System instytucjonalnego podejścia do problemu handlu ludźmi. Marcin Wiśniewski

Transkrypt

1 System instytucjonalnego podejścia do problemu handlu ludźmi Marcin Wiśniewski

2 Marcin Wiśniewski System instytucjonalnego podejścia do problemu handlu ludźmi Wstęp Problem handlu ludźmi został ujawniony w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku i dotyczył przede wszystkim Polek, które stawały się ofiarami tego procederu w państwach Europy Zachodniej. Początkowo działania w zakresie pomocy ofiarom podejmowały wyłącznie organizacje pozarządowe, stopniowo jednak włączały się w ten obszar także inne instytucje. Efektywność takich działań była niska z wielu powodów, ale można wymienić dwa podstawowe. Po pierwsze, działania były nieskoordynowane, a poszczególne instytucje współpracowały w wąskim zakresie. Po drugie, nie było wyznaczonej żadnej strategii działania. Sytuacja ta była o tyle niekorzystna, że handel ludźmi jest problemem, który wymaga interdyscyplinarnego podejścia i współpracy wielu instytucji. Ponadto w związku z upadkiem komunizmu i otwarciem granic pojawił się w Polsce dodatkowy problem. Polska stała się nie tylko krajem pochodzenia ofiar handlu ludźmi, lecz także krajem przeznaczenia i tranzytu, co oznacza, że w Polsce zaczęły być identyfikowane ofiary tego procederu pochodzące z innych państw, na przykład z Białorusi, Ukrainy czy Bułgarii. W konsekwencji konieczne stało się podejmowanie i realizowanie nowych działań. Wprawdzie system instytucjonalny ustanowiony w celu przeciwdziałania temu przestępstwu stale się rozwija, zdążył już jednak zapewnić pewne standardy współpracy międzyinstytucjonalnej i postępowania z ofiarą handlu ludźmi. Niniejsza analiza jest próbą przedstawienia i oceny istniejącego w Polsce instytucjonalnego systemu podejścia do problemu handlu ludźmi przez wskazanie instytucji zaangażowanych w takie działania, a także zakresu świadczeń i uprawnień przysługujących ofierze handlu ludźmi, która przebywa w Polsce. W konsekwencji, oprócz omówienia obecnego stanu instytucjonalno-prawnego, zaprezentowano również rekomendacje umożliwiające usprawnienie tego systemu. Koordynacja działań Pierwszym poważnym impulsem do podjęcia skoordynowanych i zinstytucjonalizowanych działań ukierunkowanych na problem handlu ludźmi było ratyfikowanie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej 18 sierpnia 2003 roku Protokołu o

3 zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniającego Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej (dalej: Protokół), przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 15 listopada 2000 roku 1. Protokół jest pierwszym aktem prawa międzynarodowego, który całościowo reguluje kwestie związane z definiowaniem i karaniem handlu ludźmi oraz zapobieganiu temu przestępstwu, dodatkowo zaś z pomocą ofiarom handlu ludźmi i ich ochroną, a także ze współpracą międzynarodową i z wymianą informacji. Protokół nałożył na Polskę zobowiązania, które wymagały wdrożenia do polskiego systemu prawnego i instytucjonalnego odpowiednich regulacji prawnych, aby w ten sposób zapewnić warunki skutecznego przeciwdziałania handlowi ludźmi i jego zwalczania. W tym celu Rada Ministrów przyjęła 16 września 2003 roku, opracowany w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji, Krajowy Program Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi 2. Podstawowym warunkiem realizacji programu był udział i współpraca wielu podmiotów administracji rządowej i organizacji pozarządowych. Zadania przypisane poszczególnym podmiotom były finansowane w ramach ich budżetów, a odpowiedzialność za wykonanie zadań wyznaczonych w programie ponosiły wskazane w nim podmioty. Ponieważ większość zadań związanych z realizacją Krajowego Programu Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi znalazła się w kompetencjach Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, za koordynację i monitorowanie jego realizacji odpowiadało właśnie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Ministrowie pozostałych resortów, którym zostały przypisane zadania do realizacji, oddelegowali do pracy w ramach programu upoważnionych przedstawicieli 3. Po półtora roku okazało się, że część programu nie została zrealizowana, inne działania wymagają kontynuacji, pojawiły się także kolejne, równie ważne zadania. W związku z tym na lata przyjęto kolejny Krajowy Program Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi. Po jego realizacji sytuacja się powtórzyła, zatwierdzono zatem program na lata , obecnie zaś obowiązuje Krajowy Plan Działań przeciwko Handlowi Ludźmi na lata (dalej: Plan). Wszystkie wymienione założenia do pierwszego Krajowego Programu Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi pozostały 1 Dz.U. z 2005 r., Nr 18, poz Program stanowił element realizacji programu poprawy bezpieczeństwa obywateli Bezpieczna Polska, przyjętego przez Radę Ministrów 28 sierpnia 2002 roku. 3 Krajowy Program Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi na lata , s. 1 [dostęp: 22 lipca 2010 roku].

4 aktualne, co wyraźnie stanowi o trwałości podstaw zinstytucjonalizowanego podejścia do handlu ludźmi. Pierwszym zadaniem w programie było utworzenie stałej międzyresortowej grupy roboczej, o czym wyraźnie stanowił pkt 1.1. W chwili, gdy Rada Ministrów zatwierdziła Krajowy Program Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi, przeciwko handlowi ludźmi podejmowano liczne działania, ale ze względu na brak koordynacji nie były one prowadzone planowo i systematycznie. Wszystkie czynności w tym zakresie miały charakter doraźny i były pozbawione długoterminowej strategii działania 4. Zasadne było więc utworzenie organu umożliwiającego współpracę i wymianę poglądów między instytucjami zaangażowanymi w jakikolwiek sposób w działania związane z tym problemem. W związku z tym Prezes Rady Ministrów powołał 5 organ opiniodawczo-doradczy, którym był Zespół do spraw Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi (dalej: Zespół). Przewodniczącym Zespołu został podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji. W skład Zespołu weszli przedstawiciele: ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego, Ministra Sprawiedliwości, Prokuratora Krajowego, ministra właściwego do spraw zagranicznych, ministra właściwego do spraw zdrowia, ministra właściwego do spraw wewnętrznych, Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, prezesa Urzędu do spraw Repatriacji i Cudzoziemców, Komendanta Głównego Policji, Komendanta Głównego Straży Granicznej. W pracach Zespołu biorą także udział przedstawiciele instytucji zaproszonych: Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, Głównego Inspektoratu Pracy, Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, Biura Rzecznika Praw Dziecka, oraz organizacji pozarządowych: Fundacji przeciwko Handlowi Ludźmi i Niewolnictwu La Strada (dalej: Fundacja La Strada ), Fundacji Dzieci Niczyje, Fundacji ITAKA Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych, Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, Caritas Polska. 4 Ibidem, s Na podstawie Zarządzenia nr 23 z dnia 5 marca 2004 roku.

5 Do zadań Zespołu należy: ocena realizacji Planu, proponowanie nowych i opiniowanie podejmowanych działań zmierzających do skutecznego zwalczania handlu ludźmi i zapobiegania temu procederowi, współpraca z organami administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz organizacjami pozarządowymi w zakresie zwalczania handlu ludźmi i zapobiegania temu procederowi 6. W związku z założeniem, że Zespół będzie się spotykał na posiedzeniach organizowanych dwa razy w roku, w celu monitorowania działań i wymiany informacji w ramach Zespołu na pierwszym jego posiedzeniu, tj. w dniu 26 kwietnia 2004 r., powołana została grupa robocza, w skład której weszli eksperci reprezentujący wszystkie instytucje uczestniczące w pracach Zespołu. Posiedzenia grupy odbywają się co najmniej raz w miesiącu 7. Dodatkowo, aby usprawnić bieżącą działalność, w 2009 roku powołano w ramach grupy roboczej Zespołu trzy grupy ekspertów do spraw: handlu dziećmi, działań prewencyjnych, systemu wsparcia ofiar. Praca Zespołu jest ściśle związana z Planem, który wyznacza konkretne zadania do realizacji w trzech obszarach: działania prewencyjne i badanie zjawiska, poprawa skuteczności działań, wsparcie i ochrona ofiar. Zespół monitoruje realizację zadań, a po każdym roku sporządza sprawozdanie, w którym zamieszcza rekomendacje i propozycje dalszych działań. Zespół nie ogranicza się wyłącznie do zadań monitorującosprawozdawczych, ponieważ zakres jego aktywności jest szerszy, a członkowie Zespołu czynnie uczestniczą w realizacji poszczególnych przedsięwzięć. Warto zwrócić uwagę, że głównym celem Planu jest stworzenie warunków koniecznych dla skutecznego przeciwdziałania i zwalczania handlu ludźmi w Polsce oraz wsparcia i ochrony ofiar tego przestępstwa 8. Plan nie koncentruje się więc wyłącznie na działaniach prawnokarnych, ale przewiduje wsparcie ofiary i inicjatywy prewencyjne, co jest o tyle istotne, że najważniejszy dokument programowy w tym zakresie wyraźnie wskazuje na konieczność prowadzenia szerokiej działalności. 6 Por. [dostęp: 22 lipca 2010 roku]. 7 Ibidem. 8 Krajowy Plan Działań przeciwko Handlowi Ludźmi na lata , s. 3 [dostęp: 22 lipca 2010 roku].

6 Do zadań zapisanych w Planie, które w dalszym ciągu wymagają realizacji, należy przede wszystkim gromadzenie danych dotyczących handlu ludźmi i prowadzenie badań nad tym zjawiskiem oraz rozwijanie programu wsparcia i ochrony ofiary. Z drugiej strony, do sukcesów poszczególnych programów można zaliczyć utworzenie systemu instytucjonalnego podejścia do handlu ludźmi, rozwinięcie współpracy międzyinstytucjonalnej, a także zmiany w prawie obejmujące kodeks karny, ustawę o cudzoziemcach i ustawę o pomocy społecznej. Podstawowym problemem w realizacji poszczególnych zadań zawartych w Planie, a wcześniej w kolejnych programach, jest konieczność dochowania ściśle określonych procedur, co powoduje znaczne wydłużenie czasu wykonania tych zadań. Powołanie w Polsce zespołu zajmującego się sprawami zwalczania handlu ludźmi i zapobiegania temu procederowi nie było działaniem nowym czy prekursorskim w Europie. Od dawna bowiem wiadomo, że skuteczne środki ukierunkowane na przeciwdziałanie handlowi ludźmi wymagają ścisłej współpracy wielu instytucji. Na przykład w Wielkiej Brytanii została powołana Agencja do spraw Zwalczania Poważnej Przestępczości Zorganizowanej (Serious Organised Crime Agency, SOCA), która koordynuje całość działań oraz wspiera wszystkie organy ścigania i służy im pomocą 9. Z kolei w Belgii w 2004 roku, na mocy Dekretu Królewskiego, utworzono Biuro Koordynacyjne do spraw Zwalczania Handlu Ludźmi i Przemytu Ludzi. W skład biura wchodzą przedstawiciele różnych agend rządowych i organizacji pozarządowych zajmujących się zwalczaniem handlu ludźmi 10. Poza tym została przewidziana instytucja prokuratorów łącznikowych do spraw handlu ludźmi, którzy odgrywają główną rolę w rozwoju i koordynacji współpracy między wymiarem sprawiedliwości i innymi organami, takimi jak policja, służby społeczne oraz departamenty inspekcji społecznej 11. We Włoszech zwraca uwagę zaangażowanie władz miejskich 12, co umożliwia prowadzenie działań prewencyjnych i zaradczych na poziomie lokalnym, a nie tylko na poziomie centralnym, na którym można podejmować przede wszystkim czynności koordynacyjne i koncepcyjne, tak jak to się dzieje w Polsce. 9 E. Shang-Simpson, Brytyjskie doświadczenia w walce z handlem ludźmi prawodawstwo, wyspecjalizowane organy i procedury, [w:] Handel ludźmi zapobieganie i ściganie, red. Z. Lasocik, Ośrodek Badań Praw Człowieka, Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej, Instytut Prawa Sądowego i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa 2006, s B. Moens, Polityka zwalczania handlu ludźmi w Belgii podejście kompleksowe, [w:] ibidem, s Ibidem, s M.G. Gianmarinaro, Doświadczenia włoskie w zwalczaniu handlu ludźmi, [w:] Handel ludźmi, op. cit., s. 403.

7 Instytucje zaangażowane w działania przeciwko handlowi ludźmi Duże znaczenie wśród instytucji państwowych uczestniczących w działaniach związanych z problemem handlu ludźmi mają resorty spraw wewnętrznych i administracji oraz sprawiedliwości, a także instytucje pomocy społecznej. Przy czym pierwszy wspomniany resort jest szczególnie zaangażowany, gdyż oprócz bezpośredniego udziału ministerstwa dochodzi jeszcze partycypacja dwóch podległych mu formacji mundurowych Policji i Straży Granicznej. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji W resorcie spraw wewnętrznych i administracji za działania związane z problematyką handlu ludźmi jest odpowiedzialny Departament Polityki Migracyjnej. Do zakresu działania departamentu należy obsługa merytoryczna i organizacyjno-techniczna Zespołu 13, a także prowadzenie spraw związanych ze zlecaniem jednostkom niezaliczonym do sektora finansów publicznych i prowadzącym działalność pożytku publicznego zadań publicznych z zakresu bezpieczeństwa i porządku publicznego dotyczących problematyki handlu ludźmi 14, zgodnie z ustawą z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 15. Poza tym w strukturze Departamentu Polityki Migracyjnej utworzono Zespół do spraw Handlu Ludźmi, który realizuje działania departamentu w obszarze handlu ludźmi. Obecnie można uznać, że Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji sprawnie realizuje zadania wynikające z Planu, jednocześnie zaś wywiązuje się z roli przewodniego resortu w zakresie przeciwdziałania handlowi ludźmi. Wydaje się, że w ministerstwie tym nie jest konieczna reorganizacja, a istniejąca struktura jest odpowiednia do działań związanych z problematyką handlu ludźmi. Policja W Komendzie Głównej Policji komórką organizacyjną odpowiedzialną za organizowanie, koordynowanie i wspieranie realizacji zadań w zakresie zwalczania przestępczości związanej z handlem ludźmi, pornografią i pedofilią jest Wydział 13 Zarządzenie nr 33 Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 28 marca 2008 roku w sprawie ustalenia regulaminu organizacyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji (Dz.Urz. MSWiA z 2008 r., Nr 8, poz. 33 ze zm.), par. 19 pkt Ibidem, par. 19 pkt Dz.U. z 2003 r., Nr 96, poz. 873 ze zm.

8 Kryminalny 16. Poza tym w służbie kryminalnej Policji mogą być tworzone komórki do walki z handlem ludźmi 17. W strukturach Wydziałów Kryminalnych Komend Wojewódzkich Policji i Komendy Stołecznej Policji zostały wyodrębnione Zespoły do walki z Handlem Ludźmi 18. Do zadań zespołów wojewódzkich należy między innymi prowadzenie rozpoznania w zakresie zjawisk i zdarzeń dotyczących zagadnienia handlu ludźmi i narządami ludzkimi, pedofilii i pornografii dziecięcej, prowadzenie postępowań przygotowawczych i spraw operacyjnych w przedmiotowym zakresie, prowadzenie rozpoznania w środowisku internetowym, dokonywanie systematycznych kontroli agencji towarzyskich, organizowanie szkoleń dla funkcjonariuszy innych pionów komend wojewódzkich oraz jednostek podległych 19. Koordynację nad nimi sprawuje Centralny Zespół do walki z Handlem Ludźmi, powołany w strukturze Wydziału Kryminalnego w Biurze Kryminalnym Komendy Głównej Policji 20. Do zadań tego zespołu należy ponadto prowadzenie działań prewencyjnych, koordynacja oraz inicjowanie procesu szkolenia i doskonalenia zawodowego policjantów zwalczających handel ludźmi, a także organizacja współpracy z innymi instytucjami 21. Współpraca między Centralnym Zespołem do walki z Handlem Ludźmi a wojewódzkimi zespołami polega między innymi na wymianie informacji kryminalnych, realizacji z udziałem prokuratury formalnych wniosków o pomoc prawną, prowadzeniu spotkań koordynacyjnych dotyczących wspólnych czynności 22. Poza tym w zakresie zadań wszystkich zespołów znajduje się udział w organizowaniu międzynarodowych operacji, które mają na celu zwalczanie przestępczości związanej z handlem ludźmi i narządami ludzkimi, pedofilią i pornografią dziecięcą. Wcześniej problematyką handlu ludźmi zajmowały się różne piony i jednostki Policji. Brakowało również mechanizmów koordynacyjnych, zapewniających wymianę informacji o prowadzonych działaniach. Wydaje się, że w obecnej strukturze jednostek Policji koordynacja 16 Stanowi o tym pkt 1.1 Załącznika nr 2 do Zarządzenia nr 372 Komendanta Głównego Policji z dnia 14 kwietnia 2008 roku w sprawie regulaminu Komendy Głównej Policji (Dz.Urz. KGP z 2008 r., Nr 8, poz. 47 ze zm.). 17 Zarządzenie nr 1041 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 września 2007 roku w sprawie szczegółowych zasad organizacji i zakresu działania komend, komisariatów i innych jednostek organizacyjnych Policji (Dz.Urz. KGP z 2008 r., Nr 18, poz. 135 ze zm.), par. 19 ust. 1 pkt 3f. 18 Podstawę prawną wyodrębnienia zespołów stanowiło polecenie zastępcy Komendanta Głównego Policji z dnia 5 lipca 2007 roku (za: Krajowy Plan Działań przeciwko Handlowi Ludźmi na lata , op. cit., s. 5). 19 Centralny Zespół do walki z Handlem Ludźmi, Sprawozdanie ze stanu zagrożenia handlem ludźmi, prostytucją oraz pedofilią i pornografią dziecięcą w Polsce w 2007 r., s [dostęp: 22 lipca 2010 roku]. 20 Zespół został powołany rozkazem organizacyjnym nr 43/07 Komendanta Głównego Policji z dnia 14 czerwca 2007 roku (za: Krajowy Plan Działań przeciwko Handlowi Ludźmi na lata , op. cit., s. 5). 21 Centralny Zespół do walki z Handlem Ludźmi, Sprawozdanie ze stanu zagrożenia handlem ludźmi, op. cit., s Centralny Zespół do walki z Handlem Ludźmi, Sprawozdanie ze stanu zagrożenia handlem ludźmi, prostytucją oraz pedofilią i pornografią dziecięcą w Polsce w 2008 r., s. 7 [dostęp: 22 lipca 2010 roku].

9 została znacznie poprawiona, a dodatkowo rozwinięto system szkoleń obejmujący problematykę handlu ludźmi. Straż Graniczna W Komendzie Głównej Straży Granicznej i oddziałach Straży Granicznej służbę pełnią nieetatowi koordynatorzy i zastępcy koordynatorów do spraw zwalczania przestępstwa handlu ludźmi (trzynastu koordynatorów i piętnastu zastępców), którzy są funkcjonariuszami pionu operacyjno-śledczego. Do ich zadań należy między innymi koordynacja działań między jednostkami i komórkami organizacyjnymi Straży Granicznej oraz między Strażą Graniczną a Policją, a także koordynacja działań w ramach krajowego Programu wsparcia i ochrony ofiary/świadka handlu ludźmi, w tym koordynacja współpracy z organizacjami pozarządowymi realizującymi zadania związane z ochroną ofiar 23. Dodatkowo Komendant Główny Straży Granicznej powołał zespół do spraw stałego monitoringu i koordynacji działań Straży Granicznej w zakresie zapobiegania i zwalczania przestępstwa handlu ludźmi 24. Do zadań zespołu należy między innymi koordynacja realizacji przez Straż Graniczną przedsięwzięć wynikających z Planu, bieżący monitoring i analiza wypadków handlu ludźmi ujawnionych przez Straż Graniczną, a także współpraca z organami administracji państwowej i organizacjami pozarządowymi. Zespół odpowiada również za inicjowanie i koordynację działań Straży Granicznej w zakresie zwalczania handlu ludźmi innych niż te, które wynikają z Planu 25. Usprawnienie koordynacji działań w strukturach Straży Granicznej niewątpliwie przyczyniło się do wzrostu świadomości funkcjonariuszy na temat zjawiska handlu ludźmi i umiejętności identyfikacji ofiar. Wymiernym skutkiem tego procesu jest zwiększająca się liczba identyfikowanych i ujawnianych przez funkcjonariuszy Straży Granicznej ofiar handlu ludźmi 26. Z drugiej jednak strony, ustawa o Straży Granicznej 27, czyli akt prawny tworzący tę formację, nie wymienia wśród jej zadań zwalczania handlu ludźmi, mimo że Straż Graniczna prowadzi postępowania w takich sprawach. Wprawdzie nowelizacja wspomnianej ustawy jest zadaniem wymienionym w Planie (Część II, pkt 2), a zwalczanie handlu ludźmi należy do priorytetów Straży Granicznej, to jednak nadal trwają prace nad nowelizacją. Straż 23 K. Kabacińska, Zwalczanie handlu ludźmi i zapobieganie temu zjawisku [dostęp: 22 lipca 2010 roku]. 24 Podstawę prawną powołania zespołu stanowiła decyzja nr 139 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 18 czerwca 2008 roku (za: Krajowy Plan Działań przeciwko Handlowi Ludźmi na lata , op. cit., s. 5). 25 K. Kabacińska, Zwalczanie handlu ludźmi, op. cit. 26 Ibidem. 27 Ustawa z dnia 12 października 1990 roku o Straży Granicznej (tekst jednolity: Dz.U. z 2005 r., Nr 234, poz ze zm.).

10 Graniczna jest więc formacją, w której założenia instytucjonalne, priorytety i struktura instytucji zdecydowanie wyprzedziły zmiany w prawie. Prokuratura W strukturze Prokuratury Generalnej komórką odpowiedzialną za koordynowanie ścigania przestępstwa handlu ludźmi jest Departament do spraw Przestępczości Zorganizowanej i Korupcji. Do podstawowych zadań departamentu należy między innymi koordynowanie działalności prokuratury i innych organów państwowych w zakresie ścigania handlu ludźmi 28. Ponadto w prokuraturach apelacyjnych wyznaczono w czerwcu 2007 roku prokuratorów pełniących funkcję konsultantów do spraw handlu ludźmi. Są to swego rodzaju eksperci, którzy dysponują największą wiedzą na temat tego przestępstwa. Nie jest jednak sprecyzowane, czy prokuratorzy-konsultanci prowadzą postępowania w sprawach o handel ludźmi, czy też jedynie nadzorują prokuratorów prowadzących takie postępowania. Z informacji Policji wynika, że prokuratorzy-konsultanci ściśle współpracują z funkcjonariuszami Policji, którzy są członkami Zespołów do Walki z Handlem Ludźmi. W ten sposób jest możliwe wypracowanie wspólnych zasad ujednolicenia i harmonizacji współpracy oraz wzajemnej pomocy w obszarze ścigania przestępczości handlu ludźmi 29. Wyodrębnienie w Prokuraturze Generalnej komórki odpowiedzialnej za koordynowanie ścigania handlu ludźmi oraz powołanie prokuratorów-konsultantów należy ocenić pozytywnie. Trudnością w dokonaniu rzetelnej oceny zaangażowania prokuratury w ściganie sprawców przestępstwa handlu ludźmi jest brak, a właściwie ukrywanie informacji o sposobie i zakresie działania prokuratorów-konsultantów oraz szczegółów obejmujących współpracę z organami ścigania. Dodatkowo częste zmiany, jakie zachodzą w strukturze organizacyjnej prokuratury, powodują swoiste poczucie tymczasowości. Ze względu na tę sytuację należy się spodziewać zmian w zakresie organizacji zwalczania handlu ludźmi 30. Pomoc społeczna Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej 31 (po nowelizacji z lutego 2010 roku 32 ) wymienia wśród zadań wojewody koordynowanie, w ramach systemu pomocy 28 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 roku Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. z 2010 r., Nr 49, poz. 296), par. 17 pkt Centralny Zespół do walki z Handlem Ludźmi, Sprawozdanie ze stanu zagrożenia handlem ludźmi, op. cit., s Z informacji uzyskanych w Prokuraturze Generalnej wynika, że stosownych zmian należy się spodziewać we wrześniu 2010 roku. 31 Tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r., Nr 175, poz ze zm. 32 Rozszerzenie uprawnień wojewody nastąpiło na podstawie art. 1 pkt 2b ustawy z dnia 12 lutego 2010 roku o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r., Nr 40, poz. 229).

11 społecznej, działań w zakresie zapobiegania handlowi ludźmi oraz wsparcia udzielanego ofiarom handlu ludźmi (art. 22 pkt 15). Tym samym wojewoda został włączony do systemowego podejścia do handlu ludźmi, choć wybrane świadczenia z zakresu pomocy społecznej są udzielane ofiarom handlu ludźmi przez ośrodki pomocy społecznej, miejskie ośrodki pomocy społecznej, miejskie ośrodki pomocy rodzinie i powiatowe centra pomocy rodzinie. Konsekwencją nałożenia na wojewodę koordynacji działań w wymienionym zakresie było wyznaczenie w jednostkach urzędów wojewódzkich konsultantów do spraw ofiar handlu ludźmi 33. Zadania i obowiązki konsultantów nie zostały jednak ściśle określone, dlatego można sądzić, że charakter ich pracy będzie zróżnicowany w zależności od skali zjawiska handlu ludźmi w poszczególnych województwach i istniejących potrzeb. Działalność instytucji pomocy społecznej jest jednak ciągle niewystarczająca, a one same są niewydolne. Wydaje się, że jednostki te nie wykazują jeszcze zaangażowania i odpowiedniego przygotowania do świadczenia pomocy ofiarom handlu ludźmi. Pewnym wytłumaczeniem jest to, że organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości od wielu lat były zaangażowane w przeciwdziałanie handlowi ludźmi i miały więcej czasu na przygotowanie się do pełnienia istotnej funkcji w systemie przeciwdziałania temu przestępstwu, tymczasem instytucje pomocy społecznej zostały włączone do systemu w 2007 roku w związku z nowelizacją ustawy o pomocy społecznej 34, która rozszerzyła krąg świadczeniobiorców pomocy społecznej o ofiary handlu ludźmi. Projekt wojewódzkich zespołów do spraw handlu ludźmi Ważnym elementem sprzyjającym koordynacji działań związanych z przeciwdziałaniem handlowi ludźmi było zainicjowanie w ramach Planu powołania w formie pilotażu wojewódzkich zespołów do spraw handlu ludźmi. Zarys koncepcji takich gremiów został opracowany w maju 2009 roku przez Zespół. Podstawowym zadaniem zespołów wojewódzkich ma być wymiana informacji na szczeblu lokalnym między instytucjami zaangażowanymi w zwalczanie handlu ludźmi i przeciwdziałanie temu procederowi. Poza tym współpraca powinna obejmować inicjowanie i monitorowanie działań prewencyjnych oraz szkoleniowych w danym regionie. Docelowym rozwiązaniem jest powiązanie zespołów z koordynatorami do spraw handlu ludźmi w urzędach wojewódzkich. W skład zespołów wchodziliby przedstawiciele Policji, Straży Granicznej, wydziałów polityki społecznej 33 Krajowy Plan Działań przeciwko Handlowi Ludźmi na lata , op. cit., s Ustawa z dnia 16 lutego 2007 roku o zmianie ustawy o pomocy społecznej (Dz.U. z 2010 r., Nr 48, poz. 320).

12 urzędów wojewódzkich, inspekcji pracy, organizacji pozarządowych. Dodatkowo na spotkania byliby zapraszani reprezentanci prokuratury 35. Szkolenia pracowników instytucji publicznych Zapewnienie odpowiedniego systemu prawno-instytucjonalnego jest niewystarczające do skutecznego przeciwdziałania procederowi handlu ludźmi. Przepisy prawa i powstałe na ich podstawie instytucje tworzą jedynie swoiste ramy skutecznego zwalczania tego zjawiska, a w dalszej perspektywie współpracy z ofiarą handlu ludźmi. Kluczowe znaczenie ma czynnik ludzki, czyli odpowiednio przeszkolone i wykwalifikowane kadry, które będą właściwie współpracowały z ofiarą. Wydaje się, że największe znaczenie mają przede wszystkim pracownicy tych instytucji, które z założenia odpowiadają za bezpośredni kontakt z ofiarą handlu ludźmi, a więc Policji, Straży Granicznej, prokuratury i służb pomocy społecznej. Z tego też powodu szkolenia z zakresu handlu ludźmi powinny być ukierunkowane właśnie na wymienione podmioty. Obecnie przedstawiciele instytucji publicznych uczestniczą w trzech rodzajach szkoleń. Pierwszą grupę stanowią szkolenia realizowane w ramach przygotowania do służby w danej instytucji 36. Do drugiej grupy należy zaliczyć szkolenia specjalistyczne funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, prokuratorów i sędziów w zakresie postępowania w sprawach dotyczących zwalczania handlu ludźmi (szkolenia takie, ujęte w pkt 3.1 Krajowego Programu Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi na lata , zostały opracowane przez grupę roboczą i przeprowadzone z udziałem przedstawicieli Zespołu 37 ). Trzecia grupa obejmuje okazjonalne szkolenia związane z realizacją wspólnych programów finansowanych ze środków zagranicznych 38. Niezależnie od liczby przeszkolonych funkcjonariuszy służb publicznych i pracowników socjalnych stale istnieje potrzeba przeprowadzania szkoleń podstawowych, specjalistycznych i uzupełniających. Równie ważne jest przeszkolenie osób szkolących, a 35 Krajowy Plan Działań przeciwko Handlowi Ludźmi na lata , op. cit., s Wybrane zagadnienia związane z handlem ludźmi znalazły się na przykład w pilotażowym programie szkolenia zawodowego podstawowego policjantów, organizowanego na podstawie par. 1 ust. 2 Decyzji nr 602 Komendanta Głównego Policji z dnia 22 listopada 2004 roku w sprawie wprowadzenia pilotażowego programu szkolenia zawodowego podstawowego (Dz.Urz. KGP z 2004 r., Nr 22, poz. 141 ze zm.). Poza tym do szkolenia policjantów został wprowadzony kurs specjalistyczny w zakresie zwalczania handlu ludźmi, o czym stanowi Decyzja nr 206 Komendanta Głównego Policji z dnia 14 maja 2009 roku w sprawie programu kursu specjalistycznego w zakresie zwalczania handlu ludźmi (Dz.Urz. KGP z 2009 r., Nr 8, poz. 36). 37 W latach przeprowadzono dziewięć takich szkoleń i trzy dodatkowe kursy, w których łącznie uczestniczyło 405 pracowników instytucji państwowych (za: Sprawozdanie z wykonania Krajowego Programu Zwalczania i Zapobiegania Handlowi Ludźmi na lata , s [dostęp 22 lipca 2010 roku]). 38 Na przykład Uniwersytet Warszawski zrealizował w 2005 i 2006 roku cykl szkoleń dla policjantów, strażników granicznych, prokuratorów i pracowników organizacji pozarządowych w ramach programu Handel ludźmi zapobieganie i ściganie, który był finansowany ze środków Departamentu Stanu za pośrednictwem Ambasady Stanów Zjednoczonych Ameryki w Warszawie.

13 więc zapewnienie wysokiego poziomu szkolenia trenerów, pedagogów i innych osób przekazujących wiedzę na temat zjawiska handlu ludźmi. Dodatkowo jest zalecany udział w szkoleniach ekspertów czy gości specjalnych, którzy podnoszą wartość takich spotkań. Udział ofiary 39 handlu ludźmi w postępowaniu karnym Zapewnienie ofierze handlu ludźmi odpowiednich uprawnień procesowych, a także obowiązywanie przepisów karnych umożliwiających ściganie i karanie sprawców takich przestępstw, są istotnymi elementami omawianego systemu instytucjonalnego. Wspieranie ofiary, legalizacja jej pobytu czy udzielanie świadczeń z zakresu pomocy społecznej mają znaczenie tylko wtedy, gdy ofiara czuje się stosunkowo bezpiecznie, a osiągnięcie tego warunku będzie możliwe przez odseparowanie sprawcy od ofiary. Dlatego też zapewnienie odpowiednich przepisów z zakresu prawa karnego materialnego i procesowego oraz stosowanie tych przepisów przez organy ścigania będzie wpływało na sytuację ofiary i jej gotowość do współpracy. Karanie sprawców handlu ludźmi Podstawą karania za popełnienie przestępstwa handlu ludźmi jest przede wszystkim art. 253 par. 1 kodeksu karnego 40 (dalej: k.k.), który stanowi, że: Kto uprawia handel ludźmi nawet za ich zgodą, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Do kwalifikacji prawnej czynu sprawców jest również stosowany art. 204 par. 4 k.k., który stanowi, że karze pozbawienia wolności od roku do lat dziesięciu podlega ten, kto zwabia lub uprowadza inną osobę w celu uprawiania prostytucji za granicą. Mimo że przytoczony przepis nie dotyczy wprost handlu ludźmi, to ustawowe znamiona opisanego w nim postępowania wyczerpują znamiona czynu, który powszechnie jest uznawany za handel ludźmi, czyli transakcja, której przedmiotem jest osoba przeznaczona do prostytucji. Wymieniony przepis nie nawiązuje więc do handlu ludźmi w innym celu niż prostytucja (na przykład praca przymusowa, żebractwo czy działalność kryminalna), ponadto wskazuje tylko jeden ze sposobów działania sprawcy, wymagając przy tym przekroczenia przez ofiarę handlu ludźmi granicy państwa. Z tych powodów nie znajduje on zastosowania do wszystkich sytuacji handlu ludźmi. 39 Wprawdzie postępowanie karne nie posługuje się pojęciem ofiara, tylko terminami pokrzywdzony lub świadek, to ze względu na charakter niniejszego opracowania, które koncentruje się na wielu aspektach sytuacji prawnej, w jakiej znajduje się taka osoba, nie zaś tylko na uprawnieniach procesowych, konsekwentnie jest używane pojęcie ofiara. 40 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 ze zm.).

14 Brak definicji handlu ludźmi można potraktować jako jeden z elementów utrudniających skuteczne ściganie sprawców tego przestępstwa, konieczne stało się więc uzupełnienie tej luki. Praktycy wielokrotnie wskazywali, że przepisy polskiego prawa nie wyjaśniały, czym dokładnie jest handel ludźmi, a potoczne myślenie o tym przestępstwie również nie było jednoznaczne. W takiej sytuacji trudno było określić dany czyn jako handel ludźmi, dlatego organy ścigania częściej korzystały z innych przepisów, stawiając sprawcom zarzuty pobicia, groźby karalnej czy zgwałcenia. W związku z tym w doktrynie pojawiło się wiele publikacji 41, ale dopiero w 2009 roku do sejmu został skierowany projekt ustawy, który zakłada wprowadzenie definicji handlu ludźmi do art. 115 par. 22 k.k. Sejm przyjął ustawę nowelizującą 42 w maju 2010 roku wejdzie ona w życie we wrześniu 2010 roku. Co prawda nie wpłynie to istotnie na instytucjonalny system przeciwdziałania handlowi ludźmi, ale z pewnością uporządkuje dotychczasowe poglądy o tym przestępstwie, precyzyjnie określając ustawowe znamiona czynu zabronionego. Okoliczności wyłączające karalność ofiary Ponieważ ofiary handlu ludźmi mogą popełniać przestępstwa, które są bezpośrednio związane z byciem ofiarą, prokuratorzy powinni uwzględniać okoliczności, dzięki którym będzie możliwe odstąpienie od karania ofiary za popełnione przestępstwa, czyli tzw. okoliczności wyłączające karalność ofiary. Niejednokrotnie bowiem ofiara popełnia przestępstwa na skutek groźby, przymusu lub wprowadzenia w błąd. Ofiary handlu ludźmi mogą się bowiem posługiwać sfałszowanymi dokumentami, znane są także sytuacje zmuszania ofiar do popełniania innych przestępstw kradzieży, włamania czy rozboju. Zgodnie z dokumentem Wskazówki metodyczne dla prokuratorów prowadzących lub nadzorujących postępowanie karne w sprawach dotyczących handlu ludźmi 43, a także uwzględniając stanowisko wyrażone przez prokuratora Krzysztofa Karsznickiego 44, postępowanie wobec ofiary handlu ludźmi, która została poddana przymusowi fizycznemu lub psychicznemu, powinno być umorzone na podstawie art. 17 par. 1 pkt 2 kodeksu 41 Por.: J. Warylewski, Karalność handlu żywym towarem w świetle nowego kodeksu karnego, Palestra 2000, nr 7 8, s ; A. Sakowicz, Przestępstwo handlu ludźmi z perspektywy regulacji międzynarodowych, Państwo i Prawo 2006, nr 3, s ; E. Zielińska, Definicja handlu ludźmi: projekt ustawowego uregulowania, [w:] Handel ludźmi w Polsce. Materiały do Raportu, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Warszawa 2007, s ; M. Wiśniewski, Czy istnieje potrzeba wprowadzenia definicji handlu ludźmi do polskiego kodeksu karnego?, [w:] Votum separatum studenci wobec współczesnego prawa karnego, red. B. Głowala, N. Siemiątkowski, T. Pieniężny, M. Żyluk, Poznań 2007, s Ustawa z dnia 20 maja 2010 roku o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy o Policji, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2010 r., Nr 98, poz. 626). 43 Wskazówki metodologiczne dla prokuratorów zostały opracowane przez Prokuraturę Krajową w grudniu 2003 roku i przekazane podległym jednostkom prokuratury w całym kraju. Dokument jest stale aktualizowany. 44 K. Karsznicki, Nadzór prokuratora nad postępowaniem karnym w sprawach dotyczących handlu ludźmi, Prokuratura i Prawo 2005, nr 3, s. 43.

15 postępowania karnego 45 (dalej: k.p.k.) 46. Ponadto w sytuacji braku okoliczności wyłączających postępowanie karne sąd może na wniosek prokuratora rozważyć nadzwyczajne złagodzenie kary na podstawie art. 60 par. 3 4 k.k., o ile ofiara ujawni informacje na temat innych przestępstw i ich sprawców 47. Należy jednak zauważyć, że sąd może, ale nie musi zastosować złagodzenie kary, ponieważ okoliczności sprawy mogą wykazać, że ofiara ściśle współpracowała ze sprawcami i na przykład werbowała kolejne osoby. Ujawnienie informacji na temat innych przestępstw i sprawców nie jest więc równoznaczne z uzyskaniem podstawy do złagodzenia kary. Uprawnienia procesowe ofiary handlu ludźmi Ofiara handlu ludźmi, uczestnicząc w postępowaniu karnym, staje przed niezwykle trudnym zadaniem. Nieznajomość przepisów prawa, strach przed zemstą ze strony sprawców, wstyd spowodowany koniecznością składania zeznań wszystko to powoduje, że ofiary nie chcą zeznawać, wycofują swoje zeznania lub ukrywają się przed organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Dodatkowo trudna sytuacji psychiczna, niejednokrotnie również fizyczna, sprawia, że udział w postępowaniu jest dla ofiary niezwykle trudny i bolesny, wiąże się bowiem z powrotem do traumatycznych przeżyć. Poniżej zamieszczono przepisy nadające ofierze uprawnienia w procesie karnym, których zadaniem jest między innymi udzielenie jej pomocy umożliwiającej zniesienie trudów postępowania sądowego. Udział przedstawiciela organizacji społecznej Wydaje się, że ofiara nie jest w stanie samodzielnie podołać trudom procesu karnego. Z tego właśnie powodu niezwykle ważna jest ochrona i wsparcie, jakie mogą zapewnić wyspecjalizowane instytucje państwowe i organizacje społeczne, szczególnie podmioty pozarządowe. Niejednokrotnie ofiary większym zaufaniem darzą pracowników organizacji społecznych niż przedstawicieli instytucji państwowych urzędników, policjantów czy sędziów. Znane są sytuacje, w których sprawcy handlu ludźmi zapewniali ofiary o swoich nieograniczonych powiązaniach, sięgających nawet urzędników wymiaru sprawiedliwości. Po takich doświadczeniach ofiara nie może czuć się bezpiecznie, dlatego ważne jest zapewnienie jej odpowiednich warunków udziału w postępowaniu przed sądem. Procedura karna przyznaje świadkowi, a taki status ma ofiara handlu ludźmi, liczne uprawnienia, ale skorzystanie z nich 45 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r., Nr 89, poz. 555 ze zm.). 46 Możliwe jest także zastosowanie art. 17 par. 1 pkt 2 k.p.k. w związku z art. 26 par. 1 2 k.k. 47 K. Karsznicki, Nadzór prokuratora nad postępowaniem karnym, op. cit., s. 43.

16 wymaga znajomości przepisów prawa i będzie możliwe po zapewnieniu ofierze odpowiedniego wsparcia przez osoby czy podmioty, które dysponują taką wiedzą. Wsparcie ofiary handlu ludźmi w toku postępowania karnego jest możliwe po zgłoszeniu udziału w postępowaniu przedstawiciela organizacji społecznej 48. Za podstawowe przesłanki do złożenia wniosku do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego uznaje się potrzebę ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego oraz objęcie interesu społecznego lub interesu indywidualnego zadaniami statutowymi danej organizacji, szczególnie ochrony wolności i praw człowieka 49. Należy zwrócić uwagę, że z wnioskiem o dopuszczenie do udziału w postępowaniu występuje organizacja społeczna. Nie jest bowiem tak, że ofiara składa do sądu wniosek o dopuszczenie organizacji społecznej. Inicjatywa w tym zakresie leży wyłącznie po stronie organizacji. Przedstawicielowi organizacji społecznej, o ile zostanie dopuszczony do udziału w postępowaniu, przysługują trzy główne uprawnienia określone w art. 91 k.p.k. uczestniczenie w rozprawie, wypowiadanie się i składanie oświadczeń na piśmie. Przedstawiciel nie jest uprawniony do składania wniosków dowodowych i zadawania pytań przesłuchiwanym, ale w tym zakresie może zgłaszać sądowi sugestie 50. Z punktu widzenia ofiary udział przedstawiciela jest o tyle istotny, że to właśnie on będzie dbał o jej interes prawny, a niekiedy będzie jej także zapewniał wsparcie. Z drugiej jednak strony udział przedstawiciela organizacji społecznej nie jest regułą. Przedstawiciele nie zawsze mają dostateczną i całościową wiedzę, która umożliwia odpowiednie wsparcie ofiary. Niejednokrotnie wiedza przedstawicieli ogranicza się wyłącznie do zagadnień prawnych, co w wielu sprawach o handel ludźmi może być niewystarczające. Ograniczenie jawności rozprawy Jedną z naczelnych zasad postępowania karnego jest wyrażona w art. 45 konstytucji 51 i w art. 355 k.p.k. zasada jawnego rozpatrzenia sprawy. Oznacza to, że obecny podczas rozprawy sądowej może być każdy, kto wyrazi taką wolę. Jawność rozprawy może podlegać wyłączeniu w wypadku ofiary handlu ludźmi wydaje się, że mogą znaleźć zastosowanie dwie przesłanki wyłączające: gdy jawność mogłaby obrażać dobre obyczaje 52 albo naruszyć 48 Art. 90 par. 1 k.p.k. 49 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2001, s Ibidem, s Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483 ze zm.). 52 Art. 360 par. 1 pkt 2 k.p.k.

17 ważny interes prywatny 53. Sąd wyłącza wtedy jawność w całości lub części rozprawy z urzędu albo na wniosek 54. Zgodnie z treścią art. 361 par. 1 k.p.k., wyłączenie jawności nie oznacza, że na rozprawie pozostają tylko osoby biorące udział w postępowaniu, gdyż oskarżyciel (publiczny, posiłkowy i prywatny) i oskarżony wskazują tzw. osoby zaufania, które mogą uczestniczyć w rozprawie. W praktyce wyłączenie jawności będzie się sprowadzało do ograniczenia liczby osób znajdujących się na sali rozpraw. Wydaje się jednak, że nie będzie zmniejszało wstydu ofiary handlu ludźmi, dla której najbardziej korzystną sytuacją byłoby składanie zeznań tylko w obecności sądu. Poza tym art. 390 par. 2 k.p.k. stanowi, że w sytuacji, gdy należy się obawiać, że obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia świadka, przewodniczący może zarządzić, aby na czas przesłuchania danej osoby oskarżony opuścił salę sądową. Ofiary handlu ludźmi są narażone na negatywne emocje, które pojawiają się automatycznie, kiedy ofiara znajdzie się w sytuacji przypominającej symbolicznie lub realnie sytuację przeżytą 55. Wydaje się zatem, że w sprawach o handel ludźmi należałoby obligatoryjnie wyłączyć obecność oskarżonego podczas składania zeznań przez świadka, którym jest ofiara przestępstwa. Treść art. 390 par. 2 k.p.k. zmierza we właściwą stronę, ponieważ chroni ofiarę przed negatywnym wpływem obecności oskarżonego na jej stan psychiczny. Z punktu widzenia pokrzywdzonego należałoby jednak rozszerzyć zakres stosowania tego przepisu również do innych osób obecnych na sali rozpraw. Jak bowiem wynika z relacji przedstawicielki Fundacji La Strada, krępująca dla ofiary handlu ludźmi jest obecność nie tylko oskarżonego, ale także osób najbliższych dla niego. Ofiara oprócz konfrontacji 56 z oskarżonym uczestniczy też w bezpośredniej konfrontacji z tymi osobami, co może negatywnie wpływać na jej stan emocjonalny. Odszkodowanie przysługujące ofierze handlu ludźmi Obowiązujące przepisy umożliwiają ofierze handlu ludźmi staranie się o uzyskanie świadczenia pieniężnego od sprawcy przestępstwa. Poszkodowany może wystąpić z powództwem cywilnym albo z wnioskiem o naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody 53 Art. 360 par. 1 pkt 4 k.p.k. 54 Art. 360 par. 2 k.p.k. 55 M. Szulik, Psychologiczna sytuacja ofiary handlu ludźmi, [w:] Handel ludźmi, op. cit., s Konfrontacja jest w tym ujęciu rozumiana jako kontakt, nie zaś jako czynność procesowa określona w art. 172 k.p.k.

18 lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, przy czym zgodnie z treścią art. 49a i art. 65 par. 1 k.p.k. jest możliwe złożenie tylko jednego z tych dwóch wniosków. Sąd może jednak na podstawie art. 415 par. 3 k.p.k. orzec o pozostawieniu powództwa cywilnego bez rozpoznania, jeśli nie ma dowodów wystarczających do rozstrzygnięcia tego powództwa, a ich uzupełnienie spowodowałoby znaczne wydłużenie czasu postępowania. Oznacza to, że polski system prawny przyznaje pierwszeństwo postępowaniu karnemu, czyli dążeniu do skazania sprawcy, nie zaś umożliwieniu uzyskania odszkodowania przez ofiarę. W praktyce przepis ten pozwala sądom unikać rozpatrywania powództwa cywilnego, czyli rozstrzygania o przyznaniu ofierze świadczenia pieniężnego. Jeśli ofiara nie zdecyduje się na wytoczenie powództwa, może złożyć wniosek o naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Sąd może przychylić się do takiego wniosku w całości albo w części 57, ale może także orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego 58, czyli świadczenie pieniężne, którego celem jest zadośćuczynienie, lub z urzędu zasądzić odszkodowanie 59, co oznacza, że może przyznać ofierze świadczenie pieniężne, nawet jeśli nie występowała ona o odszkodowanie. Niezależnie jednak od środków, jakie przysługują ofierze, a mają na celu uzyskanie odszkodowania, niezmiernie ważny jest jeszcze jeden środek wnoszony w toku postępowania przygotowawczego. Ponieważ oskarżeni bardzo często ukrywają swój majątek, zasadne jest dołączenie do powództwa cywilnego wniosku o zabezpieczenie roszczenia 60, czyli ograniczenie przez sąd zakresu dokonywania przez podejrzanego czynności prawnych (na przykład zbycia), które mogłyby doprowadzić do uszczuplenia albo ukrycia majątku sprawcy, w konsekwencji zaś spowodować brak środków na odszkodowanie dla ofiary. Jak wskazują powyższe przykłady, w polskim prawie ofierze przysługują środki prawne umożliwiające dochodzenie odszkodowania. Brak wiedzy o tych uprawnieniach powoduje jednak, że możliwość skorzystania z nich zależy od tego, czy ofiara korzysta z pomocy właściwych instytucji państwowych i organizacji pozarządowych, które dysponują wiedzą z tego zakresu. W tym miejscu warto także wspomnieć, że sąd może orzec nawiązkę 61 albo środek karny w formie świadczenia pieniężnego 62 na rzecz określonej instytucji, określonego stowarzyszenia, konkretnej fundacji lub organizacji społecznej. Obwieszczenie Ministra 57 Art. 46 par. 1 k.k. 58 Art. 46 par. 2 k.k. 59 Art. 415 par. 4 k.p.k. 60 Art. 69 par. 2 k.p.k. 61 Art. 47 par. 1 k.k. 62 Art. 49 par. 1 k.k.

19 Sprawiedliwości z dnia 28 października 2009 roku w sprawie wykazu instytucji, organizacji społecznych, fundacji i stowarzyszeń, o których mowa w art. 47, 49 i 57a par. 2 k.k. 63, wymienia dwie organizacje pozarządowe, które wśród podstawowych działań lub celów statutowych mają zadania związane z problematyką handlu ludźmi Fundację La Strada (poz. 33) i Stowarzyszenie im. Marii Niepokalanej na rzecz Pomocy Dziewczętom i Kobietom (poz. 238). Dodatkowo w wykazie została umieszczona Fundacja Dzieci Niczyje (poz. 14), która wspiera dziecięce ofiary handlu ludźmi, choć nie zostało to wyraźnie wskazane w przywoływanym obwieszczeniu. Podsumowanie Obecny stan prawny zapewnia ofierze handlu ludźmi uprawnienia, które chronią jej interes prawny i zapewniają ochronę przed sprawcą. Część z nich wymaga jednak ulepszeń, które poprawią sytuację ofiary. Największym problemem pozostaje brak wiedzy ofiar na temat przysługujących im uprawnień. Osoby poszkodowane nie zawsze korzystają także ze wsparcia organizacji pozarządowych, czym skutecznie zamykają sobie dostęp do wsparcia prawnego. Legalizacja pobytu ofiary handlu ludźmi Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach 64 umożliwia od 2005 roku zalegalizowanie pobytu na terytorium Polski ofiary handlu ludźmi. Wprowadzenie zmian prawnych było uwarunkowane koniecznością dostosowania polskiego prawa do przepisów unijnych w tym obszarze 65. Stan przed 1 października 2005 roku Do tego czasu ofiary handlu ludźmi, które nielegalnie przebywały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, były deportowane, co z jednej strony uniemożliwiało skuteczne prowadzenie postępowania karnego w sprawach o handel ludźmi, z drugiej zaś strony budziło sprzeciw organizacji zajmujących się ochroną praw człowieka, które wskazywały na konieczność zapewnienia ofiarom specjalistycznego wsparcia, nawet przez krótki okres. 63 Dz.Urz. MS z 2009 r., Nr 13, poz Tekst jednolity: Dz.U. z 2006 r., Nr 234, poz ze zm. 65 Dyrektywa Rady Unii Europejskiej z 29 kwietnia 2004 roku w sprawie dokumentu pobytowego wydawanego obywatelom państw trzecich, którzy są ofiarami handlu ludźmi lub wcześniej byli przedmiotem działań ułatwiających nielegalną imigrację, którzy współpracują z właściwymi organami (Dz.Urz. UE L 261 z 6 sierpnia 2004 roku, s. 19; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 19, t. 7, s. 69).

20 Deportacja ofiary niemal w każdym wypadku powoduje zakończenie postępowania bez skazania sprawców, w wielu sprawach bowiem poszkodowany jest jedynym świadkiem, co oznacza, że jego zeznania są jedynym dowodem oskarżenia. Wydalenie z kraju uniemożliwia przesłuchanie ofiary, a tym samym zgromadzenie odpowiedniego materiału dowodowego. Wprawdzie k.p.k. przewiduje instytucję przesłuchania przez sędziego na etapie postępowania przygotowawczego 66, znacznie ważniejsze jest jednak umożliwienie ofierze pozostania w kraju, nawet gdy przebywa w nim nielegalnie. Po pierwsze, ofiara uzyskuje wtedy pomoc specjalistyczną, po drugie, pozostanie ofiary zabezpiecza interes prowadzonego postępowania w sprawie o handel ludźmi. Zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony (do sześciu miesięcy) Ustawa o cudzoziemcach była jeszcze kilkakrotnie nowelizowana i w obecnym jej brzmieniu art. 53 ust. 1 pkt 5 stanowi, że cudzoziemiec może uzyskać zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony, jeśli jest ofiarą handlu ludźmi, zgodnie z decyzją ramową Rady Unii Europejskiej z 19 lipca 2002 roku w sprawie zwalczania handlu ludźmi 67 i spełnia łącznie następujące warunki: przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podjął współpracę z organem właściwym do prowadzenia postępowania w sprawie zwalczania handlu ludźmi, zerwał kontakty z osobami podejrzanymi o popełnienie czynów zabronionych związanych z handlem ludźmi. Uzależnienie uzyskania zezwolenia na pobyt od spełnienia dodatkowych warunków można oceniać negatywnie. Z drugiej jednak strony, wprowadzenie takich obostrzeń ma na celu zapewnienie, że ofiary handlu ludźmi rzeczywiście są ofiarami i nie nadużywają stanu, w jakim się znalazły. Ustawodawca chciał przede wszystkim uniknąć sytuacji, w której ofiara korzysta z pomocy państwa, a jednocześnie współpracuje ze sprawcami przestępstwa. Dużo poważniejsze wątpliwości budzi jednak warunek współpracy z organami ścigania, którego istnienie sugeruje, że ofiara w zamian za współpracę uzyskuje zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony. Taka konstrukcja prawna wyraźnie wskazuje na podporządkowanie ofiary celom postępowania karnego, podczas gdy w pierwszej kolejności należałoby zapewnić ofierze odpowiednie warunki do poprawy jej stanu fizycznego i psychicznego. 66 Art. 316 par. 3 k.p.k. 67 Dz.Urz. WE L 203 z 1 sierpnia 2002 roku, s. 1; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 19, t. 6, s. 52.