubowym, które obsługuje loty biznesowe, ratownicze, szkoleniowe samolotowe i szybowcowe. 2 wg raportu Ocena stanu nawierzchni sieci dróg wojewódzkich na terenie województwa lubelskiego stan r.; Zarząd Dróg Wojewódzkich w Lublinie, marzec 2009r. 14

15 III. ZASOBY I WEWNĘTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI W POWIECIE TOMASZOWSKIM (ATRAKCYJNOŚĆ TURYSTYCZNA) Atrakcyjność turystyczna to właściwość obszaru lub miejscowości wynikająca z zespołu cech przyrodniczych lub pozaprzyrodniczych, która stanowi o zainteresowaniu ze strony turystów. O stopniu atrakcyjności turystycznej danego obszaru lub miejscowości decydują: walory turystyczne (naturalne i antropogeniczne), zagospodarowanie turystyczne oraz dostępność komunikacyjna. 1. Walory naturalne Walory naturalne analizowanego obszaru mają niezwykle istotne znaczenie dla turystyki. Od nich zależą rodzaje i formy turystyki, które mogą być rozwijane, zaś wielość i różnorodność bogactw przyrody stanowi podstawową atrakcję dla odwiedzających dany obszar turystów. Analiza walorów naturalnych jest niezwykle ważna z punktu widzenia projektowania koncepcji produktów turystycznych. Walory naturalne obejmują to w głównej mierze: budowa geologiczna, surowce naturalne, rzeźba terenu obfitość wód powierzchniowych (jeziora, sieć rzek), lesistość terenu (występowanie dużych kompleksów leśnych), występowanie obszarów chronionych (parki narodowe, parki krajobrazowe, pomniki przyrody). Głównymi atutami środowiska przyrodniczego powiatu tomaszowskiego są wysokie walory krajobrazowe związane z występowaniem lasów, wód powierzchniowych stojących i płynących oraz urozmaiconą rzeźbą terenu. Obszar ten wyróżnia się zróżnicowaniem siedliskowym i ogromną bioróżnorodnością. Występują tu obszary i obiekty przyrodnicze cenne nie tylko w skali regionalnej i krajowej, ale i międzynarodowej. Pod względem geograficznym powiat tomaszowski położony jest na obszarze Roztocza Środkowego i części Roztocza Południowego (zw. także Wschodnim), części Wyżyny Podolskiej (Kotlina Pobuża) i części Wyżyny Lubelskiej (Grzęda Sokalska i Padół Zamojski): 15

16 Pod względem geomorfologicznym, powiat leży w obrębie: Kotliny Hrubieszowskiej (niewielki fragment powiatu w północnej jego części); Równiny Bełskiej (w południowej części powiatu) oraz Równiny Biłgorajskiej (w południowozachodniej części powiatu). Tak więc, powiat tomaszowski leży na terenie kilku krain fizyczno-geograficznych województwa lubelskiego, które wg autorów Audytu turystycznego województwa lubelskiego, mają zasadnicze znaczenie dla rozwoju turystyki w województwie lubelskim: Roztocze Środkowe - zwane Tomaszowskim, a potocznie wapienno-piaszczystym, leży pomiędzy Zwierzyńcem a Tomaszowem Lubelskim. Jego najwyższy szczyt to Wapielnia (387 m n.p.m.) k. Krasnobrodu, jest jednym z wielu charakterystycznych skalistych wzgórz ostańcowych. Ze strefy krawędziowej, w okolicach Bukowej Góry, Józefowa, Nowin, Suśca roztaczają się dalekie widoki na zielone morze Puszczy Solskiej. Z Roztocza Środkowego ku Kotlinie Sandomierskiej płyną po skalnych progach krawędzi tektonicznej rzeki: Tanew, Jeleń, Szum, Sopot i Potok Łosieniecki pieniąc się i szumiąc na wodospadach. Są one jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych, występującą pod lokalną nazwą szumów, sopotów lub szypotów. Niżej położone piaszczyste tereny roztoczańskie, często zwydmione, porastają bory sosnowe i mieszane. Ewenementem są puszczańskie lasy jodłowo-bukowe k. Zwierzyńca i Kosobud, wchodzące w skład Roztoczańskiego Parku Narodowego. Roztocze Środkowe cieszy się coraz większą popularnością wśród turystów, którzy chcą tu uprawiać turystykę aktywną. Roztocze Południowe - zwane także Rawskim, ostatnio Wschodnim a potocznie ostańcowym, leży pomiędzy Tomaszowem Lubelskim i granicą państwową z Ukrainą. Większa część krainy znajduje się w województwie podkarpackim. Występują tu długie, wysokie, zalesione grzbiety Wielkiego Działu i Krągłego Goraja o wys. do 390 m n.p.m. (najwyższa kulminacja Lubelszczyzny). Trzeciorzędowe wapienie tworzące malownicze skałki i głazy, są doskonałym surowcem kamieniarskim, z którego wykonane są charakterystyczne krzyże cmentarne i nagrobne zwane bruśnieńskimi. Na Roztocze Południowe zaczyna się moda wśród turystów, którzy poszukują oddalonych, trudnodostępnych i mało zagospodarowanych obszarów a takim jest ta kraina. Kotlina Pobuża - nieduży fragment południowo-wschodniej Lubelszczyzny przylegający do Roztocza Południowego i Grzędy Sokalskiej ma wspólne cechy obu krain. W granicach Polski znajduje się tylko fragment Pobuża, zwany Równiną Bełską (nazwa od miejscowości Bełz na Ukrainie). Równinna, częściowo zalesiona kraina, odwadniana jest przez Sołokiję i jej dopływy. W rzeźbie przeważają zabagnione dna dolin ze stawami oraz margliste wzniesienia o wys m n.p.m. Interesującymi miejscowościami lubelskiego Pobuża są wsie: Wierzbica, Kornie, Teniatyska oraz Machów Nowy i Stary, leżące w gm. Lubycza Królewska. Całkowity brak przemysłu, zachowany popegeerowski pejzaż, kresowość pogranicza polsko ukraińskiego 16

17 z wysiedlonymi wsiami w ramach akcji Wisła takie oblicze ma ta kraina, która z racji swojej egzotyki i walorów krajoznawczych powinna znaleźć miejsce w strategii rozwoju ekoturystyki, wraz z Roztoczem Południowym. Grzęda Sokalska - nazwana tak od miasteczka Sokal, obecnie na Ukrainie, stanowi ciąg wzniesień kredowo-lessowych przekraczających 300 m wysokości bezwzględnej. W obniżeniach znajdują się szerokie, zabagnione doliny rzeczne, m.in. Sołokiji i górnej Huczwy z dopływami, co stanowi interesujący kontrast w stosunku do stepowiejących, wyrównanych, niemalże bezleśnych wierzchowin. Bardzo mała jest tu podaż usług turystycznych, chociaż potencjał do rozwoju turystyki- duży. Kotlina Hrubieszowska położona między Grzędą Sokalską a Horodelską, wytworzyła się w mało odpornych marglach i wapieniach. Kraina znana jest z żyznych czarnoziemów stepowych, na których rozwinęło się tu osadnictwo już na progu naszej ery, m.in. osady Gotów z II IV w. oraz we wczesnym średniowieczu (Grody Czerwieńskie). Lasy występują płatami k. Dołhobyczowa, Tyszowiec i Modrzyńca. Ładne krajobrazy, sprzyjający kontynentalny klimat, osobliwa flora i fauna z udziałem gatunków czarnomorskich oraz pogranicze kulturowe to jedne z wielu atutów do rozwijania aktywnych i ekologicznych form turystyki. Równina Biłgorajska - jest jednym z największych mezoregionów Lubelszczyzny, obejmujący części powiatów: janowskiego, biłgorajskiego i tomaszowskiego. W zachodniej części krainy rozpościera się olbrzymi kompleks Lasów Janowskich. Torfowiska, bagna, śródleśne stawy i jeziorka sąsiadują tu z suchymi połaciami piasków i wydm, niekiedy bardzo długimi i wysokimi, jak np. Cybulne Góry (247,7 m n.p.m.) czy też Porytowe Wzgórze (214 m n.p.m.) o długości 4 km, znane z bohaterskiej obrony partyzanckiej w czerwcu 1944 r. Wschodnią, mniej podmokłą część zajmuje Puszcza Solska jeden z największych kompleksów leśnych w Polsce. Teren jest tu bardziej równinny, ale również ciekawy, ponieważ nie brakuje uroczysk, pomnikowych drzew, leśnych strug, słonecznych polan, liliowych od wrzosów. Mapa nr 4 przedstawia regiony fizyczno-geograficzne powiatu tomaszowskiego na tle Lubelszczyzny.( wg J. Kondrackiego) 17

18 Mapa nr 4 Źródło: Audyt turystyczny województwa lubelskiego, Warszawa

19 Obszar powiatu tomaszowskiego charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem terenu, co stanowi o jego atrakcyjności. W przeważającej części stanowi ją wyżyna, której wysokość waha się od m n.p.m. W południowej części powiatu występują największe względne różnice wysokości. Najwyższym wzniesieniem Roztocza Środkowego jest Wapielnia o wysokości 386 m n.p.m., będąca charakterystycznym skalistym wzgórzem ostańcowym. W miejscowości Justynówka znajduje się najwyższe wzniesienie Grzędy Sokalskiej - Biała Góra o wysokości 349 m n.p.m., zaś miasto Tomaszów Lubelski położone jest na wysokości 275 m n.p.m. na pograniczu Roztocza Środkowego i Grzędy Sokalskiej. Rzeźba Roztocza ukształtowana została przez intensywne procesy denudacyjne, powodowane ruchami wypiętrzającymi oraz zmiennymi warunkami klimatycznymi. W przełomach rzek występują skalne progi (szypoty), wewnętrzne partie wzgórz są płaskimi monotonnymi wierzchowinami urozmaiconymi izolowanymi wzgórzami ostańcowymi. W północnej części powiatu hrubieszowskiego występuje krajobraz równinny. W powiecie tomaszowskim występuje klimat przejściowy, kształtowany przez zmienny w swym zasięgu napływ mas powietrza morskiego lub kontynentalnego, przy przewadze wpływów kontynentalnych. Tak jak w całym województwie lubelskim, tak i w powiecie tomaszowskim występują wyraźnie kontrasty pomiędzy ciepłym latem a chłodną zimą. Zarówno lato jak i zima zaczynają się dość wcześnie i trwają stosunkowo długo (średnio 110 dni). W końcu lata i w pierwszych tygodniach jesieni pojawiają się zwykle dłuższe okresy słonecznej pogody. Pod względem warunków klimatycznych, obszar powiatu jest jednolity. Wyjątkiem jest Roztocze Południowe, gdzie występują najwyższe opady. Wielkość opadów z wielolecia (lata ) waha się od 600 (Krynice) do 705 mm (Lubycza Królewska). Dla województwa lubelskiego średnie sumy roczne opadów kształtują się na poziomie mm. Średnia temperatura roczna wynosi 7,0 o C (Tomaszów Lubelski), a średnie temperatury miesięczne wahają się od -4,9 C (styczeń) do 18,2 C (lipiec). Średnia liczba dni z przymrozkami w okresie od 1 kwietnia do 31 października wynosi 21,4. Przymrozki występują w kwietniu i październiku, ale zdarzają się także w czerwcu i we wrześniu. Pokrywa śnieżna tworzy się w województwie lubelskim zwykle pomiędzy 21 listopada a 7 grudnia, a zanika między 11 a 21 marca. Najdłużej utrzymuje się na Roztoczu. Pokrywa śnieżna zalega w powiecie tomaszowskim przez dni, zaś w wyższych partiach Roztocza do 100 dni i jest grubsza niż w innych częściach Lubelszczyzny (17 cm na nizinach i 40 cm w wyższych partiach województwa), co sprzyja uprawianiu sportów i turystyki zimowej w powiecie tomaszowskim. Korzystną cechą klimatu powiatu jest średnie miesięczne zachmurzenie w okresie sierpień-wrzesień, które na terenie Roztocza jest niższe niż w innych częściach województwa. 19

20 Zasoby naturalne występujące w powiecie to głównie surowce mineralne, takie jak: kamień budowlany i drogowy udokumentowane jedno złoże w Hucie Lubyckiej o pow. 1,63 ha i zasobie 120 tys. Ton (złoże nie jest eksploatowane), wapienie i margle przemysłu cementowego - ŻURAWCE w gminie Lubycza Królewska i gminie Jarczów. Złoże ma powierzchnię 745,96 ha. Jego zasoby wynoszą 1.242,8 tys. ton (złoże nie jest eksploatowane - nie uzyskało tzw. wstępnej zgody na eksploatację ze względu na grunty rolne kl. II i III na powierzchni około 480 ha i lasy o powierzchni około 240 ha), kruszywa naturalne - udokumentowano 19 złóż kruszywa naturalnego. Są to piaski drobnoziarniste w wielu wypadkach zanieczyszczone nadające się na podsypki drogowe. Łączna powierzchnia złóż wynosi 233,86 ha, a ich zasoby geologiczne tys. ton. Eksploatowane są złoża: BEŁŻEC-PODLESINA w gminie Bełźec, MARYSIN I i MARYSIN II w gminie Tyszowce, ZAWADKI w gminie Susiec oraz TYSZOWCE w gminie Tyszowce. Łączne wydobycie wynosi 161 tys. m 3 /rok. Zasoby przemysłowe wynoszą tys. ton. piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej - występuje jedno złoże w BEŁŻCU gmina Bełżec. Powierzchnia tego złoża wynosi 17,40 ha a zasoby geologiczne wynoszą tys. m 3. Rocznie eksploatuje się 20 tys. m 3 piasku. Zasoby przemysłowe wynoszą 694 tys. m 3 (dla pola B), surowce ilaste ceramiki budowlanej rozpoznano 9 złóż tego surowca. Łączna powierzchnia złóż wynosi 55,69 ha, a zasoby geologiczne tys. m 3. Roczne wydobycie wynosi: 21 tys. m 3. Zasoby przemysłowe tys. m 3. Obecnie eksploatowane są złoża: IRYNÓWKA, SABAUDIA I i SABAUDIA II - na terenie gminy Tomaszów Lubelski, WOŻUCZYN - na terenie gminy Rachanie, TYSZOWCE - na terenie gminy Tyszowce, BUDY - na terenie gminy Krynice. Przestrzenne rozmieszczenie kopalin na obszarze powiatu tomaszowskiego przedstawia mapa nr 5. 20

21 Mapa nr 5 źródło: Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego Powiat posiada stosunkowo niewielkie zasoby wód powierzchniowych. Są to najczęściej cieki i potoki małe (za wyjątkiem głównych tj. Huczwy, Sołokiji, Tanwi i Wieprza), o stosunkowo niedużej wydajności źródeł i małych przepływach. Łączna długość rzek i cieków wynosi ok. 307 km. Obszar powiatu tomaszowskiego w całości znajduje się w zlewniach trzech rzek tj. Bugu, Wieprza i Tanwi. W granicach powiatu znajduje się 19 cieków wód naturalnie płynących oraz 5 kanałów sztucznych wchodzących w skład dorzecza Wisły. Główną osią wodną dla północnej części powiatu jest rzeka Huczwa ze swymi dopływami (dopływ Bugu), której długość na terenie powiatu wynosi 43 km, dla części południowej - jest rzeka Sołokija z dopływami (dopływ Bugu), której długość na terenie powiatu wynosi 38 km. W zachodniej części powiatu główne rzeki to Wieprz (9 km) i Tanew (9 km) ze swymi dopływami. U podnóża Roztocza występują liczne źródła, dają one początek potokom i rzekom o charakterze rzek górskich. Doliny rzek są w przeważającej części zabagnione. Zbiorniki wodne i stawy rybne zajmują powierzchnię 882 ha, a ich pojemność wynosi 11,9 mln m 3. Na terenie powiatu tomaszowskiego nie ma naturalnych jezior. Rozmieszczenie głównych cieków wodnych obszaru powiatu tomaszowskiego przedstawia mapa nr 6. 21

22 Mapa nr 6 źródło: Strategia rozwoju powiatu tomaszowskiego LEGENDA Zlewnie rzek: - (T) Tanew - (W) Wieprz - (S) Sołokija - (H) Huczwa - (B) Bug W granicach powiatu znajduje się ha gruntów, z czego ha stanowią lasy. Wskaźnik lesistości powiatu, mierzony jako procentowy udział powierzchni leśnej w ogólnej powierzchni, na poziomie 21,0% (w przypadku średniej krajowej na poziomie 28% i średniej dla województwa lubelskiego na poziomie 22,5%) jest stosunkowo niski. Mapa nr 7 prezentuje lesistość powiatu tomaszowskiego na tle innych powiatów województwa lubelskiego. 22

23 Mapa nr 7 Źródło: Wojewódzki Urząd Statystyczny Przestrzenne rozmieszczenie powierzchni leśnych jest wyraźnie skorelowane z jakością gleb występujących na danym obszarze. Wyższe wskaźniki lesistości występują w gminach gdzie występują kompleksy gleb słabszych- bielicowych, często położonych na stokach Roztocza, tj. położonych w zachodniej części powiatu: Susiec - 55,6%, Bełżec - 33,5%, Tomaszów Lubelski - 27,2%. Natomiast bardzo niskie wskaźniki lesistości występują w gminach o wyższej jakości gleb (lessy, czarnoziemy, rędziny), tj. w gminach: Łaszczów - 3,5%, Ulhówek - 6,7% oraz Telatyn - 6,1%.. Kompleksy te zajmują głównie wschodnią część powiatu. 23

24 Mapa nr 8 przedstawia przestrzenne rozmieszczenie lasów w powiecie tomaszowskim. Mapa nr 8 źródło: Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego W gminach o wysokim wskaźniku lesistości (za wyjątkiem Lubyczy Królewskiej) duży odsetek powierzchni leśnej stanowią lasy prywatne. Ogółem lasy te obejmują 7,6 tys. ha, tj. 24,3% powierzchni leśnej. Są one we władaniu ok. 10 tys. właścicieli. W składzie gatunkowym wszystkich lasów powiatu dominuje sosna, która zajmuje 68,6% powierzchni lasów. Pozostałe gatunki występują w znacznie mniejszych ilościach. W roztoczańskiej części powiatu przeważają lasy iglaste (sosna, jodła i świerk z nieznaczną domieszką dęba szypułkowego, brzozy i olszy) W północnej części przeważają lasy liściaste. Gatunkiem panującym jest dąb szypułkowy, buk, grab z domieszką osiki, jesionu. W Koncepcji programowo-przestrzennej rozwoju turystyki i rekreacji w województwie lubelskim zawarto zróżnicowanie województwa lubelskiego pod względem przydatności poszczególnych jego części dla rozwoju turystyki wypoczynkowej. W przypadku przestrzeni przyrodniczo-krajobrazowej podzielono obszar województwa na następujące strefy, w których z terenu powiatu tomaszowskiego znalazły się: 24

25 strefę o najwyższych walorach krajoznawczych z wykluczeniem turystyki, obejmującą najcenniejsze obszary pod względem przyrodniczym objęte całkowicie ochroną rezerwatową, których podstawową funkcją jest ochrona przyrody, to jest parki narodowe: na terenie powiatu tomaszowskiego - brak; strefę o bardzo wysokich walorach krajoznawczych i wypoczynkowych, obejmującą obszary o bardzo cennych walorach przyrodniczych (rezerwaty przyrody, ostoje sieci Natura 2000), krajobrazowych (parki krajobrazowe chroniące krajobrazy pojezierne i wyżynne bardzo silnie urozmaicone lub przełomowe) i uzdrowiskowych, z przewagą terenów naturalnych, w większości o statusie parku krajobrazowego, to jest: Krasnobrodzki Park Krajobrazowy (gminy: Susiec oraz Tomaszów Lubelski); strefę o bardzo wysokich walorach krajoznawczych o ograniczonej przydatności dla turystyki wypoczynkowej, obejmującą obszary o bardzo wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, ale nieprzydatne dla turystyki wypoczynkowej ze względu na podmokłe siedliska (bory bagienne, olsy, torfowiska wysokie, przejściowe i niskie) bądź konieczność ochrony cennych przyrodniczo lasów (zwarte kompleksy buczyn, grądów i borów jodłowych, to jest: - Południoworoztoczański Park Krajobrazowy (gmina Lubycza Królewska) Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej (gmina Susiec); strefę o wysokich walorach krajoznawczych i wypoczynkowych, obejmującą obszary o cennych walorach przyrodniczych (z przewagą terenów naturalnych i półnaturalnych o statusie parków krajobrazowych, z dużym udziałem ostoi sieci Natura 2000) i krajobrazowych (krajobraz wyżynny urozmaicony, puszczański i łęgowy naturalnych rozległych dolin rzecznych) lub predestynowanych do funkcji uzdrowiskowej, to jest: południowa część otuliny Krasnobrodzkiego Obszaru Cenionego Krajobrazu (gmina Susiec); strefę o dość wysokich walorach krajoznawczych i wypoczynkowych, obejmującą obszary z przewagą terenów półnaturalnych, o krajobrazie wyżynnym lub leśnym i istotnym udziale ostoi sieci Natura 2000, na ogół o statusie obszarów chronionego krajobrazu, to jest: południowa część otuliny Krasnobrodzkiego Obszaru Cenionego Krajobrazu (gmina Susiec), gminy: Bełżec i Lubycza Królewska; strefę o ponadprzeciętnych walorach krajoznawczych i wypoczynkowych, obejmującą obszary z dużym udziałem terenów o krajobrazie kulturowym, z niewielkim udziałem ostoi sieci Natura 2000, na ogół o statusie obszaru chronionego krajobrazu, tj. obszar Grzędy Sokalskiej; strefę o przeciętnych walorach krajoznawczych i wypoczynkowych, obejmującą pozostałe obszary z przewagą terenów o małych walorach przyrodniczych (niewielki udział ostoi sieci NATURA 2000 i przeciętnych walorach krajobrazowych, z przewagą terenów o krajobrazie kulturowym. 25

26 Strefy walorów krajoznawczych powiatu tomaszowskiego przedstawia mapa nr 9. Mapa nr 9 26

27 źródło: Koncepcja programowo-przestrzenna rozwoju turystyki i rekreacji w województwie lubelskim. Parki krajobrazowe 3 Najwyższą formą ochrony na terenie powiatu tomaszowskiego są parki krajobrazowe. Obejmują obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Parki krajobrazowe są rozmieszczone nierównomiernie na obszarze województwa 4. Na 2/3 terytorium województwa znajduje się aż 16 parków krajobrazowych, a na pozostałym obszarze, tj. w północnej części tylko jeden park Podlaski Przełom Bugu. W obrębie powiatu tomaszowskiego znajdują się 3 parki krajobrazowe 5. Są to: Krasnobrodzki Park Krajobrazowy (na terenie gmin Susiec i Tomaszów Lubelski) (I) Krasnobrodzki Park Krajobrazowy o powierzchni 9,4 tys. ha (z otuliną 30,8 tys. ha), położony na terenie Roztocza Środkowego, utworzony w celu zachowania unikalnych wartości przyrodniczych, historycznych, kulturowych i krajobrazowych. Na terenie powiatu tomaszowskiego znajduje się południowo-wschodnia część parku zajmująca ok. 2,7 tys. ha. Najwyższe wzniesienie - Wapielnia (385 m n.p.m.). Krajobraz parku to w głównej mierze pasma wzgórz o wysokości do 350 m n.p.m. a urozmaicają go głębokie wąwozy, dolina Wieprza i paraboliczne wydmy piaszczyste. 60% powierzchni zajmują lasy o bogatym składzie gatunkowym, z okazałymi jodłami i bukami. W rezerwacie leśnym Święty Roch (202,6 ha) występują pomnikowe jodły do 46 m wys. W runie leśnym występują rzadkie gatunki roślin górskich, w tym m.in. narecznica szerokolistna, przytulia okrągłolistna, widłak wroniec. Park jest miejscem występowania leśne ssaki kopytne (jeleń, sarna, dzik) oraz drapieżne (gronostaj, jenot, kuna leśna i domowa, łasica, tchórz, borsuk). Rzadsze gatunki ptaków reprezentują: orlik krzykliwy, kraska, pliszka górska i bocian czarny. Dla parku charakterystyczna jest drewniana kapliczka przy źródełku miejsce wielu pielgrzymek. Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej (na terenie gminy Susiec) (II) Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej zajmuje powierzchnię 21,3 tys. ha i znajduje się w północno-wschodniej części Kotliny Sandomierskiej, z czego 9,2 tys. ha znajduje się na terenie powiatu tomaszowskiego. Park obejmuje strefę borów sosnowych 3 numery w nawiasach pokazują lokalizację na mapie nr 10 4 Audyt turystyczny województwa lubelskiego 5 Opisy parków krajobrazowych opracowano na podstawie informacji zawartych na stronach oraz 27

28 Równiny Puszczańskiej i południowo-zachodniej krawędzi Roztocza Środkowego, która jest unikalnym w skali kraju tworem geologicznym. Przez krawędź tę w pięciu miejscach przełamują się doliny roztoczańskich rzek: Szumu, Niepryszki, Sopotu, Jelenia i Potoku Łosinieckiego. Z krawędzi wypływa rzeka - Różaniec. Rzeki te w niektórych swoich odcinkach mają wyjątkowe walory krajobrazowe. Rzeka Tanew wraz z dopływami pokonuje progi skalne Roztocza, tworząc wodospady zw. szumami, sopotami lub szypotami, chronionymi m.in. w ścisłych rezerwatach krajobrazowych: Czartowe Pole (63,7 ha) i Nad Tanwią (41,33 ha). 80% powierzchni parku zajmują lasy, głównie sosnowe. Występują tu duże powierzchnie wydm śródlądowych, a także obszarów podmokłych i bagiennych oraz śródleśne torfowiska. Charakterystyczne dla tego obszaru jest występowanie wielu rzadkich gatunków roślin, takich jak: rosiczka, okrągłolistna i długolistna, kruszczyk błotny, kosaciec syberyjski, storczyk drobnokwiatowy, widłak torfowy, tłustosz pospolity i nasięźrzał pospolity. W lasach spotkać można wydry, łosie, wilki, nietoperze, żołędnice, a płazy i gady reprezentują salamandry plamiste, zaskrońce, padalce, żmije zygzakowate i gniewosze plamiste. Teren parku zamieszkują również gatunki rzadkich ptaków: głuszec, orlik krzykliwy, żuraw, bocian czarny, czapla siwa, kania rdzawa i kania czarna. Na terenie Parku znajdują się liczne cmentarze i mogiły z okresu II wojny światowej, do których prowadzą szlaki turystyczne. Południoworoztoczański Park Krajobrazowy (na terenie gminy Lubycza Królewska) (III) Południoworoztoczański Park Krajobrazowy ma powierzchnię 20,3 tys. ha, z tego 4,1 tys. ha leży w granicach powiatu tomaszowskiego. Jest to jeden z najpiękniejszych fizjograficznie subregionów Roztocza. Obejmuje najwyższe fragmenty Roztocza Południowego, z kulminacjami Wielki Dział i grupą wzgórz Goraj o wys. do 390 m n.p.m. Występują w nim liczne pagórki, garby i stromościenne wąwozy oraz ostańce wapienne. Biorą tu początek Tanew, Łówcza, Rata, Brusienka, Świdnica i Sołotwa, a w pobliżu granicy parku przepływa Sołokija. W południowej części wstępują źródła wód mineralnych. Teren parku jest jednym z najobfitszych rejonów źródliskowych w środkowowschodniej Polsce. Dominującym elementem parku są lasy, które zajmują ponad 77% (w części położonej w powiecie tomaszowskim). Znaczną ich część stanowi bardzo cenna buczyna karpacka. Ponadto występuje grąd lipowograbowy, bory jodłowe oraz suboceaniczny bór świeży. Do osobliwości flory należą: paprotnik kolczysty, żywiec gruczołowaty, widłak wroniec, rosiczka pośrednia i storczyki. Wśród przedstawicieli fauny do najbardziej cennych gatunków występujących na tym terenie zaliczyć należy bociana czarnego, orła włochatego, dudka i puchacza. Ogółem powierzchnia parków krajobrazowych na terenie powiatu wynosi 14, tys. ha co stanowi 9,58% powierzchni powiatu. Otuliny (strefy ochronne) tych parków mają powierzchnię 28,9 tys. ha (19,42 % pow. powiatu). 28

29 Rezerwaty przyrody 6 ) Obejmują obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, grzybów, zwierząt oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub krajobrazowymi. W województwie lubelskim znajduje się 86 rezerwatów, z tego 83 przyrody ożywionej oraz 3 przyrody nieożywionej(geologiczne). Pod ochroną ścisłą znajduje się ok. 460 ha powierzchni rezerwatowej 7 ). Na terenie powiatu tomaszowskiego występuje 10 rezerwatów przyrody i zajmują powierzchnię 284,1 ha co stanowi 0,2 % powierzchni powiatu. Są to 8 ): rezerwat florystyczny: "Skrzypny Ostrów" ze stanowiskiem modrzewia polskiego (gmina Tarnawatka) (5) rezerwaty leśne: Las Lipowy w Uroczysku Bukowiec (gmina Jarczów) (8) Przecinka" ze starodrzewem bukowym (gmina Rachanie) (7) Zarośle ze starodrzewem jodły (gmina Tomaszów Lubelski) (4) Jalinka ze starodrzewem jodły i skamieniałymi sekwojami z okresu trzeciorzędu (gmina Lubycza Królewska), (10) rezerwat torfowiskowy: Nowiny (gmina Susiec) (3) rezerwat stepowy: Skarpa Dobużańska" z roślinnością kserotermiczną (gmina Tyszowce), (9) rezerwat geologiczny: Piekiełko" ze skupiskiem 68 głazów piaskowców kwarcytycznych (gmina Tomaszów Lubelski), (6) rezerwaty krajobrazowe: Nad Tanwią" (gmina Susiec) (1) Czartowe Pole (pogranicze gmin Susiec i Józefów) (2) 6 numery w nawiasach pokazują lokalizację na mapie nr 10 7 Audyt turystyczny województwa lubelskiego 8 Plan Rozwoju Lokalnego dla Gmin i dla Powiatu Tomaszowskiego na lata z perspektywą do roku 2013 oraz strona 29

30 Poniżej krótka charakterystyka rezerwatów powiatu tomaszowskiego: "CZARTOWE POLE" - rezerwat krajobrazowy o powierzchni 63,71 ha, utworzony w 1958r. w pobliżu miejscowości Hamernia, na pograniczu gmin Susiec i Józefów. Powierzchnia 26,66 ha jest objęta ochroną ścisłą (Leśnictwo Hamernia), reszta 37,05 ha podlega ochronie częściowej (Leśnictwa Karczmisko). Utworzony celem zachowania w naturalnym stanie odcinka potoku Sopot, w miejscu jego przełomu przez strefę krawędziową Roztocza Środkowego, wraz z pięknymi wodospadami, wypłukanymi przez wodę w piaskowcu trzeciorzędowym. Kaskady te są odmienne od spotykanych w rezerwacie "Nad Tanwią". Trudno się w nich bowiem doszukać jakiejkolwiek regularności. Działanie wody na różnej odporności podłoża doprowadziło do silnego postrzępienia krawędzi wodospadów, nadając im niepowtarzalny charakter. Niemal całe dno doliny porastają naturalne lasy łęgowe, jedynie na małych wylesionych płatach zastąpione przez podmokłe łąki. Niższe partie zboczy pokrywa wilgotny bór sosnowo-jodłowo-świerkowy, w wyższych strefach przechodzący w jodłowy z domieszką sosen i świerków. Wierzchowiny zajmują bory sosnowe z udziałem mniej dorodnych jodeł i świerków. Z rzadkich roślin spotyka się m. in.: zanokcicę skalną i zieloną, narecznicę szerokolistną, paprotnik kolczysty, kruszczyk szerokolistny, storczyk plamisty, parzydło leśne, paprotkę zwyczajną, zachyłka Roberta. Z interesujących przedstawicieli fauny występuje tu płochacz pokrzywnica, pliszka górska. "NAD TANWIĄ" - rezerwat ścisły, krajobrazowy, o powierzchni 41,33 ha, utworzony w 1958 r. koło wsi Rebizanty, w gminie Susiec. Utworzony dla zachowania naturalnego stanu malowniczego i charakterystycznego krajobrazu doliny rzeki Tanew i potoku Jeleń, w miejscu ich przełomu przez strefę krawędziową Roztocza Środkowego. Największą osobliwością rezerwatu jest ciąg 24 progów powstałych w skalistym korycie, na zaledwie 200 m zakolu Tanwi. Tworzą one bardzo widowiskowe, choć niewielkie wodospady, zwane tu "szumami" lub "szypotami". Są to wypłukane wodą progi tektoniczne, o wysokości kilkudziesięciu centymetrów, ułożone bardzo regularnie, zgodnie z kierunkiem spękań utworów kredowych Roztocza. Największy z nich znajduje się w sąsiedztwie rezerwatu na Jeleniu i ma ok.1,5 m wysokości. Bardzo malownicze są całe doliny obu płynących tu rzek. Dna dolin porastają łęgi olszynowe oraz miejscami olsy z udziałem jodły i świerka. Niższe partie zboczy porastają bory mieszane, wilgotne, jodłowo-świerkowe z dużą domieszką sosny, które w wyższych partiach stoków przekształcają się w bór jodłowy ze znaczną domieszką świerka i sosny. Wierzchowiny porasta bór sosnowy. Z gatunków chronionych i rzadkich występuje tu, rosnący dywanowo, widłak jałowcowaty oraz bez koralowy i porzeczka alpejska. Na torfowiskach przejściowych i niskich, przy ujściu Jelenia do Tanwi, można spotkać: przygiełkę białawą, bagnicę torfową, turzycę bagienną i strunową i rosiczki (okrągłolistną, długolistną i pośrednią). W rezerwacie gnieździ się wiele gatunków rzadkich ptaków, jak: pliszka górska, płochacz pokrzywnica, zimorodek i bocian czarny. 30

31 "NOWINY" - rezerwat częściowy, torfowiskowy utworzony w 1999 r., o powierzchni 3,80 ha, w pobliżu wsi Nowiny, w gminie Susiec. Rezerwat utworzony w celu zachowania roślinności wodnej i torfowiskowej bagienek śródleśnych. Obejmuje szereg niewielkich, bardzo płytkich jeziorek śródleśnych, otoczonych wąskim pasem torfowisk przejściowych. Jego sąsiedztwo stanowią młode drzewostany sosnowe. Z roślin chronionych i rzadkich występują tu: grzybień północny, rosiczki (okrągłolistna, pośrednia i długolistna), bagno zwyczajne, turzyca bagienna, bagnica torfowa, bobrek trójlistkowy. "PIEKIEŁKO" - rezerwat ścisły, geologiczny, o powierzchni 1,24 ha, utworzony w 1962 r. w pobliżu miejscowości Łaszczówka, w gminie i nadleśnictwie Tomaszów Lubelski. Utworzony dla zachowania skupiska 68 głazów narzutowych (piaskowce krzemieniowe) przyniesionych przez lodowiec. Największe z nich mają do 10 m obwodu. Powierzchniowe badania archeologiczne wykazały, iż jest to prawdopodobnie prasłowiańskie miejsce kultowe. Ma ono charakter budowli ziemnej, w postaci wałów o wysokości od 4 do 6 m, które obecnie mają u podstawy 20 do 30 m szerokości. Usypane są z piasku i otaczają pierścieniem pole o średnicy ok. 50m. Na nim, a częściowo i na wałach, pozornie bezładnie, spoczywają głazy. Na części z nich widoczne są miseczkowate zagłębienia, mogące być wynikiem ludzkiej działalności. Miejsce to nazwane jest przez miejscową ludność "Piekiełkiem" lub "Uroczyskiem". "SKRZYPNY OSTRÓW" - rezerwat częściowy, florystyczny, o powierzchni 1,77 ha utworzony w 1967 r. w nadleśnictwie Tomaszów Lub., w pobliżu siedziby leśnictwa Skrzypny Ostrów (2 km), w gminie Tarnawatka. Został utworzony w celu zachowania fragmentu starego lasu naturalnego pochodzenia, ze stanowiskiem modrzewia polskiego. Znajdujące się tu skupisko modrzewia jest stanowiskiem kresowym, jednym z najdalej wysuniętych na wschód. Liczy 18 modrzewi o obwodach od 32 do 92 cm i wysokości od 29 do 36 m. Jest zagrożone sukcesją buczyny, ponieważ obecne warunki siedliskowe znacznie utrudniają naturalne odnowienia. Dopiero w roku 1990, po raz pierwszy w historii rezerwatu, zaobserwowano naturalne odnowienia modrzewia, co daje nadzieję na zachowanie go w rezerwacie. Rezerwat położony jest w obrębie kompleksu leśnego Werechanie. W drzewostanie przeważają: buk pospolity, dąb szypułkowy i sosna pospolita, w domieszce występuje: osika, grab zwyczajny, jodła pospolita i brzoza brodawkowata. Na wschód od rezerwaty przebiegają granice naturalnego, gromadnego zasięgu jodły (w odległości ok. 3 km) i buka (ok. 15 km). "JALINKA" - rezerwat zlokalizowany w miejscowości Siedliska (gm. Lubycza Król.) w kompleksie leśnym przylegającym do granicy Państwa. Powierzchnia 3,80 ha. Ochroną objęte naturalne stanowisko grądowe z udziałem jodły, rzadkich i chronionych gatunków runa oraz licznie występującymi skamieniałymi drzewami - leśna ostoja genowa. 31

32 LAS LIPOWY W UROCZYSKU BUKOWIEC - rezerwat leśny częściowy o powierzchni 12,41 ha, utworzony w 1967 r. w pobliżu miejscowości Kolonia Hopkie, w gminie Jarczów, w nadleśnictwie Tomaszów Lubelski. Utworzony został, celem zachowania fragmentu naturalnego lasu lipowego. Jeszcze na początku XX wieku gatunkiem panującym na obszarze obecnego rezerwatu był dąb, zaś domieszkę stanowił buk, lipa i grab. Silne mrozy zimą 1928/1929 r. spowodowały bardzo duże szkody w drzewostanach dębowych, ucierpiał również buk. Usunięto wówczas ponad 300 drzew. Taka sytuacja stworzyła warunki do rozwoju lipy, która w warunkach bardzo żyznego siedliska weszła w górne piętro stając się gatunkiem dominującym. Pojedyncze jej egzemplarze osiągają tu 100 cm obwodu (pomiar w pierśnicy, to znaczy na wysokości 1,3 m) i 29 m wysokości. Dąb jest obecnie w rezerwacie gatunkiem ustępującym, bardzo słabo odnawiającym się wskutek zacienienia. Kilka drzew ma charakter pomnikowy i osiąga 120 cm w pierśnicy oraz 29 m wysokości. Znaczny udział w drzewostanie rezerwatu ma buk, który miejscami tworzy piętro podokapowe, miejscami zaś jest gatunkiem współpanującym. Buk występuje na obszarze całego rezerwatu wykazując dużą dynamikę rozwoju i wytrzymując konkurencję grabu. Odnawia się w sposób naturalny. Około 10 buków ma charakter pomnikowy, osiągając cm w pierśnicy i wysokość m. W domieszce występuje również sosna, brzoza, wierzba, klon pospolity, jawor, osika, czereśnia i wiąz (górski i polny). Z roślin chronionych na terenie rezerwatu występują: wawrzynek wilczełyko, orlik pospolity, lilia złotogłów, podkolan biały, kruszczyk szerokolistny, listera jajowata i gnieźnik leśny. PRZECINKA - rezerwat leśny, o powierzchni 32,91 ha, utworzony w 1998 roku w miejscowości Werechanie, w gminie Rachanie. Utworzony celem ochrony pozostałości kompleksów starodrzewia bukowego z licznymi sędziwymi o okazałych rozmiarach drzewami, ok. 10 km poza absolutną granicą jego zasięgu. Największe kresowe stanowisko tego gatunku. SKARPA DOBUŻAŃSKA - rezerwat częściowy, stepowy o powierzchni 5,07 ha, utworzony w 1989 r. w miejscowości Mikulin, w gminie Tyszowce, położony na prawym zboczu doliny Huczwy pomiędzy Dobużkiem a Mikulinem. Celem jego utworzenia było zachowanie zbiorowisk roślinności kserotermicznej. W rezerwacie tym występuje wiele rzadkich roślin np.: oman wąskolistny i szorstki, turzyca niska, ożota zwyczajna, zawilec wielkokwiatowy, szczodrzec ruski, pajęcznica gałęzista, szparag, przetaczniki (ząbkowany, rozesłany i pagórkowy), pierwiosnka lekarska. Rośnie tu też, spotykany na Lubelszczyźnie jedynie w kilku stanowiskach żmijowiec czerwony. W rezerwacie występują też bardzo licznie przedstawiciele fauny typowej dla tych stanowisk. Oprócz wielu gatunków owadów i ryjkowców żyje tu kolonia kilkudziesięciu susłów perełkowanych oraz tchórz stepowy. ZAROŚLE - rezerwat leśny, o powierzchni 64,02 ha, utworzony w 1998 roku w miejscowości Ulów, w gminie Tomaszów Lub. Utworzony celem ochrony lasów jodłowo-bukowych (starodrzewu jodły 110-letniego, pojedyncze okazy do 130 lat), z udziałem sosny, świerka, grabu i lipy. 32

33 Pomniki przyrody Są pojedynczymi tworami przyrody żywej i nieożywionej lub skupiskami o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej a także odznaczające się indywidualnymi cechami, które wyróżniają je wśród innych tworów jak np.: okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Na Lubelszczyźnie powołano dotychczas ok pomników przyrody (wg dostępnych danych z połowy 2008 r.). Około 72% stanowią wśród pomników przyrody pojedyncze drzewa (ok. 1120), znacznie mniejszy jest udział grup drzew (ok. 275), aleje, głazy narzutowe, skałki, groty i jaskinie są reprezentowane po kilkadziesiąt obiektów 9. Na terenie powiatu tomaszowskiego powołano 51 pomników przyrody 10. Są to pojedyncze drzewa, grupy drzew, aleje, źródła, pomniki przyrody nieożywionej. Do najciekawszych należą: jałowiec pospolity (Juniperus communis) o obwodzie 92 cm w Bełżcu (gmina Bełżec), dęby szypułkowe (Quercus robur) o obwodach od 240 do 610 cm w Siedliskach (gmina Lubycza Królewska), leszczyna turecka (Corylus colurna) o obwodzie szyjki korzeniowej 390 cm w Bełżcu (gmina Bełżec), korkowce amurskie (Phyllodendron amurense) o obwodzie 142 cm w Rogóźnie (gmina Tomaszów Lubelski). Wykaz pomników przyrody powiatu tomaszowskiego 11 prezentuje tabela nr 1. Tabela nr 1 Lp. Rodzaj pomnika Opis pomnika Gmina/miejscowość Lokalizacja Bliższe określenie położenia 1. PD Jałowiec pospolity (Juniperus communis) o g. Bełżec m. Bełżec II Na skraju miejscowości przy drodze polnej 9 Audyt turystyczny województwa lubelskiego 10 Plan Rozwoju Lokalnego dla Gmin i dla Powiatu Tomaszowskiego na lata z perspektywą do roku

34 Lp. Rodzaj pomnika Opis pomnika obw. 92cm i wys.7,5m Gmina/miejscowość Lokalizacja Bliższe określenie położenia odchodzącej w bok od ulicy leśnej 2. PD Dąb szypułkowy (Quercus robur) o obw.300 cm. i wys.15 m g. Jarczów m. Kolonia Gródek przy drodze z cegielni do lasu w odl. 300 m od ściany lasu 3. GD 3 dęby szypułkowe (Quercus robur ) o obw.340,375,515cm i wys m, oraz dąb czerwony (Quercus rubra) o obw. 270 cm, i wys.30m g. Krynice m. Krynice W parku podworskim obok ośrodka zdrowia 4. GD 26 lip drobnolistnych (Tilia cordata) o obw. od cm i wys.18-25m, 3 buki pospolite (Fagus silvatica) o obw.215, 235,270 cm i wys.30 m, sosna wejmutka (Pinus strobus) o obw.330 cm i wys.30 m 5. GD 15 lip drobnolistnych (Tilia cordata) o obw. od cm i wys. 20m oraz 2 buki (Fagus silvatica) o obw. 290 i 300 cm oraz wys.25 m 6. A Aleja lipowa obejmująca 23 lipy drobnolistne (Tilia cordata) o obw. od cm i wys.25 m oraz 2 jesiony wyniosłe (Fraxinus g. Krynice m. Zwiartów g. Krynice m. Antoniowka g. Krynice m. Dzierążnia Park podworski Lipy rosną w szpalerze po lewej stronie budynku Szkoły Podstawowej w Antoniówce, buki pospolite rosną na cmentarzu żołnierskim z września 1939 r. Aleja ma kształt litery U, rośnie na terenie parku podworskiego w Dzierążni, u wylotu prawego ramienia 34

35 Lp. Rodzaj pomnika Opis pomnika excolsior) o obw. 486, 541 cm i wys.23 m Gmina/miejscowość Lokalizacja Bliższe określenie położenia alei rosną 2 jesiony 7. GD 26 dębów szypułkowych (Quercus robur) o obw. od cm i wys m g. Lubycza Król. m. Siedliska 6 drzew rośnie w oddz.273 leśnictwo Siedliska, 15 w oddz.372d, 5 za torami i w oddz.733a 8. PD Lipa drobnolista (Tilia cordata) o obw.310 cm i wys.14 m 9. GD 4 lipy szerokolistne (Tilia platyphyllos) o obw. 305 cm, 315cm, 375 cm, 475 cm i wys.24 m 10. GD 2 lipy szerokolistne (Tilia platyphllos) o obw. 410 i 425 cm i wys.23 m, lipa drobnolistna (Tilia cordata) o obw.490 cm i wys.20m oraz sosna czarna (Pinus nigra) o obw.210 cm i wys.25 m 11. PD Buk pospolity (Fagus silvatica) o obw.320 cm i wys.25 m 12. PD Buk pospolity (Fagus silvetica) o obw.470 cm i wys.25 m 13. GD 9 lip drobnolistnych (Tilia cordata) o obw.210 do 545 cm i wys.20m, 2 jesiony wyniosłe (Fraxinus excolsior) o obw.335 i 390 g. Lubycza Król. m. Siedliska Tomaszowskie g. Lubycza Król. m. Hrebenne g. Łaszczów m. Łaszczów g. Łaszczów m. Dobużek g. Łaszczów m. Łaszczów g. Rachanie m. Rachanie przy zabudowaniach gospodarczych J.Kolasy w zespole zieleni na wzgórzu cerkiewnym Park podworski Park podworski w parku pałacowym w odl. 100 m na północ od ruin pałacu W parku podworskim obok budynków administracyjnogospodarczych 35

36 Lp. Rodzaj pomnika Opis pomnika cm i wys.25 m, 2 klony pospolite (Acer platanoides) o obw.267 i 320 cm i wys.25 m Gmina/miejscowość Lokalizacja Bliższe określenie położenia 14. PD Leszczyna turecka (Corylus colurna) o obw. w szyi korzeniowej 390 cm i wys. 18 m g. Rachanie m. Wożuczyn w parku pałacowym ( ogród włoski ) 15. GD 2 lipy drobnolistne (Tilia cordata) o obw.270 i 210 cm i wys.20m, 2 dęby błotne (Quercus palustris) o obw.215, 160 cm i wys.20m, 5 modrzewi europejskich (Larix decidua) o obw.od 150 do 207 cm i wys.13 m. g. Rachanie m. Pawłówka Park podworski 16. GD Lipa drobnolistna (Tilia cordata) o obw. 380 cm i wys.20m, 2 topole białe (Populus alba) o obw. 480 i 395 cm i wys.28 m, dąb szypułkowy odmiana strzępolistna (Quercus robur Pectinata) o obw.125 cm i wys.20m g. Rachanie m. Wożuczyn Park pałacowy tzw. ogród włoski 17. PD Buk pospolity (Fagus silvatica) o obw. 389 cm i wys.25 m 18. GD 20 lip drobnolistnych (Tilia cordata) o obw. od 190 do 560 cm i wys.18 m g. Susiec m. Łuszczacz g. Tarnawatka m.tarnawatka na skraju lasu przy drodze Krasnobród- Łuszczacz w odl. 500 m od wsi Łuszczacz 3 lipy rosną w parku podworskim, 8 lip drobnolistnych w szpalerze na podwórzu 36

37 Lp. Rodzaj pomnika Opis pomnika Gmina/miejscowość Lokalizacja Bliższe określenie położenia gospodarstwa hodowli zarodowej, 8 lip w alei do kościoła, 1 obok plebani. 19. GD 2 korkowce amurskie (Phellodendron amurense) o obw.142cm i 140cm i wys.12m g. Tomaszów Lub. m. Rogóżno Park podworski 20. GD 5 sosen pospolitych (Pinus silvestris) o obw. Od cm i wys.20m oraz 5 dębów szypułkowych (Quercus robur) o obw. od cm i wys.22 m g. Ulhówek m. Magdalenka Grupa drzew wśród pól w odległości 300m od drogi Lubycza Król.- Dyniska Stare- Tarnoszyn źródło: Legenda: PD- pojedyncze drzewo GD- grupa drzew A aleja Użytki ekologiczne 12 Są to, zasługujące na ochronę, pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej: naturalne zbiorniki wodne, doliny rzek, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów; bagna; torfowiska; wydmy; płaty nieużytkowanej roślinności; starorzecza, wychodnie skał; skarpy; kamieńce, źródła, siedliska przyrodnicze oraz stanowisko rzadkich gatunków fauny i flory 13. W ostatnich latach utworzono na terenie powiatu 9 użytków ekologicznych (płaty roślinności stepowej, płaty roślin chronionych, stawy i lasy). Łączna ich powierzchnia wynosi 1,2 tys. ha co stanowi 0,83 % powierzchni powiatu. Są to : 12 numery w nawiasach pokazują lokalizację na mapie nr Audyt turystyczny województwa lubelskiego 37

38 Biała Góra" ( z wyciągiem narciarskim) (15) Jałowce" w miejscowości Huta Lubycka, (12) Jedlina" w miejscowości Potoki (11) Machonowska Góra w gminie Lubycza Królewska (19) Żurawce w gminie Lubycza Królewska (13) Stawy Łaszczowieckie w miejscowościach: Łaszczów i Nadolce (17, 18) Korhynie w gminach: Jarczów i Lubycza Królewska (14) Stawy w Tarnawatce (16) Ciekawe z punktu turystycznego są również takie miejsca jak: Siwa Dolina" k/tomaszowa Lubelskiego oraz uroczysko Leliszka" (śródleśny zalew w Leliszce na Sołokiji w gminie Jarczów). Poniżej ich charakterystyka: 14 "BIAŁA GÓRA" - użytek zlokalizowany na południowym stoku wzgórza między miejscowościami Justynówka i Majdan Górny (gmina Tomaszów Lub.). Powierzchnia użytku - 20 ha. Jest to zbiorowisko roślinności kserotermicznej (popularnie nazywanej kresową) z licznymi gatunkami rzadkimi i chronionymi. Występuje tu między innymi: wisienka karłowata, miłek wiosenny, len złocisty, zawilec wielkokwiatowy, powojnik prosty, ożota zwyczajna, ostrożeń panoński, oman wąskolistny. "JEDLINA" - użytek zlokalizowany w miejscowości Potoki, w gminie Lubycza Królewska, w Nadleśnictwie Tomaszów Lub.. Powierzchnia 13,92 ha. Celem ochrony jest zachowanie drzewostanów jodłowych i bukowo jodłowych o charakterze zbliżonym do naturalnego, położonych przy północno-wschodniej granicy ich zasięgu występowania w Europie. Występuje tu ponad 100-letni drzewostan jodłowy. "JAŁOWCE" - użytek zlokalizowany w miejscowości Huta Lubycka, w gminie Lubycza Królewska, w Nadleśnictwie Tomaszów Lub. Powierzchnia 35,07 ha. Ochroną objęte halizny i płazowiny porośnięte w około 70% jałowcem pospolitym, często pomnikowych wymiarów (do 7 m wysokości i 40 lat). "MACHNOWSKA GÓRA" - użytek zlokalizowany w gminie Lubycza Królewska na północno-zachodnim stoku Machnowskiej Góry. Powierzchnia 25,30 ha. Ochroną objęte stanowisko roślinności kserotermicznej -florystyczna ostoja genowa

39 "ŻURAWCE" użytek zlokalizowany na północno-zachodnim stoku Machnowskiej Góry w gminie Lubycza Królewska. Powierzchnia 3,45 ha. Ochroną objęte stanowisko roślinności kserotermicznej - florystyczna ostoja genowa. "STAWY ŁASZCZOWIECKIE" - użytek zlokalizowany na gruntach wsi Łaszczów i Nadolce (gm. Łaszczów). Powierzchnia 103,27 ha. Ostoja fauny wodno-błotnej. "KORHYNIE" - użytek zlokalizowany na granicy gmin Jarczów i Lubycza Królewska na lewym zboczu doliny Sołokiji. Powierzchnia 5,74 ha. Ochroną objęte zbiorowiska roślinności kserotermicznej z bardzo bogatym stanowiskiem obuwika. "STAWY W TARNAWATCE" - użytek zlokalizowany w gminie Tarnawatka. Powierzchnia 500 ha. Ochroną objęty kompleks stawów - ostoja fauny wodno-błotnej. Mapa nr 10 wskazuje usytuowanie poszczególnych obszarów na mapie powiatu tomaszowskiego. Mapa nr 10 Legenda: Parki krajobrazowe Rezerwaty przyrody Użytki ekologiczne źródło: Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego 39

40 Na terenie powiatu, w lasach należących do nadleśnictwa Tomaszów i Józefów, żyje wiele ciekawych gatunków ptaków i zwierząt łownych oraz chronionych prawem, w tym m.in.: bocian czarny, bóbr, wydra, wilk, orzeł bielik, puchacz, pliszka górska, zimorodek. Celem ochrony bogatego dziedzictwa geologicznego i obszarów o szczególnym znaczeniu geologicznym, przewiduje się utworzenie geoparku Kamienny Las na Roztoczu i włączenie do Europejskiej Sieci Geoparków. 15 Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 Celem sieci jest zabezpieczenie zagrożonych i reprezentatywnych dla regionów Wspólnoty Europejskiej siedlisk dzikiej flory i fauny. Sieć tworzą: specjalne obszary ochrony wytypowane w oparciu o tzw. dyrektywę ptasią z 1979 r., specjalne obszary ochrony wytypowane w oparciu o tzw. Dyrektywę siedliskową z 1972 r. Aktualnie Europejska Sieć Ekologiczna w województwie lubelskim składa się z: 21 obszarów specjalnej ochrony ptaków o łącznej powierzchni 319,6 tys. ha, tj. ok. 13% powierzchni województwa, 69 specjalnych obszarów ochrony siedlisk o łącznej powierzchni 106,55 tys. ha, tj. ok. 4% powierzchni województwa. Lubelskie ostoje ptaków charakteryzują się występowaniem tych gatunków awifauny, których liczebność kwalifikuje dany obszar do międzynarodowych ostoi ptaków. Są to gatunki bardzo cenne ornitologicznie bardzo rzadkie i zagrożone wyginięciem, zapisane w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Specjalne obszary siedlisk zostały wyznaczone w większości w istniejących już rezerwatach przyrody, w cennych uroczyskach przyrody, które nie były dotychczas objęte samodzielną ochroną prawną, co najwyżej wchodziły w skład parku krajobrazowego lub obszaru chronionego krajobrazu. Pokrycie powiatu obszarami NATURA 2000, niewątpliwie wyróżnia powiat tomaszowski w porównaniu do powiatów ościennych i wynosi około 36%. Należy jednak zauważyć, iż powierzchnia obszarów NATURA 2000 w powiatach sąsiadujących kształtuje się również na wysokim poziomie ponad 25%, jedynie za wyjątkiem powiatu hrubieszowskiego, gdzie wynosi ok.12%. 15 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego, Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie 2002 r. (obecnie aktualizowany). 40

41 Na terenie powiatu tomaszowskiego znajdują się: 16 Dobużek (PLH060039); obszar: ha na terenie gmin Łaszczów, Tyszowce obejmuje prawe zbocze doliny rzeki Huczwy porośnięte roślinnością kserotermiczną, ze stanowiskiem żmijowca czerwonego (jedno z dwóch w kraju objęte jest corocznym monitoringiem) i rzadkiej w regionie wyki grochowatej. Dno doliny zajęte jest przez ekstensywnie użytkowane łąki kośne i ziołorośla z miejscami lęgowymi derkaczy występujących tu w wysokim zagęszczeniu. W obszarze stwierdzono występowanie 3 siedlisk przyrodniczych załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. W 1986 r. wykryto tu także stanowisko tchórza stepowego obecnie nie potwierdzone. Dodatkowo, na łąkach stwierdzono bardzo wysokie zagęszczenie lęgowych derkaczy. Dolina Sołokiji (PLB060021); obszar 13677,8 ha, na terenie powiatu 12746,7 ha; Ostoja leży w granicach mezoregionu Roztocze Środkowe i Równina Bełzka. Obejmuje on dolinę rzeki Sołokiji (dopływ Bugu) o naturalnym korycie, z meandrami i starorzeczami wraz z 5 kompleksami stawów rybnych i kilkoma stawami śródleśnymi. Stojące i płynące wody śródlądowe zajmują łącznie 2% terenu. Lasy zajmują 28% powierzchni ostoi, w tym lasy iglaste 15%, lasy liściaste 2%, a lasy mieszane 11%. Przeważają drzewostany sosnowe z domieszką drzew liściastych (głównie dębu i olchy), a wzdłuż koryta rzeki występują płaty olsów oraz podmokłych borów sosnowych. Omawiany obszar jest intensywnie użytkowany rolniczo (52% terenu), choć na odcinku przygranicznym w dolinie Sołokiji znajdują się nieużytkowane łąki i ugory. Siedliska łąkowe i zaroślowe zajmują 18% obszaru. W ostoi stwierdzono występowanie co najmniej 19 gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. 7 występujących tu gatunków ptaków jest zagrożonych - wymieniono je w Polskiej czerwonej księdze zwierząt. Jest to ważna ostoja dla ptaków drapieżnych - występuje tu 6 ich gatunków, z których najliczniejszy jest orlik krzykliwy. W znaczącej liczbie występuje tu też dzięcioł białoszyi. Dolina Szyszły (PLB060018); obszar: ha na terenie gmin Jarczów, Ulhówek. Obszar obejmuje dolinę rzeki Szyszły od wsi Zawady (na zachodzie) po szosę łączącą wsie Dyniska Stare i Dębina (na wschodzie). Teren w części jest użytkowany ekstensywnie (łąki kośne, eksploatacja torfu), w części nieużytkowany. Dobrze zachowane, rozległe płaty łąk zmiennowilgotnych w ekstensywnie użytkowanej dolinie. Występują tu rzadkie zbiorowiska: szuwar kłociowy i zbiorowisko z marzycą rudą. W miejscach dawnej eksploatacji torfu dobrze wykształcone, bardzo bogate florystycznie torfowiska węglanowe. Łącznie występuje tu 7 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG i 6 gatunków z Załącznika II tej dyrektywy. Obszar ważny dla zachowania lipiennika Loesela. Jedno z czterech stanowisk występowania

42 starca wielkolistnego w Polsce (stanowiska na zachodniej granicy zasięgu). W ostoi Dolina Szyszły stwierdzono występowanie co najmniej 15 gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Liczebność jednego gatunku (dubelta) mieści się w kryteriach wyznaczania ostoi ptaków wprowadzonych przez BirdLife International. Ponadto 9 spośród stwierdzonych tu gatunków zostało zamieszczonych na liście zagrożonych ptaków w Polskiej czerwonej księdze zwierząt. Jest to jedna z 10 najważniejszych ostoi dubelta w Polsce, a także miejsce sporadycznego występowania wodniczki. Ostoja Tyszowiecka (PLB060011); obszar: ha na terenie gminy Tyszowce. Ostoja leży w makroregionie Wyżyny Wołyńskiej, w mezoregionie Kotliny Hrubieszowskiej. Obejmuje fragment środkowego biegu rzeki Huczwy. Kotlina Hrubieszowska jest regionem wybitnie rolniczym, gdzie grunty rolne zajmują 80% powierzchni. Cechuje ją występowanie żyznych gleb wykształconych na lessowym podłożu. Krajobraz cechuje mozaika siedlisk, wynikająca ze zróżnicowania podłoża i sposobu użytkowania. Ostoja pozbawiona jest zwartych powierzchni lasów, jedynie we wschodniej części ostoi zachowały się ich małe fragmenty. Na utworach kredowych lub piaszczystych w stale wilgotnych obniżeniach wykształciły się torfy. Znaczna część obu dolin pokrywają ekstensywnie użytkowane łąki. Powierzchnie pokryte piaskami porastają bory sosnowe z domieszką drzew liściastych. Żyźniejsze siedliska zajmują lasy grądowe, a w bezpośrednim sąsiedztwie dolin rzecznych -olsy. Obie rzeki zostały uregulowane i pogłębione. W górnym biegu Sieniochy znajdują się dwa kompleksy stawów rybnych, na których prowadzona jest ekstensywna gospodarka rybacka. W ostoi stwierdzono występowanie co najmniej 24 lęgowych gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Derkacz, rybitwa białowąsa oraz dzięcioł białoszyi kwalifikują ostoje do międzynarodowych ostoi ptaków. 9 gatunków zostało wymienionych w Polskiej czerwonej księdze zwierząt jako ptaki zagrożone. Ostoja jest jednym z kilku miejsc gniazdowania na terenie Polski orzełka włochatego. Występują tu także: bąk, bączek, kania ruda, orlik krzykliwy, orzełek, zielonka, dubelt, podróżniczek. Pastwiska nad Huczwą (PLH060014); obszar: ha w gminie Tyszowce. Ostoja leży na Wyżynie Zachodnio-Wołyńskiej, w południowo zachodniej części Kotliny Hrubieszowskiej. Niedaleka na zachód od ostoi przepływa rzeka Huczwa - lewy dopływ Bugu. Obszar położony jest w górnym biegu doliny Huczwy. Teren jest tu lekko pofałdowany, użytkowany głównie jako łąki i pastwiska. Większość terenu ostoi położona jest na wyniesieniu. Podstawowym celem ochrony tego obiektu jest zachowanie ostoi susła perełkowanego-gatunku cennego z europejskiego punktu widzenia o priorytetowym znaczeniu dla Unii Europejskiej. Znajduje się tu jedna z siedmiu w Polsce zwartych kolonii tego rzadkiego gatunku gryzonia. Suseł jest zaliczany do gatunków ginących w Polsce. Gryzoń ten żyje na terenach 42

43 o charakterze stepowym, zwykle na ugorach, pastwiskach i miedzach. Zazwyczaj zasiedla łagodne i słoneczne stoki wzgórz zbudowanych z lessów lub rędzin. Puszcza Solska (PLB060008), obszar o powierzchni 79349,1 ha, położony na terenie powiatu (Gmina Susiec 8544,3 ha), obszar specjalnej ochrony ptaków (Dyrektywa Ptasia). Obszar obejmuje kompleks leśny, w przeważającej mierze tworzony przez lasy iglaste. Położony jest na styku Roztocza i Kotliny Sandomierskiej w rejonie, w którym zachował się jedyny w Europie fragment granicy między fałdową Europą Zachodnią a płytową Europą Wschodnią. Strefa graniczna ma szerokość kilku kilometrów i składa się z krawędzi wewnętrznej, piaszczystego pasa obniżeń oraz zalesionych i podmokłych wzgórz zewnętrznych, z widocznymi w formie ostańców skałami trzeciorzędowymi. Na terenie ostoi dość licznie występują obszary bagienne, szczególnie w części zachodniej i południowej. Obszar przecięty jest rzeczkami, na których tworzą się niewielkie wodospady (tzw. szumy). W skład ostoi weszły również stawy rybne w Rudzie Różanieckiej oraz tereny łąkowe i rolne. Obszar ma status ostoi ptaków o randze europejskiej. Stwierdzono tu 135 gatunków ptaków lęgowych, przynajmniej 30 z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 13 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. na obszarze lęgnie się przynajmniej 1% krajowej populacji bociana czarnego, gadożera, orlika krzykliwego, trzmielojada, bielika, puchacza, głuszca, cietrzewia, żurawia, derkacza i zimorodka. Jest to także ważna ostoja innych gatunków zwierząt. Zanotowano tu występowanie 3 gatunków ssaków, 1 płaza i 1 rośliny naczyniowej z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Ponadto znajduje się tu jedyne polskie stanowisko pluskwiaka Nobis major. Rozpoznano tu również przynajmniej 23 gatunki roślin prawnie chronionych. Roztocze (PLB060012), obszar o powierzchni ,3 ha, na terenie powiatu 29877,54 ha; Rozległy obszar obejmujący Lasy Zwierzyniecko-Kosobudzkie oraz całe Roztocze Środkowe i Południowe. Roztocze to pas łagodnych wzniesień ciągnących się z północnego-zachodu na południowy-wschód. Około 70% powierzchni stanowią lasy, między którymi występują wąskie pasy pól uprawnych oraz wsie i niewielkie miasta. Znaczna część lasów ma charakter zbliżony do naturalnego. Dominują bory sosnowe, ale też spory udział mają mieszane bory jodłowe i buczyna karpacka. Sieć wód powierzchniowych jest dość uboga. Główną rzeką jest Wieprz. Ponadto z południowych stoków Roztocza spływają w kierunku Kotliny Sandomierskiej Tanew, Sopot i Szum. W dolinach Wieprza, Sołokiji i Topornicy znajdują się stawy rybne. Występują następujące formy ochrony: Park Narodowy: Roztoczański (8482,0 ha) Park Krajobrazowy: Krasnobrodzki (9390,0 ha) Południoworoztoczański (20376,0 ha) Szczebrzeszyński (20209,0 ha) Puszczy Solskiej (28980,0 ha) Rezerwat Przyrody: Debry (179,62 ha) Hubale (35,0 ha) Nowiny (3,8 ha) Szum (16,96 ha) Święty Roch (202,6 ha) Wieprzec ( 31,9 ha) Zarośle (64,02 ha) Sołokija (7,4 ha) Wielki 43

44 Dół (9,4 ha) Minokąt (22,9 ha) Źródła Tanwi (186,5 ha) Jalinka (3,8 ha) Obszar Chronionego Krajobrazu: Roztoczański (31147,9 ha); Uroczyska Puszczy Solskiej (PLH060034); obszar: ha na terenie gminy Susiec, Lubycza Królewska. Rozległy obszar, będący częścią Kotliny Sandomierskiej oraz niewielkich fragmentów strefy krawędziowej Roztocza - obejmujący cenne siedliska przyrodnicze, występujące w dużych płatach (bory bagienne i torfowiska) lub małych płatach, ale w dużym skupieniu (torfowiska, zbiorniki naturalne), wśród lasów sosnowych. Puszcza Solska to kompleks leśny porastający ubogie gleby piaszczyste, zaś w strefie krawędziowej Roztocza - pararędziny i gleby brunatne. W znacznym stopniu jest to obszar podmokły. Drzewostany zdominowane są przez sosnę; występują również dość duże płaty jedlin oraz płaty i smugi olsów i łęgów. W podszycie przeważa świerk i kruszyna, podczas gdy borówki, bagno i wrzos występują w runie. W południowo-wschodniej części ostoi znajdują się niewielkie kompleksy stawów rybnych (na skrajach dolin rzecznych). Głównym walorem ostoi są dobrze zachowane rozległe bory bagienne a także płaty i smugi torfowisk wysokich oraz przejściowych. Wyróżnikiem tego obszaru są też martwe wydmy. W strefie krawędziowej - głębokie parowy przełamują rzeki o charakterze górskim: Tanew, Sopot i Szum, w obrębie których wykształciły się dobrze zachowane łęgi. Na obrzeżach kompleksu (rzadziej w jego wnętrzu) znajdują się ekstensywnie użytkowane lub nieużytkowane łąki. Zabudowa ma charakter rozproszony i w obrębie ostoi znajdują się niewielkie przysiółki lub kolonie. W lasach Puszczy Solskiej prowadzi się intensywną gospodarkę leśną, powodującą znaczne miejscami przekształcenia charakteru drzewostanów oraz degradację siedlisk podmokłych - głównie borów bagiennych, torfowisk i łęgów. Ostoja stanowi znaczącą część jednego z największych kompleksów leśnych w Polsce. Stwierdzono tu występowanie 16 typów siedlisk przyrodniczych z Zał. I DS, 1 gatunek rośliny oraz 18 gatunków zwierząt z Zał. II DS. Szczególnie wartościowe są siedliska podmokłe (torfowiska, bory i lasy bagienne oraz łęgi).uroczyska Puszczy Solskiej znalazły się w projekcie sieci Natura 2000 z uwagi na występowanie 16 typów siedlisk przyrodniczych, zagrożonych w skali europejskiej, które zajmują łącznie ha. Większość siedlisk związanych jest z lasami sosnowymi, wśród których wyróżniają się piaszczyste wydmy, u podnóża których wytworzyły się w bezodpływowych zagłębieniach torfowiska oraz naturalne zbiorniki wodne. Najważniejszymi siedliskami w obszarze są: bory bagienne (lasy sosnowe z typową roślinnością: bagnem zwyczajnym oraz borówką łochynią, zwaną również pijanicą), torfowiska wysokie i przejściowe (wyróżnia je obecność charakterystycznych mchów - torfowców, a także rosiczek, turzyc - wszystko rosnące w nasiąkniętym niczym gąbka gruncie) oraz bory jodłowe. Dwa pierwsze siedliska wyróżniają się rangą priorytetową zarówno w kontekście wartości przyrodniczej jak również potrzeb ochrony. Ważne siedliska skupiają się również wzdłuż cieków puszczańskich, które płyną 44

45 naturalnymi korytami. Są to: łęgi (lasy olchowo-jesionowe wzdłuż rzek, towarzyszące im ziołorośla nadrzeczne, zaś w samych rzekach wytworzyła się specyficzna roślinność podwodna. Poza lasami, istotnymi dla tego obszaru są siedliska podmokłych łąk, w tym m.in. łąki trzęślicowe, które łatwo można odróżnić późnym latem, gdyż przebarwiają się na rudy kolor. Uroczyska Puszczy Solskiej to najważniejsza na Lubelszczyźnie ostoja wilków i rysi. Stale przebywają tu 4 watahy wilków oraz 2-3 rodziny rysi - zwierząt zagrożonych w Polsce wyginięciem. Ponadto, stwierdzono w ostoi 16 dalszych gatunków zwierząt: motyla przeplatkę aurinię, ważki - trzeplę zieloną i zalotkę większą, minoga strumieniowego, głowacza białopłetwego, piskorza i kozę, traszkę grzebieniastą, liczną populacją ginącego kumaka nizinnego, żółwia błotnego, nietoperze - mopka oraz nocki: Bechsteina i dużego oraz bobra i wydrę. Z roślin zagrożonych w skali europejskiej zanotowano rzadki gatunek mszaka sierpowca błyszczącego. Z innych gatunków godny uwagi, wymienić należy: 3 gatunki rosiczek, kosaćca syberyjskiego, kukułkę Fuchsa, mącznicę lekarską, widłaki: torfowca, wrońca i spłaszczonego. Ostoja jest jednym z najważniejszych w Polsce obszarów ważnych dla ochrony torfowisk wysokich oraz borów i lasów bagiennych. Ponadto, Puszcza Solska jest bardzo ważną w skali regionu ostoją puszczańskiej fauny kręgowców, z licznymi zagrożonymi i rzadkimi gatunkami m. in. wilkiem i rysiem. Znajduje się tu także jedno z nielicznych w kraju stanowisk motyli strzępotek hero i osadnik wielkooki (załącznik IV Dyrektywy Rady 92/43/EWG). Jedyne znane w Polsce stanowisko pluskwiaka. Zarośle (PLH060028) o powierzchni 379,9 ha, położony na terenie Gminy Tomaszów Lubelski (specjalny obszar ochrony siedlisk (Dyrektywa Siedliskowa)); Ostoja obejmuje rozległe obniżenie o charakterze suchej doliny oraz wzniesienia po obu jej stronach. Większość obszaru pokrywają lasy. Na terenie ostoi znajdują się cenne przyrodniczo naturalne lasy bukowo-jodłowe z udziałem sosny, świerka, grabu i lipy. Występują tu fragmenty starodrzewu jodłowego oraz powierzchnie, na których jodła naturalnie się odnawia. Występują tu trzy rodzaje siedlisk ważnych w skali Europy zajmujące w sumie 65% powierzchni ostoi. Są to: żyzne buczyny, wyżynny jodłowy bór mieszany i grąd środkowoeuropejski. O wysokich walorach przyrodniczych ostoi świadczy występowanie wielu chronionych i rzadkich w regionie roślin, takich jak: pluskwica europejska, turówka leśna, widłak wroniec oraz bezzieleniowy storczyk - gnieźnik leśny. Zlewnia Górnej Huczwy (PLB060017); obszar: ha na terenie gmin: Tyszowce, Łaszczów, Rachanie, Jarczów, Ulhówek. Obszar obejmuje zlewnię górnego biegu rzeki Huczwy oraz 2 kompleksy stawów rybnych: w Łaszczowie i Zimnie. Łąki w dolinie Huczwy i jej dopływów są w znacznym stopniu zmeliorowane i użytkowane jako łąki kośne, choć nie brak rozległych tutrzycowisk i niewielkich starorzeczy oraz pasów zakrzaczeń. Niewielkie 45

46 fragmenty zlewni ulegają powtórnemu zabagnieniu. Na stawach prowadzi się intensywną gospodarkę rybacką. Stawy w Zimnie posiadają niewiele roślinności szuwarowej. Na stawach w Łaszczowie powierzchnia szuwarów jest znacznie większa. Występuje co najmniej 31 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 3 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi. Bardzo ważna ostoja derkacza. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej (C6) następujących gatunków ptaków: bączek, derkacz, dzięcioł białoszyi, zielonka (PCK); stosunkowo wysoką liczebność osiąga bąk. Żurawce (PLH060029), położony na terenie gminy Lubycza Królewska specjalny obszar ochrony siedlisk (Dyrektywa Siedliskowa), leżący na wysokości 280 m n.p.m. obejmuje 3 wydłużone pagórki, zbudowane z margli górnokredowych, wznoszące się wśród pól uprawnych, po lewej stronie doliny Sołokiji. Wzgórza pokryte są przez murawy i zarośla kserotermiczne. Jest to jeden z najcenniejszych na Lubelszczyźnie płatów roślinności kserotermicznej - rodzaju siedliska chronionego dyrektywą siedliskową, z bogatą florą storczykowatych, m. in. liczną populacją obuwika pospolitego - gatunku chronionego z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej oraz storczyka purpurowego (ponad 200 os.). Ostoja jest miejscem występowania rzadkiej kserotermicznej fauny, występuje tu m.in. rzadki gryzoń - smużka stepowa (pierwsze odnalezione stanowisko w Polsce, położone na granicy zasięgu). Na terenie tym można także spotkać 3 gatunki ptaków chronione w Europie - trznadla ortolan, dzierzbę gąsiorek i pokrzewkę jarzębatą. Siedliska leśne zajmują 1% obszaru, siedliska łąkowe i zaroślowe zajmują 60%, a siedliska rolnicze - 39%. Obszar nie jest objęty ochroną prawną - obejmuje on natomiast 3 użytki ekologiczne: Korhynie, Machnowską Górkę i Żurawce. System obszarów chronionych powiatu tomaszowskiego prezentuje mapa nr

47 Mapa nr 11 źródło: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego, Biuro Planowania Przestrzennego, Lublin, 2002 r. (obecnie aktualizowany) 2. Walory antropogeniczne i kulturowe Na walory antropogeniczne obszaru składają się: wszelkiego rodzaju miejsca i obiekty zabytkowe, muzea dysponujące zbiorami o szczególnym znaczeniu lub świadczącymi o unikatowej historii i cechach kultury regionu, wydarzenia i imprezy kulturalne, tradycje, obyczajowość i folklor świadczące o żywych korzeniach kultury lokalnej. Ich występowanie i nasycenie stanowią o potencjale kulturowym danego obszaru. Walory antropogeniczne razem z walorami naturalnymi danego obszaru świadczą 47

48 o jego atrakcyjności. Obszar jest atrakcyjny turystycznie, gdy turysta dowiaduje się o tych walorach i ma możliwość zapoznania się z nimi. Wobec ogromnej oferty turystycznej miast i regionów Polski, tylko pomysłowe i przemyślane wykorzystanie potencjału kulturowego z uwzględnieniem unikalnych walorów obszaru, pozwala zaistnieć i skutecznie konkurować na rynku turystycznym. Różnicując województwo pod względem walorów dziedzictwa kulturowego i przydatności dla rozwoju turystyki krajoznawczej, przestrzeń kulturową podzielono na następujące obszary 17 : obszar o znaczeniu międzynarodowym, obejmujący obiekt wpisany na listę dziedzictwa światowego; obszar o znaczeniu krajowym, obejmujący miasta i miejscowości uznane za pomnik historii; obszar o znaczeniu ponadregionalnym, obejmujący obszary, które są wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i kulturowych; są malowniczo położone w sąsiedztwie rzek, w obrębie terenów silnie urzeźbionych, obfitujących w zieleń naturalną i urządzoną, o dużym stopniu nasycenia obiektami (wpisanymi do rejestru zabytków o dużych wartościach poznawczych); obszar o znaczeniu regionalnym, obejmujący tereny, które są wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i kulturowych; są malowniczo położone (cieki wodne, ukształtowanie terenu) i jednocześnie nasycone wartościowymi obiektami zabytkowymi. Zgodnie z tą klasyfikacją, teren powiatu tomaszowskiego zaliczamy do terenów o znaczeniu ponadregionalnym (tereny przygraniczne gmin Lubycza Królewska, Ulhówek oraz gmina Bełżec)) a także regionalnym (miasto Tomaszów Lubelski, gmina Tomaszów Lubelski, gmina Jarczów, część gminy Łaszczów), co wskazuje na wysoką atrakcyjność przestrzeni kulturowej w skali regionalnej i ponadregionalnej. Mapa nr 12 prezentuje walory dziedzictwa kulturowego powiatu tomaszowskiego na tle Lubelszczyzny. Mapa nr Koncepcja programowo-przestrzenna rozwoju turystyki i rekreacji w województwie lubelskim 48

49 49

50 Źródło: Koncepcja programowo-przestrzenna rozwoju turystyki i rekreacji w województwie lubelskim Pograniczny charakter ziemi tomaszowskiej objawia się również w zróżnicowaniu struktury etnicznej i kulturowej ludności. Można łatwo zauważyć, że kultura materialna i duchowa powiatu (podobnie jak całego województwa lubelskiego) jest niepowtarzalna z uwagi na wpływy cywilizacji zachodniej i wschodniej, rzymskokatolickiej i rusko-bizantyńskiej, a także kultury i religii żydowskiej. Ziemie te zamieszkiwali Rusini, Polacy, Ormianie, Tatarzy, Żydzi i Niemcy. Bardzo silnie odczuwalne są też wpływy kultury ukraińskiej. Architektura sakralna Architektura sakralna należy do najważniejszych zabytków materialnych powiatu. Powiat tomaszowski obfituje w zabytki architektury sakralnej będącej świadkami wieloetniczności i przenikania kultur. Ich bogactwo jest jednym z ważniejszych elementów atrakcyjności turystycznej obszaru. Każda z gmin może się poszczycić bogactwem architektury sakralnej: Miasto Tomaszów Lubelski: Kościół par. p.w. Zwiastowania NMP w Tomaszowie Lubelskim, drewniany (1727), z dzwonnicą drewnianą (XVIII), cmentarzem kościelnym, nr rej. A/156 z i z , Cerkiew prawosławna p.w. św. Mikołaja w Tomaszowie Lubelskim, nr rej. A/194 z , Grobowiec rodziny Bujalskich i Bohlerów, na cmentarzu par., (XIX/XX), nr rej. A/510 z , Gmina Bełżec: Zespół kościoła par. p.w. Matki Bożej Królowej Polski w Bełżcu, obejmujący murowany kościół w granicach cmentarza kościelnego ( ), nr rej. ZA/454; Drewniana cerkiew greko- katolicka p.w. św. Bazylego w Bełżcu, (obecnie obiekt wystawienniczy Galeria Cerkiewka ) wraz z cmentarzem przycerkiewnym (1756) nr rej. A/157, Cmentarz wojenny z I wojny światowej na tzw. Szczetach, (nieczynny), nr rej. ZA/433; Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Bełżcu, (nieczynny) nr rej. ZA/417; Teren byłego obozu zagłady Żydów, Cyganów i Polaków z czasów II wojny światowej w Bełżcu, nr rej. ZA/

51 Gmina Jarczów: Kościół Parafialny p.w. św. Anny w Gródku, ( ) (nr rej. A/397 z ) wraz z dzwonnicą i cmentarzem przykościelnym, Cerkiew greko-katolicka obecnie kościół rzymsko-katolicki p.w. św. Stanisława, w Jarczowie, drewniany (1755) (nr rej. A/40 z ), Gmina Krynice: Kościół parafialny rzymsko-katolicki p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja w Dzierążni, murowany ( ) wraz z dzwonnicą murowaną (1817), 4 kapliczkami murowanymi (1905), pomnikiem nagrobnym (1898), plebanią murowaną (1934), cmentarzem przykościelnym (XVIII) wraz z drzewostanem, Cmentarz wojenny w Antoniówce (1939), murowana kaplica św. Antoniego w Dąbrowie (1860), drewniany kościół parafialny p.w. św. Stanisława BM, (1920), Gmina Lubycza Królewska: Cerkiew greckokatolicka z 1910 roku i drewniana dzwonnica w Korniach (XVIII wiek), Ruiny murowanej cerkwi w Kniaziach (1806), Kościół murowany w Lubyczy Królewskiej (1903) z obrazem Matki Bożej Różańcowej z XVI wieku, Kościół murowany w Siedliskach (1903), Cerkiew unicka w Żurawcach (1901), Dzwonnica Muzeum "Skamieniały Las" w Siedliskach, Kapliczka Św. Huberta w Siedliskach, Murowana cerkiew greckokatolicka w Machnowie Starym (1900), Gmina Łaszczów: Zespół kościoła par. w Łaszczowie (poł. XVIII, 1890, 1902) (nr rej. A/240 z ), Ruiny synagogi (dawna zbrojownia) w Łaszczowie (XVI), Kościół p.w. św Piotra i Pawła w Łaszczowie wraz z dzwonnicą bramną, plebanią, dawną kancelarią, kostnicą, ogrodzeniem z kaplicami wnękowymi, cmentarzem przykościelnym), nr rej. 135/56 z , 51

52 Kościół par. p.w. Wniebowzięcia NMP w Nabróżu wraz z dzwonnicą, cmentarzem przykościelnym (1684, 1901, po 1945), nr rej. A/200 z , Cmentarz rzymsko-katolicki w Nabróżu (I poł.xix) nr rej. A/361 z , Gmina Rachanie: Cerkiew prawosławna, obecnie kościół rzymsko-katolicki p.w. MB Królowej Świata w Grodysławicach wraz z cmentarzem przykościelnym (1909) nr rej. A/296 z , Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Pawłówce, nr rej. A/413 z , Kościół par. p.w. Nawiedzenia NMP w Wożuczynie (1742), nr rej. A/654 z i , Gmina Susiec: Kościół pw. Opieki Św. Józefa i Św. Michała Archanioła w Łosińcu z dzwonnicą; dawna cerkiew pounicka (1793) z dzwonnicą (I poł XVIII) drewniana (z ikonami z XVIII w, Kościół pw. Św. Jana Nepomucena w Suścu z dzwonnicą; ( ) zbudowany z elementów pochodzących z rozebranej cerkwi unickiej znajdującej się niegdyś na wzgórzu Zamczysko (w ołtarzu głównym obraz patrona kościoła z I połowy XIX w., obraz MB Częstochowskiej z 1960, obraz MB Nieustającej pomocy, zabytkowy obraz św. Mikołaja z XVIII w. W świątyni znajduje się chrzcielnica z 1966 r. oraz organy 8-głosowe, Kościół pw. Św. Tomasza Apostoła w Majdanie Sopockim, dawna cerkiew pounicka (1835 r), od 1839 r. funkcjonowała, jako prawosławna a od 1919 r. przejął ją kościół katolicki; budynek wymurowany z cegły i otynkowany. Na chórze są 6-głosowe organy, Gmina Tarnawatka: Kościół par. rzymsko-katolickiej pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Tarnawatce (koniec XIX), cmentarz przykościelny w Tarnawatce ze starodrzewiem pomnikowym, cmentarz grzebalny rzymskokatolicki (dawny greckokatolicki i prawosławny), czynny, w Tarnawatce ze starodrzewiem liczącym około 50-ciu egzemplarzy (jesiony, sosny, lipy, robi-nie, brzozy, świerki, tuje, kasztanowce, klony), cmentarz wojskowy z I i II wojny światowej, nieczynny, w Tarnawatce Tartaku z drzewostanem liczącym około 40 egzemplarzy, rosnącym na 52

53 obrzeżu i na kopcu (świerki,brzozy, olchy, dąb, sosna, lipa), wpisany do rejestru zabytków (ZA 414), cmentarz przykościelny (dawny przycerkiewny i grzebalny) w Wieprzowie z drzewostanem lipowym liczącym kilkanaście egzemplarzy, cmentarz prawosławny w Wieprzowie, nieczynny z drzewostanem liczącym ponad 20 egzemplarzy (lipy, klony, sosna, jarzębina) i z barwinkiem, Gmina Telatyn: Zespół cerkwi greko-katolickiej w Nowosiółkach, w tym cerkiew obecnie kościół rzymsko-katolicki parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego wraz z dzwonnicą, cmentarzem przykościelnym, ogrodzeniem (poł. XIX), nr rej. A/653 z , Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Poturzynie, nr rej. A/432 z , Gmina Tomaszów Lubelski: Kościół par. rzymsko-katolicki w Podhorcach (1926) Kaplica Świętego Jacka w Majdanie Górnym, murowana, (1910), Kapliczka św. Jan Nepomucena w Majdanie Górnym, drewniana, (ok.1900), Kościół w Szarowoli (1918), Gmina Tyszowce: Cerkiew greko-katolicka, obecnie kościół rzymsko-katolicki p.w. Przemienienia Pańskiego w Czartowcu wraz z cmentarzem przykościelnym (1848), nr rej. A/425 z oraz A/495 z , Zespół cerkwi greko-katolickich w Perespie, w tym: cerkiew, obecnie kościół rzymsko-katolicki parafialny p.w. św. Michała wraz z dzwonnicą, cmentarzem i ogrodzeniem ( ), nr rej. A/391 z , Zespół kościoła par. p.w. św. Leonarda i Świętej Trójcy w Tyszowcach, w tym: kościół, dzwonnica, kaplica, 3 kaplice drewniane, cmentarz kościelny (II poł XIX), nr rej. A/492 z , Cmentarz rzymsko-katolicki w Tyszowcach (pocz. XIX), nr rej. A/464 z , 53

54 Gmina Ulhówek: Cerkiew greko-katolicka, obecnie kościół rzymsko-katolicki p.w. NMP w Budyninie, drewniany, wraz z dzwonnicą drewnianą (1887), nr rej. A/31 z , Ruina cerkwi greko-katolickiej w Korczminie, drewniana (1658), nr rej. A/501 z , Kościół par. p.w. św. Jana Chrzciciela w Rzeplinie (koniec XVIII, po 1945), nr rej. A/655 z , Dzwonnica cerkiewna drewniana w Sczepiatynie (1890), nr rej. A/511 z , Sanktuaria miejsca pielgrzymek religijnych Tomaszów Lubelski cudowny obraz Matki Boskiej Szkaplerznej z Dzieciątkiem z XVII w., w kościele parafialnym Architektura rezydencjonalna i dworska Obiekty będące siedzibami rodowymi wysoko urodzonych przedstawicieli rodów, które zamieszkiwały Lubelszczyznę od pokoleń, stanowią dzisiaj pokaźną grupę zabytków. Do rejestru wpisanych jest ponad 100 pałaców 18. Wśród nich są okazałe rezydencje składające się nie tylko z najokazalszej budowli jaką jest pałac, ale też z oficyn, budynków gospodarczych, bram i ogrodzeń, parków i ogrodów. W powiecie tomaszowskim znajdują się w większości gmin. Są to: Gmina Bełżec: pozostałości parku dworskiego (XIX), cmentarz Cyganów tzw. Lipki (1940), Gmina Jarczów: Kordegarda pałacowa w Chodywańcach, (II poł. XVIII), nr rej. A/145 z , Zespół dworski w Korhyniach (XIX,XX), nr rej. A/348 z , Gmina Krynice: Zespół pałacowy w Dzierążni; pałac murowany (ok. 1890), obecnie mieszkania, oficyna dworska, murowana (koniec XVIII), obecnie mieszkania, park, krajobrazowy (koniec XVIII), z drzewostanem, Zespół dworski w Krynicach, ruina klasycystycznego dworu, murowany(i poł. XIX w), park krajobrazowy, (I poł. XIX) z drzewostanem, 18 Audyt turystyczny województwa lubelskiego 54

55 Zespół dworski w Zwiartowie, ruina dworu, murowany (I poł XIX), spichlerz klasycystyczny, murowany (1842), park krajobrazowy (I poł XIX) z drzewostanem, Gmina Lubycza Królewska: Dwór majątku Lutyńskich w Wierzbicy(pocz. XX) z kaplicą grobową (1860) Gmina Łaszczów: Zespół dworski w Dobużku, w tym: dwór, oficyna, wozownia, kuźnia, park (I poł. XIX), nr rej. A/451 z , Arsenał zamkowy, później synagoga w Łaszczowie (XVI), nr rej. A/487 z i , Zespół pałacowy (dawniej klasztor jezuitów) w Łaszczowie, w tym: pałac, kuchnia, ob. dom mieszkalny, ruiny kościoła, park (poł. XVIII, 1828, 1902), nr rej. A/586 z i z , Zespół dworski w Nadolcach, w tym dwór, rządcówka, park (XIX), nr rej. A/469 z , Gmina Rachanie: Dawny budynek zamkowy w Rachaniach z pozostałościami obwarowań (obecnie magazyn), (XVII, XVIII/XIX, XX), nr rej. A/261 z , Park dworski w Siemnicach (II poł. XIX), nr rej. A/212 z , Park pałacowy w Wożuczynie oraz budynek bramny, brama obeliski (XVI-XVIII), nr ej. A/255 z , Gmina Tarnawatka: Zespół dworski w Tarnawatce, w tym: dom administratora, budynek d. garażu, altana, park, trzy budynki gospodarskie, stajnia z wozownią, obora, spichlerz z towarzyszącą zielenicą; (I poł. XX), Zespół zajazdu w Tarnawatce, (I poł. XIX), w tym: zajazd (karczma), stajnia z wozownią, brama, nr rej. A/691 z , Zespół dworski w Nemirówku, w tym: dwór drewniany, park (XIX/XX), nr rej. A/350 z , Gmina Telatyn: Park pałacowy w Poturzynie (poł. XIX), nr rej. A/243 z , Zespół dworski w Żulicach, w tym: dwór (XVIII), spichlerz (XIX), park (XIX), nr. rej. A/468 z , , , 55

56 Park pałacowy w Łykoszynie, (II poł. XVIII, II poł. XIX), nr rej. A/450 z , Gmina Tomaszów Lubelski: Park dworski w Rogóźnie, (XVIII/XIX), nr rej. A/158 z Obiekty archeologiczne. Badania i analiza śladów osadnictwa pradziejowego pozwala na rekonstrukcję najstarszej historii danego obszaru. Egzystencja naszych przodków uzależniona była w znacznej mierze od warunków środowiska naturalnego. Żyzne gleby lessowe występujące na obszarze Grzędy Sokalskiej sprzyjały intensywnej uprawie roli i hodowli, stąd też liczniejsza niż na Roztoczu Tomaszowskim liczba stanowisk archeologicznych 19. Na terenie Roztocza Tomaszowskiego znajdują się stanowiska archeologiczne tzw. pucharów lejkowatych z okresu przełomu młodszej epoki kamienia i epoki brązu (nazwa pochodzi od charakterystycznej formy naczynia glinianego z wychylonym wylewem), występujące głównie na terenie Grzędy Sokalskiej i Kotliny Hrubieszowskiej oraz częściowo na Roztoczu (np. w okolicach Suśca). Ludność z tego terenu prowadziła hodowlę zwierząt, zajmowała się łowiectwem i zbieractwem. Poniżej informacje o najważniejszych obiektach archeologicznych powiatu tomaszowskiego: Stanowisko archeologiczne we wsi Jurów, Nedeżów i Łubcze kurhany datowane na 2100 r. p.n.e, ok. 60 kopców, są pozostałościami po kulturze ceramiki sznurowej. (gmina Jarczów), Zespół kopców ziemnych tworzących cmentarzysko kurhanowe w Łosińcu; Cmentarzysko liczy ok. 30 kopców na działkach leśnych. Kopce są prawdopodobnie mogiłami pochodzącymi z okresu wczesnośredniowiecznego, Grodziska w dolinie Huczwy i Sieniochy będące dawnymi Grodami Czerwieńskimi - we wsi Czermno (gmina Tyszowce) zachowały się ślady dawnej stolicy Grodów Czerwienia z X-XIII w. Widoczne są ziemne wały obronne, majdan oraz dwa podgrodzia, zniszczone przez Tatarów w 1240 r.; wały wys. 6 m tworzą zewnętrzny obwód o wymiarach 155 x 119 m. Grodzisko zwane Okopy Chmielnickiego datowane na IX-XI wiek, we wsi Posadów, (gmina Telatyn), na płn. wysokim brzegu Kamionki o wspaniale 19 Osady, cmentarzyska, grodziska. Ślady osadnictwa pradziejowego i z okresu wczesnego średniowiecza na Roztoczu Andrzej Urbański Muzeum Zamojskie w Zamościu 56

57 zachowanym kształcie pierścieniowatych wałów, majdan wewnątrz o wymiarach 58 x 79 m; w pobliskim lesie znajduje się duży kurhan, u stóp którego są mogiły średniowiecznych rycerzy. Biała Góra, (gmina Tomaszów Lubelski), koło wsi Majdan Górny, wzniesienie o charakterze ostańcowym o wys. 349 m n.p.m., użytek ekologiczny; na jego kredowych stokach występuje roślinność kserotermiczna i stepowa: miłek wiosenny, wisienka karłowata, len złocisty, ożga zwyczajna, ostrożeń przetacznik; na płn. stoku grodzisko Medno z IX-XI w.; Grodzisko zwane Kościółkiem położone w widłach Tanwi i dawnej doliny Jelenia; wzniesienie porośnięte lasem mieszanym i otoczone wałem ziemnym grodziska, które pochodzi z XII XIII w. Prawdopodobnie miejsce to nie było stale zamieszkiwane, a służyło jedynie za schronienie w czasie najazdów nieprzyjaciół Inne obiekty Kompleks bunkrów Linii Mołotowa, r. Roztocze Południowe udostępnione częściowo dzięki szlakowi turystycznemu z Lubyczy Królewskiej do Hrebennego, Strażnica graniczna w Parach; wzniesiona ok r. na zlecenie władz carskich z przeznaczeniem na siedzibę straży granicznej (Galicja Kongresówka). Jest to budynek drewniany, parterowy, Herbaciarnia, tzw. Czajnia (rynek w Tomaszowie Lubelskim), u wylotu ulicy prowadzącej do cerkwi. Jest to drewniany piętrowy budynek z 1895 r., wzniesiony z okrąglaków, na wzór drewnianych domów z płn. Rosji, Stara cegielnia murowana z 1925 r. w Rokitnie, Młyn wodny na rzece Sołokija w Rudzie Żurawickiej (1884 r), Drewniany spichlerz w granicach ścian zewnętrznych w Tarnawatce (lata 20. XIX wieku), Skamieniałe drzewa w Siedliskach, wielka osobliwość geologiczna - skamieniałe pnie drzew z okresu trzeciorzędu (powstałe min lat temu), przesycone krzemionką, które znajdowane są licznie w okolicy wsi, stanowią wielką atrakcję przyrodniczą. Jest to największe skupisko tego typu szczątków w Polsce, 57

58 Krajobraz kulturowy powiatu tomaszowskiego uzupełniają przydrożne kapliczki oraz krzyże. Na szczególna uwagę zasługują tzw. Nepomuki, czyli wizerunki Świętego Jana Nepomuka. Przybierają bardzo różnorodną formę: od ludowych świątków po barokowe figury. Najczęściej usytuowane są na rozstajach dróg w przydrożnych kapliczkach. Wizerunki Jana Nepomuka są również często spotykane w kościołach. Muzea Lubelszczyzna jest kolebką muzealnictwa w Polsce dzięki światłej i patriotycznej postawie księżnej Izabeli Czartoryskiej z Puław, która założyła tam pierwsze polskie muzeum w kraju w 1801 r. Aktualnie w województwie lubelskim działa ok. 70 różnego rodzaju placówek muzealnych, z czego 39 stanowią muzea, pozostałe są najczęściej izbami muzealnymi. Najwięcej placówek ma status muzeów regionalnych (13), posiadają też łącznie największy stan muzealiów (87 tys.). Ponadto na terenie Lubelszczyzny występują: muzea etnograficzne, artystyczne, biograficzne, archeologiczne, martyrologii, przyrodnicze, historyczne. Na terenie powiatu tomaszowskiego funkcjonują 3 muzea: Muzeum Regionalne im. Dr Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim, Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Bełżcu (martyrologiczne), Muzeum drzew skamieniałych w Siedliskach oraz Izba Regionalna w budynku szkoły w Ulowie. Muzeum Regionalne im. Dr Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim Muzeum Regionalne w Tomaszowie Lubelskim, założone przez znanego regionalistę dr Janusza Petera nastąpiło w 1962 roku. Muzeum gromadzi zbiory historyczne, etnograficzne i archeologiczne. W Muzeum można zobaczyć wystawy: Wystawy stałe: "Kultura materialna i duchowa wsi tomaszowskiej", "Pradzieje Ziemi Tomaszowskiej", "Dzieje Tomaszowa od założenia do 1939 roku" oraz wystawa archeologiczna: "W neolitycznej wiosce". Obok obrazów ilustrujących piękno ziemi tomaszowskiej, jej mieszkańców, są obrazki dydaktyczne - rośliny chronione, zioła lecznicze, grzyby jadalne i trujące. W Muzeum organizowane są również wystawy czasowe, np. Gdzieś na granicy Pogranicze polsko-ruskie od X do XIV w. Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Bełżcu Sonderkommando Belzec der Waffen-SS, Belzec - pod taką nazwą funkcjonował od marca do grudnia 1942 roku niemiecki obóz śmierci. Obóz ten położony był na obrzeżach wsi Bełżec, nieopodal linii kolejowej Lublin-Lwów. Po II wojnie światowej teren obozu uzyskał status miejsca pamięci narodowej i ustanowiono na terenie obozu pomnik. Jednak cała infrastruktura upamiętnienia popadała w coraz większą 58

59 ruinę. Tablice wykonane w czasach komunistycznych zawierały błędne napisy. Część obozu pozostawała poza zasięgiem ogrodzenia. Te i inne powody przyczyniły się do podjęcia decyzji o nowym upamiętnieniu Bełżca. W roku 1997, w wyniku współpracy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (strona polska) z United States Holocaust Memorial Council (strona amerykańska), powołane jury wybrało projekt nowego pomnika. Muzeum drzew skamieniałych w Siedliskach Na muzeum składają się trzy tzw. izby tematyczne. Największą, (zajmuje kilka pomieszczeń) i najważniejszą jest izba drzew skamieniałych. Jest ona szczególnie cenna, ponieważ tego typu zbiór jest największy w Polsce. Znajdują się zadziwiające swoją wielkością i pięknem fragmenty drzew skamieniałych. Wielką osobliwością geologiczną Siedlisk jest występowanie bardzo licznych i nierzadko okazałych fragmentów skamieniałych drzew gatunku Taxodioxylon taxodii z przed ok. 18 mln lat. Muzeum dysponuje około 500 eksponatami o różnych kształtach (od małych odłamków do 500 kilogramowych skał) i barwach (białawożółtawej, piaskowobeżowej, czerwonawej, szarej, szarobrunatnej). Mapa nr 13 prezentuje przestrzenne rozmieszczenie muzeów na terenie województwa lubelskiego, w tym w powiecie tomaszowskim. 59

60 Mapa nr 13 60

61 Źródło: Audyt turystyczny województwa lubelskiego W roku 2009 liczba osób zwiedzających muzea wyniosła 38,3 tys. osób. W tym czasie w muzeach zorganizowano łącznie 65 imprez o charakterze oświatowym. Tabela nr 2 prezentuje dane dotyczące obiektów muzealnych w powiecie tomaszowskim w roku Obiekty muzealne w powiecie tomaszowskim Wyszczególnienie j.m 2009 muzea obiekt 3 obiekty przystosowane dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich obiekt 2 zwiedzający muzea osoba imprezy oświatowe w muzeach ogółem, w tym: szt 65 źródło: Bank Danych Regionalnych odczyty szt 6 lekcje zajęcia szt 59 Tabela nr 2 W Tomaszowie Lubelskim istnieje kino dysponujące 341 miejscami na widowni, gdzie udział widzów na seansach filmowych wynosił 13,1 tys., co plasuje powiat tomaszowski na 5 miejscu w województwie. W gminach podstawowymi ośrodkami kultury są gminne ośrodki kultury, kluby i świetlice. W całym powiecie tomaszowskim jest ich 11. W 2009 roku zorganizowano w nich 787 imprez kulturalnych, 59 wystaw i 68 imprez charakterze turystycznosportowo-rekreacyjnym, w których wzięło udział łącznie 93,8 tys. ludzi. Świadczy to o bogatej ofercie kulturalnej i dużego nią zainteresowania mieszkańców i turystów. Szczegółowe dane prezentuje tabela nr 3. 61

62 Domy i ośrodki kultury, kluby i świetlice w powiecie tomaszowskim Wyszczególnienie j.m 2009 Instytucje kultury obiekt 11 imprezy szt 787 wystawy szt 59 imprezy turystyczne i sportowo - rekreacyjne szt 68 uczestnicy imprez ogółem, w tym: osoba Źródło: Bank Danych Regionalnych seanse filmowe osoba wystawy osoba występy zespołów amatorskich osoba występy artystów i zespołów zawodowych osoba imprezy turystyczne i sportowo - rekreacyjne osoba Tabela nr 3 W powiecie tomaszowskim rokrocznie organizowane są liczne imprezy o charakterze kulturalnym, w tym ze względu na przygraniczne położenie powiatu, o zasięgu międzynarodowym. Tabela nr 4 przedstawia najciekawsze cykliczne imprezy kulturalne organizowane na terenie powiatu tomaszowskiego. 62

63 Tabela nr 4 Nazwa imprezy termin miejsce Dni Dialogu (impreza ekumeniczna) Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych 20 Styczeń Marzec Kościoły Diecezji Tomaszowskiej Tomaszowie Lubelskim Powiatowy Konkurs Plastyczny "Wielkanocna pisanka" Kwiecień Miejska Biblioteka Publiczna w Tomaszowie Lubelskim Konkurs na Palmę Wielkanocną Kwiecień Bełżec Alternatywne Spotkanie z Kulturą Powiatowy Kiermasz Rozmaitości "Bliżej natury" (konkurs na produkt regionalny) Wiosna Teatralna na Kresach Rocznica Uchwalenia Konstytucji 3-go Maja Jarmark Ordynacki z Radiem Lublin z okazji Dni Tomaszowa Lubelskiego. Kwiecień Kwiecień Maj Maj Maj Tomaszów Lubelski Tomaszów Lubelski Tomaszów/ Biłgoraj/ Janów Lubelski Tomaszów Lubelski Tomaszów Lubelski Powiatowy Przegląd Dorobku Artystycznego KGW Międzynarodowy Festiwal Kultury Antycznej Gotania. Piknik historyczny w Ulowie Maj Czerwiec Pawłówka Ulów 20 Impreza ujęta w kalendarzu imprez po raz pierwszy 63

64 Nazwa imprezy termin miejsce Święto kalafiora i brokuła Czerwiec Łaszczów Noc Świętojańska w Rudzie Żurawieckiej Czerwiec Ruda Żurawiecka Transgraniczny Festiwal "Pieśni o Roztoczu" Lipiec Susiec Międzynarodowy Plener Malarski Lipiec teren powiatu Międzynarodowy Plener Malarski Barwy Roztocza. Lipiec Tomaszów Lubelski. Jarmark św. Wawrzyńca Sierpień Bełżec. Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny ROZTOCZE (od tego roku Tomaszowski Jarmark Ordynacki) Sierpień Tomaszów Lubelski. Przygraniczne Prezentacje Artystyczne Obchody Rocznicy Bitwy pod Tomaszowem Lubelskim i Tarnawatką "Ocalić od zapomnienia" Sierpień Wrzesień Tomaszów Lubelski Miasto i gmina Tarnawatka Festiwal Dorobku Artystycznego Polskich Środowisk Przygranicznych Wrzesień Tomaszowski Dom Kultury Dożynki Powiatowe Wrzesień 64

65 Nazwa imprezy termin miejsce Święto Pieczonego Ziemniaka Wrzesień Tomaszów Lubelski. Dni Kultury Chrześcijańskiej Październik Tomaszów Lubelski Obchody Rocznicy Odzyskania Niepodległości Listopad teren miasta Powiatowy Przegląd Pieśni Patriotycznej i Legionowej Listopad Tomaszowski Dom Kultury Źródło: dane Starostwa Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim oraz Lokalnej Organizacji Turystycznej Roztocze Tradycje, obyczajowość i folklor Społeczność wiejska powiatu tomaszowskiego wykazuje znaczną aktywność społeczno-kulturalną. W powiecie (w każdej gminie) działają liczne koła gospodyń wiejskich, które podtrzymują lokalne tradycje kulturowe. Dużą aktywność wykazują Ochotnicze Straże Pożarne, które włączają się w organizację imprez lokalnych, a remizy strażackie częstokroć pełnią funkcję miejsc spotkań i centrów życia kulturalnego. Niemal w każdej gminie działają ludowe zespoły śpiewacze, które prezentują i kultywują ludowe tańce i pieśni. Powiat Tomaszowski z powodu uwarunkowań historycznych nie może się poszczycić zbyt wieloma przypadkami kultywowania tradycji rzemieślniczej z dziada - pradziada. Są twórcy, którzy zajmują się twórczością plastyczną i rękodzielniczą w właściwe w każdej gminie. I jest to malarstwo na szkle, hafciarstwo, pisanie pisanek, malarstwo różnymi technikami malarskimi, rzeźbiarstwo w drewnie, gobeliniarstwo, plastyka obrzędowa, plecenie wyrobów z witek brzozowych, wyrób wieńców dożynkowych i palm wielkanocnych. Nie można w tym miejscu nie wspomnieć o Tyszowcach i bardzo silnym w II połowie XVI wieku cechów: szewskiego kuśnierskiego, kowalskiego i tkackiego. W 1578 roku było w Tyszowcach ogółem 53 rzemieślników wykonujących 18 rodzajów rzemiosła. Szczególne znaczenie miał cech szewski, w którym wykonywano słynne na całą Rzeczpospolitą buty tyszowiaki. Niestety tradycja ta wygasła. Tyszowce słyną z wyjątkowej tradycji wylewania woskowych świec. Tradycja wywodzi się z czasów Potopu Szwedzkiego i została przejęta od Szwedów, którzy 65

66 w 12 ogromnych (5 - metrowych) świecach ukryli materiał wybuchowy. Podstęp został wykryty i świec nie zapalono a od tamtej pory, na pamiątkę tego zdarzenia do chwili obecnej wylewa się w Tyszowcach świece z czystego wosku, takiej samej wielkości i wagi jak kiedyś. Świece są umieszczone w bocznej nawie kościoła i noszone są w czasie uroczystości kościelnych, a zwłaszcza w okresie oktawy Bożego Ciała i 6 listopada w odpust świętego Leonarda. Tyszowieckie woskowe świece są najdłuższe na świecie. Wosk naturalny do ich wyrobu pozyskiwany jest od okolicznych pszczelarzy. W Siedliskach na początku XIX wieku powstała furfurarnia - fabryka porcelany, która upadła przed I wojną światową. W okolicy były kopalnie glinki używanej do produkcji garnków. W pobliskim Potyliczu (obecnie na Ukrainie) istniał od XV w. słynny ośrodek garncarski. Produkowany fajans miał specyficzny styl i kolorystykę nawiązująca do stylu Rusińskiego. Inną tradycją wartą wspomnienia jest wyplatanie palm wielkanocnych przez gospodynie z Bełżca. Niektóre najbardziej okazałe osiągają kilkanaście metrów długości. W ich wyplatanie angażują się całe rodziny. Są jak misterne dzieło sztuki i budzą zachwyt każdego, kto je zobaczył. Konkurs wyplatania palm organizowany jest co rok przed Świętami Wielkiej Nocy. 3. Infrastruktura turystyczna i paraturystyczna Infrastruktura turystyczna i paraturystyczna to elementy zagospodarowania powiatu, które umożliwiają efektywne wykorzystanie walorów naturalnych i kulturowych oraz prawidłowe funkcjonowanie produktów turystycznych. Kluczowe jest nie tylko istnienie tego typu infrastruktury, ale również jej prawidłowe rozmieszczenie oraz dostosowanie do potrzeb i oczekiwań potencjalnych turystów. W strukturze potrzeb turystycznych, podstawowe miejsce zajmuje baza noclegowa. Zaliczana jest ona podobnie jak szlaki turystyczne, baza gastronomiczna do turystycznej infrastruktury technicznej obszaru. O rozwoju turystycznym danego obszaru decyduje także ilość i jakość usług oferowanych gościom. Infrastruktura turystyczna Baza obiektów zbiorowego zakwaterowania Najatrakcyjniejsze tereny wypoczynkowo rekreacyjne powiatu tomaszowskiego posiadają dość dobrze rozwiniętą infrastrukturę turystyczną, głównie w Tomaszowie Lubelskim, Suścu i Majdanie Sopockim. Bazę noclegową obiektów zbiorowego zakwaterowania w powiecie tworzą: obiekty hotelowe, ośrodki wczasowe, ośrodki noclegowe, zajazdy, szkolne schroniska młodzieżowe i schronisko PSTM. Łącznie obiekty te w 2009 roku w 11 obiektach dysponowały 798 miejscami noclegowymi, 66

67 w tym 308 całorocznymi 21. W 2009 roku z bazy noclegowej skorzystało ponad 11 tys. turystów, w tym 413 turystów zagranicznych. W stosunku do 2004 roku zaobserwowano zmniejszenie liczby obiektów zbiorowego zakwaterowania oraz spadek ilości miejsc noclegowych. Zjawisko to wiąże się ściśle z dostosowywaniem obiektów do wymogów kwalifikacyjno kategoryzacyjnych. Wykresy nr 1 oraz tabela nr przedstawia dane liczbowe z zakresu liczby obiektów zbiorowego zakwaterowania w powiecie tomaszowskim w latach Wykres nr 1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Regionalnych W latach zauważyć można znaczący spadek turystów korzystających z noclegów w obiektach zbiorowego zakwaterowania (w tym turystów zagranicznych). O ile w 2004 roku obiekty hotelowe i inne obiekty zbiorowego zakwaterowania przyjęły 17, 6 tys. turystów ( w tym 1,72 tys. turystów zagranicznych) o tyle w 2009 roku było ich odpowiednio: 11,2 tys. oraz 413. Oznacza to spadek w omawianym okresie o 36 % - turyści ogółem i o 75,6% w przypadku turystów zagranicznych. Spada również odsetek turystów zagranicznych w strukturze turystów korzystających z noclegów. W 2004 roku udział turystów zagranicznych wyniósł 9,7% zaś w 2009 roku jedynie 3,7%. W 2009 roku poziom wykorzystania miejsc noclegowych w powiecie tomaszowskim wyniósł 30,7% (źródło: Bank Danych Regionalnych). 21 dane nie obejmują informacji o bazie agroturystycznej powiatu 67

68 Wykresy nr 2 i 3 a także tabela nr 5 przedstawia dane liczbowe dotyczące liczby miejsc noclegowych oraz udzielonych noclegów w obiektach zbiorowego zakwaterowania w powiecie tomaszowskim w latach Wykres nr 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Regionalnych Wykres nr 3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Regionalnych 68

69 W omawianym okresie liczba udzielonych noclegów w obiektach zbiorowego zakwaterowania powiatu tomaszowskiego uległa obniżeniu o 48,9% i wyniosła w 2009 roku 30,37 tys. (w 2004 roku 59,42 tys.). Wydłużył się jednocześnie wskaźnik długości pobytu 1 turysty w tych obiektach. W roku 2004 liczba udzielonych noclegów w stosunku do liczby turystów wyniosła 3,38, zaś w ,7. W przypadku turystów zagranicznych liczba udzielonych noclegów w obiektach zbiorowego zakwaterowania w 2004 roku wyniosła 1,97 tys. a w 2009 roku 542 (spadek o 75,7%) i jednocześnie skrócił się ich średni czas zakwaterowania. O ile w 2004 roku wskaźnik liczby udzielonych noclegów w stosunku do liczby turystów wynosił 1,15 o tyle w 2009 roku 1,31. Wykresy nr 4 i 5 oraz tabela nr 5 prezentuje liczbę udzielonych noclegów w obiektach zbiorowego zakwaterowania powiatu tomaszowskiego. Wykres nr 6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Regionalnych 69

70 Wykres nr 7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Regionalnych Tabela nr 5 Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania w powiecie tomaszowskim na przestrzeni lat Wyszczególnienie j.m ogółem obiekty hotelowe obiekt inne obiekty zbiorowego zakwaterowania razem, w tym: obiekt kempingi i pola biwakowe obiekt zespoły domków turystycznych pozostałe obiekty zbiorowego zakwaterowania obiekt obiekt pokoje szt

71 Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania w powiecie tomaszowskim na przestrzeni lat Wyszczególnienie j.m miejsca noclegowe obiekty hotelowe miejsc inne obiekty zbiorowego zakwaterowania razem, w tym: miejsc kempingi i pola biwakowe miejsc zespoły domków turystycznych pozostałe obiekty zbiorowego zakwaterowania miejsc miejsc liczba osób korzystających z noclegów obiekty hotelowe osoba inne obiekty zbiorowego zakwaterowania razem, w tym: osoba kempingi i pola biwakowe osoba zespoły domków turystycznych pozostałe obiekty zbiorowego zakwaterowania osoba osoba udzielone noclegi obiekty hotelowe inne obiekty zbiorowego zakwaterowania razem, w tym: kempingi i pola biwakowe zespoły domków turystycznych

72 Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania w powiecie tomaszowskim na przestrzeni lat Wyszczególnienie j.m pozostałe obiekty zbiorowego zakwaterowania liczba turystów zagranicznych korzystających z noclegów obiekty hotelowe osoba inne obiekty zbiorowego zakwaterowania razem, w tym: pozostałe obiekty zbiorowego zakwaterowania osoba osoba liczba udzielonych noclegów turystom zagranicznym obiekty hotelowe inne obiekty zbiorowego zakwaterowania razem, w tym: pozostałe obiekty zbiorowego zakwaterowania obiekty zbiorowego zakwaterowania na 1000 ludności ogółem miejsc 13,1 12,19 10,99 11,66 9,46 9,11 hotele, motele, pensjonaty, inne obiekty hotelowe miejsc 1,46 1,11 1,12 1,13 1,12 1,13 obiekty posiadające urządzenia sportowo-rekreacyjne siłownia obiekt 1 kort tenisowy obiekt 1 boisko do siatkówki lub koszykówki obiekt 4 bilard obiekt 2 72

73 Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania w powiecie tomaszowskim na przestrzeni lat Wyszczególnienie j.m tenis stołowy obiekt 3 sauna obiekt 2 wypożyczalnia sprzętu pływającego obiekt 1 wypożyczalnia rowerów obiekt 2 obiekty wyposażone w udogodnienia dla osób niepełnosprawnych pochylnia wjazdowa obiekt 1 pokoje/łazienki przystosowane dla osób niepełnosprawnych obiekt 1 Źródło: Bank Danych Regionalnych Na bazę noclegową powiatu składają się m.in: Hotel Laureat w Tomaszowie Lubelskim; (obiekt całoroczny); liczba pokoi: 45 Hotel Staropolska w Tomaszowie Lubelskim; (obiekt całoroczny); liczba pokoi: 24 Hotel Antoni d. Zajazd U Antka w Kolonii Łaszczówka; (obiekt całoroczny); liczba miejsc noclegowych: 76 Zajazd Arkadia w Kolonii Łaszczówka; (obiekt całoroczny); liczba pokoi: 13 Zajazd Valentino w Tomaszowie Lubelskim; (obiekt całoroczny); liczba pokoi: 7 OSiR Tomasovia w Tomaszowie Lubelskim; (obiekt całoroczny); liczba pokoi: 15 KPTW Natura Tour Roztocze w Suścu; (obiekt całoroczny); liczba pokoi: 23 Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy Sosnowe Zacisze w Suścu; (obiekt całoroczny); liczba pokoi: 29 Ośrodek wypoczynkowy Roztocze w Suścu; (obiekt całoroczny i sezonowy); liczba miejsc: 67 oraz domki drewniane Ośrodek Wczasowy Lech w Suścu; (obiekt całoroczny); liczba miejsc noclegowych: 50 73

74 Ośrodek Wczasowy Roztoczanka w Suścu (obiekt sezonowy); drewniane domki letniskowe 4-9 osobowe Centrum Rozrywki Planeta w Suścu; (obiekt sezonowy); liczba pokoi: 7 Noclegi Gawex FW w Tomaszowie Lubelskim; (obiekt sezonowy); liczba pokoi: 6 Wszystkie z w/w obiektów oferują standardowe usługi: nocleg, parking, restauracja. W kilku przypadkach oferta jest bogatsza z punktu widzenia turysty. Na szczególną uwagę zasługuje kilka z nich: Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy Sosnowe Zacisze w Suścu ( Ośrodek położony w lesie, z dala od miejskiego zgiełku. Do dyspozycji gości przewidziano pokoje 2-, 3- osobowe i apartament. Każdy pokój wyposażony jest w telewizor, radio telefon, Internet bezprzewodowy. Większość pokoi posiada balkony lub tarasy. Restauracja oferuje potrawy regionalne (np. parzybroda, golasy susieckie, jagodzianki). Goście Ośrodka mogą skorzystać z bezpłatnego parkingu dla samochodów osobowych i autokarów, gabinetów odnowy (kosmetycznego, masażu oraz fitness), Ośrodek organizuje spływy kajakowe, zielone kuligi, nornic walking, wycieczki. Na terenie ośrodka znajdują się: chata grillowa, miejsce na ognisko, plac zabaw, bilard. W przyszłości będzie również baza rehabilitacyjna, wellness, SPA i kryty basen. Dodatkowo od lipca 2010 roku goście mogą korzystać z noclegów w drewnianych domkach. Ośrodek Wczasowy Roztoczanka ( Ośrodek Wczasowy ROZTOCZANKA jest obiektem, położonym na zalesionym i ogrodzonym terenie Suśca. Ośrodek dysponuje 190 miejscami noclegowymi w domkach letniskowych 4-9 osobowych. W każdym domku jest pełen węzeł sanitarny. Prawie wszystkie domki są wyposażone kuchnie, w których można sporządzać posiłki. Na terenie Ośrodka znajdują się: park linowy Roztoczolandia, zalew z piaskową plażą, wypożyczalnia rowerów wodnych i kajaków, parking dla samochodów osobowych i autokarów, plac zabaw dla dzieci, duży basen kąpielowy, miejsce na grill i ognisko, boisko do piłki siatkowej, koszykówki i tenisa ziemnego, wypożyczalnie rowerów, miejsce do przechowania rowerów, świetlicę i salę telewizyjną do dyspozycji gości, dostęp do internetu na terenie całego ośrodka. Istnieje możliwość pobytu ze zwierzętami po uprzednim uzgodnieniu. Ośrodek oferuje smaczne obiady w miłej atmosferze przy płonącym kominku. Hotel Antoni w Łaszczówce k. Tomaszowa Lubelskiego ( Hotel Antoni (dawniej Zajazd U Antka ) położony jest przy drodze krajowej nr 17 od Tomaszowa Lubelskiego w kierunku na polsko-ukraińskie przejście graniczne w Hrebennem. Obiekt dysponuje 76 miejscami noclegowymi w wygodnych 74

75 i przytulnie urządzonych pokojach, 3 sale restauracyjne, sale konferencyjne. Wszystkie oferowane pokoje mają łazienki z kabiną prysznicową lub wanną, ponadto wyposażone są w telewizory z TV SAT oraz mają zapewniony bezpłatny bezprzewodowy dostęp do Internetu. W pokojach są również: telefon, balkon, sejf klimatyzacja. Jeden z pokoi przystosowany został do potrzeb osób niepełnosprawnych. Parking jest przystosowany do postoju autokarów. Hotel Antoni dysponuje szeroką ofertą gastronomiczną, która obejmuje zarówno dania kuchni polskiej, jak i międzynarodowej. W Hotelu Antoni goście znajdą wiele sposobów na aktywne spędzenie czasu. Na terenie hotelu znajdują się: kryty basen, klub hotelowy z kręgielnią, sala fitness z siłownią. Hotel organizuje też wycieczki turystyczne. Zajazd Arkadia w Łaszczówce k. Tomaszowa Lubelskiego ( Zajazd Arkadia położony jest przy drodze krajowej nr 17 od Tomaszowa Lubelskiego w kierunku na polsko-ukraińskie przejście graniczne w Hrebennem. Zajazd oferuje miejsca noclegowe w dwóch obiektach: Zajeździe Arkadia i w Arkadii SPA. Zajazd posiada klimatyzowaną salę restauracyjną, bankietową, konferencyjną, salę kominkową, bilardową, patio-grill z ogrodem, parking. W Arkadii SPA znajdują się: grota solna, mini siłownia, sauna, wanny z hydromasażem wewnątrz i na zewnątrz budynku, kryty basen podgrzewany (całoroczny). W Zajeździe znajdują się pokoje z łazienkami, TV-SAT, Internetem (łącznie 36 miejsc w pokojach osobowe i apartament), zaś w Arkadii SPA pokoje wyposażone są dodatkowo w klimatyzację (apartament i pokoje 2-osobowe) łącznie 11 miejsc noclegowych. Baza agroturystyczna Opisany wcześniej spadek zainteresowania turystów obiektami zbiorowego zakwaterowania spowodowany jest w głównej mierze dynamicznie rozwijającymi się i nabierającym i coraz większego znaczenia gospodarstwami agroturystycznymi. Na terenie powiatu funkcjonują 41 gospodarstw agroturystycznych oferujących 469 miejsc noclegowych w 196 pokojach: w gminie Susiec: 28 gospodarstw agroturystycznych 22, zrzeszonych w Stowarzyszeniu Agroturystycznym Roztocze oraz 9 nie zrzeszonych, w gminie Tomaszów Lubelski: 1 gospodarstwo agroturystyczne w gminie Lubycza Królewska: 3 gospodarstwa agroturystyczne. W tabeli nr 6 przedstawiono działające w powiecie tomaszowskim gospodarstwa/kwatery agroturystyczne wg stanu na sierpień 2010 roku. 22 dane uzyskane ze Starostwa Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim 75

76 Tabela nr 6 Lp Nazwa Adres Dostępność Liczba pokoi Liczba miejsc 1 Agro Rybnica Susiec 2 Pod lasem Majdan Sopocki Drugi Susiec cały rok 6 16 cały rok Koło Młyna Wólka Łosiniecka 94 A (Kolonia Świdy) Susiec 4 Aga ul. Tomaszowska Susiec 5 Agro-Bud ul. Długa Susiec cały rok 3 8 cały rok 7 18 cały rok Agro-Bud Majdan Sopocki I cały rok Jaskółka Majdan Sopocki II Nr Susiec 8 Domowe Zacisze ul. Słoneczna Susiec 9 Stokrotka ul. Tomaszowska 21 A Susiec 10 Jutrzenka ul. Kolejowa Susiec 11 Zajazd Leśna ul. Piwna Susiec 12 Jagódka ul. Tomaszowska Susiec 13 Hubertus ul. Tomaszowska Susiec Paary cały rok 3 8 cały rok 3 6 cały rok 4 12 cały rok 4 12 cały rok 7 38 cały rok 5 14 cały rok

77 Lp Nazwa Adres Dostępność Liczba pokoi Liczba miejsc 14 Pod Akacjami Oseredek Susiec 15 Pod Sosnami ul. Tomaszowska Susiec cały rok 2 4 cały rok 3 6 od 1.06 do Nad Zalewem Majdan Sopocki Drugi Susiec cały rok Wypoczynek u Piotra Nowiny Susiec cały rok Siedlisko DUMKA Wólka Łosiniecka Susiec cały rok Leśny Zakątek ul. Tomaszowska Susiec od do U Jacka Nowiny 49 od 1.07 do Wojtyłówka ul. Tomaszowska Susiec 22 Nad Stawem ul. Tomaszowska Susiec 23 Gościniec Majdan Sopocki II 62A Susiec 24 U Krystyny Majdan Sopocki II Nr Susiec 25 Krzyszówka Susiec ul. Tomaszowska Pod Jałowcem ul. Słoneczna Susiec od 1.05 do od do od do od do od do od 1.05 do Kwatera ul. Tomaszowska 91 od

78 Lp Nazwa Adres Dostępność Liczba pokoi Liczba miejsc agroturystyczna Susiec do Danuta Szarowolec ul. Tomaszowska Susiec i Rybnica SARENKA ul. Piwna Susiec od do od do Gospodarstwo Agroturystyczne Leńczuk Jan ul. Długa Susiec cały rok Gospodarstwo Agroturystyczne Malec Anna ul. Tomaszowska Susiec od do U MUCHY ul. Tomaszowska Susiec cały rok Kwatera Marian i Lucyna Pardus ul. Partyzantów Susiec od r ŁAZIK ul. Piaskowa Susiec cały rok Kwatera agrotursytsyczna ul. Leśna Susiec cały rok ALICJA ul. Partyzantów 18, Susiec od do domki letnie AGROTURYSTYKA Majdan Sopocki Drugi Susiec 38 Zajazd Biesiada Rogóźno ul. Józefowska 202, Tomaszów Lubelski 39 Gospodarstwo agroturystyczne Wł. Durkiewicz Siedliska 70; Lubycza Królewska cały rok 2 6 cały rok 5 24 cały rok b.d. 6 78

79 Lp Nazwa Adres Dostępność Liczba pokoi Liczba miejsc 40 Gospodarstwo agroturystyczne Halina Sierpińska 41 Gospodarstwo agroturystyczne Jadwiga Potoplak Siedliska 111; Lubycza Królewska Siedliska 64; Lubycza Królewska cały rok b.d. 8 cały rok b.d. 6 Źródło: Starostwo Powiatowe w Tomaszowie Lubelskim, informacje z gmin Dodatkowo bazę noclegową powiatu uzupełniają camping i Ośrodki ZHP w Suścu oraz pokoje noclegowe na stacjach paliw w Kolonii Łaszczówka i Jeziernej. Gastronomia W odniesieniu do turystycznej bazy gastronomicznej, należy stwierdzić, że w ostatnim czasie w gastronomii zaszły korzystne zmiany jakościowe. Stała się ona bardziej różnorodna i lepiej dostosowana do potrzeb konsumentów. Powodem jest powstanie kilku obiektów o bardzo wysokim standardzie, które poza wysokiej klasy noclegami, ciekawą ofertą dla turystów, serwują dobrą kuchnię. Są to m.in.: Hotel Antoni, Zajazd Arkadia, Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy Sosnowe Zacisze. Pomimo zauważalnej poprawy zaplecze gastronomiczne powiatu nadal wykazuje wiele braków. Lepszego wyposażenia w placówki gastronomiczne wymagają zwłaszcza: schroniska młodzieżowe, ośrodki wczasowe, pola biwakowe, zespoły domków turystycznych i obiekty do wypoczynku świątecznego. Ponadto, w wielu miejscach turysta skuszony walorami naturalnymi lub antropogenicznymi czy kulturowymi spotyka się z całkowitym brakiem, niewystarczającym lub nieodpowiednim zapleczem gastronomicznym. Do takich miejsc należy np. Justynówka na stoku Białej Góry k. Tomaszowa Lubelskiego, gdzie znajduje się niewątpliwa atrakcja zimowa powiatu tomaszowskiego - wyciąg narciarski, czy w Bełżcu znanemu na całym świecie miejscu pamięci narodowej. W samym Tomaszowie Lubelskim turysta może mieć problem ze znalezieniem kawiarni czy herbaciarni. Nie brakuje co prawda pubów czy pizzerii ale nie są to miejsca do wypicia ciepłego lub zimnego napoju przez turystę i jego rodzinę. Bazę gastronomiczną powiatu stanowią restauracje, pizzerie i puby. Oto niektóre z nich: Restauracja,,Staropolska w Tomaszowie Lubelskim 79

80 Restauracja/Pizzeria Valentino w Tomaszowie Lubelskim Restauracja/Pizzeria Europejska w Tomaszowie Lubelskim Restauracja Wenecka w Tomaszowie Lubelskim Restauracja Kamelia w Tomaszowie Lubelskim Karczma Siwa Dolina w Tomaszowie Lubelskim Pub,,Republika w Tomaszowie Lubelskim Pizzeria Diavolo w Tomaszowie Lubelskim Pizzeria MAM w Tomaszowie Lubelskim Pizzeria Palermo w Tomaszowie Lubelskim Bar Roztocze w Tomaszowie Lubelskim Pub Cafe Bistro w Tomaszowie Lubelskim Bar Ani-Max Bełżec, Karczma Potoki w Potokach k/lubyczy Królewskiej Hotel Antoni w Kolonii Łaszczówka Zajazd Arkadia w Kolonii Łaszczówka, Bar Oczko w Lubyczy Królewskiej Pizzeria Kryniczanka w Krynicach Restauracja Roztoczanka w Suścu Restauracja Leśna w Suścu Stołówka ROZTOCZE w Suścu Stołówka w Stanicy Harcerskiej w Majdanie Sopockim 80

81 Infrastruktura paraturystyczna Infrastruktura paraturystyczna jest niezwykle ważnym elementem zagospodarowania obszaru, pozwala, bowiem na prawidłowe wykorzystanie walorów turystycznych, a przez to efektywne funkcjonowanie produktów turystycznych. Istotą istnienia tego typu infrastruktury jest również możliwość sprzedaży oferty turystycznej i zagospodarowania czasu wolnego w przypadku, gdy zawodzi pogoda. Dotyczy to zarówno turystów, jak i mieszkańców. Cechą, bowiem immanentną tego typu infrastruktury jest fakt, iż w odróżnieniu do bazy noclegowej i gastronomicznej służy ona w takim samym stopniu turystom, jak i mieszkańcom 23. Na infrastrukturę paraturystyczną w powiecie tomaszowskim składają się szlaki turystyczne i obiekty sportowo-rekreacyjne. Szlaki turystyczne Jednym z elementów wpływających na atrakcyjność turystyczną jest sieć szlaków turystycznych, biegnąca przez najciekawsze przyrodniczo i historycznie tereny. Oferta szlaków turystycznych pozwala na uprawianie turystyki aktywnej: pieszej i rowerowej. W Regionie znakowanych jest 78 szlaków pieszych (w tym 71 w całości w województwie lubelskim i 7 przechodzących do innych województw), które tworzą spójną sieć o łącznej długości ok. 3 tys. km. Sieć znakowanych szlaków pieszych tworzą szlaki o znaczeniu regionalnym (łącznie km) uzupełnione szlakami pieszymi o charakterze lokalnym oraz ścieżkami edukacyjnymi. Szlaki piesze Teren Roztocza jest jednym z najpiękniejszych w województwie lubelskim regionów. Specyficzny klimat łączący cechy klimatu kontynentalnego i klimatu przejściowego oraz zróżnicowany krajobraz sprzyjają pieszym wędrówkom. Przez teren powiatu tomaszowskiego przebiegają następujące szlaki wędrówek pieszych 24 : CENTRALNY SZLAK ROZTOCZA BEŁŻEC-SZASTARKA (niebieski); prowadzi przez Chyże, Rabinówkę, Pasieki, Ulów, wzgórze Wapielnia (386,5 mnpm),łuszczacz, Senderki, Lasowce, Zwierzyniec PKP, Kawęczynek, Szperówkę, Radecznicę, Otrocz, Batorz. SZLAK WALK PARTYZANCKICH (czarny); prowadzi przez Tomaszów Lubelski (dworzec PKS)-Pasieki-Łosiniec-Wólka Łosiniecka-Susiec-Borowe Młyny-krzyż Fryszarka-Osuchy-Górecko Kościelne-Aleksandrów-Majdan Nowy- Bidaczów Stary. 23 Audyt turystyczny województwa lubelskiego

82 SZLAK im. W. PODOBIŃSKIEJ (zielony); Susiec -Zamość przez Łasochy, wzgórze Wapielnia (386,5mnpm), Krasnobród, Suchowolę,Lipsko. SZLAK HISTORYCZNY (zielony); Tomaszów Lubelski dworzec PKS-rezerwat PIEKIEŁKO-Majdan Górny-Justynówka-Wieprzów-Huta Tarnawacka-Tymin- Rachanie-Zwiartówek-Wożuczyn-Siemnice-Czartowiec-Klątwy-Tyszowce- Czermno-Czerwień-Turkowice. SZLAK PARTYZANCKI (czerwony); KRYNICE-ROMANÓWKA-ZABORECZNO- KLOCÓWKA-KRASNOBRÓD-JACNIA-WOJDA-KOSOBUDY-SZCZEBRZESZYN- SZPERÓWKA SZLAK WOLNOŚCIOWY (czerwony); Tomaszów Lubelski (dworzec PKS) Łaszczówka Żyłka Bełżec stacja PKP Brzeziny Huta Lubycka Wzgórze Krągły Goraj Siedliska Hrebenne Hrebenne stacja PKP. SZLAK SZUMÓW (niebieski); Susiec PKP-Kościółek-Rebizanty-Rybnica(Sikliwce)- Susiec PKP SZLAK POŁUDNIOWY (żółty): SUSIEC stacja PKP-wodospad na rzece Jeleńwodospady na Tanwi w Rebizantach- Huta Szumy-NAROL. SZLAK ŁĄCZNIKOWY (czarny): BEŁŻEC stacja PKP-Brzeziny-NAROL SZLAK PO BUNKRACH MOŁOTOWA (niebieski); Huta Lubycka wzgórze Krągły Goraj Lubycza Królewska Teniatyska Mosty Małe Hrebenne stacja PKP Poniżej zaprezentowano walory poszczególnych szlaków pieszych powiatu tomaszowskiego 25 : CENTRALNY SZLAK ROZTOCZA BEŁŻEC-SZASTARKA (niebieski); prowadzi przez tereny Roztocza Środkowego i Zachodniego przez miejscowości: Chyże, Rabinówkę, Pasieki, Ulów, wzgórze Wapielnia (386,5mnpm),Łuszczacz, Senderki, Lasowce, Zwierzyniec PKP, Kawęczynek, Szperówkę, Radecznicę, Otrocz, Batorz. Długość szlaku wynosi 144 km,w tym 45 km na terenie powiatu tomaszowskiego. W krajobrazie dominują wierzchowiny i wyniosłości oddzielone obniżeniami i dolinami rzecznymi. Trasa szlaku przebiega przez Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy, Roztoczański Park Narodowy i Krasnobrodzki Park Krajobrazowy. Na trasie szlaku znajdują się m.in: 25 Opracowanie własne na podstawie 82

83 obóz zagłady dla Cyganów i Żydów w Bełżcu, wraz z monumentalnym mauzoleum - muzeum poświęconym pamięci ofiar nazizmu drewnianą cerkiew greckokatolicką z XVIII wieku, kościół parafialny z 1912 roku oraz pomnikowy okaz jałowca pospolitego o wysokości ponad 7,5 metra w Bełżcu w miejscowości Chyże kaplica Niepokalanego Serca NMP z 1840 roku, oraz kapliczka Św. Antoniego z XIX wieku stadnina koni w przysiółku Rabinówki,,Rogowe Kopce (propozycje rozrywkowe i kulinarne) za miejscowością Pasieki szlak biegnie w pobliżu rezerwatu przyrody Zarośle (64 ha),chroniącego starodrzew jodłowy-najstarsze okazy mają ponad 130 lat, towarzyszą im buki, sosny, świerki, lipy i graby. W okolicach Pasiek i Ulowa, w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku koncentrowało się Wojsko Polskie przed wkroczeniem do Tomaszowa Lubelskiego (tzw. pierwsza bitwa z roku). skansen przedmiotów wiejskich w Ulowie wzgórze Wapielnia (386,5 m n.p.m.) - najwyższe wzniesienie Roztocza Środkowego, ostaniec zbudowany z wapieni mioceńskich, dawniej wykorzystywanych do wypalania wapna. Skaliste wzgórze będące pomnikiem przyrody porastają buki, jodły i leszczyna pomnik bitwy partyzanckiej pod Różą rozegranej 02 lutego 1943 roku w Róży źródła rzeki Sopot (pomnik przyrody nieożywionej) - podnóże góry Kamień (Piekiełko)w miejscowości Husiny nieczynne sztolnie obecnie Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 Sztolnie w Senderkach w pobliżu Potoku-Senderki Piekiełko Szczebrzeszyńskie (wąwozy lessowe) w Kawęczynku grodzisko wczesnośredniowieczne Sutiejsk w Sąsiadce 83

84 klasztor Bernardynów, kaplica św. Antoniego Padewskiego, wzgórze Łysiec (Diabla Góra) w Radecznicy Sowia Góra (kopiec z pomnikiem poświęcony bitwie z okresu powstania styczniowego rozegranej 06 września 1863 r w Otroczy w bezpośrednim sąsiedztwie szlaku pieszego znajdują się ciekawe obiekty krajoznawcze: Zagroda Guciów, Muzeum Historyczne Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej w Bondyrzu, Muzeum Wsi Krasnobrodzkiej w Krasnobrodzie, historyczne ośrodki miejskie: Goraj, Turobin i Szczebrzeszyn kościół w stylu renesansu lubelskiego w Turobinie Trasa kończymy na stacji PKP w Szastarce. SZLAK HISTORYCZNY (zielony); Tomaszów Lubelski dworzec PKS-rezerwat PIEKIEŁKO - Majdan Górny Justynówka Wieprzów - Huta Tarnawacka Tymin Rachanie Zwiartówek Wożuczyn - Siemnice Czartowiec Klątwy Tyszowce Czermno Czerwień - Turkowice. Szlak zielony długości 70 km, w tym 68 km na terenie powiatu tomaszowskiego. Na trasie szlaku znajdują się m.in.: budynek Straży Pożarnej, obecnie Państwowa Szkoła Muzyczna, Cerkiew Prawosławna pod wezwaniem św. Mikołaja z 1890 roku, drewniany budynek Herbaciarni, tzw. Czajnia z 1895 roku oraz pomnik Konstytucji 3-go Maja z 1921 roku, XVII wieczny, barokowy kościół modrzewiowy pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Tomaszowie Lubelskim 68 głazów o różnej wielkości rezerwat geologiczny Piekiełko, gdzie znajduje się Biała Góra (349 m n.p.m.) - użytek ekologiczny, na którego stokach występuje roślinność kserotermiczna i stepowa; miłek wiosenny, wisienka karłowata, len złocisty, ożga zwyczajna, ostrożeń przetacznik. Na stoku Białej Góry znajduje 84

85 się wyciąg orczykowy o długości 460 m. Ze szczytu Białej Góry możemy obejrzeć rozległą panoramę na Roztocze Środkowe,,Wieprzowe Jezioro gdzie ma źródło największa rzeka Lubelszczyzny Wieprz rezerwat florystyczny,,skrzypny Ostrów, gdzie ochronie podlega 18 modrzewi polskich o wysokości do 37 metrów i obwodzie do 1 m pozostałości zamku Cetnerów, barokowy kościół pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego z lat , kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena z II połowy XVII wieku, pomnik ku czci partyzantów Batalionów Chłopskich w Rachaniach barokowy kościół pod wezwaniem Nawiedzenia NMP z XVIII wieku, pozostałości zespołu obronnego z XVI-XVII wieku, ślady parku włoskiego z XVIII wieku, obeliski z dawnych bram, ślady dawnego pałacu, który został zniszczony podczas I wojny światowej, kurhany zwane,,okopami szwedzkimi w Wożuczynie. Obok wsi znajdują się budynki cukrowni z początków XX wieku oraz park dworski z 1770 roku kościół parafialny z 1870 roku, zaprojektowany przez Henryka Marconiego, w którym są przechowywane słynne świece woskowe o wysokości do 3,5 m. w Tyszowcach wczesnośredniowieczne grodzisko w dolinie rzek Huczwy i Sieniochy w Czermnie, utożsamiane ze stolicą grodów Czerwieńskich-Czerwieniem, powstałym w X wieku, przy szlaku handlowym z Kijowa przez Sandomierz do Krakowa. Gród został zniszczony przez Tatarów w 1240 roku. Zostały wały o wysokości 6 metrów, które tworzą zewnętrzny obwód o wymiarach 155 na 119 metrów. Szlak kończy się w Turkowicach, powiat hrubieszowski. SZLAK im. W. PODOBIŃSKIEJ (zielony); Susiec -Zamość przez Łasochy, wzgórze Wapielnia (386,5 m n.p.m.), Krasnobród, Suchowolę, Lipsko. Szlak pieszy oznaczony kolorem zielonym, o długości 56 km, w tym 21,5 km na terenie powiatu tomaszowskiego. Na trasie szlaku znajdują się m.in: kościół parafialny z lat , z barokowo-klasycystycznym wyposażeniem, dzwonnicę drewnianą z ok roku, drewniany młyn z 1925 roku w Suścu 85

86 Wapielnia najwyższe wzniesienie Roztocza Środkowego (386,5 m n.p.m.).skaliste wzgórze będące pomnikiem przyrody porastają buki, jodły i leszczyna Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, w pobliżu Krasnobrodu znajduje się leśny rezerwat przyrody Święty Roch. W Krasnobrodzie warto zwiedzić Muzeum Wsi Krasnobrodzkiej, zlokalizowane w zabudowaniach klasztornych katedra, ratusz, kamienice w Rynku, a także greckokatolicka cerkiew i fortyfikacje twierdzy. W Zamościu znajdują się również interesujące Muzea: Zamojskie,Barwy i Oręża Arsenał, Diecezjalne. W rotundzie dawnym obiekcie twierdzy zamojskiej zlokalizowano Martyrologiczny Punkty Upamiętnienia w Zamościu. SZLAK PARTYZANCKI (czerwony); KRYNICE-ROMANÓWKA-ZABORECZNO-KLOCÓWKA- KRASNOBRÓD-JACNIA-WOJDA-KOSOBUDY-SZCZEBRZESZYN-SZPERÓWKA Całkowita długość szlaku wynosi 56 km, w tym 9 km na terenie powiatu tomaszowskiego. Szlak biegnie północną częścią Roztocza Środkowego, przez Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, Roztoczański Park Narodowy, Piekiełko Szczebrzeszyńskie i kończy się na wierzchowinie Roztocza Zachodniego. Na trasie szlaku znajdują się m.in: kościół parafialny, drewniany z ołtarzem rokokowym z 1920 roku oraz ruiny klasycystycznego dworku z XIX wieku w parku krajobrazowym, z cennym drzewostanem w Krynicach. Znajduje się tu także zalew o charakterze rekreacyjnym, o powierzchni 42 ha pomnik partyzanckiej bitwy rozegranej roku w ramach obrony Zamojszczyzny przed pacyfikacją niemiecką w Zaborecznie 86

87 kapliczka,,na wodzie Podklasztor dawnego klasztoru Dominikanów, Sanktuarium Matki Boskiej Krasnobrodzkiej, muzeum przykościelne, mini- ZOO, punkt widokowy na okolicę obok kamieniołomów, zalew w Krasnobrodzie, gdzie można skorzystać z atrakcji rekreacyjnowypoczynkowych, kapliczka z rezerwatem,,święty Roch a także dawny pałac Leszczyńskich, w którym obecnie mieści się Sanatorium Rehabilitacyjne dla dzieci miejscowość Wojda, gdzie roku odbyła się bitwa partyzancka pomnik,,chrząszcza, cerkiew, kościoły, kirkut, synagoga, rynek z Ratuszem Szczebrzeszyna Szlak kończy się w Szperówce. SZLAK WOLNOŚCIOWY (czerwony); Tomaszów Lubelski (dworzec PKS) Łaszczówka Żyłka Bełżec stacja PKP Brzeziny Huta Lubycka Wzgórze Krągły Goraj Siedliska Hrebenne Hrebenne stacja PKP Szlak ma długość 44 km. Na trasie szlaku można zobaczyć m.in.: dawny budynek Straży Pożarnej, obecnie Szkoła Muzyczna oraz drewniany budynek z początku XX w. tzw. Czajnia, pomnik Konstytucji 3 Maja, barokowy, modrzewiowy kościół z XVIII wieku - jeden z najcenniejszych zabytków drewnianych w Polsce w Tomaszowie Lubelskim pomnik żołnierzy września 1939 r. oraz zabytkowa figura św. Klary, cmentarz rzymskokatolicki, dawniej także prawosławny i grekokatolicki z oddzielna kwaterą żołnierzy września poległych w walkach pod Tomaszowem oraz zmarłych z ran w miejscowym szpitalu źródła podzboczowe pomnik przyrody o dużym stopniu mineralizacji w Sołokiji. Wioska położona była tuż przy pasie granicznym Kongresówki i Galicji. Szlak prowadzi dawnym gościńcem lwowskim przez las mieszany z dużym udziałem dębu 87

88 Bełżec pomnik - muzeum ofiar nazizmu, dawna cerkiew grecko-katolicką z XVIII wieku, kościół parafialny neogotycki z początku XX wieku, pomnik przyrody - jałowiec pospolity o wysokości ponad 7,5 metra droga Święcie Chlewiska - geograficzna granica Roztocza Środkowego i Południowego (Rawskiego). Tą drogą przebiegała tymczasowa granica między Generalną Gubernią okupowaną przez Niemców i terenami zajętymi przez Związek Radziecki- tzw. Linia Curzona Mołotowa, gdzie znajdują się schrony, bunkry transzeje i okopy bunkry powstały w okolicach wzgórz Wielkiego Działu i Krągłego Goraja tzw. GIŁ masyw Szwedowej Góry (321 m n.p.m.), masyw Wielkiego Działu (390 m n.p.m.). Na południu pasmo Goraje (Horaje) i najwyższe wzgórze Roztocza na terenie woj. zamojskiego Krągły Goraj (dawna miejscowa nazwa Kruhły Horaj) oraz Długi Goraj 390 m n.p.m krzyż na mogile mieszkańców wioski (kobiet i dzieci 5 osób) zamordowanych przez UPA w 1945 roku w Hucie Lubyckiej. W okolicy znajduje się około 90 bunkrów kaplica NMP Królowej Polski, filia parafii Łukawica wzgórze Krągły Goraj (390 m n.p.m.). Wysoki stożek zbudowany z trzeciorzędowych wapieni. Na stoku zachodnim możemy zobaczyć potężny betonowy bunkier obiekt linii Mołotowa przydrożny krzyż upamiętniający nieistniejącą osadę dworzysko Horaje. W zaroślach można zauważyć jeszcze pozostałości fundamentów budynków wzgórze Dąbrowa (340 m n.p.m.). W dolinie wzgórza występuje naturalny zespół buczyny karpackiej. Rośnie tu wiele interesujących i rzadkich roślin chronionych oraz elementów flory górskiej. Rośliny chronione to m.in. buławnik wielokwiatowy gatunek w Polsce zagrożony wymarciem, buławnik 88

89 mieczolistny, kruszczyk szerokolistny, podkolan biały i zielonawy, orlik pospolity, lilia złotogłów, wawrzynek wilczełyko oraz barwinek pospolity, którego stanowiska należą do najbogatszych w Polsce. Stoki wzgórz porastają ciekawe gatunki górskie żywiec gruczołowaty, paprotnik kolczysty, kosmatka olbrzymia, kokoryczka okółkowa. Na terenie lasów okolicznych widziano wilki i rysie wiekowe dęby oraz osobliwości przyrody skamieniałe drzewa, o których pisał już Jan Długosz. Przy granicy państwowej w kompleksie leśnym jest teren objęty ochroną 3,8 ha (użytek ekologiczny Jalinka). Jest to naturalne stanowisko grądowe z udziałem jodły rzadkich i chronionych gatunków runa oraz skamieniałymi drzewami w glebie leśna ostoja genowa. Skamieniałe drzewa możemy obejrzeć na terenie dawnego parku dworskiego przy dębie pomniku przyrody. Obok leśniczówki rosną dorodne okazy daglezji (jedlicy) drzewa pochodzącego z Kanady cerkiew greckokatolicka w Hrebennem oraz cmentarz dwóch obrządków. Na cmentarzu zachowało się około 50 nagrobków sprzed 1945 r., które w większości mają charakter ludowy. Pochodzą one z bruśnieńskich warsztatów kamieniarskich. Inskrypcje są po rusku i polsku. SZLAK SZUMÓW (niebieski); Susiec PKP Kościółek Rebizanty Rybnica (Sikliwce) - Susiec PKP Trasa oznaczona jest znakami niebieskimi o długości 17 km. Na trasie szlaku znajdują się m.in: wąwóz pełen powalonych drzew i paproci, naturalnie ufortyfikowane wzgórze zwanego Kościółkiem lub Zamczyskiem linii poprzecznie do brzegu rzeki ścisły rezerwat Nad Tanwią Na zakolu Tanwi w miejscowości Rebizanty na odcinku 400 m znajduje się aż 24 szumy. Charakteryzują się regularnym położeniem, przeważnie wzdłuż prostych drewniany budynek nazywany,,kierepkówką. Budynek ten został przeniesiony w 1976 roku z Tomaszowa Lubelskiego przez strażaków, staraniem ówczesnego Komendanta Powiatowej Straży Pożarnej ppłk Edwarda Kierepkę 89

90 SZLAK POŁUDNIOWY (żółty); SUSIEC stacja PKP - wodospad na rzece Jeleń - wodospady na Tanwi w Rebizantach - Huta Szumy-NAROL Szlak oznaczony kolorem żółtym o długości 17 km, w tym 7 km na terenie powiatu tomaszowskiego. Na szlaku można zobaczyć m.in: kościół parafialny z lat , z barokowo-klasycystycznym wyposażeniem, dzwonnicę drewnianą z ok roku, drewniany młyn z 1925 roku w Suścu wodospad na Jeleniu o wysokości 1,5 m, 24 wodospady na Tanwi, położone w rezerwacie, Nad Tanwią. Ochronie podlegają doliny potoku Jeleń i rzeki Tanew wraz ze zboczami i 24,,szumami, w dnie doliny występują łęgi olszynowe z udziałem jodły i świerka, a także cenna flora; długosz królewski, bagnica torfowa, rosiczki oraz fauna; płochacz pokrzywnica, bocian czarny. pałac Łosiów z XVIII wieku, zniszczony pod koniec II wojny światowej i obecnie odbudowywany, z pozostałościami ogrodu włoskiego, kaplicę dworską, Kościół parafialny z końca XVIII wieku, ratusz miejski, figurę św. Floriana z 1800 roku, kapliczkę z figurą św. Jana Nepomucena w Narolu SZLAK ŁĄCZNIKOWY (czarny): BEŁŻEC stacja PKP Brzeziny - NAROL Szlak oznaczony kolorem czarnym o długości 13 km, w tym 4 km na terenie powiatu tomaszowskiego. Na trasie szlaku znajdują się m.in.: monumentalny pomnik-muzeum ofiar nazizmu, dawną cerkiew greckokatolicką z XVIII wieku, kościół parafialny neogotycki z początku XX wieku, pomnik przyrody - jałowiec pospolity o wysokości ponad 7,5 metra 90

91 pałac Łosiów z XVIII wieku, zniszczony pod koniec II wojny światowej i obecnie odbudowywany, z pozostałościami ogrodu włoskiego, kaplicę dworską (blisko stacji benzynowej),kościół parafialny z końca XVIII wieku, ratusz miejski, figurę św. Floriana z 1800 roku, kapliczkę z figurą św. Jana Nepomucena w Narolu. SZLAK PO BUNKRACH MOŁOTOWA (niebieski); Huta Lubycka wzgórze Krągły Goraj Lubycza Królewska Teniatyska Mosty Małe Hrebenne stacja PKP Szlak o długości 22 km,w tym 20 km na terenie powiatu tomaszowskiego. Na trasie szlaku znajdują się m.in: krzyż bruśnieński (przydrożny) z XIX w. w Hucie Lubyckiej miejsce kultu klasztoru Bazylianów w Monastyrze. Po drodze mijamy umocnienia ziemne linii Mołotowa rowy przeciwczołgowe. wzgórze, na którym znajdował się monastyr bazyliański i pustelnia Albertynów, gdzie przebywał brat Albert Adam Chmielowski, wyniesiony na ołtarze wzgórza Goraje, olbrzymi dół wykopany na bunkier. Teren porasta las sosnowy, bukowy i grabowy. Lasy zostały zasadzone już po wojnie. Dochodzimy do potężnego betonowego bunkra budowanego przez Armię Czerwoną w latach Bunkry, wchodziły w skład rejonu umocnionego Rawa Ruska. Od strony czołowej bunkra - głęboka fosa przeznaczona dla rozrywających się pocisków. Do bunkra prowadzi również głęboka transzeja. 91

92 Krągły Goraj (390 m. n.p.m.) (dawna ludowa nazwa Kruhły Horaj) najwyższe wzgórze Roztocza - na szczycie wzgórza niegdyś stała wieża przeciwpożarowa, a na północnym stoku wzgórza znajduje się również bunkier betonowy. Bunkry obecnie ukryte są wśród gęstych lasów i zarośli. teren projektowanego rezerwatu przyrody Jałowce Lubyckie. Jest to naturalne skupisko jałowca pospolitego (Juniperus communis) mające wyjątkowe wartości krajoznawcze. Przy drodze Huta Lubycka Pawliszcze Lubycza Kniazie, gdzie na polach można zobaczyć rozrzucone kępy zarośli tam znajdują się betonowe bunkry cmentarz unicki oraz ruiny cerkwi grekokatolickiej parafialnej p.w. św. Paraskewii (Pelagii) w Kniaziach zespół cmentarzy w Lubyczy Kameralnej obecnie Kniazie. Obecnie znajduje się zrekonstruowana dzwonnica przeniesiona z Teniatysk, budynki Zespołu Szkół Nr 6 w Lubyczy Królewskiej - niegdyś pałac secesyjny wybudowany przez M. Horowitza spalony w 1946 r. mury rozebrano w 1964 r., pomnik żołnierzy WP poległych w walkach z UPA), cmentarz unicki z zachowanymi nagrobkami w postaci krzyży bruśnieńskich. W pobliżu była cerkiew p.w. św. Dymitra. Pierwsza wzmianka o cerkwi prawosławnej w Teniatyskach pochodzi z roku 1578 pozostałości cerkwi we wsi Mosty Małe. Wg niektórych źródeł ostatnia istniejąca do 1944 roku cerkiew została zbudowana w 1917 r. Była to cerkiew filialna parafii w Hrebennem p.w. Opieki NMP cmentarz unicki z zachowanymi nagrobkami w postaci krzyży umieszczonych bezpośrednio w ziemi o ramionach zakończonych prosto i trójlistnie z rozetami, oraz krzyże dekorowane świątkami. Są tu dwie mogiły żołnierzy radzieckich poległych w 1940 r. Na mogiłach obeliski z czerwonymi gwiazdami. Być może zginęli przy budowie pobliskich bunkrów linii Mołotowa SZLAK WALK PARTYZANCKICH (czarny); prowadzi przez Tomaszów Lubelski (dworzec PKS) Pasieki Łosiniec - Wólka Łosiniecka Susiec - Borowe Młyny - krzyż Fryszarka Osuchy - Górecko Kościelne Aleksandrów - Majdan Nowy - Bidaczów Stary. Trasa oznaczona jest kolorem czarnym. Całkowita długość szlaku wynosi 105 km, w tym 25 km jest na terenie powiatu tomaszowskiego. Na trasie szlaku znajdują się m.in: 92

93 w Tomaszowie Lubelskim - budynek Straży Pożarnej. Obecnie w przebudowanym obiekcie jest Państwowa Szkoła Muzyczna. Obok szkoły widoczna jest Cerkiew Prawosławna pod wezwaniem św. Mikołaja z 1890 roku, drewniany budynek Herbaciarni, tzw. Czajnia z 1895 roku oraz pomnik Konstytucji 3-go Maja z 1921 roku..w głębi ulicy Kościelnej warto obejrzeć XVII wieczny, barokowy kościół modrzewiowy pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. To jeden z najcenniejszych zabytków drewnianych w kraju pomnik żołnierzy września 1939 roku, figura św. Tekli z 1782 roku w Tomaszowie Lubelskim, ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna w kierunku Siwej Doliny, która prowadzi do pomnika ku czci Józefa Piłsudskiego, który w tym miejscu 20 marca 1921 roku odbierał defiladę 6 Brygady Kawalerii zabytkowy, XVIII wieczny, drewniany kościół, wcześniej cerkiew greckokatolicka w Łosińcu, cmentarz wojenny z 1939 roku kościół parafialny z lat , z barokowo-klasycystycznym wyposażeniem, dzwonnicą drewnianą z ok roku, drewniany młyn z 1925 roku w Suścu Szlaki rowerowe Roztocze to również doskonałe miejsce na rowerowe wyprawy. Urozmaicone i dosyć łagodne trasy nadają się dla miłośników rowerów w każdym wieku. Przez teren powiatu przebiegają następujące szlaki rowerowe: LUBYCZA KRÓLEWSKA RUDA ŻURAWIECKA TENIATYSKA HREBENNE KORNIE STARY MACHNÓW NOWY MACHNÓW WIERZBICA NOWY MACHNÓW STARY MACHNÓW RUDA ŻURAWIECKA LUBYCZA KRÓLEWSKA /49 km/. SIEDLISKA (gmina Lubycza Królewska) GORAJE HUTA LUBYCKA GORAJE SIEDLISKA /28 km/ 93

94 TOMASZÓW LUBELSKI ŁASZCZÓWKA SOŁOKIJE ŻYŁKA LELISZKA BEŁŻEC CHYŻE PODLESINA RABINÓWKA TOMASZÓW LUBELSKI /34 km/ TOMASZÓW LUBELSKI SABAUDIA PODNÓŻE BIALEJ GÓRY JUSTYNÓWKA PODHORCE NEDEŻÓW PRZEWŁOKA BOROWA GÓRA RUDA WOŁOSKA TOMASZÓW LUBELSKI /30 km/. TOMASZÓW LUBELSKI ROGÓŹNO SZAROWOLA PAŃKÓW TARNAWATKA REZ. SKRZYPNY OSTRÓW HUTA TARNAWACKA PODHUCIE WIEPRZÓW SABAUDIA TOMASZÓW LUBELSKI TOMASZÓW LUBELSKI ROGÓŹNO ULÓW WAPIELNIA ŁUSZCZACZ ŁASOCHY KUNKI ZAWADKI ŁOSINIEC PASIEKI TOMASZÓW LUBELSKI SUSIEC REBIZANTY REZ. NAD TANWIĄ REBIZANTY SUSIEC BOROWE MŁYNY BŁUDEK NOWINY MAJDAN SOPOCKI GRABOWICA SUSIEC Poniżej krótka charakterystyka tras rowerowych biegnących przez obszar powiatu tomaszowskiego: Szlak rowerowy nr 1: LUBYCZA KRÓLEWSKA RUDA ŻURAWIECKA TENIATYSKA HREBENNE KORNIE STARY MACHNÓW NOWY MACHNÓW WIERZBICA NOWY MACHNÓW STARY MACHNÓW RUDA ŻURAWIECKA LUBYCZA KRÓLEWSKA /49 km/. Wycieczka po wschodniej krawędzi Roztocza Wschodniego i Równinie Bełskiej (Pobuże). Trasa prowadzi prawie cały czas drogami utwardzonymi o różnej jakości nawierzchni. Na trasie znajduje się niewiele lasów. Istnieje możliwość skrócenia wycieczki o 14 km rezygnując w miejscowości Machnów Stary z dojazdu do Wierzbicy. Na trasie znajdują się m.in.: neogotycki kościół parafialny p.w. MB Różańcowej z 1904 roku w Lubyczy Królewskiej młyn z końca XIX w. w Rudzie Żurawieckiej bunkry Linii Mołotowa w miejscowości Mosty Małe drewniana dzwonnica, niegdyś stała tu cerkiew unicka. Na przeciwnym 94

95 brzegu rzeki, pod lasem widzimy cmentarz z kamiennymi nagrobkami i krzyże przydrożne wykonane w ośrodku kamieniarskim w Bruśnie drewniana cerkiew unickiej p.w. św. Mikołaja z 1685 r. stojąca na wzgórzu w otoczeniu wielkich lip szerokolistnych w Hrebennem murowana cerkiew unicka (obecnie kościół) z 1910 roku w Korniach pałac Lityńskich z początku XX w. wraz z przyległym parkiem, kaplica grobowa Lityńskich z 1860 r. oraz cmentarz greckokatolicki w Wierzbicy. Za wsią znajduje się duży kompleks stawów rybnych przylegających do granicy państwa wzniesienie zwane Machnowską Górą (Roztocze) z rezerwatem stepowym o powierzchni 25,30 ha. Koniec trasy w Lubyczy Królewskiej. Szlak rowerowy nr 2: SIEDLISKA (gmina Lubycza Królewska) GORAJE HUTA LUBYCKA GORAJE SIEDLISKA /28 km/ Trudna wycieczka po Roztoczu Wschodnim. Większa część trasy prowadzi drogami gruntowymi, terenem zalesionym przez Południoworoztoczański Park Krajobrazowy. Jeden stromy podjazd, koleiny i długo utrzymujące się kałuże. Na trasie szlaku można zobaczyć m.in.: kościół parafialny p.w. MB Nieustającej Pomocy ufundowany przez księcia Pawła Sapiehę w 1903 roku w Siedliskach. Na uwagę zasługują znajdujące się w przedsionku dwie tablice. Pierwsza poświęcona fundatorom: Pawłowi i Matyldzie Sapiehom oraz ich synowi Alfredowi. Druga ku czci św. Brata Alberta, założyciela zakonu Albertynów, który często gościł w posiadłości Sapiehów w Siedliskach. Obok kościoła, nad źródłem znajduje się oryginalna kapliczka w kształcie łuku 95

96 Za leśniczówką obok olbrzymiego dębu szypułkowego (pomnik przyrody) fragmenty skrzemieniałych pni drzew. Są to pochodzące z przed ok. 15 milionów lat sekwoje. Nieopodal stoi oryginalna kapliczka z płaskorzeźbą św. Huberta wykonana w pniu drzewa rezerwat Jalinka chroniący fragment grądu wraz ze znajdującymi się w glebie fragmentami skrzemieniałych drzew, budynek muzeum. Eksponowane są tutaj m.in.: dawne sprzęty używane w gospodarstwach wiejskich, trofea myśliwskie oraz okazy skrzemieniałych drzew i innych skamieniałości murowana cerkiew unicka p.w. św. Mikołaja z 1901 r. wraz z drewnianą dzwonnicą drewniana kapliczka ustawiona na palach, nad bijącymi źródłami (pomnik przyrody) obraz Matki Boskiej Częstochowskiej umieszczony na rosochatym słupie (wcześniej był umieszczony na sośnie, pod którą wg legendy ukrył się napadnięty kupiec i w podzięce zawiesił na niej ten obraz) las dębowo sosnowy a na wzniesieniu bukowy wzgórze Długi Goraj Krągły Goraj - najwyższe wzniesienie woj. lubelskiego (389 m n.p.m.), zbudowane z twardych wapieni mioceńskich. Zbocza obu wzgórz są bardzo strome i niedostępne dla rowerzystów. U podnóża zarówno Długiego, jak i Krągłego Goraja znajdują się bunkry Linii Mołotowa kamienne budownictwo ludowe oraz otoczone kamiennym murkiem źródło w Hucie Lubyckiej Zakończenie trasy w Siedliskach. Szlak rowerowy nr 3: TOMASZÓW LUBELSKI ŁASZCZÓWKA SOŁOKIJE ŻYŁKA LELISZKA BEŁŻEC CHYŻE PODLESINA RABINÓWKA TOMASZÓW LUBELSKI /34 km/ Wycieczka po Roztoczu Środkowym, na południe od Tomaszowa Lubelskiego. Teren w zasadzie płaski (tylko pod koniec dwa podjazdy). 40% trasy wycieczki poprowadzono drogami gruntowymi. Na trasie szlaku można zobaczyć m.in.: dawna remiza strażacka z okazałą wieżą obecnie siedziba szkoły muzycznej; pomnik Konstytucji 3 maja; Herbaciarnia (tzw. Czajnia ) drewniany budynek z 1895 r. wzniesiony przez władze carskie nawiązujący do drewnianego budownictwa rosyjskiego oraz pomnik poświęcony żołnierzom AK. W latach 70-tych XX w. w Tomaszowie Lubelskim 96

97 pomnik żołnierzy Września (w okolicach miasta we wrześniu 1939 r. toczyły się ciężkie walki wojsk polskich armii Kraków i Lublin pod dowództwem gen T. Piskora oraz Frontu Północnego pod dowództwem gen. S. Dąb Biernackigo z siłami niemieckimi, barokowa figura św. Tekli, kilka interesujących gmachów zbudowanych w okresie międzywojennym. W Tomaszowie Lubelskim odbudowana w latach 90-tych XX w. kaplica p.w. św. Wojciecha (kaplica Na Piaskach ), obok znajdował się się klasztor OO Trynitarzy (budynki klasztoru rozebrano na pocz. XIX w.) źródła szczelinowe pomnik przyrody w Sołokijach zalew Leliszka zbudowany na rzece Sołokiji mauzoleum w miejscu byłego hitlerowskiego obozu zagłady dla ludności żydowskiej działającego w latach w Bełżcu, muzeum i pomnik poświęcony ofiarom obozu drewniana cerkiew unicką p.w. św. Bazylego z 1756 r., okazały drzewiasty jałowiec pomnik przyrody) Zakończenie trasy w Tomaszowie Lubelskim Szlak rowerowy nr 4: TOMASZÓW LUBELSKI SABAUDIA PODNÓŻE BIALEJ GÓRY JUSTYNÓWKA PODHORCE NEDEŻÓW PRZEWŁOKA BOROWA GÓRA RUDA WOŁOSKA TOMASZÓW LUBELSKI /30 km/. Wycieczka na wschód od Tomaszowa Lubelskiego po wschodniej krawędzi Roztocza Środkowego. Między Justynówką a Przewłoką jedziemy przez Grzędę Sokalską. Strome podjazdy i zjazdy. Trasa wiedzie terenem otwartym w 90% szosami. Wybitne walory widokowe. Na trasie szlaku na uwagę zasługują m.in.: widoki na najwyższe wzgórza: Wapielnię (387 m n.p.m.), Wielki Dział (390 m n.p.m.), Długi Goraj (389 m n.p.m.) i Krągły Goraj (392 m n.p.m.) 97

98 Biała Góra (349 m n.p.m.) z wapiennymi zboczami. Obszar ten ze względu na porastającą go unikatową roślinność kserotermiczną stepową z wieloma rzadkimi gatunkami objęto ochrona jako użytek ekologiczny. Według legendy na szczycie góry znajdował się jeden z Grodów Czerwieńskich o nazwie Medno. W okolicy znaleziono ślady wczesnośredniowiecznych osad. Godne uwagi są również znajdujące się w okolicy wąwozy lessowe. Na Białej Górze w okresie zimowym funkcjonuje wyciąg narciarski neobarokowy kościół z 1926 roku w Podhorcach pochodzący z okresu międzywojennego pomnik J. Piłsudskiego w Nedeżowie rezerwat ścisły Piekiełko. Ochronie podlega tam ok. 70 bloków trzeciorzędowego piaskowca krzemionkowego o średnicy do 3 m. Głazy otoczone są wałami ziemnymi (miejsce kultu pogańskiego) modrzewiowy kościół p.w. Zwiastowania NMP z 1727 r. z towarzyszącymi mu dzwonnicą z XVIII w. I plebanią z XIX w. wokół kościoła ro okazałe lipy szerokolistne pomniki przyrody. Ok. 100 m. dalej, po prawej znajduje się cerkiew prawosławna p.w. Św. Mikołaja z 1890 r. wybudowana w stylu bizantyjsko-rosyjskim w Tomaszowie Lubelskim Koniec trasy w Tomaszowie Lubelskim Szlak rowerowy nr 5: TOMASZÓW LUBELSKI ROGÓŹNO SZAROWOLA PAŃKÓW TARNAWATKA REZ. SKRZYPNY OSTRÓW HUTA TARNAWACKA PODHUCIE WIEPRZÓW SABAUDIA TOMASZÓW LUBELSKI Wycieczka po Roztoczu Środkowym w pobliżu jego wschodniej granicy. Nieznacznie wkracza na Wyżynę Wołyńską (Grzęda Sokalska). Urozmaicona trasa widokowa w 30% poprowadzona drogami gruntowymi (po deszczu błoto). Na trasie szlaku na uwagę zasługują m.in.: ciek źródłowy Sołokiji w Rogóźnie 98

99 park, który wraz z znajdującym się na jego terenie domem administratora oraz kilkoma budynkami gospodarczymi są jedyną pozostałością po zespole dworskim w Tarnawatce Trasa kończy swój bieg w Tomaszowie Lubelskim. kościół parafialny p.w. św Piotra i Pawła (dawna cerkiew prawosławna) z 1890 r w Tarnawatce dawna karczma z pocz. XIX w. w Tarnawatce rezerwat Skrzypny Ostrów (pow. 1,77 ha) chroniący stanowisko modrzewia polskiego cmentarz w miejscowości Wieprzów (27 km). 200 m od tego miejsca na wschód (po lewej) w Wieprzowym Jeziorze bierze swój początek rzeka Wieprz. Na wschodnim jego brzegu stoi kaplica z 1956 r. Szlak rowerowy nr 6: TOMASZÓW LUBELSKI ROGÓŹNO ULÓW WAPIELNIA ŁUSZCZACZ ŁASOCHY KUNKI ZAWADKI ŁOSINIEC PASIEKI TOMASZÓW LUBELSKI Wycieczka na zachód od Tomaszowa Lubelskiego po Roztoczu Środkowym. Wiedzie terenem zalesionym, w 20% drogami gruntowymi (miejscami piasek). Kilka stromych podjazdów i zjazdów. Na trasie szlaku na uwagę zasługują m.in.: bory sosnowe i jodłowe uroczyska Zarośle na terenie Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego (na południe od naszej trasy dla ochrony boru jodłowego utworzono rezerwat o tej samej nazwie) pomnik poświęcony oficerom polskim wziętym do niewoli w trakcie walk o Tomaszów i rozstrzelanym przez Niemców we wrześniu 1939 r. cmentarzysko Herulów ludu germańskiego w okolicy Ulowa 99

100 Wapielnia (387 m. n.p.m.) najwyższe wzniesienia Roztocza Środkowego. Wzgórze jest ostańcem zbudowanym z twardych wapieni trzeciorzędowych, objętym ochroną jako pomnik przyrody. Na wschodnich stokach Wapielni znajduje się nieczynny kamieniołom śródleśne oczko wodne otoczone wydmy porośnięte borem suchym dawna cerkiew unicka z XVIII w. (warto też zwrócić uwagę na znajdujące się nieopodal źródła) bór, na początku sosnowy, później z coraz większym udziałem świerków i jodeł Siwa Dolina miejsce spacerów mieszkańców Trasa kończy bieg w Tomaszowie Lubelskim. Szlak rowerowy nr 7: SUSIEC REBIZANTY REZ. NAD TANWIĄ REBIZANTY SUSIEC BOROWE MŁYNY BŁUDEK NOWINY MAJDAN SOPOCKI GRABOWICA SUSIEC Wycieczka po zachodniej części powiatu tomaszowskiego o długości 49 km. Trasa wiedzie prawie w całości drogami utwardzonymi (asfaltowymi i kamiennymi) przez Roztocze Środkowe i Kotlinę Sandomierską (Puszcza Solska). Kilka stromych podjazdów i zjazdów. Atrakcyjna widokowo. Na trasie szlaku na uwagę zasługują m.in.: starodrzew sosnowy w obrębie Puszczy Solskiej niewielkie wodospady zwane szumami, powstałe w strefie spękań tektonicznych na krawędzi Roztocza i Kotliny Sandomierskiej. Ze względu na to tę część doliny objęto ochroną jako rezerwat ścisły o nazwie Nad Tanwią 100