ROLA ANTROPOPRESJI W PRZEKSZTAŁCANIU OBSZARÓW WYSOKOGÓRSKICH NA PRZYKŁADZIE TATR I MONTS DORE

Transkrypt

1 Prace i Studia Geograficzne 29, T. 4, ss Elżbieta Gorczyca* Kaziierz Krzeień ROLA ANTROPOPRESJI W PRZEKSZTAŁCANIU OSZARÓW WYSOKOGÓRSKICH NA PRZYKŁADZIE TATR I MONTS DORE The role of anthropopressure in the transforation of high ountain areas (Tatra and Monts Dore Mountains) Abstract: Under an extensive tourist penetration, ountain areas have been experiencing a high degree of anthropogenic degradation. Tourist traffic leads to the destruction of vegetation along roads and paths and nearby facilities, largely as a result of a considerable acceleration of geoorphologic processes. The paper presents certain environental considerations, including relief, geology and cliate, as well as icro-relief within tourist paths and orphogenetic processes influencing slope transforation within tourist areas in selected ountain areas. The general issue of the tourist-influenced degradation was discussed using two high ountain areas: the Tatras and Monts Dore ountains (Massif Central, France). In all of those areas, the anthropogenic geoorphologic features are highly diversified and well visible in the overall land relief. Tourist paths, roads and ski pistes constitute areas of overlapping natural and anthropogenic degradation. Wherever the natural vegetation, and especially the turf cover has been destroyed a state of peranent ibalance can be observed, as well as the developent of crionival, aeolian and pluvial relief. The natural and anthropogenic processes influencing the orphodynaics of the roads and paths greatly vary in rate depending on the ground resistance, slope inclination and exposure, orphodynaical tier, type of surface, vegetation cover, season of the year and the intensity of the tourist traffic. Huan activity in the ountains accelerates the circulation of energy and atter within individual slopes but soeties also within entire assifs. The Monts Dore assif revealed the greatest degradation of its paths and tourist roads, followed by the Tatras. Key words: Tatras, Monts Dore, high ountains, anthropopressure Słowa kluczowe: Tatry, Monts Dore, obszary wysokogórskie, antropopresja * Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, e-ail: k.krzeien@geo.uj.edu.pl

2 9 Elżbieta Gorczyca, Kaziierz Krzeień WPROWADZENIE W ostatnich 2 3 dziesiątkach lat coraz większy wpływ na kształtowanie rzeźby obszarów wysokogórskich a człowiek. Współczesne przeobrażanie środowiska przyrodniczego wielu obszarów górskich, szczególnie wzniesionych powyżej górnej granicy lasu, związane jest najczęściej z gospodarką turystyczną. Rozwój turystyki prowadzi iędzy innyi do zwiększonego przeobrażania rzeźby. Probley te występują już w górach Aeryki Północnej (Wilson, Seney 994), w Alpach (Candela 982, Giessbel 988, Robens, lacek 993), Górach Skandynawskich (Giessbel 988), w Masywie Centralny we Francji (Krzeień 995), czy w Karpatach (Czochański, Szydarowski 996, Krusiec 996, Krzeień, Gorczyca 25, Fidelus 26). Jako przykład takich obszarów wysokogórskich będących pod wpływe oddziaływań intensywnej turystyki ożna podać asyw Monts Dore, położony w najwyższych partiach Masywu Centralnego we Francji i Tatry. Należy dodać, że w ośrodku krakowski prowadzone są od początku lat 9-tych ubiegłego wieku różnorodne badania (w raach prac agisterskich, doktorskich i własnych) nad przyrodniczyi skutkai antropopresji w obszarach górskich (Krzeień 995, Krusiec 996, Łajczak 996, Gorczyca 997, 2, Moś 999, Kopera 999, Prędki 24, Krzeień, Gorczyca 25, Gorczyca Krzeień 22, 26, Fidelus 26). Zebrane doświadczenia przekazywane są również badaczo z innych ośrodków geograficznych (Wałdykowski 26) Niniejsze opracowanie stawia sobie za cel poznanie prawidłowości przeobrażania rzeźby wysokogórskich obszarów Monts Dore i Tatr położonych w obrębie strefy kliatu uiarkowanego w warunkach dużej antropopresji. OSZAR ADAŃ adania terenowe przeprowadzono w dwóch typowych obszarach wysokogórskich (Kaszowski, Krzeień 989). Tatry zbudowane są ze skał bardzo zróżnicowanych, głównie z granitoidów, łupków etaorficznych, piaskowców kwarcytycznych, wapieni, doloitów oraz z argli i łupków. Otrzyują rocznie do 8 opadów. Masyw Monts Dore jest trzeciorzędowy stratowulkane zbudowany z różnego rodzaju law (bazaltów, sancynitów, doreitów, fonolitów, trachtów) oraz utworów piroklastycznych (Peterlongo 978). W najwyższych partiach terenu roczne suy opadów wynoszą od 7 do 2 (Estienne 989). W ciągu roku największe opady występują zią (XII-I), a najniższe late (VII). Oba regiony spełniają kryteria gór wysokich C. Trolla (973). Leżą bowie powyżej plejstoceńskiej granicy wieloletniego śniegu i współczesnej górnej

3 Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów wysokogórskich... 9 granicy lasu. Występują tu też procesy peryniwalne i typowe dla gór wysokich fory jak: granie, ściany skalne, stoki usypiskowe i fory glacjalne. Górna granica lasu w obu tych obszarach przebiega na podobnych wysokościach tzn. ok n.p.. Ogólnie biorąc grzbiety w Tatrach są bardziej skaliste, wyżej położone i przekraczają 2 n.p.. Grzbiety w Monts Dore wznoszą się średnio ok. 7 8 n.p.., są bardziej zaokrąglone i okryte pokrywai różnego pochodzenia. Oba regiony górskie podlegały przeobrażenio wskutek działalności człowieka w przeszłości i współcześnie (Kaszowski, Krzeień 989). Historyczne ziany w środowisku przyrodniczy, związane z hodowlą owiec i bydła, gospodarką leśną, a w przypadku Tatr także z górnictwe i hutnictwe, ożna sprowadzić do probleu obniżenia granicy lasu i zniszczenia części piętra leśnego. Współczesne przeobrażenia środowiska przyrodniczego związane są z działalnością turystyczną i sportową w najwyższych partiach gór (Skawiński 994). Oprócz licznych podobieństw istnieją również różnice poiędzy obu regionai. Poijając zasadniczą różnicę, jaką stanowi ich pochodzenie, należy wyienić te cechy środowiska przyrodniczego, które warunkują przebieg procesów geoorfologicznych. Zasadniczą różnicę stanowią warunki kliatyczne, które ożna sprowadzić do większej oceanizacji asywu Monts Dore i względnie większego stopnia kontynentalizu kliatu Tatr. Większe zwilgocenie kliatu i łagodniejszy reżi tericzny Monts Dore sprzyjają proceso ikrogeliwacji i tworzeniu się bardziej drobnofrakcyjnych pokryw zwietrzelinowych aniżeli w Tatrach. Pokrywa śnieżna, stanowiąca niezwykle istotny, wpływający na orfodynaikę eleent kliatu, zalega płatai do końca czerwca, a nawet i lipca w obu regionach. Różnice kliatyczne decydują o odienny funkcjonowaniu, zwłaszcza systeu krioniwalnego i o roli wody jako czynnika orfogenetycznego. Różnice kliatyczne poiędzy Tatrai i Monts Dore istniały od schyłku ostatniego glacjału, co usiało znaleźć odbicie w rzeźbie plejstoceńskiej, iąższości i typie pokryw akuulacyjnych oraz ich postglacjalnej transforacji (Kaszowski, Krzeień 989). Wskaźnikie współczesnej orfodynaiki w badanych obszarach są zespoły ezo i ikrofor. Wśród wskaźnikowych ezo i ikrofor stwierdzonych w Monts Dore wyienić należy: systey niszowatych obniżeń i lobowatych nabrzień, systey krawędzi i nisz geliflacyjnych, bruki deflacyjne, rozcięcia erozyjne oraz systey stożków proluwialnych, rynny i stożki spływów gruzowych oraz pola i struienie ruowiskowe (Krzeień 99). Tak więc, w Monts Dore na pierwszy iejscu aktywności należy wyienić procesy niwacyjne, na drugi iejscu procesy kriogeniczne i deflację oraz działalność wody opadowej. Wszystkie wyienione fory wskaźnikowe występują także w Tatrach. Jednak inne jest ich rozieszczenie oraz stopień ważności. ardziej

4 92 Elżbieta Gorczyca, Kaziierz Krzeień kontynentalny kliat oraz bardziej grubofrakcyjne pokrywy oraz względnie większa powierzchnia stoków skalnych są przyczyną większej roli procesów grawitacyjnych, niweograwitacyjnych, kriogenicznych i procesów związanych z działalnością wody opadowej. W Tatrach doinuje też infiltracja wód opadowych i roztopowych nad spływe powierzchniowy, inaczej niż w Monts Dore. METODY ADAŃ W celu poznania stanu dróg i ścieżek turystycznych udostępnionych dla ruchu turystycznego wraz z ich bezpośredni otoczenie oraz nartostrad w Tatrach i asywie Monts Dore przeprowadzono kartowanie geoorfologiczne według podobnej etody. W obu przypadkach drogi i ścieżki turystyczne, a w Monts Dore także nartostrady, podzielono na apie w skali : na jednorodne odcinki pod względe przebiegu do głównych eleentów rzeźby i je ponuerowano. Dla każdego odcinka zostały zebrane inforacje o jego cechach, które zestawiono w odpowiedni forularzu. Inforacje te dotyczyły szeregu paraetrów jakościowych i ilościowych takich jak: położenie orfologiczne, orfoetria i orfografia ścieżek i dróg turystycznych, rodzaj podłoża geologicznego oraz zbiorowisk roślinnych, a także rodzaju nawierzchni i sposobu użytkowania szlaków turystycznych. Ponadto w poszczególnych Koiny Tylkowe Giewont T A T R Y Cz erwone Wierchy Kasprowy Wierch 2 4k Świnica Krzyżne Wołowiec Starorobociański Wierch Rysy Ryc.. Ścieżki i drogi turystyczne w Tatrzański Parku Narodowy znakowane szlaki turystyczne, 2 drogi, 3 stoki narciarskie, 4 nartostrady. Fig.. Tourist paths and roads in the Tatra National Park arked tourist paths, 2 roads, 3 ski pistes, 4 ski return routes.

5 Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów wysokogórskich Cou re Val de r Puy Ferrand 54 u ef r Vallée de Chaud o Puy de Chapgourdeix 57 Francja Fontaine Salée Puy Gros 793 enta e allée Tr n V i Puy de Paillaret ,5 k Super esse Ryc. 2. Ścieżki, drogi i nartostrady w górnej części Masywu Monts Dore ważniejsze szczyty, 2 ścieżki, 3 drogi, 4 drogi asfaltowe, 5 nartostrady, 6 powierzchnie zdegradowane, bez roślinności. Fig. 2. Tourist paths, roads and ski return routes in the upper parts of the Monts Dore ajor peaks, 2 paths, 3 roads, 4 paved roads, 5 ski return routes, 6 degraded surfaces without vegetation. odcinkach wykonywano profile porzeczne, a dla szczególnie charakterystycznych profile podłużne. Podczas wszystkich badań wykonywano dokuentację fotograficzną. W suie zostało skartowanych wiele kiloetrów dróg i ścieżek oraz nartostrad, w Tarach ok. 225 k (Krusiec 996, Gorczyca 997, Kopera 999, Krzeień, Gorczyca 25), a Monts Dore łącznie z nartostradai 66,8 k wg stanu z 25 r. (ryc., 2; fot., 2,3,4).

6 94 Elżbieta Gorczyca, Kaziierz Krzeień Fot.. Tatry, Długi Upłaz ścieżka poprowadzona osią grzbietu, rozcinana linijnie i odelowana eolicznie Photo. The Tatras, Długi Upłaz path running along ridge axis, transforation by linear wash and aeolian processes Fot. 2. Tatry, stoki Wołoszyna zdegradowane stoki w piętrze leśny (stok przekształcany przez wydeptywanie i spłukiwanie powierzchniowe) Photo 2. The Tatras, slopes of Wołoszyn degraded slopes within the forest (slope transforation as a result of trapling and dispersed downwash)

7 Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów wysokogórskich Fot. 3. Masyw Monts Dore skrzyżowanie szlaków turystycznych na przełęczy Col de la Cabane (stoki kształtowane przez turystów, spłukiwanie, procesy eoliczne i gelideflacyjne) Photo 3. The Monts Dore crossroads of tourist paths at the Col de la Cabane pass (slopes transforation ainly by tourists, downwash, aeolian, and gelideflation processes) Fot. 4. Masyw Monts Dore rozczłonkowana ścieżka turystyczna na stokach Puy Ferrand Photo 4. The Monts Dore bifurcating path on the slopes Puy Ferrand

8 96 Elżbieta Gorczyca, Kaziierz Krzeień GOSPODARKA TURYSTYCZNA W ADANYCH OSZARACH Efekte zagospodarowania turystycznego badanych obszarów są ścieżki i drogi turystyczne oraz specjalnie przygotowane nartostrady, strefy wyciągów narciarskich i różnego rodzaju drogi dojazdowe, bite lub asfaltowe. Strefy te są zróżnicowane pod względe szerokości, głębokości rozcięcia i stanu nawierzchni.. Tatry Współczesne Tatry to obszar w duży stopniu przekształcony. Jest to wynik zarówno działalności człowieka w czasach historycznych jak i współcześnie. W przeszłości do zdegradowania przyrody tatrzańskiej na bardzo dużą skalę przyczyniło się górnictwo, hutnictwo, wypas i rabunkowa gospodarka leśna. Współcześnie obok przenoszonych drogą powietrzną zanieczyszczeń znad dużych agloeracji, największy zagrożenie jest antropopresja związana z ruche turystyczny, uprawianie sportów ziowych i rekreacją. W wieku XIX zaczęła się krystalizować idea ochrony przyrody tatrzańskiej. W 888 r. po raz pierwszy zrodził się poysł ochrony Tatr i utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego. Idea ta została zrealizowana dopiero w 954 roku. Zgodnie z obowiązujący prawe wszelkie działania na terenie parku podporządkowane są ochronie przyrody i ają pierwszeństwo przed wszelkii przedsięwzięciai związanyi z turystyką i rekreacją. Udostępnianie parku dla zwiedzających niejednokrotnie stoi w konflikcie z ochroną przyrody tatrzańskiej. W ostatnich kilkunastu latach Tatrzański Park Narodowy odwiedza rocznie od dwóch do ponad dwa i pół iliona turystów. Dla turystów udostępniono około 25 k szlaków pieszych i około 6 k tras szlaków narciarskich i nartostrad. Na terenie Parku funkcjonuje 8 schronisk turystycznych, 4 wyciągi narciarskie i kolej linowa na Kasprowy Wierch. Zagrożenia związane z turystyką dotyczą nie tylko liczby turystów, ale także ich rozkładu w ciągu roku i w przestrzeni parku. Przykładowo w okresie letni drogą do Morskiego Oka przechodzi około tysiąca osób na godzinę (Mirek 996). 2. Monts Dore W asywie Monts Dore widoczny rozwój turystyki ziowej zaznacza się od 93 r., kiedy wybudowano kolej linową na Puy de Sancy. Proces ten postępował stopniowo szczególnie w latach 5-tych. Największy rozwój turystyki nastąpił w latach 6-tych kiedy wykreowano Super esse największe iasteczko sportów ziowych w Monts Dore. Za Super esse powstawały następ-

9 Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów wysokogórskich ne ośrodki lecz znacznie niejsze jak: Chabon sur lac, Chastreuix-Sancy, Tour Chabourguet. Według G. uet i A. Fela (983) częstość wyjazdów wyciągai i kolejkai jest największa w Super esse i wynosi ok.,7 ln ludzi, w Mont Dore, ln, a w Chabon sur lac,45 ln ludzi. W każdy ośrodku sportów ziowych buduje się po kilka, a nawet po kilkadziesiąt wyciągów narciarskich (ryc. 2). Wybudowano też liczne trasy zjazdowe, drogi dojazdowe i ścieżki. Znaczną powierzchnię stoków wyrównano, żeby turysto ułatwić zjazd po stokach w dół (fot. 3). Tylko w latach w Cirque de la iche przybyło ok 3 k nowych dróg stokowych o szerokości do 5, po których ogą poruszać się saochody terenowe i koparki. W piętrze leśny w strefie budowy nartostrad las bukowy lub sosnowy został wycięty na znacznych powierzchniach na stokach po linii największego spadku (Veyret et al. 99). Po roku 989 prace inwestycyjne nasiliły się i doszło do dalszego zniszczenia pokrywy glebowo-roślinnej na znacznych odcinkach wzdłuż dróg i tras narciarskich (fot. 3). Dotychczas do największych przekształceń stoków doszło w górnej części doliny Dordogne i w Cirque de la iche (ryc. 2). PROCESY MORFOGENETYCZNE KSZTAŁTUJĄCE OSZARY WYSOKOGÓRSKIE PODDANE ANTROPOPRESJI Obszary wysokogórskie pocięte siecią ścieżek turystycznych, dróg zjazdowych czy nartostrad są odelowane przez dwie grupy procesów orfogenetycznych. Do pierwszej należą procesy autogeniczne, bezpośrednio związane z istnienie ścieżki, drogi turystycznej lub nartostrady, których występowanie lub duże natężenie jest skutkie obnażania i rozluźniania podłoża, a więc spłukiwanie, ruchy asowe, procesy kriogeniczne oraz deflacja. Do drugiej należą procesy allogeniczne bezpośrednio nie związane z istnienie ścieżki turystycznej lub drogi zjazdowej, ale ające wpływ na ich orfologię. Do tej grupy należą głównie procesy pluwiograwitacyjne i orfologiczna działalność śniegu. Ze względu na pionowy zasięg wszystkie wyienione procesy ożna podzielić na piętrowe i apiętrowe. Największe natężenie procesów orfogenetycznych występuje w piętrze krioniwalny położony powyżej górnej granicy lasu. Górna granica lasu jest strefą oddzielającą ilościowe i jakościowe różnice w działaniu procesów rzeźbotwórczych. Szczególnie intensywnie przekształcany obszar znajduje się w piętrze wysokościowy 5 85 n.p.. Powyżej lub poniżej tego pasa aktywność procesów słabnie lub całkowicie wygasa (Kotarba et al. 987). Największą intensywność odelowania ścieżek przypisuje się proceso ekstrealny występujący głównie late (nawalne opady) i podczas wiosennych roztopów śniegu.

10 98 Elżbieta Gorczyca, Kaziierz Krzeień Oddziaływanie turystów na podłoże związane jest głównie z wydeptywanie pokrywy roślinnej, rozluźnianie, rozkruszanie ateriału podłoża i przeieszczanie utworów luźnych (ryc. 4, 5; fot., 3). Natoiast dalszą degradację szlaków powodują procesy naturalne. Najważniejszy procese antropogeniczny jest jednak wydeptywanie roślinności. Zachodzi ono przez cały rok, ale szczególnie w porze niweopluwialnej, gdy iękkie i bardzo wilgotne podłoże jest podatne na ubijanie (Robens, lacek 993). Pokrywa darniowa oże skutecznie chronić stok, lecz gdy ulegnie zniszczeniu, to w czasie krótkiego okresu wegetacyjnego nie a ożliwości regeneracji i w dalszy etapie następuje rozluźnianie i rozdrabnianie pokrywy glebowej, a następnie zwietrzelinowej. Z kolei procesy orfogenetyczne skutecznie powstrzyują sukcesję roślinności, co w konsekwencji przyczynia się do pogłębienia i poszerzenia ścieżki (ryc. 4, 6). MORFOLOGICZNE SKUTKI ODDZIAŁYWANIA CZŁOWIEKA W ADANYCH OSZARACH WYSOKOGÓRSKICH Efekte zagospodarowania turystycznego badanych obszarów są ścieżki, drogi turystyczne, drogi zjazdowe i nartostrady, zróżnicowane pod względe szerokości, głębokości rozcięcia i stanu nawierzchni (ryc. 3, 4, 5, 6). Ścieżki i drogi w Tatrzański Parku Narodowy są bardzo zróżnicowane pod względe szerokości, głębokości rozcięcia i stanu nawierzchni (ryc. 4). Najszersze ścieżki i drogi występują w piętrze leśny (do 4,8 ) i w piętrze alpejski (do 3,8 ). Drogi i ścieżki o średniej szerokości większej lub równej 5 stanowią w piętrze leśny aż 8%, a w piętrze alpejski ok. %. Głębokość rozcięcia ścieżek i dróg rozkłada się nieco inaczej, ianowicie największe średnie wartości rozcięć rosną zgodnie z rozkłade siły erozyjnej w profilu stoków. Dlatego też najniższe wartości występują w piętrach alpejski i seiniwalny, a największe w piętrze leśny. Rozczłonkowanie ścieżek ożna wyrazić ich liczbą w dany odcinku szlaku. Najwięcej ścieżek jest słabo rozczłonkowanych (ryc. 3). Szlaki z 2 ścieżkai stanowią 73%. W różnych piętrach Tatr występują też szlaki (ok. %) z siedioa ściekai. Szlaki jednościeżkowe najliczniejsze są w piętrach: alpejski i seiniwalny, natoiast szlaki wielościeżkowe doinują w piętrze leśny (Gorczyca, Krzeień 26) (ryc. 3, fot 2). Długi czas użytkowania ścieżek doprowadza z czase do ich rozcięcia nawet do podłoża skalnego. W asywie Monts Dore ścieżki i drogi turystyczne oraz nartostrady i strefy wyciągów narciarskich poprowadzone są przeważnie powyżej górnej granicy lasu w piętrze subalpejski. Ścieżki turystyczne są to zwykle szerokie (do 3,5 ), rozdeptane strefy, najczęściej pojedyncze (ryc. 6, fot. 3). Jedynie w obrębie

11 99 PIĘTRA VERTICAL ZONES Seiniwalne Seinival Alpejskie Alpine Subalpejskie Subalpine Leśne Forest n.p TATRY A C liczba ścieżek % 2 % % ścieżki rozcięte,5 ścieżki o średniej szerokości 5 udział szlaków z liczbą ścieżek od do 7 dissected paths >.5 paths wider than 5 proportion of routes with -7 paths Ryc. 3. Paraetry ścieżek turystycznych na tle pięter geoekologicznych w Tatrach Fig. 3. Paraeters of tourist paths and geoecological vertical zones of the Tatras. i Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów wysokogórskich...

12 Elżbieta Gorczyca, Kaziierz Krzeień szerokich grzbietów czy punktów widokowych ogą występować strefy z 5 7 ścieżkai stanowiącyi obszar degradacji o szerokości do (fot. 4). Pojedyncze ścieżki w tych strefach ają najczęściej,5,2 szerokości. W obrębie ścieżek i dróg zniszczona darń nie osłania podłoża i z roku na rok podlega dalszej degradacji w szybki tepie (fot. 4). Skutkie tego drogi i ścieżki tworzą szerszą strefę degradacji średnio o 3 5% większą, niż było to w początkowy stadiu (fot. 3). Stąd io rekultywacji na poboczach dróg, ścieżek i nartostrad występuje stale rozwijająca się strefa zdegradowana od,5 do,5 z każdej strony. Największy problee w badany obszarze są jednak specjalnie przygotowane drogi stokowe. Drogi te, o szerokości do 4,5 6 i głębokości podcięcia stoku do 2 4 zajują największe powierzchnie antropogenicznej degradacji (Krzeień 995). PRAWIDŁOWOŚCI PRZEKSZTAŁCANIA OSZARÓW WYSOKOGÓRSKICH POD WPŁYWEM RUCHU TURYSTYCZNEGO W Tatrach i asywie Monts Dore ścieżki turystyczne i drogi, a także nartostrady tworzą strefy nakładania się degradacji antropogenicznej i naturalnej. W strefach ze zdegradowaną roślinnością, szczególnie pokrywą darniowią, wytwarza się stan peranentnego braku równowagi. W strefach tych powstała ikrorzeźba krioniwalna, eoliczna i pluwialna (ryc. 4, 6). W strefach zniszczonej roślinności następuje zwielokrotnienie intensywności procesów orfogenetycznych. Woda opadowa i roztopowa powoduje nasączanie gleby i ruchy asowe oraz rozwój rynien na ścieżkach i drogach. Działalność lodu włóknistego w strefach nie zarośniętych darnią doprowadza do rozdrabniania pokryw stokowych. Materiał ten jest następnie łatwo przeieszczany przez procesy eoliczne lub w czasie opadów czy roztopów przez wodę płynącą. Ścieżki i drogi turystyczne oraz szlaki nartostrad odelowane są przez zespół procesów orfogenetycznych (ryc. 4, 6). W ich profilach poprzecznych ożna wyróżnić po kilka stref orfodynaicznych, intensywnie odelowanych przez określony doinujący proces, np. spłukiwanie linijne czy rozproszone, procesy eoliczne czy kriogeniczne (ryc. 4, 6). Modelowanie tych stref orfodynaicznych zależy także od pory roku czy stanu wilgotności pokryw. W okresie wiosenny przedstawione wyżej fory antropogeniczne odelowane są intensywnie przez procesy niwacyjne, podobnie jak naturalne nisze niwalne. Wtedy też pełzną całe pakiety darniowe (ryc. 4, 6). W okresie wiosenny intensywnie oże też działać erozja linijna i spłukiwanie rozproszone. Late i jesienią zachodzi deflacja, rozbryzg, erozja linijna oraz spłukiwanie powierzchniowe. W ziie działa zaróz w strefach z lity podłoże na powierzchni. Po rozcięciu pokryw do litego podłoża tepo rozcinania zwykle zniejsza się, jeżeli występują stosun-

13 Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów wysokogórskich a,5 A A A a,5 C A+D C b,5 2 3 A+C 4 b,5 A+D,5,5 A+D c,5 Ryc. 4. Strefy orfodynaiczne w profilach poprzecznych dróg i ścieżek turystycznych w Tatrach Strefy orfodynaiczne: A spłukiwanie linijne, lód włóknisty, deflacja i spłukiwanie, C spłukiwanie rozproszone, D rozcinanie podłoża podczas transportu pni drzew. Fig. 4. Morphodynaic zones in the cross sections of tourist roads and paths in Tatras Morphodynaic zones: A linear wash, needle ice, deflation and downwash, C dispersed downwash, D ground dissection during tree-trunk transport. kowo odporne wychodnie skalne. Odcinki intensywnie rozcinane nawiązują zwykle do stref podłoża ało odpornego, powierzchni o duży nachyleniu, przełęczy, punktów widokowych czy dużej koncentracji ruchu turystycznego. Rozczłonkowywanie ścieżek i dróg turystycznych oraz nartostrad zależy z jednej strony od odporności podłoża, a z drugiej od czynników orfogenetycznych działających w badanych obszarach górskich. Z tego względu pewne strefy są bardziej narażone na degradację. W związku z powyższy w Monts Dore, gdzie występują ało odporne utwory piroklastyczne skutki procesów orfogenetycznych w obrębie ścieżek turystycznych są zdecydowanie większe niż w Tatrach. Stoki w asywie Monts Dore z pokrywą drobnofrakcyjną i z dużą zawartością huusu po zdegradowaniu roślinności są skokowo rozcinane. W związku z ty

14 2 Elżbieta Gorczyca, Kaziierz Krzeień C C A A C A C A.5 2 Ryc. 5. Fragent zdegradowanej ścieżki turystycznej w Monts Dore, w rejonie Puy Ferrand w roku 993 A powierzchnia zadarniona, strefa odelowana przez deflację i lód włóknisty, C strefa odelowana przez spłukiwanie rozproszone i deflację. Fig. 5. Part of degraded path in the Puy Ferrand region in 993 A vegetation cover, zone transforation ainly by deflation and needle ice, C zone transforation by dispersed downwash and deflation. Ryc. 6. Strefy orfodynaiczne w profilach poprzecznych dróg i ścieżek turystycznych w asywie Monts Dore Strefy orfodynaiczne: A spłukiwanie linijne, lód włóknisty, procesy eoliczne, C spłukiwanie rozproszone. Fig. 6. Morphodynaic zones in the cross sections of tourist roads and paths in Massif Monts Dore Morphodynaic zones: A linear wash, needle ice, aeolian processes, C dispersed downwash.

15 Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów wysokogórskich I. a,5 A A b,5 A C A C A c C A+C 5 6 II. III a,5 A A A a,5 C A+D C b,5 2 3 A+C 4 b,5 A+D,5,5 A+D c,5

16 4 Elżbieta Gorczyca, Kaziierz Krzeień następuje wzrost odprowadzania ateriału zwietrzelinowego w niższe partie stoku. Znaczna degradacja stoków a tu iejsce zwłaszcza w okresie wiosenno-letni, kiedy następuje nakładanie opadów deszczu na roztopy i w okresie letni, kiedy występują opady ekstrealne. Z powyższej analizy wynika, że lokalne uwarunkowania środowiskowe asywu Monts Dore ają większy wpływ na tepo procesów orfogenetycznych niż w Tatrach. WNIOSKI Antropopresja w obszarach wysokogórskich przyczynia się do przyspieszania obiegu energii i aterii w obrębie stoków, a nawet całych asywów. W badanych obszarach górskich znacznie intensywniej degradowane są powierzchnie ścieżek i dróg turystycznych w asywie Monts Dore niż w Tatrach. Na intensyfikację tych procesów w Monts Dore a wpływ wielka skala przeobrażeń związanych z gospodarką turystyczną oraz obecność drobnofrakcyjnych pokryw ułatwiających degradację stoków przez naturalne procesy orfogenetyczne po zniszczeniu pokrywy darniowej. W poszczególnych grupach górskich występują inne warunki progowe niezbędne do intensywnego odelowania ścieżek i dróg turystycznych. Z tego powodu orfogenetyczna rola erozji antropogenicznej będzie odienna w tych obszarach. Literatura ouet G., Fel A., 983. Le Massif Central, Atlas et Géographie de la France Moderne. Flaarion. Candela R. M., 982. Pistes de ski et erosion anthropogenique dans les Alpes du Sud. Mediterrane 3 4. Czochański J., Szydarowski W., 996. Turystyka piesza i jej wpływ na środowisko przyrodnicze Tatrzańskiego Parku Narodowego, Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek 3, Wpływ człowieka, Kraków Zakopane, Estienne P., 989. Le cliat, Puy-de-De cartes sur table, Le Puy en Velay. Fidelus J., 26. Zróżnicowanie for erozyjnych w rejonie szlaków turystycznych w poszczególnych piętrach geoekologicznych w Tatrzański Parku Narodowy, [w:] J. Pociask-Karteczka, M. Matuszyk, P. Skawiński (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzański Parku Narodowy. Studia i Mon. AWF 46, AWF- TPN, Kraków Zakopane, Giessbel J., 988. Nutzungsschden, odendichte und rezente Geoorphodynaik auf Skipisten der Alpen und Skandinaviens. Z. Geoorph. N. F. Suppl.- d. 7, erlin Stuttgart. Gorczyca E., 997. Wpływ ruchu turystycznego na przekształcanie rzeźby asywu Czerwonych Wierchów. Praca agisterska, Zakład Geoorfologii IG UJ, Kraków, 99.

17 Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów wysokogórskich... 5 Gorczyca E., 2. Wpływ ruchu turystycznego na przekształcanie rzeźby wysokogórskiej na przykładzie asywu Czerwonych Wierchów i Regli Zakopiańskich (Tatry Zachodnie). Prace Geogr. IG UJ 5, Kraków, Gorczyca E., Krzeień K., 22. Geoorfologiczne skutki ruchu turystycznego w Tatrzański Parku Narodowy, [w:] Współczesne przeiany środowiska przyrodniczego Tatr. Zakopane, 2 4 październik 2, Gorczyca E., Krzeień K., 26. Wpływ ruchu turystycznego na przekształcanie rzeźby wybranych obszarów górskich, [w:] J. Trepińska (red.), Kliatyczne aspekty środowiska geograficznego. Kraków, Kaszowski L., Krzeień K., 989. Quelques aspects du odel actuel des Monts Dore et des Tatras. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geogr. 76, Kraków, Kopera A., 999. Wpływ ruchu turystycznego na degradację stoków w dolinach: Rybiego Potoku, Roztoki i Pięciu Stawów (Tatry Wysokie). Praca agisterska, Zakład Geoorfologii IGiGP UJ, Kraków, 63. Kotarba A., Krzeień K., Kaszowski L., 987. High-Mountain Denudational Syste of the Polish Tatra Mts. Geogr. Studies, Special Issue 3, Kraków, 6. Krusiec M., 996. Wpływ ruchu turystycznego na przekształcanie rzeźby Tatr Zachodnich na przykładzie Doliny Chochołowskiej. Czas. Geogr. 67, Wrocław, Krzeień K., 99. Rle orphognique des coules de laves torrentielles dans les Monts Dore et dans les Tatras occidentales [w:] Dveloppeent régional en oyenne ontagne, Carpates et Massif Central. CERAMAC, Cleront-Ferrand. Krzeień K., 995. Le rôle du tourise dans la transforation des versants du Massif des Monts Dore, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geogr. 99, Kraków, Krzeień K., 997. Morfologiczne skutki gospodarki turystycznej w obszarze wysokogórski na przykładzie asywu les Monts Dore (Francja), [w:]. Doański (red.), Geografia, człowiek, gospodarka. Kraków, Krzeień K., Gorczyca E., 25. Wpływ turystyki pieszej na przekształcanie rzeźby Tatr, [w:]. Doański, S. Skiba (red.), Geografia i Sacru. 2, Kraków, Łajczak A., 996. Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na erozję gleby w obszarze podszczytowy Pilska. Studia Naturae 4, 3 6. Mirek Z., 996. Antropogeniczne zagrożenia i przekształcenia środowiska przyrodniczego [w:] Z. Mirek (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kraków- Zakopane, Moś A., 999. Wpływ ruchu turystycznego na dynaikę stoków w Pieniński Parku Narodowy. Praca agisterska, Zakład Geoorfologii IGiGP UJ, Kraków, 54. Peterlongo J. M., 978. Massif Central, Guides géologiques régionaux. Masson, Paris, New York, arcelone, Milan. Prędki R., 24. Le suivi de la degradation des sols dans la zone des itineraires touristiques: l exeple du Parc National des ieszczady. Prace Geogr., IGiGP UJ 3, Kraków, Robens R., lacek M., 993. Untersuchungen zur Entstehung und Vereidung von Trittschäden entlang von Wanderwegen touristisch hochfrequentierter Gebiete in den Alpen, Dargestellt an der Wege- und Inforationsplanung des Fellhorns, Jahrbuch des Vereins zu Schutze der ergwelt (Selbstverlag des Vereins) 58, 9 39.

18 6 Elżbieta Gorczyca, Kaziierz Krzeień Skawiński P., 994. Oddziaływanie człowieka na przyrodę kopuły Kasprowego Wierchu oraz Doliny Goryczkowej w Tatrach, [w:] W. Cichocki (red.), Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń. Zakopane, Tort M., 989. Végétation potentielle, Puy-de-Dée cartes sur table. Le Puy en Velay. Troll C., 973. High ountain belts between the polar caps and the equator, their definition and lower liit. Arc. Alp. Res. 5, 3, part 2. Veyret Y., Hotyat M., ouchot. 99. L origine anthropique dans un ilieu de oyenne ontagne: le assif ontdorien, [w:] La terre et les hoes. Mélanges offerts a Max Derruau. Faculté des Lettres et Sciences huaines de l Université laise Pascal, Nouvelle srie, Fasc. 32, Cleront-Ferrand. Wałdykowski P., 26. Wpływ dróg górskich na dynaikę procesów orfogenetycznych w rejonie Turbacza [w:] Ochrona eskidów Zachodnich, Gorczański Park Narodowy, Poręba Wielka, Wilson J. P., Seney J. P., 994. Erosional ipact of hikers, horses, otorcycles, and offroad bicycles on Mountain Trails in Montana. Mountain Research and Developent 4, No..