ROŚLINY LECZNICZE i ich praktyczne zastosowanie

Transkrypt

1 ROŚLINY LECZNICZE i ich praktyczne zastosowanie

2 Pamięci Drogiego i Nieodżałowanego Nauczyciela książkę tę poświęcają Jego uczniowie - Prof. dr Jan Muszyński ( ) Aleksander Ożarowski i Wacław Jaroniewski

3 Aleksander Ożarowski Wacław Jaroniewski ROŚLINY LECZNICZE i ich praktyczne zastosowanie Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych Warszawa 1987

4 Opiniodawca dr Wojciech Rewerski Opracowanie graficzne Karol Śliwka Reprodukcje wykonał Adam Płuciennik Redaktorzy Irena Dmowska-Chmiel, Jadwiga Fąfara Redaktor techniczny Krystyna Ślęzak Korekta Zespół Copyright 1986, by Publishing Institute of Trade Unions 1/3 Spasowskiego Street, Warsaw, Poland Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise with out the prior written permission from the publisher, except by a reviewer who wishes to quote brief passages in connection with a review written for inclusion in magazine or newspaper. ISBN INSTYTUT WYDAWNICZY ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH WARSZAWA 1987 Wydanie I. Nakład egz. Ark. wyd. 39,5; ark. druk. 36,2/Al. Nr prod. Ww/749/84. P-47. Sktad wykonała Drukarnia Instytutu Wydawniczego Związków Zawodowych. Druk i oprawę wykonano w Jugosławii.

5 Najwyższy stworzył lekarstwo w ziemi, a mąż mądry nie będzie się nim brzydził. Agryppa Nettesheim (1543) Szlachetne zdrowie, nikt się nie dowie, Jako smakuiesz, aż się zepsuiesz, Tam człowiek prawie, widzi na iawie, Y sam to powie, że nic nad zdrowie, ani lepszego, ani droższego. Jan Kochanowski ( ) WSTĘP Nowoczesne lecznictwo posługuje się wieloma różnymi metodami, a jedną z nich jest fitoterapia. Naukowe podstawy fitoterapii, zwanej również ziołolecznictwem, stały się istotnym czynnikiem jej rozwoju i przyczyniły się do powszechnego jej uznania. Udowodniono, że rośliny lecznicze mogą nie tylko zapobiegać wielu chorobom, zwłaszcza wśród dzieci, młodzieży i osób starszych, lecz także skutecznie leczyć, jeśli będą stosowane w sposób właściwy i dostatecznie wcześnie. Wykazano też, że liczne preparaty roślinne współdziałają korzystnie z wieloma syntetykami. W praktyce lekarskiej zarówno same zioła, jak i wyciągi oraz specyfiki roślinne są stosowane bądź jako leki podstawowe, bądź jako środki pomocnicze, uzupełniające działanie syntetyków, a w wielu przypadkach także jako chroniące niektóre narządy wewnętrzne przed ujemnymi skutkami podawania chemioterapeutyków, np. antybiotyków. O wartości leków ziołowych świadczy fakt, że ich udział w ogólnej puli preparatów stosowanych na świecie w praktyce medycznej wynosi, według ostatnich danych Światowej Organizacji Zdrowia, od 30 do 40%. Omawiane leki roślinne są najczęściej stosowane w chorobach kobiecych (80%), przewodu pokarmowego, wątroby i dróg żółciowych (74%), górnych dróg oddechowych (73%), układu krążenia (72%) oraz skóry (70%). Ponadto leki roślinne są wielce pożyteczne jako środki doraźnej pomocy w warunkach domowych, jako zapobiegające i ogólnie wzmacniające w okresie rekonwalescencji. W kilku krajach zachodnioeuropejskich, m.in. w Wielkiej Brytanii i RFN, wykazano, że co najmniej 1/3 porad udzielonych przez lekarzy państwowej opieki zdrowotnej była zbędna, ponieważ przypadki te można było wyleczyć w warunkach i za pomocą środków domowych. Również w Polsce, aczkolwiek nie ma oficjalnych danych, można przyjąć, że istnieje podobna sytuacja. Za pomocą ziół skutecznie likwiduje się mało nasilone objawy chorobowe oraz blachę, drobne przypadki. W pewnych chorobach przewlekłych, które lekarz uprzednio rozpoznał i których stopień zaawansowania określił, stosuje się odpowiednie mieszanki ziołowe lub preparaty. Do chorób tych należą m.in.: miażdżyca naczyń krwionośnych, zaburzenia obwodowego krążenia krwi, reumatyzm, otyłość, nieżyt przewodu pokarmowego. Stosowanie preparatów ziołowych zaleca się również rekonwalescentom przebywającym w domu po przebytych ciężkich chorobach lub zabiegach chirurgicznych, ponieważ z reguły przyspieszają one proces powrotu do 5

6 zdrowia i przynoszą znaczną ulgę w dolegliwościach. Racjonalne posługiwanie się lekami ziołowymi wymaga jednak określonego zasobu wiadomości o ich działaniu, przyrządzaniu i dawkowaniu. Temu właśnie celowi ma służyć niniejsza książka. Oprócz ziół o typowym działaniu leczniczym w książce jest mowa o roślinach stosowanych w polskiej kuchni jako przyprawowe, zmieniające smak, zapach, a nieraz i wygląd potraw. Częste, niemal zwyczajowe dodawanie przypraw do pożywienia ma duże znaczenie profilaktyczne i może chronić przed niektórymi dolegliwościami przewodu pokarmowego, wątroby oraz dróg żółciowych i moczowych. Dzieje się tak, ponieważ przyprawy roślinne wywierają na organizm człowieka uchwytne działanie fizjologiczne, m.in. rozkurczowe, bakteriobójcze, regulujące czynności wydzielnicze i trawienne oraz ułatwiające wchłanianie substancji odżywczych. Umiejętne i w miarę obfite stosowanie przypraw ma istotne znaczenie w zachowaniu zdrowia i dobrego samopoczucia, W książce oprócz preparatów polskich uwzględniono niektóre z wytwarzanych w krajach sąsiedzkich, kierując się ich rzeczywistą wartością leczniczą oraz tym, że uzupełniają dość ubogi asortyment rodzimy. Autorzy pragną serdecznie podziękować osobom, które od wielu lat udzielają informacji na temat skuteczności działania poszczególnych ziół, nowych lub zmodyfikowanych postaci leku, nowych mieszanek ziołowych i ich przydatności w leczeniu chorób, przebiegu kuracji ziołowych w niektórych chorobach przewlekłych, a także dostarczają innych praktycznych wiadomości o lekach roślinnych. Do tekstu niniejszej książki zostały włączone informacje wybrane z tych, które przekazały następujące osoby: Barłóg Agnieszka z Kielc Czerski Marian z Warszawy Gawryłow Leonid z Krasnegostawu Górnicka Jadwiga z Warszawy Gumowska Irena z Warszawy Klimuszko Czesław z Elbląga Kowalczyk Halina z Ryk Kozimala Kazimierz z Warszawy Krawczyk Grażyna z Sanoka Lasoń Bolesław z Wałbrzycha Macioch Eleonora z Warszawy Nagiel Anastazja z Warszawy Nosiński Ryszard z Raszyna Reich Józef z Katowic Sawicka Helena z Nowego Sącza Sitarska Ewa z Warszawy Sroka Grzegorz z Horyńca Turowska Apolonia z Warszawy Zygiel Stanisław ze Szczecina Autorzy proszą o nadsyłanie dalszych uwag na temat działania i zastosowania leków roślinnych, jak również dotyczących treści niniejszej książki pod adresem: Aleksander Ożarowski, ul. Narbutta 41/43 m. 32, Warszawa Serdeczne podziękowania autorzy składają opiniodawcy niniejszej książki, dr. med. Wojciechowi Rewerskiemu, za wnikliwą i zarazem życzliwą ocenę, dziękują też wielu innym osobom, które w różny sposób przyczyniły się do jej wydania. Aleksander Ożarowski Wacław Jaroniewski

7 TERAPEUTYCZNE ZESTAWIENIE LEKÓW ZIOŁOWYCH W książce omówiono właściwości lecznicze 177 roślin dostarczających 208 surowców, z których można przyrządzić 800 prostych i złożonych leków roślinnych. Zestawienie obejmuje najbardziej rozpowszechnione choroby oraz objawy im towarzyszące, ze wskazaniem odpowiednich preparatów pomocnych w leczeniu i zapobieganiu. W nawiasach podano numery roślin, przy których znajdują się informacje o składzie, sposobie przyrządzania i dawkowania preparatu. Przyjmowanie tych preparatów powinno być zgodne z ogólnymi zasadami podanymi we wstępie do niniejszej książki. Dość często ten sam lek roślinny jest zalecany w kilku schorzeniach lub objawach chorobowych, ponieważ zawiera różne związki czynne o szerokim zakresie działania. Przestrzeganie wielkości dawek i częstotliwości przyjmowania leku ma ważne znaczenie, ponieważ wiele roślin, nawet ogólnie uznanych za bezpieczne, może wywołać objawy niepożądane. Istotne jest właściwe rozpoznanie choroby, co bezwzględnie należy do lekarza, tak samo jak ocena skuteczności leczenia ziołowego. Jedynie w przypadkach nagłych oraz dobrze znanych i stosunkowo szybko przemijających można samemu decydować o wyborze leku roślinnego, traktując to jako doraźną pomoc domową. ALERGIA (allergia) Schorzenie jest wywołane najpierw zetknięciem się z substancją, która powoduje wytworzenie odpowiednich przeciwciał w organizmie. Po ponownym kontakcie z tą substancją następuje mniej lub bardziej gwałtowny odczyn alergiczny. Istnieje wiele typów tego rodzaju odczynów, a ich rozpoznanie i leczenie jest domeną lekarza-alergologa. Leki roślinne mają jedynie znaczenie pomocnicze, zwłaszcza w przypadkach uwrażliwienia organizmu na alergeny pokarmowe (np. mleko, poziomki, pomidory) lub kontaktowe (np. zetknięcie się skóry z perfumami i kremami, wodami kosmetycznymi, niektórymi roślinami). Surowce: ziele doględy (29), kwiat dziewanny (33), ziele ostrożenia warzywnego (98), kwiat rumianku (125), liść szałwii (138). Preparaty galenowe: nalewka z doględy (29), kąpiel regenerująca skórę (33), odwar z kwiatów jasnoty (50), odwar z ziela ostrożenia (98), odwar z kwiatów rumianku (125), napar szałwiowy (138), kąpiel szałwiowa (138), kąpiel ślazowa (140), maść topolowa (146). Mieszanki ziołowe: zioła przeciw wypryskom alergicznym (38), zioła czyszczące krew (98). ANGINA jamy ustnej i gardła zapalenie 7

8 APETYTU BRAK (anorexia) niedokwaśność ARTRETYZM (arthritis urica) dna ASTMA (asthma bronchiale) W chorobie tej występują okresowe napady duszności, spowodowane skurczem mięśni gładkich oskrzeli, obrzękiem błony śluzowej i wydzielaniem dużej ilości gęstego śluzu. Przyczyną jest uczulenie na alergeny zewnętrzne (np. kurz, pyłki roślinne, sierść, bakterie) lub wewnętrzne. U osób starszych może niekiedy wystąpić duszność stała, zwana stanem astmatycznym. Leki roślinne przynoszą dużą ulgę, zwłaszcza w przypadkach przewlekłych. Surowce: liść aloesu świeży (1); korzeń biedrzeńca (10); czosnek (27); ziele doględy (29); liść podbiału (107); liść bielunia (158); liść pokrzyku (168); ziele stroiczki (173). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), nalewka z owoców aminka egipskiego (2), odwar z korzenia biedrzeńca (10), nalewka czosnkowa (27), nalewka z doględy (29), nalewka glistnikowa (39), sok z podbiału (107), aerozol ziołowy w astmie (139), nalewka z liści bielunia (158), nalewka z liści pokrzyku (168), nalewka z ziela lobelii (173). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwastmatyczne (105), zioła dla astmatyków (107). Specyfiki: Kelastmin (2), Astmin (10), Alliofil (27), Astmosan (168), Lumidrinal (170), Allergasthmin (170), Proasthmin (170). Inne preparaty: efedryny chlorowodorek (170). BEZSENNOŚĆ (insomnia) Jest to stan wywołany nadmiernym pobudzeniem układu nerwowego przez choroby ogólne o znacznym nasileniu bólu (np. kamicę żółciową, kamicę moczową, gościec, dnę), kaszlu (np. grypę), biegunki czy też innych dolegliwości, a także przez choroby organiczne (np. nowotwór, miażdżycę naczyń mózgowych) i choroby układu nerwowego (np. nerwicę, nerwobóle). Niekiedy bezsenność występuje również u osób zdrowych, przemęczonych nadmierną pracą umysłową. Konieczne jest leczenie istotnych przyczyn bezsenności. Leki roślinne mogą być szczególnie pomocne w przypadkach na tle nerwowym i przemęczenia umysłowego oraz dla stopniowego wygaszania wytworzonego odruchu warunkowego bezsenności. Surowce: szyszki chmielowe (24), korzeń kozłka (65), kwiat maku polnego (78), liść melisy (84). Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), krople uspokajające (44), wino walerianowe (65), intrakt ze świeżych korzeni kozika (65), nalewka kozłkowa (65), odwar uspokajający (78), napar melisowy (84), wino melisowe (84), nalewka z ziela owsa (100). Mieszanki ziołowe: zioła w bezsenności (24), Nervosan (65), zioła sedatywne (65, 131), napój uspokajający z walerianą (65), zioła uspokajające do kąpieli (69), zioła do kąpieli (72), zioła uspokajające i nasenne (84), zioła w utrudnionym zasypianiu (103). Specyfiki: Nervosol (4), Plantival (24), Valosedan (24), Passispasmin (24), Hyperforat (34), Neospasmina (40), Cumarinol-Bad (93), Sedacorn (159), Raupasil (171)- 8 BĘBNICA (flatulentia) wzdęcie brzucha

9 BIAŁACZKA (leucaemia) nowotwór BIEGUNKA (diarrhoea) Biegunkę wywołują liczne przyczyny, m.in. zatrucie pokarmowe, schorzenia przewodu pokarmowego, zakażenia bakteryjne. Wygląd stolców stanowi ważną informację. Stolce czarne, smołowate dowodzą obecności krwi pochodzącej z górnych odcinków przewodu pokarmowego (np. żołądka, dwunastnicy). Stolce ze świeżą krwią i śluzem wskazują na krwawienie z dolnego odcinka jelit. Stolce tłuszczowe, cuchnące dowodzą upośledzenia wchłaniania pokarmów i zaburzeń w trawieniu. Stolce z ropą pojawiają się w bakteryjnych i zapalnych schorzeniach jelit. Leki ziołowe hamujące biegunkę są środkami pomocy doraźnej, ponieważ należy leczyć jej przyczynę. Są również biegunki nie poddające się leczeniu ziołami. Surowce: liść babki lancetowatej (6), liść borówki brusznicy (14), liść borówki czernicy (15), owoc borówki czernicy (15), ziele bukwicy (17), kora dębowa (28), liść herbaty (45), liść jeżyny (52), kora kasztanowca (55), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele koniczyny białej (59), liść maliny (79), korzeń marchwi (80), liść orzecha włoskiego (96), naowocnia orzecha włoskiego (96), owoc orzecha włoskiego niedojrzały (96), ziele pięciornika gęsiego (105), kłącze pięciornika (106), liść poziomki (112), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego (119), kłącze wężownika (120), ziele rzepiku (128), korzeń rzewienia (129). Preparaty galenowe: odwar z liści babki (6), odwar z liści borówki brusznicy (14), owoce borówki czernicy świeże sterylizowane (15), odwar z owoców borówki czernicy (15), odwar z liści borówki czernicy (15), odwar z bukwicy (17), napar z herbaty nie słodzony (45), dżem jarzębinowy (49), odwar jarzębinowy (49), odwar z liści jeżyny (52), odwar z kory kasztanowca (55), odwar z koniczyny (59), sok ze świeżej marchwi (80), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), odwar z kłącza pięciornika (106), nalewka z kłącza pięciornika (106), odwar z liści poziomki (112), odwar z przywrotnika (117), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kłącza wężownika (120), wino przeciwbiegunkowe (120), odwar z ziela rzepiku (128), nalewka z korzenia rzewienia złożona (129), odwar z rzewienia (129). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwbiegunkowe (6, 28), zioła hamujące biegunkę (52), zioła przeciwbiegunkowe (106, 116), Tannosan (106). Specyfiki: Daucaron (80), Hemorigen (116), Pinalbina (135). Inne preparaty: węgiel drzewny (72). BIELACTWO (vitiligo) W chorobie tej, której przyczyna jest dotąd nie znana, powstają na skórze odbarwienia w postaci jasnych plam, nie mające tendencji do samoistnego ustąpienia. Leki ziołowe mają pewne znaczenie w leczeniu bielactwa, ponieważ podawane doustnie i zewnętrznie, z równoczesnym naświetlaniem miejsc pozbawionych pigmentu, powodują w licznych przypadkach zanik plam. Surowce: owoc aminka większego (3), korzeń arcydzięgla (4), ziele dziurawca (34), liść ruty (126). Preparaty galenowe: napar z korzeni arcydzięgla (4), olej dziurawcowy (34), intrakt dziurawcowy (34), intrakt z ruty (126). Specyfiki: Ammifurin (3), Meladinine (3). BÓL GŁOWY (cephalgia) Stopniowo narastające, a niekiedy napadowe, bóle głowy spowodowane są czynnikami wewnętrznymi (np. guzem mózgu, zapaleniem opon mózgowych), zewnetrz- 9

10 nymi (np. zapaleniem ucha środkowego, zapaleniem zatok), pourazowymi (np. kontuzją głowy), psychogennymi (np. nerwicą emocjonalną, histerią), a także zmęczeniem intensywną pracą umysłową. Bóle głowy odróżnia się od migreny, w powstaniu której biorą udział naczynia krwionośne (zob. migrena s. 30). Lekami z wyboru są pochodne kwasu salicylowego (np. Polopiryna) oraz naturalne związki -kodeina, kofeina, ergotamina oraz liczne specyfiki zawierające te alkaloidy. Surowce roślinne i wyciągi mają mniejsze znaczenie. Surowce: szyszki chmielowe (24), lupulina (24), ziele dziurawca (34), korzeń waleriany (65), kwiat lawendy (69), kwiat lipy (72), liść melisy (84), liść ruty (126), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), sok dziurawcowy (34), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), nalewka kozłkowa na eterze (65), nalewka kozłkowa (65), napar lawendowy (69), napar z kwiatów lipy (72), napar melisowy (84), intrakt z ruty (126), nalewka tatarakowa (145), nalewka z korzeni aralii (154). Specyfiki: Passispasmin (24), Neospasmina (40), Bellergot (159), Bellacorn (159), Coffecorn (159), Raupasil (171). Inne preparaty: dwuhydroergotaminy winian (159), ergotaminy winian (159), kodeiny fosforan (165). BRODAWKI (papillae) kurzajki BÜRGERA CHOROBA krążenia obwodowego zaburzenia CERY PIELĘGNACJA piegi CEWKI MOCZOWEJ ZAPALENIE dróg moczowych zapalenie CHOROBA CROHNA jelita grubego zapalenie wrzodziejące CHOROBA WRZODOWA wrzód żołądka i dwunastnicy CHRYPKA jamy ustnej i gardła zapalenie CUKRZYCA (diabetes mellitus) Choroba jest wywołana niedoborem insuliny lub nadmiarem glukagonu, hormonów wytwarzanych przez trzustkę, chociaż pewien wpływ mają również czynniki genetyczne. W leczeniu stosuje się insulinę lub preparaty syntetyczne, łącznie z odpowiednią dietą. Rośliny lecznicze traktuje się jako mało znaczące środki pomocnicze, aczkolwiek wielokrotnie uzyskiwano dobre wyniki w początkowym okresie choroby. Surowce: liść borówki czernicy (15), czosnek (27), strąki fasoli (36), znamię kukurydzy (68), owoc łopianu (76), korzeń łopianu (76), korzeń marchwi (80), korzeń mniszka (88), liść orzecha włoskiego (96), liść pokrzywy (108), ziele rutwicy (127). Preparaty galenowe: wyciąg z czosnku bezwonny (27), wyciąg z korzenia eleuterokoka (34), odwar ze strąków fasoli (36), odwar ze znamion kukurydzy (68), odwar z korzenia łopianu (76), sok ze świeżej marchwi (80), odwar z korzeni mniszka (88), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z liści pokrzywy (108), napar z ziela rutwicy (127). 10

11 Mieszanki ziołowe: Diabetosan (15), zioła przeciwcukrzycowe (96, 127), Diabetan (127). Specyfiki: Alliofil (27). CZERWONKA (dysenteria) biegunka CZKAWKA (singultus) nerwica wegetatywna CZYRACZNOŚĆ (furunculosis) Jest to skłonność do bakteryjnego zakażenia mieszków włosowych, przeważnie gronkowcem złocistym, spowodowana czynnikami wewnętrznymi (np. zaburzenia przemiany materii, ogólne osłabienie organizmu, cukrzyca). Zbliżonym schorzeniem jest figówka gronkowcowa, w której dochodzi również do zapalenia mieszków włosowych. Trądzik, zwłaszcza często występujący u młodzieży trądzik pospolity, jest bakteryjnym zapaleniem gruczołów łojowych skóry. Rany, zakażone przeważnie gronkowcami, trudno poddają się leczeniu. Wymienione choroby skóry leczy się m.in. antybiotykami, lecz wiele szczepów bakterii występujących na skórze uodporniło się. Preparaty roślinne mają również znaczenie w czyraczności, figowce, trądziku i ranach trudno się gojących. Choroby te leczy się tymi samymi ziołami. Stosuje się je zewnętrznie - jako bakteriobójcze, przeciwzapalne, zmniejszające ból, przyspieszające ziarninowanie i gojenie, oraz wewnętrznie - jako wzmagające wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii, wiążące toksyny wytwarzane przez bakterie (np. stafylotoksynę) oraz zwiększające zdolności obronne organizmu, zwłaszcza układu siateczkowo-śródbłonkowego. Surowce: liść aloesu świeży (1), kwiat arniki (5), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), kwiat bzu czarnego (8), liść brzozy (16), cebula świeża (21), ziele fiołka trójbarwnego (38), nasienie kozieradki (64), kwiat krwawnika (67), korzeń łopianu (76), liść łopianu (76), ziele macierzanki (77), korzeń mniszka (88), kwiat nagietka (91), ziele ogórecznika (94), liść orzecha włoskiego (96), ziele ostrożenia warzywnego (98), kłącze perzu (101), ziele przełącznika leśnego (115), kłącze wężownika (120), kwiat rumianku (125), ziele skrzypu (133), kwiat stokrotki (136), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147), ziele uczepu trójlistkowego (148), korzeń wilżyny (151). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), napar arnikoworumiankowy (5), odwar z liści babki (6), odwar z kwiatów bzu (8), napar z liści brzozy (16), maść cebulowa (21), okład cebulowy (21), kąpiel z kory dębowej (28), odwar z drapacza (30), kąpiel regenerująca skórę (33), odwar z bratków (38), kąpiel jałowcowa (47), kąpiel przeciwświądowa (59), kompres na ropnie (64), okład z kozieradki (64), odwar z kozieradki (64), napar z kwiatów krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), okład z nasion lnu (71), odwar z korzenia łopianu (76), sok ze świeżego korzenia łopianu (76), napar z ziela macierzanki (77), kąpiel z ziela macierzanki (77), odwar z korzenia mniszka (88), odwar z korzenia mydlnicy (90), napar z kwiatów nagietka (91), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94), miazga ze świeżego ziela ogórecznika (94), odwar z korzenia omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z ziela ostrożenia (98), odwar z perzu (101), okład 7. prawoślazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), kąpiel regenerująca skórę (117), odwar z kłącza wężownika do kąpieli (120), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela skrzypu (133), napar z kwiatów stokrotki (136), napar szałwio wy (138), kąpiel szałwiowa (138), kąpiel z kłączy tataraku 11

12 (145), odwar z kłączy tataraku (145), kąpiel tymiankowa (147), napar z ziela uczepu (148), kąpiel z ziela uczepu (148), napar z korzenia wilżyny (151). Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu (8), zioła w egzemie (38), zioła metaboliczne (50), zioła moczopędne z koniczyną (59), zioła do kąpieli (74), zioła w schorzeniach skórnych (90), zioła do okładów (92), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła do obmywań (95), zioła czyszczące krew (98), zioła odtruwające (101), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła moczopędne (151). Specyfiki: Urogran (16), Novoimanin (34), Urologicum (101), Tormentiol (106). DNA (arthritis urica) Dna, zwana również podagrą, skazą moczanową lub artretyzmem, charakteryzuje się ostrymi napadowymi bólami stawowymi wskutek odkładania się złogów moczanowych. Chociaż zaliczana jest do chorób narządów ruchu, to jej pierwotną przyczyną są zaburzenia metaboliczne, powodujące zmniejszenie wydalania kwasu moczowego i moczanów przez nerki. Lecznictwo oficjalne stosuje silne syntetyczne środki moczopędne, przeciwbólowe (np. Kolchicynę) i hamujące syntezę kwasu moczowego (np. Allopurinol). Ziołolecznictwo preferuje długotrwałe stosowanie roślinnych środków moczopędnych, tzw. czyszczących krew, zwiększających wydalanie moczanów w postaci rozpuszczalnej w wodzie oraz regulujących mało poznane mechanizmy, rządzące gospodarką związkami purynowymi. Istotna jest też odpowiednia dieta, niemal bezmięsna. Surowce: liść brzozy (16), korzeń chrzanu świeży (25), strąki fasoli (36), ziele koniczyny czerwonej (59), znamię kukurydzy (68), ziele marzanki (81), korzeń mniszka (88), ziele nawłoci (92), ziele ogórecznika (94), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kłącze perzu (101), owoc pieprzowca (102), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat robinii akacjowej (121), ziele uczepu trój listkowego (148), korzeń wilżyny (151). Preparaty galenowe: napar z liści brzozy (16), sok brzozowy naturalny (16), sok ze świeżych liści brzozy (16), okład z chrzanem (25), odwar ze strąków fasoli (36), kąpiel jałowcowa (47), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), napar z ziela marzanki (81), odwar z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94), odwar z ziela ostrożenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), mazidło pieprzowcowe złożone (102), odwar moczopędny z porzeczką (110), nalewka przetacznikowa (115), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatów robinii (121), spirytus bursztynowy (135), napar z ziela uczepu (148), napar z korzenia wilżyny (151), wyciąg olejowy z liści lulka (164). Mieszanki ziołowe: Reumosan (16), zioła w skazie moczanowej (16), zioła w podagrze (36), zioła moczopędne z koniczyną (59), zioła moczopędne (68, 74, 100, 148), zioła moczopędne z marzanką (81), zioła w schorzeniach skórnych (90), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła czyszczące krew (98, 119), zioła odtruwające (101), zioła moczopędne z porzeczką (l 10), zioła w skazie moczanowej (151). Specyfiki: Urologicum (101), Capsiderm (102), Capsigel (102), Histadermin (102), Colchicinum(175). Inne preparaty: olejek tatarakowy (145), DRÓG MOCZOWYCH ZAPALENIE (uropathia) Przez to ogólne określenie należy rozumieć wiele chorób obejmujących nerki, moczowody i pęcherz, charakteryzujących się ostrym albo przewlekłym stanem nie- 12

13 wydolności (np. mocznica, białkomocz), stanem zapalnym pochodzenia bakteryjnego, alergicznego lub toksycznego (np. odmiedniczkowe zapalenie nerek). Stany ostre w tych chorobach leczone są w warunkach szpitalnych, a ewentualne pomocnicze zastosowanie preparatów roślinnych jest uwarunkowane zgodą lekarza urologa. W stanach przewlekłych zioła znalazły szerokie zastosowanie i okazały się skuteczne. Podaje się leki roślinne o działaniu bakteriobójczym, przeciwzapalnym, rozkurczowym, moczopędnym, odtruwającym, regenerującym nabłonek, krwiotamującym i przeciwalergicznym. Wskazana jest również odpowiednia dieta. Leczenie powinno się odbywać pod stałą kontrolą lekarza, z okresowym badaniem moczu. Surowce: liście berberysu (7), liść borówki brusznicy (14), liść brzozy (16), korzeń cykorii (26), strąki fasoli (36), korzeń łopianu (76), ziele marzanki (81), liść mącznicy lekarskiej (83), korzeń mniszka (88), ziele nawłoci (92), ziele ogórecznika (94), korzeń omanu (95), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kłącze perzu (101), korzeń pietruszki (104), owoc pietruszki (104), liść pokrzywy (108), ziele połonicznika (109), liść porzeczki czarnej (110), ziele przymiotna kanadyjskiego (116), ziele rdestu ptasiego (119), liść ruty (126), ziele skrzypu (133), kwiat stokrotki (136), kwiat tarniny (141), ziele tasznika (144), ziele uczepu trój listkowego (148), kwiat wiązówki (149), korzeń wilżyny (151), kwiat wrzosu (153). Preparaty galenowe: odwar z liści borówki (14), napar z liści brzozy (16), odwar z korzenia cykorii (26), odwar ze strąków fasoli (36), napar jałowcowy (47), odwar z korzenia łopianu (76), sok ze świeżego korzenia łopianu (76), napar z ziela marzanki (81), odwar z liści mącznicy (83), odwar z korzeni mniszka (88), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94), odwar z ziela ostrożenia (98), nalewka ostrożeniowa (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z korzeni pietruszki (104), napar z owoców pietruszki (104), odwar z liści pokrzywy (108), napar zapobiegający kamicy moczowej (109), napar przeciwzapalny z liści porzeczki (110), odwar moczopędny z przetacznika (115), napar z ziela przymiotna (116), powidełka z zieleni przymiotna (116), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), intrakt z ruty (126), odwar z ziela skrzypu (133), napar z kwiatów stokrotki (136), odwar z kwiatów tarniny (141), macerat z ziela tasznika (144), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatów wiązówki (149), napar z korzenia wilżyny (151), napar z kwiatów wrzosu (153). Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne (14, 68, 74, 100, 116, 144), zioła w zapaleniu pęcherza (16), zioła w zapaleniu dróg moczowych (81), Urosan (83), zioła antyseptyczne (83), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła w nieżycie dróg moczowych (95), zioła czyszczące krew (98, 119), zioła odtruwające (101), zioła w ciążowym zapaleniu nerek (104), zioła w infekcjach moczowych (109), zioła w schorzeniach dróg moczowych (112), zioła w zapaleniu dróg moczowych (118), zioła w zakażeniu dróg moczowych (153). Specyfiki: Fitolizyna (16), Urogran (16), Betulan (16), Cystenal (82), Nephrisol (83), Uvasol (83), Urologicum (101), Hemorigen (116), Enatin (145). DRÓG ŻÓŁCIOWYCH ZAPALENIE (cholangitis et cholecystitis) Jest to zespól schorzeń wywołanych czynnikami toksycznymi lub zakażeniem różnymi bakteriami, obejmujący zapalenie pęcherzyka żółciowego, zapalenie przewodów żółciowych, zapalenie dróg żółciowych wewnątrzwątrobowych z często towarzyszącą im atonią dróg żółciowych, powodującą zastój żółci oraz niekiedy dyskinezę zwieracza Oddiego. Jeżeli nie stwierdza się kamicy żółciowej (zob. s. 23), to wymienione choroby leczy się zachowawczo antybiotykami oraz środkami przeciwbólowymi i 13

14 rozkurczowymi. Zioła mają duże znaczenie głównie w przypadkach przewlekłych jako środki żółciopędne, rozkurczowe, przeciwzapalne, ochraniające komórki wątroby i odkażające drogi żółciowe. Ze względu na zawartość różnych związków czynnych działają one jednakowo we wszystkich wymienionych chorobach. W trakcie leczenia należy przeciwdziałać występującym kurczom i kolce (zob. s. 25). Surowce: liść berberysu (7), ziele bluszczyka (12), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele piołunu (19), korzeń cykorii (26), ziele dymnicy (31), ziele dziurawca (34), ziele glistnika (39), kwiat kocanki (57), kora kruszyny (66), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), kwiat nagietka (91), kłącze ostryżu (99), ziele pięciornika gęsiego (105), ziele rdestu ptasiego (119), owoc dzikiej róży (123), kwiat rumianku (125), liść ruty (126), korzeń rzodkwi świeżej (130), ziele szanty (139). Preparaty galenowe: odwar z ziela bluszczyka (12), napar z ziela bożego drzewka (18), nalewka z ziela bożego drzewka (18), napar piołunowy (19), nalewka piołunowa (19), odwar z korzenia cykorii (26), odwar z ziela dymnicy (31), syrop z ziela dymnicy (31), napar dziurawcowy (34), intrakt dziurawcowy (34), sok dziurawcowy (34), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), napar jałowcowy (47), odwar z kocanki (57), odwar z kory kruszyny (66), odwar z korzenia łopianu (76), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), odwar z korzeni mniszka (88), napar z kwiatów nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), odwar z owoców dzikiej róży (123), napar z kwiatów rumianku (125), intrakt z ruty (126); sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), napar z ziela szanty (139). Mieszanki ziołowe: zioła żółciopędne (18, 26, 31), zioła wątrobowe (30), zioła Cholagoga (34), zioła wątrobowe (105), Cholagoga III (119), zioła wzmacniające wątrobę (123), zioła w zapaleniu pęcherzyka żółciowego (128), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła w dolegliwościach trzustki (145), zioła w kamicy żółciowej (145). Specyfiki: Oddibil (31), Gastrochol (39), Cholagogum-Kapseln (39), Cholesol (47), Cynarein (54), Cynarex (54), Cynarzym (54), Cholagoga II (57), Cholegran (57), Flamin (57), Cholagogum (75), Olimetin (85), Oleum cholagogum (85), Solaren (99), Cholagol (99), Temoebilin (99), Chalosas (123), Raphacholin (130), Raphalamid(130), Enatin(145). Inne preparaty: olejek miętowy (85). DUSZNICA BOLESNA (angina pectoris) Istotą tego schorzenia, zwanego również dławicą piersiową, jest niedostateczny dopływ krwi do mięśnia sercowego, spowodowany zwężeniem lub nawet zamknięciem jednej z trzech głównych gałęzi tętnic wieńcowych. Następuje wówczas niewydolność krążenia, przerost serca, zaburzenia rytmu i napadowe silne bóle. Stosowane są liczne leki syntetyczne, m.in. rozszerzające naczynia wieńcowe, jak np. nitrogliceryna, przynoszące natychmiastową ulgę w napadzie bólu. W stanach lżejszych dusznicy bolesnej pomocne są również leki roślinne. Chory powinien być pod stałą opieką lekarza kardiologa. Surowce: kwiatostan głogu (40), owoc głogu (40), owoc marchwi (80), liść melisy (84), ziele serdecznika (131). Preparaty galenowe: nalewka z owoców aminka egipskiego (2), intrakt z głogu (40), nalewka głogowa (40), wino melisowe (84), napar z serdecznika (131). Specyfiki: Kelicardina (2), Carduben (2), Arnicorin (5), Crataegutt (40), Daukarin (80), Cavinton (156), Devincan (156), Lumidrinal (170). Inne preparaty: etanosulfonian dwuhydroergotoksyny (159). 14

15 DYCHAWICA OSKRZELOWA (asthma bronchiale) astma DYSTONIA WEGETATYWNA nerwica wegetatywna DZIĄSEŁ ZAPALENIE jamy ustnej i gardła zapalenie EGZEMA (eczema) Jest to alergiczna choroba skóry wywołana czynnikami wewnętrznymi lub zewnętrznymi, występująca w postaci licznych grudek i pęcherzyków, z towarzyszącym świądem i pieczeniem o różnym nasileniu. Znanych jest kilka odmian choroby, m.in. wyprysk łojotokowy i dziecięcy. Pokrewnymi chorobami alergicznymi są świerzbiączka i pokrzywka, aczkolwiek spotyka się niekiedy jej postać niealergiczną. Z reguły stosuje się kortykosterydy. Ziołolecznictwo nie różnicuje tych chorób i umożliwia stosowanie szerokiej gamy preparatów zewnętrznych i wewnętrznych, m.in. moczopędnych, odtruwających (tzw. czyszczących krew), przeciwzapalnych, przeciwalergicznych i przeciwświądowych, jak również kąpieli ziołowych. W przypadkach przewlekłych i nawracających wymienionych chorób uzyskuje się dobre wyniki leczeniem ziołami, a w przypadkach podostrych i ostrych - znaczne złagodzenie dolegliwości z możliwością obniżenia dawek lub częstotliwości podawania sterydów przeciwzapalnych. Surowce: liść aloesu świeży (1), kwiat arniki (5), liść bluszczu (11), ziele bluszczyka (12), liść brzozy (16), pączki brzozowe (16), szyszki chmielowe (24), kwiat dziewanny (33), ziele fiołka trójbarwnego (38), kwiat krwawnika (67), ziele lnicy (73), korzeń łopianu (76), ziele macierzanki (77), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), liść orzecha włoskiego (96), ziele ostrożenia warzywnego (98), kłącze perzu (101), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele skrzypu (133), kwiat słonecznika (134), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145), pączki topolowe (146), ziele tymianku (147), ziele uczepu trój listkowego (148). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), napar arnikoworumiankowy (5), napar z liści bluszczu (11), odwar z ziela bluszczyka (12), napar z liści brzozy (16), maść cebulowa (21), napar chmielowy (24), wyciąg olejowy z czosnku (27), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębowej (28), napar z kwiatów dziewanny (33), kąpiel regenerująca skórę (33), olej dziurawcowy (34), odwar z bratków (38), napar z herbaty nie słodzonej (45), kąpiel jałowcowa (47), odwar z kwiatów jasnoty (50), kąpiel przeciwświądowa (59), napar z kwiatów krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), olej lniany (71), napar w dolegliwościach skóry (73), odwar z korzenia łopianu (76), napar z ziela macierzanki (77), kąpiel z ziela macierzanki (77), odwar z korzenia mydlnicy (90), wyciąg olejowy z nagietka (91), ocet nagietkowy (91), kąpiel odmładzająca skórę (93), kąpiel ziołowa (94), odwar z korzenia omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z ziela ostrożenia (98), kąpiel owsiana (100), odwar z perzu (101), balsam przeciw odleżynom (106), kąpiel regenerująca skórę (117), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela rzepiku (128), odwar z ziela skrzypu (133), odwar z kwiatów słonecznika (134), okład ziołowy w egzemie (136), napar szałwiowy (138), kąpiel szałwiowa (138), kąpiel ślazowa (140), odwar z kłączy tataraku (145), kąpiel z kłączy tataraku (145), odwar z pączków topoli (146), maść topolowa (146), kąpiel tymiankowa (147), napar z ziela uczepu (148), kąpiel z ziela uczepu (148). Mieszanki ziołowe: zioła dermatologiczne (11), zioła w egzemie (38), zioła do kąpieli (73, 74), zioła w schorzeniach skórnych (90), zioła moczopędne i przeciwza- 15

16 palne (94), zioła w pokrzywce (95), zioła do obmywań (95), zioła w dermatopatiach (96), zioła czyszczące krew (98), zioła odtruwające (101), zioła ogólne odtruwające (133). Specyfiki: Urogran (16), Novoimanin (34), Sanofil (67), Linomag (71), Arcalen (91), Urologicum (101), Tormentiol (106), Karotolin (123), Azulan (125). Inne preparaty: olejek arcydzięglowy (4), olejek miętowy (85), mentol (85). EPILEPSJA padaczka FIGÓWKA GRONKOWCOWA czyraczność GARDŁA ZAPALENIE jamy ustnej i gardła zapalenie GLISTNICA (ascaridiasis) robaczyca GORĄCZKA grypa i przeziębienie GOŚCIEC STAWOWY I MIĘŚNIOWY (rheumatismus articularis et muscularis) Choroba ta, zwana popularnie reumatyzmem, to ból stawów lub mięśni nie spowodowany urazem czy też zakażeniem bakteryjnym, lecz nieznanym czynnikiem wewnętrzne- lub zewnętrznoustrojowym u osób z predyspozycją genetyczną. W miarę postępu choroby następuje powolne niszczenie struktury stawów zapoczątkowane w torebce stawowej. Istnieje wiele klasyfikacji i podziałów chorób stawów oraz wiele nazw określających poszczególne schorzenia. Najbardziej rozpowszechnioną chorobą z tej grupy jest reumatoidalne zapalenie stawów, zwane też gośćcem przewlekłym postępującym. Znane są liczne sposoby leczenia tej choroby, stanowiącej trudny i nie rozwiązany dotąd problem ogólnospołeczny w skali światowej. Ziołolecznictwo dysponuje wieloma lekami zewnętrznymi do wcierań, okładów, kąpieli o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym, miejscowo drażniącym, jak również wieloma lekami wewnętrznymi o działaniu moczopędnym, odtruwającym, zwiększającym odporność organizmu, przeciwzapalnym, metabolicznym, ogólnie przestrajającym i wzmacniającym. Znaczenie mają też tryb życia, warunki pracy, sposób odżywiania i inne. Preparaty ziołowe, jeśli będą przyjmowane systematycznie i przez długi czas, mogą przynieść znaczną ulgę w sytuacji, gdy nie jest dotąd znany specyficzny lek przeciwgośćcowy. Surowce: liść aloesu świeży (1), liść brzozy (16), cebula świeża (21), korzeń chrzanu świeży (25), ziele fiołka trójbarwnego (38), nasienie gorczycy białej (41), nasienie gorczycy czarnej (42), nasienie kasztanowca (55), ziele koniczyny czerwonej (59), znamię kukurydzy (68), ziele marzanki (81), korzeń mniszka (88), ziele nawłoci (92), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kłącze perzu (101), owoc pieprzowca (102), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat robinii akacjowej (121), ziele skrzypu (133), ziele uczepu trójlistkowego (148), kwiat wiązówki (149), kora wierzby (150), korzeń wilżyny ciernistej (151). Preparaty galenowe: spirytus arcydzięglowy złożony (4), napar z liści brzozy (16), sok ze świeżych liści brzozy (16), miazga cebulowa do okładów (21), okład z chrzanem (25), odwar ze strąków fasoli (36), odwar z bratków (38), okład gorczycowy (42), spirytus gorczycowy (42), kąpiel jałowcowa (47), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), napar z ziela marzanki (81), odwar z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela ostrożenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), nalewka z papryki (102), mazidło pieprzowcowe 16

17 złożone (102), odwar moczopędny z porzeczki (110), nalewka przetacznikowa (115), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatów robinii (121), odwar z ziela skrzypu (133), spirytus bursztynowy (135), kąpiel sosnowa wzmacniająca (135), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatów wiązówki (149), odwar z kory wierzbowej (150), napar z korzenia wilżyny (151), wyciąg olejowy z liści lulka (164). Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu (8), Reumosan (16), zioła moczopędne z koniczyną (59), zioła moczopędne (68, 74, 100, 151), zioła moczopędne z marzanką (81), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła czyszczące krew (98, 119), zioła odtruwające (101), zioła moczopędne z porzeczką (110), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła w puchlinie brzusznej (149). Specyfiki: Reumogran (16), Urologicum (101), Capsiderm (102), Capsigel (102), Capsiplex (102), Histadermin (102). Inne preparaty: olejek gorczycowy (42), olejek arcydzięglowy (4), olejek jałowcowy (47), olejek lawendowy (69), olejek terpentynowy (135), olejek tatarakowy (145). GRADÓWKA (halazon) jęczmień GRUCZOŁU KROKOWEGO ZAPALENIE prostaty zapalenie GRUŹLICA (tuberculosis) Choroba szerzy się nadal ze znacznym nasileniem, pomimo stosowania nowoczesnych leków syntetycznych. Najczęściej atakowane są płuca, rzadziej oskrzela, przewód pokarmowy, otrzewna, kości, stawy i inne. Ziołolecznictwo ma znaczenie pomocnicze, zwłaszcza w gruźlicy płuc. Preparaty roślinne działają wykrztuśnie, przeciwzapalnie, wzmacniająco i uodparniająco na miąższ płuc i błony śluzowe, a ponadto przyspieszają procesy wsysania się ognisk gruźliczych, ewentualnie ich otorbienia lub zwłóknienia. Zioła działają też korzystnie w uszkodzeniu i uwrażliwieniu płuc przez pyły przemysłowe (np. pył węglowy), gazy i spaliny, jak również w okresie rekonwalescencji po przebytej gruźlicy i w stanach przedgruźliczych, gdy istnieje zagrożenie gruźlicą. Surowce: ziele miodunki (87), ziele poziewnika (111), ziele rdestu ptasiego (119), ziele skrzypu (133), porost islandzki (143). Preparaty galenowe: odwar z ziela miodunki (87), odwar z liści podbiału (107), odwar z ziela poziewnika (111), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z ziela skrzypu (133), odwar zagęszczony z porostu (143). Mieszanki ziołowe: Pulmosan (133), zioła płucne (87, 143), zioła w gruźlicy z nocnymi potami (95), Neopektosan (107), zioła mineralizujące (111), zioła piersiowe (l 11), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła płucne (143). Specyfiki: Tussiglaucin (132). GRYPA (influenza) i PRZEZIĘBIENIE (common cold) Wirusowe zakażenie górnych dróg oddechowych, zwane grypą, jest chorobą szerzącą się epidemicznie. Podobnie jest w niektórych okresach roku z tzw. przeziębieniem lub chorobą z przeziębienia, spowodowaną przez wirusy, bakterie lub infekcję mieszaną. Atakowany jest wówczas nos, zatoki, gardło i krtań, występuje też gorączka, kaszel i ewentualnie zaburzenia czynnościowe innych organów. Leczenie jest wyłącznie objawowe i preparaty roślinne są często stosowane jako napotne, 17

18 przeciwgorączkowe, moczopędne, wykrztuśne, wzmacniające, zwiększające odporność i odkażające. Surowce: owoc berberysu (7), kwiat bzu czarnego (8), ziele fiołka trójbarwnego (38), kwiatostan lipy (72), owoc maliny (79), ziele ogórecznika (94), owoc rokitnika (122), owoc dzikiej róży (123), kwiat słonecznika (134), pączki topolowe (146), kwiat wiązówki (149), kora wierzby (150), Preparaty galenowe: odwar przeciwgorączkowy z owoców berberysu (7), odwar z kwiatów bzu (8), sok z owoców bzu (8), odwar z bratków (38), sok z owoców jeżyny (52), napar z kwiatów lipy (72), napar z owoców maliny (79), miód pokrzywowy (108), odwar z owoców dzikiej róży (123), odwar z kwiatów słonecznika (134), syrop z pączków sosny (135), napój wzmacniający (146), odwar z pączków topoli (146), napar z kwiatów wiązówki (149), napar napotny (149), odwar z kory wierzbowej (150). Mieszanki ziołowe: Pyrosan (8), zioła napotne (38, 72, 94, 134), zioła do kąpieli (72), zioła w anginie (79), zioła obniżające gorączkę (150). Specyfiki: Melrosum (123), Bronchiflux (143), Isochin (161), Amidochin (161). Inne preparaty: chlorowodorek chininy (161). GRZYBICA SKÓRY (dermatomycosis) Choroba jest wywołana zakażeniem skóry przez grzyby, tzw. dermatofity, i może obejmować skórę gładką, stopy, paznokcie, owłosioną skórę i inne części. Powoduje świąd, pieczenie, stan zapalny, łuszczenie naskórka lub inne objawy. Również niektóre grzyby drożdżopodobne atakują błony śluzowe i skórę, wywołując tzw. drożdżycę (candidiasis), m.in. kandydozę kątów ust, popularnie zwaną zajadami. Stosowane są liczne leki w postaci maści, kremów, zasypek, aerozoli, płynów. Preparaty ziołowe mają znaczenie uzupełniające. Surowce: czosnek (27), ziele glistnika (39), ziele macierzanki (77), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: wyciąg olejowy z czosnku (27), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębowej (28), sok ze świeżego ziela glistnika (39), napar z ziela macierzanki (77), napar z ziela tymianku (147). Inne: olejek arcydzięglowy (4), olejek kolendrowy (58). Specyfiki: Hemostin (28). HEMOROIDY żylaki odbytu IMPOTENCJA (impotentia) Niezdolność odbycia stosunku płciowego może być spowodowana licznymi chorobami, które najpierw należy wykluczyć lub leczyć, jednak często jest pochodzenia psychicznego, zwłaszcza u młodych mężczyzn. Podjęcie leczenia hormonalnego zależy od decyzji lekarza, natomiast zioła mogą być pomocne jako ogólnie wzmacniające, pobudzające krążenie obwodowe, zmniejszające wewnętrzne opory psychiczne i ogólnie przestrajające. W okresie postępującego przekwitania męskiego (climacterium virile) zioła mają coraz mniejsze znaczenie. Surowce: ziele dziurawca (34), kwiat kocanki (57), nasienie kozieradki (64), korzeń waleriany (65), ziele krwawnika (67), liść mięty (85), kwiat nagietka (91), liść pokrzywy (108), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), odwar z kocanki (57), nalewka walerianowa (65), napar z ziela krwawnika (67), nalewka miętowa (85), 18

19 nalewka nagietkowa (91), nalewka tatarakowa (145), kąpiel wzmacniająca (145), nalewka z korzenia aralii (154). Mieszanki ziołowe: zioła w osłabieniu potencji (108), zioła zwiększające potencję (145). Specyfiki: Saparał (154), Kumsan Ginseng (154). ISCHIAS nerwoból JAMY USTNEJ i GARDŁA ZAPALENIE (stomatitis et pharyngitis) Określenie to obejmuje wiele schorzeń charakteryzujących się stanem zapalnym błony śluzowej jamy ustnej, dziąseł, migdałków, gardła i krtani o różnym stopniu nasilenia, różnym obrazie (np. zapalenie zanikowe, wrzodziejące, ropne, opryszczkowe) i z objawami kaszlu (np. krztusiec), bólu, obrzęku, chrypki lub gorączki. Chorobę wywołują rozmaite bakterie, najczęściej paciorkowce. Leki ziołowe mają duże znaczenie we wszystkich wymienionych chorobach, zwłaszcza w przypadkach przewlekłych i nawracających. Stosuje się zewnętrznie w postaci płukanek, aerozoli, inhalacji, pędzlowań oraz wewnętrznie jako Środki przeciwzapalne, bakteriobójcze, powlekające, wykrztuśne, przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i zwiększające ogólną odporność organizmu. Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), kwiat bzu czarnego (8), korzeń biedrzeńca (10), liść bluszczu (11), ziele bluszczyka (12), cebula świeża (21), korzeń chrzanu świeży (25), czosnek (27), ziele doględy (29), kwiat dziewanny (33), owoc kopru włoskiego (37), ziele hyzopu (46), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele kopytnika z korzeniami (62), kwiat krwawnika (67), ziele lebiodki (70), korzeń lukrecji (75), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), liść mięty (85), ziele miodunki (87), kwiat mniszka (88), korzeń mydlnicy (90), kwiat nagietka (91), ziele nawłoci (92), ziele ogórecznika (94), korzeń omanu (95), liść orzecha włoskiego (96), korzeń pierwiosnka (103), kwiat pierwiosnka (103), kłącze pięciornika (106), liść podbiału (107), kwiat podbiału (107), korzeń prawoślazu (113), kwiat malwy czarnej (114), ziele przetacznika leśnego (115), kłącze wężownika (120), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele skrzypu (133), pączki sosnowe (135), kwiat stokrotki (136), liść szałwii (138), ziele szanty (139), kwiat ślazu (140), liść ślazu (140), porost islandzki (143), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), napar arnikowo-rumiankowy (5), odwar z liści babki (6), syrop wykrztuśny (6), odwar z kwiatów bzu (8), odwar z korzenia biedrzeńca (10), napar z liści bluszczu (11), odwar z ziela bluszczyka (12), sok z cebuli (21), syrop z cebuli (21), syrop chrzanowy (25), czosnek w plasterkach (27), nalewka czosnkowa (27), nalewka z dębianek (28), odwar z kory dębowej (28), nalewka z doględy (29), napar z kwiatów dziewanny (33), napar koprowy (37), napar z hyzopu (46), odwar z kwiatów jasnoty (50), odwar z liści jeżyny (52), odwar z koniczyny (59), nalewka kopytnikowa (62), napar z kwiatów krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), napar z kwiatów lipy (72), odwar z korzenia lukrecji (75), wyciąg lukrecjowy suchy (75), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatów maku polnego (78), płukanka przeciwzapalna (78), napar z liści mięty (85), odwar z ziela miodunki (87), syrop z kwiatów mniszka (88), odwar z korzenia mydlnicy (90), nalewka z korzenia mydlnicy (90), napar z kwiatów nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94), napar z korzeni omanu (95), syrop wykrztuśny (95), napar z liści orzecha włoskiego 19

20 (96), odwar z korzenia pierwiosnka (103), odwar z kwiatów pierwiosnka (103), intrakt z pierwiosnka (103), odwar z kłączy pięciornika (106), nalewka z kłączy pięciornika (106), odwar z liści podbiału (107), sok z podbiału (107), macerat z korzeni prawoślazu (113), odwar z kwiatów malwy czarnej (114), odwar wykrztuśny z przetacznika (115), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z kłącza wężownika (120), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela rzepiku (128), odwar z ziela skrzypu (133), odwar z pączków sosny (135), syrop z pączków sosny (135), syrop sosnowy złożony (135), napar z kwiatów stokrotki (136), płukanka szałwiowa (138), wyciąg płynny szałwiowy (138), nalewka szałwiowa (138), napar szałwio wy (138), napar z ziela szanty (139), napar ślazowy (140), odwar zagęszczony z porostu (143), nalewka tatarakowa (145), odwar z kłączy tataraku (145), syrop tymiankowy złożony (147), wyciąg z korzenia ipekakuany (174). Mieszanki ziołowe: zioła w krztuścu (II), zioła przeciwkaszlowe (12, 33), zioła w zapaleniu gardła i krtani (33), zioła wykrztuśne (33, 46, 63, 87), zioła wykrztuśne z lukrecją (75), zioła w kokluszu i anginie (87), zioła w nieżycie gardła (94), zioła w paradontopatii (96), zioła w kaszlu (103), Pektosan (107), Neopektosan (107), zioła powlekające (107), Pulmoran (107), zioła piersiowe (111), zioła do płukania jamy ustnej (120, 140), Species Tussiculares (143), Septosan (147), zioła obniżające gorączkę (150). Specyfiki: Monopax (11), Prospan (11), Azarina (62), Inhalex (85), Pectosol (90), Coderit (103), Bronchicum (103), Bronchiflux (107), Mukaltin (113), Melrosum (123), Azulan (125), Tussiglaucin (132), Glauvent (132), Pleumolysin (147), Apertuss (147), Tussipect (147). Inne preparaty: olejek koprowy (37), glaucini hydrochloridum (132), olejek sosnowy (135). JELIT ZAPALENIE (enteritis) Choroba może obejmować dwunastnicę, jelito kręte i czcze oraz jelito grube lub jego części, zwłaszcza odbytnicę. Następuje przekrwienie błony śluzowej, drobne jej uszkodzenia i mikrokrwawienia, kruchość śluzówki lub jej obrzmienie wywołane najczęściej przez bakterie, niekiedy przez wirusy lub pasożyty jelitowe, a nawet po dłuższym przyjmowaniu niektórych leków, np. antybiotyków, salicylanów. Objawami są bolesność brzucha, odbijanie, wzdęcia, biegunka, gorączka i obecność krwi w kale. Znanych jest wiele roślin i preparatów skutecznie działających w zapaleniu jelit, zwłaszcza w przewlekłym, jako hamujące biegunkę, przeciwkrwotoczne, bakteriobójcze, rozkurczowe, przeciwzapalne, powlekające, ściągające i regenerujące błonę śluzową. Surowce: liść aloesu świeży (1), korzeń arcydzięgla (4), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), ziele bluszczyka (12), liść borówki brusznicy (14), owoc borówki czernicy (15), liść borówki czernicy (15), huba brzozowa czarna (16), ziele bukwicy (17), ziele piołunu (19), ziele bylicy pospolitej (20), czosnek (27), ziele drapacza lekarskiego (30), ziele dziurawca (34), ziele hyzopu (46), owoc jałowca (47), liść jeżyny (52), kora kasztanowca (55), liść maliny (79), owoc kminku (56), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele krwawnika (67), kwiat lawendy (69), korzeń lukrecji (75), korzeń łopianu (76), ziele macierzanki (77), korzeń marchwi (80), liść melisy (84), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), kwiat nagietka (91), korzeń omanu (95), liść orzecha włoskiego (96), płatki owsiane (100), ziele pięciornika gęsiego (105), kłącze pięciornika (106), liść pokrzywy (108), liść porzeczki czarnej (110), liść poziomki (112), liść przetacznika leśnego (115), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego 20

21 (119), kłącze wężownika (120), kwiat rumianku (125), liść ruty (126), ziele rzepiku (128), liść szałwii (138), porost islandzki (143), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), odwar z liści babki (6), odwar z ziela bluszczyka (12), odwar z liści borówki brusznicy (14), owoce borówki czernicy świeże sterylizowane (15), odwar z owoców borówki czernicy (15), odwar z liści borówki czernicy (15), odwar z huby brzozowej czarnej (16), odwar z bukwicy (17), napar piołunowy (19), napar z ziela bylicy pospolitej (20), wyciąg z czosnku bez-wonny (27), odwar z drapacza (30), syrop z ziela dymnicy (31), napar dziurawcowy (34), napar z hyzopu (46), odwar z liści jeżyny (52), odwar z kory kasztanowca (55), wino kminkowe (56), napar kolendrowy (58), odwar z koniczyny (59), napar z ziela krwawnika (67), sok ze świeżego ziela krwawnika (67), wino lawendowe (69), odwar z korzenia lukrecji (75), wyciąg lukrecjowy suchy (75), odwar z korzenia łopianu (76), napar z ziela macierzanki (77), sok ze świeżej marchwi (80), sok z warzyw (80), napar melisowy (84), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), odwar z korzenia mniszka (88), sok z mniszka (88), napar z kwiatów nagietka (91), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), wino orzechowe (96), likier orzechowy (96), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), odwar z kłącza pięciornika (106), wino z kłącza pięciornika (106), odwar z liści pokrzywy (108), napar przeciwzapalny z porzeczki (110), odwar z liści poziomki (112), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z przywrotnika (117), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kłącza wężownika (120), wino przeciwbiegunkowe (120), napar z kwiatów rumianku (125), intrakt z ruty (126), napar z ziela rzepiku (128), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), napar szałwiowy (138), odwar zagęszczony z porostu (143), napar z kłączy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145). Mieszanki ziołowe: zioła goryczkowe (22), mieszanka antybiotyczna z czosnkiem (27), zioła żołądkowe (46), zioła wiatropędne i regulujące trawienie (46), zioła jako namiastka herbaty (52), zioła trawienne z kminkiem (56), Gastrogran (64), Normogran (66), Normosan (66), zioła jelitowe (69), zioła regulujące trawienie (69), zioła żołądkowo-jelitowe (74), zioła w nieżycie żołądka i jelit (105), zioła przeciwbiegunkowe (106), zioła w krwawieniach z jelita grubego (106), Tannosan (106), zioła w chorobie jelit (108), zioła w owrzodzeniu jelit (110), zioła przeciw nieżytom jelit (117), zioła w chorobie wrzodowej (123), zioła regulujące przemianę materii (136), zioła osłaniające (143). Specyfiki: Biostymina (1), Digestosan (13), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Gastrochol (39), Cynarein (54), Cynarex (54), Cynarzym (54), Carvomin (145), Spasticol(165). Inne preparaty: olejek miętowy (85). JELITA GRUBEGO ZAPALENIE WRZODZIEJĄCE (colitis ulcerosa) W coraz częstszych przypadkach tej choroby następuje, z nie znanych dotąd powodów, uszkodzenie błony śluzowej określonej części jelita grubego, powstanie owrzodzeń, ognisk martwiczych z równoczesnym krwawieniem i obrzękiem. Choroba stopniowo postępuje, grożąc przebiciem jelita, zapaleniem otrzewnej i zmianami nowotworowymi. Podobnym schorzeniem jest tzw. odcinkowe zapalenie jelita krętego, czyli choroba Leśniowskiego-Crohna, w którym zdrowe odcinki jelita grubego są przedzielone odcinkami uszkodzonymi. Leczenie jest tylko objawowe. Leki roślinne dają szansę zahamowania postępu choroby i mogą spowodować jej powolny regres pod warunkiem, że zastosuje się jednoczesne podawanie doustne wyciągów roślinnych oraz dokonywanie wlewów doodbytniczych. 21

22 Surowce: liść aloesu świeży (1), huba brzozowa czarna (16), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele dziurawca (34), kora kasztanowca (55), ziele koniczyny białej (59), ziele krwawnika (67), kwiat krwawnika (67), kwiat nagietka (91), liść orzecha włoskiego (96), naowocnia orzecha włoskiego (96), kłącze pięciornika (106), liść pokrzywy (108), liść porzeczki czarnej (110), ziele przetacznika leśnego (115), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego (119), kłącze wężownika (120), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128). Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), napar aloesowy (1), odwar z huby brzozowej czarnej (16), napar z ziela bożego drzewka (18), napar dziurawcowy (34), odwar z kwiatów jasnoty (50), odwar z kory kasztanowca (55), napar z kwiatów krwawnika (67), napar z ziela krwawnika (67), napar z kwiatów nagietka (91), napar z liści orzecha włoskiego (96), wlew doodbytniczy (106), odwar z kłącza pięciornika (106), odwar z liści pokrzywy (108), napar przeciwzapalny z porzeczki (l 10), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z przywrotnika (117), wlew doodbytniczy w owrzodzeniu jelita grubego (119), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kłącza wężownika (120), napar z kwiatów rumianku (125), napar z ziela rzepiku (128), nalewka z wilżyny (151). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwbiegunkowe (28), zioła hamujące biegunkę (52), zioła immunologiczne (75), zioła w krwawieniach z jelita grubego (106), Tannosan (106), zioła w chorobie jelit (108), zioła w owrzodzeniu jelit (110), zioła przeciw nieżytowi jelit (117). Specyfiki: Hemorigen (116). JĘCZMIEŃ (hordeolum) i GRADÓWKA (halazon) Jęczmień jest guzkiem powstałym wskutek zapalenia gruczołu łojowego przyrzęstkowego, wywołanego przez bakterie ropotwórcze. Gradówka jest jęczmieniem wewnętrznym spowodowanym zapaleniem gruczołu znajdującego się w tarczce powiek. W obu przypadkach preparaty ziołowe przyspieszają wchłonięcie się guzka, zmniejszają stan zapalny i obrzęk. Często powtarzające się zakażenia gruczołu łojowego wskazują na obniżenie ogólnej odporności organizmu. Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), cebula świeża (21), kwiat nagietka (91), ziele serdecznika (131), pączki topolowe (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), maść cebulowa (21), wyciąg olejowy z nagietka (91), plaster nostrzykowy (93), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z serdecznika (131), odwar z ziela skrzypu (133), maść topolowa (146). Mieszanki ziołowe: zioła immunologiczne (75), zioła zwiększające odporność (91). KAMICA MOCZOWA (urolithiasis) W chorobie tej następuje samoistne narastanie złogów mineralnych w różnych częściach układu moczowego - nerkach, moczowodach i pęcherzu moczowym. Istotne znaczenie ma skład chemiczny powstających złogów. Kamica szczawianowa jest najczęściej spotykaną i łatwo wykrywalną, gdyż w moczu pojawia się dużo kryształów szczawianu wapnia. Dla łatwiejszego ich rozpuszczenia korzystne jest, aby w trakcie leczenia kwasowość moczu (ph) wynosiła 5,5-6,4. W kamicy fosforanowej złogi zawierają fosforany wapnia i węglan wapnia. Korzystne ph moczu wynosi 5,2-5,6. W kamicy moczanowej złogi zawierają sole kwasu moczowego, a korzystne ph wynosi 6,5-7,0. Niekiedy tworzą się kamice mieszane, które są trudniejsze w 22

23 leczeniu niż wyżej podane. Bardzo rzadko występuje kamica cystynowa i ksantynowa, wówczas korzystne ph wynosi 7,5-8,0, Istnieją trudności w zachowawczym leczeniu kamicy moczowej i zbyt często zaleca się zabieg chirurgiczny. Ziołolecznictwo dysponuje znaczną ilością ziół i preparatów dających dobre wyniki w najczęściej spotykanych rodzajach kamic. Działają one moczopędnie, przeciwzapalnie, rozkurczowo i bakteriobójczo i regenerująco na nabłonek dróg moczowych oraz, co jest najważniejsze, mogą przywrócić zachwianą równowagę metaboliczną i zapobiec nawrotom kamicy. Osoby szczególnie zagrożone kamicą mogą stosować odpowiednie preparaty ziołowe jako środki zapobiegające, nawet przez długi okres. Surowce: liść berberysu (7), kwiat bzu czarnego (8), liść borówki brusznicy (14), liść brzozy (16), kwiat chabru bławatka (23), strąki fasoli (36), ziele fiołka trójbarwnego (38), owoc jałowca (47), ziele koniczyny czerwonej (59), kwiat koniczyny czerwonej (59), znamię kukurydzy (68), ziele marzanki (81), kłącza marzany barwierskiej (82), liść mącznicy lekarskiej (83), ziele nawłoci (92), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), słoma owsiana (100), kłącze perzu (101), korzeń pietruszki (104), ziele połonicznika (109), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat robinii akacjowej (121), ziele skrzypu (133), kwiat tarniny (141), ziele uczepu trój listkowego (148), kwiat wiązówki (149), korzeń wilżyny ciernistej (151). Preparaty galenowe: nalewka z owoców aminka egipskiego (2), odwar z kwiatów bzu (8), odwar z liści borówki brusznicy (14), napar z liści brzozy (16), sok ze świeżych liści brzozy (16), sok brzozowy naturalny (16), napar z kwiatów chabru (23), napar dziurawcowy (34), odwar ze strąków fasoli (36), odwar z bratków (38), nalewka glistnikowa (39), napar jałowcowy (47), odwar z ziela janowca (48), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), napar z ziela marzanki (81), odwar z liści mącznicy (83), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela ostrożenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z korzenia pietruszki (104), napar zapobiegający kamicy moczowej (109), odwar moczopędny z porzeczki (110), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatów robinii (121), odwar z ziela skrzypu (133), napar moczopędny (141), napój wzmacniający (146), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatów wiązówki (149), napar z korzeni wilżyny (151). Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu (8), zioła moczopędne (14, 23, 68, 74, 92, 100, 116, 148, 149, 151, 153), zioła przeciwkamicowe (36), zioła moczopędne z koniczyną (59), zioła w kamicy moczowej (76, 119), zioła moczopędne z marzanką (81), zioła antyseptyczne (83), Urosan (83), zioła odtruwające (101), zioła w kamicy szczawianowej i fosforanowej (109), zioła moczopędne i czyszczące krew (109), zioła moczopędne z porzeczką (110), zioła w schorzeniach dróg moczowych (112), zioła w zapaleniu dróg moczowych (118), zioła moczopędne w kamicy (121), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła w puchlinie brzusznej (149), zioła w kamicy szczawianowej i fosforanowej (151), zioła w kamicy moczowej (153). Specyfiki: Fitolizyna (16), Urogran (16), Cystenal (82), Rubinex (82), Rubiolizyna (82), Uralyt (82), Uvasol (83), Olimetin (85), Urologicum (101), Enatin (145). KAMICA ŻÓŁCIOWA (cholelithiasis) W chorobie tej tworzą się złogi cholesterolu w pęcherzyku żółciowym lub niekiedy w przewodach żółciowych, powodujące bóle, napady kolki i zaburzenia trawienne. W przypadkach bezobjawowych lub przy mało nasilonych dolegliwościach zioła są lekami skutecznymi i bardzo często stosowanymi. Działają żółciopędnie, żółciotwórczo, rozkurczowo, przeciwzapalnie, bakteriobójczo. Stosuje się je również w stanach 23

24 pooperacyjnych na drogach żółciowych, aby przeciwdziałać ewentualnym dolegliwościom. Surowce: alona(l), liść berberysu (7), ziele bluszczyka (12), ziele dymnicy (31), ziele glistnika (39), kwiat kocanki (57), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), kłącze ostryżu (99), ziele rdestu ptasiego (119), korzeń rzodkwi świeży (130), ziele szanty (139). Preparaty galenowe: odwar z ziela bluszczyka (12), odwar z ziela dymnicy (31), napar dziurawcowy (34), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), odwar z kocanki (57), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), odwar z korzeni mniszka (88), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), napar z ziela szanty (139). Mieszanki ziołowe: zioła żółciopędne (18, 20, 26, 31), zioła w kamicy żółciowej (57), zioła Cholagoga (119), zioła w kamicy żółciowej (145). Specyfiki: Oddibil (31), Gastrochol (39), Cholagoga II (57), Cholegran (57), Flamin (57), Olimetin (85), Solaren (99), Cholagol (99), Temoebilin (99), Rozanol (123), Raphacholin (130), Raphalamid (130), Cholagogum (145), Enatin (145), Spasticol(165). KASZEL (tussis) Kaszel umożliwia usuwanie z gardła i oskrzeli zalegającej wydzieliny, ale gdy jest uporczywy i nasilony (np. suchy kaszel), staje się szkodliwy. Leczenie kaszlu jest niemal wyłączną domeną leków roślinnych, działających miejscowo powlekające, wzmagających czynność wydzielniczą błon śluzowych i wyzwalających odruch wykrztuśny, przeciwzapalnych, bakteriobójczych, rozkurczowych oraz działających ośrodkowo i tłumiących wrażliwość ośrodka kaszlu. Surowce: korzeń biedrzeńca (10), cebula świeża (21), korzeń chrzanu świeży (25), czosnek (27), kwiat dziewanny (33), korzeń lukrecji (75), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), ziele miodunki (87), kwiat mniszka (88), korzeń mydlnicy (90), korzeń omanu (95), korzeń pierwiosnka (103), kwiat pierwiosnka (103), liść podbiału (107), kwiat malwy czarnej (114), ziele przetacznika leśnego (115), porost islandzki (143), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: miód anyżowy (9), odwar z korzenia biedrzeńca (10), sok z cebuli (21), syrop z cebuli (21), syrop chrzanowy (25), wyciąg z czosnku bez-wonny (27), czosnek w plasterkach (27), nalewka z doględy (29), napar z kwiatów dziewanny (33), wyciąg lukrecjowy suchy (75), odwar z korzenia lukrecji (75), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatów maku polnego (78), płukanka przeciwzapalna (78), odwar z ziela miodunki (87), syrop z kwiatów mniszka (88), nalewka z korzenia mydlnicy (90), napar z korzeni omanu (95), syrop wykrztuśny (95), odwar z korzeni pierwiosnka (103), odwar z kwiatów pierwiosnka (103), intrakt z pierwiosnka (103), odwar z liści podbiału (107), sok z podbiału (107), macerat z korzeni prawo-ślazu (113), odwar z kwiatów malwy czarnej (114), odwar wykrztuśny z przetacznika (115), syrop z pączków sosny (135), syrop sosnowy złożony (135), odwar zagęszczony z porostu (143), syrop tymiankowy (147). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwkaszlowe (12, 33), zioła wykrztuśne (33, 46, 87), zioła w kaszlu (103), Pulmoran (107), Neopektosan (107), zioła piersiowe (111), zioła płucne (143), Species Tussiculares (143). Specyfiki: Pectosol (90), Eupatal (95), Bronchicum (103), Coderit (103), Bron- 24

25 chiflux (107), Melrosum (123), Tussiglaucin (132), Glauvent (132), Tussipect (147), Apertuss (147), Pleumolysin (147), Kodeiny fosforan (165), Tussilinar (165). Inne preparaty: glaucini hydrochloridum (132). KLIMAKTERIUM (climacterium feminum) W okresie przekwitania niektóre kobiety odczuwają tak znaczne nasilenie dolegliwości, że należy je traktować jak chorobę. Występuje pobudliwość psychowegetatywna z bólami głowy, zawrotami, napadowymi potami, uderzeniami krwi do głowy, a nawet z chwilową utratą przytomności. Leki ziołowe mają w tych dolegliwościach szczególnie korzystne działanie, przynoszą dużą ulgę i znacznie poprawiają samopoczucie. Surowce: szyszki chmielowe (24), Lupulina (24), kwiat grzybienia (44), kwiat jasnoty białej (50), kora kaliny koralowej (53), korzeń kozłka (65), liść melisy (84), kwiat nagietka (91), kwiat malwy czarnej (114), ziele tasznika (144). Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), krople uspokajające (44), odwar z kwiatów jasnoty (50), odwar z kory kaliny (53), intrakt ze świeżych korzeni kozłka (65), nalewka kozłkowa (65), napar melisy (84), wino melisowe (84), napar z kwiatów nagietka (91), odwar z kwiatów malwy czarnej (114), wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorzkiego (118), spirytus bursztynowy (135), macerat z ziela tasznika (144), nalewka ze świeżego ziela tasznika (144), nalewka z korzenia aralii (154). Mieszanki ziołowe: zioła dla kobiet (34), zioła przeciwnerwicowe (84), zioła w dolegliwościach kobiecych (l 14), zioła w zaburzeniach krążenia w okresie klimakterium (126), zioła sedatywne (131). Specyfiki: Valosedan (24), Hyperforat (34), Valmane (65), Vagosan (91). KŁĘBKÓW NERKOWYCH ZAPALENIE dróg moczowych zapalenie KŁYKCINA (condyloma) kurzajki KOLKA (colica) i KURCZ (spasmus) Kolką nazywamy napad ostrych bólów wywodzących się najczęściej z pęcherzyka żółciowego, przewodu pokarmowego, nerek, moczowodów, pęcherza moczowego, jelit, odbytu lub macicy. Kurcz jest podobnym zaburzeniem regulacji nerwowo--mięśniowej, np. w obrębie zwieracza wpustu przełyku, zwieracza Oddiego, zwieracza pęcherza moczowego, a nawet odcinków jelit i naczyń krwionośnych. Kolka i kurcz powodują ból o różnym nasileniu, ogólne osłabienie, nawet gorączkę i bezsenność. Znane są liczne środki rozkurczowe, m.in. alkaloidy roślinne, oraz wiele wyciągów roślinnych, pomocnych w mniej bólowo nasilonych przypadkach. Surowce: korzeń arcydzięgla (4), ziele bylicy pospolitej (20), ziele glistnika (39), korzeń kozłka (65), kwiat lawendy (69), liść melisy (84), liść mięty (85), kwiat rumianku (125), liść ruty (126), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar z ziela bylicy pospolitej (20), odwar z korzenia bylicy pospolitej (20), odwar z ziela dymnicy (31), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), napar z korzeni kozłka (65), nalewka kozłkowa (65), wino lawendowe (69), napar melisowy (84), wino melisowe (84), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), napar z kwiatów rumianku (125), intrakt z ruty (126), napar z serdecznika (131), spirytus bursztynowy (135), napar z kłączy tataraku (145), nalewka z liści pokrzyku (168). Mieszanki ziołowe: zioła w kolce jelitowej (19), zioła żółciopędne (31), zioła w kurczach żołądka (37), zioła przeciwskurczowe (65). 25

26 Specyfiki: Enatin (145), Scopolan (158), Buscopan (158), Buscolysin (158), Bellergot (159), Bellacorn (159), Spasticol (165). Inne preparaty: chelidoniny chlorowodorek (39), nalewka z liści bielunia (158), papaweryny chlorowodorek (165), kodeiny fosforan (165), atropiny siarczan (168). KONTUZJA (contusio) Jest to stłuczenie, zwykle kończyn dolnych lub górnych, niekiedy barku, głowy, z wystąpieniem obrzęku pourazowego i siniaka (sugillatio) wskutek wypływu krwi poza uszkodzone naczynie krwionośne, niekiedy tak obfitego, że powstaje krwiak (haematoma). Zioła łagodzą w dużym stopniu dolegliwości, przyspieszają wchłanianie się płynu surowiczego, przywracają prawidłowe krążenie krwi, łagodzą ból i stan zapalny. Surowce: kwiat arniki (5), ziele hyzopu (46), owoc kasztanowca niedojrzały (55), kwiat kasztanowca (55), kwiat nagietka (91), liść podbiału (107), kwiat słonecznika (134). Preparaty galenowe: nalewka arnikowa (5), odwar do kompresów i okładów (5), kompres na stłuczenia (46), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatów kasztanowca (55), okład przeciwobrzękowy (55), kąpiel przeciwświądowa (59), okład z nasion lnu (71), ocet nagietkowy (91), miazga ze świeżego ziela ogórecznika (94), odwar z liści podbiału (107), odwar z kwiatów słonecznika (134). Mieszanki ziołowe: zioła do okładów (50), zioła przeciw urazom (55). Specyfiki: Arniflor-Salbe (5), Hemostin (28), Essaven (55), Reparil (55), Arcalen (91). KRĄŻENIA OBWODOWEGO NIEWYDOLNOŚĆ (insufficientia circulatoria peripherica) Jest to zespół chorób obwodowych naczyń żylnych i tętniczych w kończynach dolnych o wspólnej tendencji do tworzenia zakrzepów, zapalenia naczyń krwionośnych, zwężania ich światła i zmniejszania przepływu krwi. Najczęściej występuje zakrzepowo-zarostowe zapalenie naczyń (tzw. choroba Bürgera), zakrzepowe zapalenie tętnic oraz żylaki nóg. Preparaty ziołowe przynoszą znaczną poprawę w tych schorzeniach i są stosowane powszechnie w postaci wyciągów i specyfików. Surowce: kwiat arniki (5), kwiat kasztanowca (55), liść kasztanowca (55), owoc kasztanowca (55), ziele marzanki (81), ziele nostrzyka (93). Preparaty galenowe: zioła z arniką (5), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatów kasztanowca (55), napar z ziela marzanki (81), kąpiel sosnowa wzmacniająca (135), nalewka z korzenia aralii (154). Mieszanki ziołowe: zioła przeciw żylakom (93). Specyfiki: Aescusan (55), Essaven (55), Reparil (55), Venalot (93), Cavinton (156), Devincan(156). Inne preparaty: etanosulfonian dwuhydroergotoksyny (159). KROCZA ZAPALENIE sromu zapalenie KRTANI ZAPALENIE (laryngitis) jamy ustnej i gardła zapalenie KRUCHOŚĆ NACZYŃ WŁOSOWATYCH plamica KRWAWIENIA MACICZNE maciczne krwawienia 26

27 KRWAWIENIA W PRZEWODZIE POKARMOWYM jelita grubego zapalenie wrzodziejące KRWI OBNIŻONE CIŚNIENIE (hypotonia) podciśnienie KRZTUSIEC (pertussis) jamy ustnej i gardła zapalenie KURCZ (spasmus) kolka i kurcz KURZAJKI (verrucae) Brodawki zwykłe, zwane kurzajkami, są to małe guzki powstałe wskutek zakażenia wirusem, występujące przeważnie na skórze zewnętrznej strony rąk, rzadko na twarzy. Liczba ich stopniowo zwiększa się, a okres inkubacji wynosi od 3 tygodni do 3 miesięcy. Zbliżone do nich są brodawki kończyste (verruca acuminata), czyli kłykciny kończyste, umiejscawiające się wokół odbytu i sromu. Surowce: ziele glistnika (39), korzeń glistnika (39), korzeń mniszka (88). Preparaty galenowe: sok mleczny z glistnika (39), sok ze świeżego korzenia lub ziela mniszka (88). LAMBLIOZA (lambliosis) Choroba jest spowodowana zakażeniem cystami pierwotniaka zwanego wielkouśćcem jelitowym (Lamblia intestinalis), który żyje w jelicie cienkim. Występuje najczęściej w strefie tropikalnej i subtropikalnej, ale znane są przypadki zakażeń również w Polsce. Objawami choroby są mdłości, wymioty, wodniste biegunki, wzdęcia, spadek ciężaru ciała, senność. Leczy się preparatami syntetycznymi. Jeśli chodzi o preparaty roślinne, to brak jest sprawdzonych danych o ich skuteczności. Według opinii lekarzy chińskich najlepiej działają cebula, czosnek i tatarak oraz ich wyciągi. Surowce: cebula świeża (21), czosnek świeży (27), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: sok z cebuli (21), wino cebulowe (21), wyciąg z czosnku bezwonny (27), odwar z kłączy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145). Mieszanki ziołowe: zioła przeciw lambliom (147). Specyfiki: Alliofil (27), Allisatin (27). LISZAJ (lichen) Choroba jest przypuszczalnie pochodzenia wirusowego i ma szereg odmian klinicznych. Najczęściej liszaj występuje w postaci grudkowatych, czerwonobrunatnych wykwitów na skórze, powodujących świąd. Stosowanie leków roślinnych przynosi znaczną ulgę, zwłaszcza gdy podaje się je jednocześnie doustnie i zewnętrznie. Surowce: liść aloesu świeży (1), czosnek świeży (27), kwiat nagietka (91), liść orzecha włoskiego (96), pączki topolowe (13). Preparaty galenowe: wyciąg glicerynowy z aloesu (1), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), wyciąg olejowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębowej (28), kąpiel przeciwświądowa (59), nalewka nagietkowa (91), maść nagietkowa (91), napar z liści orzecha włoskiego (96), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), odwar z ziela skrzypu (133), maść topolowa (146). Mieszanki ziołowe: zioła w skazie limfatycznej (38), zioła w schorzeniach skórnych (90), zioła w dermatopatiach (96), zioła czyszczące krew (98), zioła ogólnie odtruwające (133). Specyfiki: Hemostin (28), Karotolin (123). 27

28 ŁAKNIENIA BRAK niedokwaśność ŁAMLIWOŚĆ NACZYŃ WŁOSOWATYCH plamica ŁOJOTOK (seborrhoea) łysienie ŁUPIEŻ NA GŁOWIE łysienie ŁUSZCZYCA (psoriasis) Przyczyny choroby nie są znane, ale pewną rolę odgrywa ogólny stan odporności organizmu. Na skórze tworzą się w różnych miejscach nawarstwienia łusek, powstałe wskutek niepełnego rogowacenia naskórka. Stosuje się miejscowo wiele preparatów o różnej skuteczności, wśród nich także preparaty ziołowe. Przed ich użyciem trzeba usunąć łuski. Aby to osiągnąć, należy smarować je 2-3 dni 5-procentową maścią z kwasem salicylowym. Leczenie jest długotrwałe. Ostatnio jednym ze sposobów jest użycie preparatów zawierających furanokumaryny i naświetlanie chorych miejsc promieniami nadfioletowymi, analogicznie jak w leczeniu bielactwa (zob. s. 9). Surowce: owoc aminka większego (3), liść ruty (126), kora wierzby (150). Preparaty galenowe: intrakt z ruty (126), odwar z kory wierzbowej (150). Specyfiki: Ammifurin (3), Meladinine (3), Betagran (76), Betasol (76). ŁYSIENIE (alopecia) Jest to utrata włosów, spowodowana działaniem różnych czynników wewnętrznych (m.in. genetycznych) oraz zewnętrznych (jak łojotok, łupież, grzybica). Szczególnym przypadkiem jest łysienie plackowate (alopecia areale). Wiele preparatów ziołowych usuwa objawy zewnętrzne, poprawia ukrwienie skóry na głowie i zmniejsza szybkość wypadania włosów. Preparaty te mogą zatrzymać proces łysienia pod warunkiem regularnego ich stosowania oraz picia naparów i odwarów z odpowiednich mieszanek ziołowych. Surowce: liść brzozy (16), kwiat chabru bławatka (23), szyszki chmielowe (24), korzeń łopianu (76), liść łopianu (76), ziele ostrożenia warzywnego (98), korzeń pokrzywy (108), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), ziele skrzypu (133), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar arnikowo-rumiankowy (5), napar z liści brzozy (16), napar z kwiatów chabru (23), napar chmielowy (24), kąpiel przeciwświądowa (59), napar z korzenia kozika (65), odwar z korzenia łopianu (76), odwar z korzenia mydlnicy (90), odwar z ziela ostrożenia (98), napar z kwiatów rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatów rumianku (125), odwar ziołowy w łysieniu (133), odwar z kłącza tataraku (145), nalewka z kory chinowej (161). Mieszanki ziołowe: zioła do obmywania głowy (24), zioła mineralizujące (111), zioła przeciw wypadaniu włosów (133), zioła zapobiegające łysieniu (145). Specyfiki: Seboren (76). MACICZNE KRWAWIENIA (menorrhagia, metrorrhagia) Przyczyny obfitego i przedłużonego miesiączkowania należy ustalić za pomocą badań ginekologicznych. Najczęściej są to stany zapalne narządów rodnych oraz okres klimakterium (zob. s. 25). Niekiedy mogą się pojawić krwawienia nie związane z cyklem miesiączkowym o różnym nasileniu i czasie trwania. Leczenie może być 28

29 operacyjne lub zachowawcze i lekarz decyduje, w jakim stopniu zostaną wykorzystane roślinne preparaty przeciwkrwotoczne. Surowce: ziele przymiotna kanadyjskiego (116), ziele rdestu ostrogorzkiego (118), ziele skrzypu (133), ziele tasznika (144). Preparaty galenowe: wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorzkiego (118), odwar z ziela skrzypu (133), macerat z ziela tasznika (144), nalewka ze świeżego ziela tasznika (144). Specyfiki: Hemorigen (116). MARSKOŚĆ WĄTROBY wątroby marskość MDŁOŚCI (nausea) wymioty MIAŻDŻYCA (artherosclerosis) Istotą choroby są zmiany patologiczne wewnętrznej ściany tętnic, spowodowane odkładaniem się złogów, zawierających głównie cholesterol. Następuje zwężenie światła tętnic, zmniejszenie przepływu krwi i niedokrwienie tkanek, w szczególności mózgu, mięśnia sercowego, nerek i kończyn dolnych. Grozi to udarem mózgu, zawałem serca, nadciśnieniem tętniczym lub chorobą Bürgera. Odpowiednia dieta oraz preparaty ziołowe mają duże znaczenie w zapobieganiu i leczeniu tej choroby, jeżeli są stosowane regularnie i przez długi czas. Surowce: czosnek (27), owoc jarzębiny (49), ziele jemioły (51), liść karczocha (54), liść ruty (126). Preparaty galenowe: wyciąg z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), odwar z głogu (40), dżem jarzębinowy (49), wyciąg alkoholowy z jemioły (51), wino z jemioły (51), nalewka z liści karczocha (54), wino z liści karczocha (54), nalewka na koniczynie (59), olej lniany (71), sok z warzyw (80), intrakt z ruty (126). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwmiażdżycowe (126). Specyfiki: Carduben (2), Arnicorin (5), Alliofil (27), Sklerosan (49), Lipopharm (71), Lipostabil(134). MIEDNICZEK NERKOWYCH ZAPALENIE dróg moczowych zapalenie MIESIĄCZKOWANIA ZABURZENIA (dysmenorrhoea) Niekiedy występuje u kobiet zespół objawów w okresie poprzedzającym miesiączkowanie (np. ból głowy, obrzęk twarzy, wzdęcia, nudności), zwany zespołem napięcia przedmiesiączkowego o charakterze nerwicowym. Znacznie częstsze jest bolesne miesiączkowanie z objawami bólów krzyża i podbrzusza, bólu głowy, bezsenności i nudności. Jeżeli lekarz wykluczy przyczyny organiczne i hormonalne, to wymienione dolegliwości są spowodowane zaburzeniami neurowegetatywnymi, w których dużą pomoc stanowią preparaty ziołowe działające rozkurczowo, uspokajająco i przeciwbólowe. Surowce: liść bluszczu (11), ziele glistnika (39), kwiat jasnoty białej (50), kora kaliny koralowej (53), owoc kaliny koralowej (53), liść melisy (84), kwiat nagietka (91), kwiat malwy czarnej (114), liść ruty (126), ziele tasznika (144). Preparaty galenowe: napar z liści bluszczu (11), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), odwar z kwiatów jasnoty (50), odwar z kory kaliny (53), napar melisowy (84), wino melisowe (84), napar z kwiatów nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), wino nagietkowe (91), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), 29

30 odwar z kwiatów malwy czarnej (114), wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorzkiego (l 18), intrakt z ruty (126), nalewka ze świeżego ziela tasznika (144). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwnerwicowe (84), zioła w dolegliwościach kobiecych (114). Inne preparaty: chelidoniny chlorowodorek (39), papaweryny chlorowodorek (165). MIGDAŁKÓW ZAPALENIE jamy ustnej i gardła zapalenie MIGRENA (hemicrania) Nazwą migrena określa się napadowe bóle głowy, spowodowane rozszerzeniem niektórych naczyń wewnątrz- i zewnątrzczaszkowych, trwające od kilku godzin do kilku dni, częściej u kobiet niż u mężczyzn. Dodatkowymi objawami mogą być zawroty głowy, mdłości, potliwość, bóle brzucha, biegunka. Stosuje się wiele preparatów syntetycznych oraz alkaloidy sporyszu, a w przypadkach lekkich - środki zalecane w zwykłych bólach głowy (zob. s. 9) i niektóre preparaty roślinne. Surowce: kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125). Preparaty galenowe: odwar z owoców bzu (8), sok z owoców bzu czarnego (8), odwar z kwiatów rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatów rumianku (125). Specyfiki: Valosedan (24), Venacorn (55), Coffecorn (159), Bellergot (159). Inne preparaty: dwuhydroergotaminy winian (159), dwuhydroergotoksyny etanosulfonian (159). MLEKA NIEDOBÓR WYDZIELANIA (agalactosis) Młode matki mają niekiedy zbyt mało pokarmu, aby karmić dzieci piersią. W kilku roślinach znajdują się związki o właściwościach mlekopędnych, nieszkodliwe dla noworodka. Surowce: owoc anyżu (9), owoc kopru włoskiego (37), owoc kminku (56), ziele rutwicy (127). Preparaty galenowe: napar z owoców anyżu (9), napar koprowy (37), owoce kopru z miodem (37), napar z ziela rutwicy (127). MOCZENIE NOCNE (enuresis nocturna) Mimowolne oddawanie moczu przez dzieci podczas snu może być spowodowane różnymi chorobami (np. padaczką, chorobami pęcherza) lub zaburzeniami o charakterze nerwicowym. W tym ostatnim przypadku stosuje się środki uspokajające, korzystnie pochodzenia roślinnego, psychoterapię, wieczorem ograniczenie płynów. Surowce: nasiona dyni świeże (32), ziele dziurawca (34), korzeń waleriany (65), ziele krwawnika (67), kwiat lipy (72), ziele macierzanki (77), ziele melisy (84), liść mięty pieprzowej (85), ziele rdestu ptasiego (119), ziele skrzypu (133), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar dziurawce wy (34), intrakt ze świeżych korzeni kozika (65), napar z ziela krwawnika (67), napar z kwiatów lipy (72), napar z ziela macierzanki (77), napar melisowy (84), nalewka miętowa (85), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar ze skrzypu (133), nalewka tatarakowa (145). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwnerwicowe (58), zioła sedatywne (65), zioła uspokajające do kąpieli (69), zioła uspokajające i nasenne (84). Specyfiki: Passispasmin (24), Hyperforat (34), Neospasmina (40), Valmane (65). 30

31 NACZYŃ OBWODOWYCH SCHORZENIA krążenia obwodowego niewydolność NACZYŃ WŁOSOWATYCH CHOROBA plamica NADCIŚNIENIE TĘTNICZE (hypertensio) Choroba jest bardzo rozpowszechniona i może być wywołana znanymi czynnikami wewnętrznymi (np. chorobą nerek, gruczołów dokrewnych, układu nerwowego) lub częściej może to być nadciśnienie pierwotne o nieznanym pochodzeniu., Najpierw należy ustalić i leczyć przyczynę wywołującą nadciśnienie, ponadto stosować leki moczopędne, hamujące aktywność układu współczulnego, blokujące zwoje wegetatywne lub rozszerzające tętniczki. Preparaty ziołowe odgrywają rolę pomocniczą w zwalczaniu nadciśnienia, zwłaszcza postaci lżejszych. Ponadto są pomocne: odżywianie się bezmięsne, ewentualnie krótkie głodówki, ćwiczenia oddechowe, dieta. Surowce: czosnek (27), kwiatostan głogu (40), ziele jemioły (51), ziele marzanki (81), korzeń mniszka (88), ziele nawłoci (92), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kłącze perzu (101), kwiat robinii akacjowej (121), ziele skrzypu (123), korzeń wilżyny (151). Preparaty galenowe: wyciąg z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), odwar ze strąków fasoli (36), odwar z głogu (40), napar jałowcowy (47), wyciąg alkoholowy z jemioły (51), wino z jemioły (51), napar z ziela marzanki (81), odwar z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela ostrożenia (98), nalewka ostrożeniowa (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z kwiatów robinii (121), odwar z ziela skrzypu (133), napar z korzenia wilżyny (151). Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysu (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu (8), zioła w nadciśnieniu (40), zioła moczopędne (68, 74, 151), zioła moczopędne z marzanką (81), zioła ogólnie odtruwające (133). Specyfiki: Alliofil (27), Allisatin (27), Neospasmina (40), Cavinton (156), Devincan (156), Bipressin (171), Raudiazin (171), Raupasil (171), Retiazid (171). NADKWAŚNOŚĆ (hyperaciditas) Nadkwaśność wywołana jest nadmiernym wytwarzaniem kwasu solnego w żołądku. Znane są liczne jej przyczyny i różny stopień nasilenia. Dolegliwość tę można usunąć leczeniem określonych chorób (jak wrzód lub nieżyt żołądka, alkoholizm). Objawami nadkwaśności są m.in. bóle w nadbrzuszu, kwaśne odbijanie (ructificatio), zgaga (pyrosis), czkawka (singultatio). W leczeniu stosuje się wiele środków zobojętniających i adsorbujących wytwarzany kwas solny. Niektóre preparaty roślinne, zawierające dużo związków śluzowych, łagodzą objawy nadkwaśności. Surowce: nasienie gorczycy białej (41), nasienie lnu (71), korzeń prawoślazu (113). Preparaty galenowe: odwar gorczycowy (41), odwar z nasion lnu (71), mace-rat z korzeni prawoślazu (113), nalewka z liści pokrzyku (168). Mieszanki ziołowe: zioła w nadkwaśności (124). Specyfiki: Linal (71), Likwiryton (75), Gastro (75), Gastrin (145), Wikalina (145). Inne preparaty: węgiel drzewny (72). NADŻERKA (erosio) upławy 31

32 NASIENIA WYCIEK (spermatorrhoea) polucja NEREK NIEWYDOLNOŚĆ (insufficientia renalis) Zespół objawów spowodowany różnymi czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi, m.in. mechanicznymi (np. niedrożnością moczowodów), uszkodzeniami miąższu nerek i zatruciami. Następuje najpierw skąpomocz, następnie niemal bezmocz i dochodzi do mocznicy oraz zatrzymania w organizmie toksycznych produktów przemiany materii (stany zapalne nerek zob. dróg moczowych zapalenie, s. 12). Niewydolność nerek wymaga leczenia szpitalnego lub ambulatoryjnego, zależnie od stopnia nasilenia choroby. Preparaty roślinne odgrywają ważną rolę w stanie przewlekłym choroby i w rekonwalescencji jako moczopędne, rozkurczowe, przeciwzapalne, bakteriobójcze, przeciwkrwotoczne i regenerujące nabłonek. Surowce: kwiat bzu czarnego (8), liść borówki brusznicy (14), liść brzozy (16), kwiat chabru bławatka (23), strąki fasoli (26), korzeń kopru włoskiego (37), ziele fiołka trójbarwnego (38), owoc jałowca (47), ziele janowca barwierskiego (48), ziele koniczyny czerwonej (59), kwiat koniczyny czerwonej (59), znamię kukurydzy (68), ziele lnicy (73), ziele marzanki (81), liść mącznicy lekarskiej (83), ziele miłka wiosennego (86), ziele nawłoci (92), ziele ogórecznika (94), korzeń omanu (95), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), słoma owsiana (100), kłącze perzu (101), korzeń pietruszki (104), owoc pietruszki (104), liść pokrzywy (108), korzeń pokrzywy (108), ziele połonicznika (109), liść porzeczki czarnej (110), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat robinii akacjowej (121), owoc dzikiej róży (123), liść ruty (126), ziele rutwicy (127), ziele skrzypu (133), kwiat stokrotki (136), ziele szanty (139), kwiat tarniny (141), ziele tasznika (144), pączki topolowe (146), ziele uczepu trójlistkowego (148), kwiat wiązówki (149), korzeń wilżyny (151), kwiat wrzosu (153). Preparaty galenowe: odwar z kwiatów bzu (8), napar z liści brzozy (16), sok ze świeżych liści brzozy (16), napar z kwiatów chabru (23), napar dziurawcowy (34), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), odwar ze strąków fasoli (36), odwar z bratków (38), wino jałowcowe (47), napar jałowcowy (47), odwar z ziela janowca (48), odwar jarzębinowy (49), wino z liści karczocha (54), odwar z koniczyny (59), odwar ze znamion kukurydzy (68), wino lawendowe (69), napar z kwiatów lipy (72), napar z ziela lnicy (73), napar z ziela marzanki (81), odwar z liści mącznicy (83), nalewka z ziela miłka (86), napar z ziela nawłoci (92), powidełka moczopędne dla dzieci (92), odwar z ogórecznika (94), odwar z ziela ostrożenia (98), nalewka ostrożeniowa (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), napar z korzeni pietruszki (104), napar z owoców pietruszki (104), odwar z liści pokrzywy (108), napar zapobiegający kamicy moczowej (109), odwar moczopędny z porzeczki (110), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatów robinii (121), odwar z owoców dzikiej róży (123), intrakt z ruty (126), napar z ziela rutwicy (127), odwar z ziela skrzypu (133), napar z kwiatów stokrotki (136), napar z ziela szanty (139), odwar z kwiatów tarniny (141), macerat z ziela tasznika (144), odwar z pączków topolowych (146), powidełka moczopędne (146), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatów wiązówki (149), napar z korzenia wilżyny (151), napar z kwiatów wrzosu (153). Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu (8), zioła moczopędne (14, 23, 68, 74, 100, 116, 144, 151), zioła w zapaleniu pęcherza (16), Betulan (16), zioła moczopędne z koniczyną (59), zioła moczopędne z marzanką (81), zioła antyseptyczne (83), Urosan (83), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła w nieżycie dróg moczowych (95), zioła czyszczące krew (98), zioła odtruwające (101), zioła w ciążowym zapaleniu nerek (104), 32

33 zioła moczopędne i czyszczące krew (109), zioła w infekcjach moczowych (109), zioła moczopędne z porzeczką (110), zioła w schorzeniach dróg moczowych (112), zioła w zapaleniu dróg moczowych (118), zioła czyszczące krew (119), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła w puchlinie brzusznej (149), zioła w zapaleniu miedniczek nerkowych (153). Specyfiki: Fitolizyna (16), Urogran (16), Cystenal (82), Rubiolizyna (82), Nephrisol (83), Uvasol (83), Urologicum (101). Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16). NERWICA EMOCJONALNA I RUCHOWA (neurosis emotionalis et motorica) Grupa zaburzeń psychogennych, głównie emocjonalnych, spowodowanych różnymi czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi (np. lękiem, histerią), z licznymi objawami (np. bezsennością, przyspieszonym biciem serca, zaczerwienieniem twarzy, drżeniem rąk, dusznością, nawet biegunką). Zalicza się tu również stan zwiększonego napięcia nerwowego, określany popularnie zdenerwowaniem, wywołanym np. sytuacją konfliktową, a także tzw. kulę histeryczną (globus hystericus), występującą zwykle u kobiet samotnych, i napięcie wywołane nie spełnionym pragnieniem seksualnym. Leki roślinne, tzw. uspokajające, mają duże znaczenie w łagodzeniu tych stanów i są powszechnie stosowane. Surowce: korzeń arcydzięgla (4), liść bobrka (13), szyszki chmielowe (24), lupulina (24), ziele dziurawca (34), kwiat grzybienia (44), korzeń waleriany (65), kwiat lawendy (69), kwiatostan lipy (72), kwiat maku polnego (78), ziele marzanki (81), liść melisy (84), ziele melisy (84), liść ruty (126), ziele serdecznika (131), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: odwar z liści bobrka (13), kąpiel wzmacniająca (18), napar chmielowy (24), sok dziurawcowy (34), intrakt dziurawcowy (34), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), intrakt z głogu (40), krople uspokajające (44), intrakt grzybieniowy (44), nalewka kozłkowa na eterze (65), wino walerianowe (65), napój uspokajający z walerianą (65), nalewka kozłkowa (65), intrakt ze świeżych korzeni kozłka (65), napar lawendowy (69), wino lawendowe (69), napar z kwiatów lipy (72), odwar uspokajający (78), napar z ziela marzanki (81), napar melisowy (84), wino melisowe (84), nalewka miętowa (85), nalewka z ziela owsa (100), kąpiel owsiana (100), napar z kwiatów robinii (121), intrakt z ruty (126), mikstura sedatywna (126), napar z serdecznika (131), kąpiel sosnowa wzmacniająca (135), nalewka tatarakowa (145), kąpiel z kłączy tataraku (145), nalewka z korzenia aralii (154). Mieszanki ziołowe: zioła w bezsenności (24), zioła przeciwnerwicowe (58), Nervosan (65), Nervogran (65), zioła sedatywne (65), zioła uspokajające do kąpieli (69), zioła uspokajające (72), zioła do kąpieli (72), zioła uspokajające i nasenne (84), zioła sedatywne (131). Specyfiki: Nervosol (4), Passispasmin (24), Valosedan (24), Hyperforat (34), Neospasmina (40), Valmane (65), Plantival (24, 65), Cumarinol-Bad (93), Sedacorn (159),Raupasil(171). NERWICA WEGETATYWNA (neurosis vegetativa) Zespół różnorodnych objawów ze strony niektórych narządów wewnętrznych (np. żołądka, jelit, pęcherzyka żółciowego, serca, naczyń krwionośnych, macicy), występujących pojedynczo lub zespołowo, w zależności od stopnia osobniczego napięcia nerwowego oraz od stanu czynnościowego wymienionych narządów. Objawy zależą od reagującego narządu. Choroba występuje u ludzi żyjących w stałym napięciu 33

34 nerwowym, uwrażliwionych na czynniki psychospołeczne, na ujemne bodźce docierające z otoczenia w miejscu pracy i w domu. Leki ziołowe mają znaczenie pomocnicze, gdyż pozwalają na tłumienie przez dłuższy czas nadmiernych reakcji nerwowych pobudzonych narządów, zwłaszcza przewodu pokarmowego i serca. Surowce: korzeń goryczki (43), owoc kminku (56), owoc kolendry (58), korzeń waleriany (65), ziele marzanki (81), liść melisy (84), liść mięty (85), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), liść ruty (126), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: nalewka gorczycowa (43), napar kolendrowy (58), nalewka kozłkowa na eterze (65), intrakt ze świeżych korzeni kozika (65), nalewka kozłkowa (65), napar z ziela marzanki (81), napar melisowy (84), wino melisowe (84), napar z liści mięty (85), napar z kwiatów rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatów rumianku (125), intrakt z ruty (126), mikstura sedatywna (126), napar z kłączy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145). Mieszanki ziołowe: zioła z kminkiem w nerwicy wegetatywnej (56), zioła przeciwnerwicowe (58), Nervosan (65), Nervogran (65), zioła przeciwskurczowe (65), zioła przeciwnerwicowe (84), zioła w nerwicy przewodu pokarmowego (119), zioła w dystonii wegetatywnej (131), zioła sedatywne (131), zioła pomocne w padaczce (134), zioła przeciwpadaczkowe (145). Specyfiki: Valosedan (24), Hyperforat (34), Plantival (65), Valmane (65), Cavinton (156), Devincan (156), Bellergot (159), Bellacorn (159). NERWOBÓL (neuralgia) Jest to napad silnego rwącego lub piekącego bólu w obrębie jednego z pni nerwowych lub jego gałązek, np. nerwu twarzowego, nerwu językowo-gardłowego, splotu ramiennego i jego rozgałęzień oraz nerwu kulszowego (ischias). Leczenie polega na podawaniu środków przeciwbólowych, przeciwzapalnych, znieczulających oraz stosowaniu fizykoterapii, gimnastyki. Większe możliwości stwarzają leki ziołowe o działaniu przeciwbólowym, drażniącym skórę, przeciwzapalnym. Surowce: owoc bzu czarnego (8), korzeń chrzanu świeży (25), nasienie gorczycy czarnej (42), owoc pieprzowca (102), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125). Preparaty galenowe: odwar z owoców bzu czarnego (8), sok z owoców bzu czarnego (8), okład z chrzanem (25), okład gorczycowy (42), spirytus gorczycowy (42), nalewka z papryki (102), mazidło pieprzowcowe złożone (102), napar z kwiatów rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatów rumianku (125), spirytus bursztynowy (135), kąpiel sosnowa wzmacniająca (135), wyciąg olejowy z liści lulka (164). Mieszanki ziołowe: zioła do okładu w nerwobólach (136). Specyfiki: Capsiderm (102), Capsigel (102), Capsiplex (102), Histadermin (102). Inne preparaty: olejek gorczycowy (42), olejek jałowcowy (47), olejek lawendowy (69), mentol (85), olejek terpentynowy (135). NERWOWOŚĆ nerwica emocjonalna i ruchowa NIEDOKWAŚNOŚĆ (hypoaciditas) W niedokwaśności następuje zmniejszenie lub zahamowanie wytwarzania kwasu solnego, powodujące brak łaknienia, uczucie pełności i sytości, odbijanie, zaburzenia trawienne i inne. Liczne leki roślinne mają doskonałe i skuteczne działanie i mogą być stosowane przez długi czas bez żadnej szkody lub niebezpieczeństwa przyzwyczajenia. 34

35 Surowce: alona (1), korzeń arcydzięgla (4), liść babki lancetowatej (6), owoc anyżu (9), liść bobrka (13), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele piołunu (19), ziele bylicy pospolitej (20), ziele tysiącznika (22), szyszki chmielowe (24), korzeń cykorii (26), ziele cykorii (26), czosnek (27), ziele drapacza lekarskiego (30), korzeń goryczki (43), ziele hyzopu (46), liść karczocha (54), owoc kolendry (58), ziele koniczyny czerwonej (59), owoc kopru ogrodowego (61), ziele krwawnika (67), ziele lebiodki (70), ziele macierzanki (77), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), korzeń omanu (95), owoc ostropestu plamistego (97), ziele pięciornika gęsiego (105), korzeń rzewienia (129), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147), kwiat wrzosu (153). Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), miód aloesowy (1), zioła żołądkowe (4), napar z korzenia arcydzięgla (4), odwar z liści babki (6), napar z owoców anyżu (9), odwar z liści bobrka (13), napar z ziela bożego drzewka (18), nalewka z ziela bożego drzewka (18), napar piorunowy (19), nalewka piołunowa (19), wino piorunowe (19), napar z ziela bylicy pospolitej (20), odwar z tysiącznika (22), napar chmielowy (24), odwar z korzenia cykorii (26), nalewka czosnkowa (27), odwar z drapacza (30), wino z drapacza (30), nalewka goryczkowa (43), odwar goryczkowy (43), wino goryczkowe (43), napar z hyzopu (46), wino jałowcowe (47), nalewka z liści karczocha (54), nalewka kminkowa złożona (56), napar kolendrowy (58), nalewka z kory chinowej złożona (58), odwar z koniczyny (59), napar z kopru dla dorosłych (61), napar z kopru dla dzieci (61), napar z ziela krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), napar z ziela macierzanki (77), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), sok z mniszka (88), wino z korzeni mniszka (88), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), proszek w zaburzeniach trawiennych (97), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), nalewka z korzenia rzewienia złożona (129), odwar z korzenia rzewienia (129), napar z kłącza tataraku (145), nalewka tatarakowa (145), napar z ziela tymianku (147), napar z kwiatów wrzosu (153), nalewka z kory chinowej (161), nalewka z nasion kulczyby (163). Mieszanki ziołowe: zioła żołądkowe z anyżem (9), zioła żołądkowo-trawienne (13), zioła żołądkowe (17, 20, 46), zioła gorzkie (19), zioła goryczkowe (22), zioła trawienne z kminkiem (56), zioła regulujące trawienie (69). Specyfiki: Digestosan (13), Calmagina (22), Cholesol (47), Carvomin (145). NIEMOC PŁCIOWA impotencja NIESTRAWNOŚĆ (dyspepsia) Choroba objawiająca się dość często bólem brzucha i biegunką po posiłkach, spowodowana zwykle błędem żywieniowym, niewłaściwym doborem pokarmów, nieprawidłowym sposobem przyrządzania i podania. Dolegliwości mogą trwać od kilku godzin do kilku dni, bez powikłań i zmian organicznych w przewodzie pokarmowym. Najbardziej narażone są małe dzieci i osoby w wieku podeszłym. Preparaty roślinne są lekami z wyboru. Surowce: owoc borówki czernicy (15), ziele bukwicy (17), ziele piołunu (19), korzeń cykorii (26), czosnek (27), ziele dziurawca (34), liść herbaty (45), ziele krwawnika (67), ziele macierzanki (77), korzeń marchwi (80), liść mięty (85), korzeń omanu (95), liść orzecha włoskiego (96), korzeń pietruszki (104), owoc pietruszki (104), kłącze pięciornika (106), liść pokrzywy (108), ziele przywrotnika (117), ziele rdestu ptasiego (119), kłącze wężownika (120), ziele rzepiku (128), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: napar z korzeni arcydzięgla (4), owoce borówki czernicy 35

36 świeże sterylizowane (15), odwar z owoców borówki czernicy (15), odwar z bukwicy (17), napar piołunowy (19), odwar z korzenia cykorii (26), nalewka czosnkowa (27), intrakt dziurawcowy (34), sok dziurawcowy (34), nalewka goryczkowa (43), napar z herbaty nie słodzony (45), nalewka z kory chinowej złożona (58), napar z ziela krwawnika (67), napar z ziela macierzanki (77), sok ze świeżej marchwi (80), napar z liści mięty (85), napar z korzeni omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), wino orzechowe (96), proszek w zaburzeniach trawiennych (97), napar z korzeni pietruszki (104), napar z owoców pietruszki (104), odwar z kłącza pięciornika (106), wino z kłącza pięciornika (106), odwar z liści pokrzywy (108), odwar z przywrotnika (117), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kłącza wężownika (120), wino przeciwbiegunkowe (120), odwar z ziela rzepiku (128), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), napar z kłączy tataraku (145), napar z ziela tymianku (147). Mieszanki ziołowe: zioła żołądkowe-jelitowe (74). Specyfiki: Calmagina (22), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Pinalbina (135). NOSA NIEŻYT (rhinitis) Zapalenie błony śluzowej nosa jest najczęstszą zakaźną chorobą człowieka wywołaną przez różne wirusy. W późniejszej fazie zapalenia może się dołączyć zakażenie bakteryjne, powodujące stan ropny i zagrażające przeniesieniem infekcji na zatoki przynosowe. Ostry nieżyt nosa, zwany katarem, może przejść w nawracającą formę przewlekłą, świadczącą o zmniejszonej odporności organizmu. Leczenie jest tylko objawowe. Leki roślinne mają istotne znaczenie i przynoszą znaczną ulgę oraz zabezpieczają przed powikłaniami. Stosuje się je w postaci wyciągów wodnych do tamponowania i przemywania przewodów nosowych oraz inhalacji i aerozoli. Alergiczny nieżyt nosa, np. katar sienny, wymaga najpierw specjalistycznego leczenia odczulającego. Surowce: liść aloesu świeży (1), ziele bluszczyka (12), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), kwiat nagietka (91), kwiat rumianku (125), liść szałwii (138), pączki topolowe (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z ziela bluszczyka (12), balsam wykrztuśny (69), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatów maku polnego (78), napar z kwiatów nagietka (91), napar z kwiatów rumianku (125), napar szałwiowy (138), odwar z pączków topoli (146). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwkaszlowe (12). Specyfiki: Novoimanin (34), Ingakamf (85). Inne preparaty: olejek lawendowy (69), Inhalex (85). NOWOTWÓR (carcinoma) Kilka roślin, preparatów i specyfików roślinnych wykazuje określone działanie przeciwnowotworowe (np. w białaczce, raku skóry), potwierdzone w medycznym piśmiennictwie naukowym. Stosowanie tych preparatów w indywidualnych przypadkach jest w wyłącznej gestii lekarza onkologa. Niektóre surowce roślinne (np. huba brzozowa, owoc łopianu) nie mają bezpośredniego działania przeciwnowotworowego, ale można je traktować jako środki pomocnicze, zwiększające ogólną odporność organizmu. Surowce: huba brzozowa czarna (16), huba brzozowa biała (16), szyszki chmielowe (24), ziele dziurawca (34), owoc łopianu (76). Preparaty galenowe: odwar z huby brzozowej czarnej (16), napar chmielowy 36

37 (24), napar dziurawcowy (34), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), olej rokitnikowy (122), nalewka z korzenia aralii (154), Unguentum colchamini (175). Specyfiki: Befungin (16), Iscador (51), Plenosol (51), Vinblastin (157), Velban (157), Vincristine (157), Oncovin (157), Colchaminum (175). NUDNOŚCI (nausea) wymioty OBRZĘK ORTOSTATYCZNY (oedema) nerek niewydolność OBRZĘK POURAZOWY kontuzja ODBIJANIE (ructificatio) nadkwaśność ODBYTNICY ZAPALENIE jelita grubego zapalenie wrzodziejące ODBYTU SZCZELINA (fissura ani) Rzadko spotykana choroba, zwana pęknięciem odbytu, wywołuje palący ból, świąd, niekiedy krwawienie. Przyczyną choroby mogą być żylaki odbytu (zob. s. 59). Leczy się preparatami roślinnymi, które stosuje się w postaci nasiadówek, kompresów, maści, czopków, wyciągów olejowych i glicerynowych oraz kąpieli. Surowce: liść aloesu świeży (1), cebula (21), czosnek (27), ziele dziurawca (34), kwiat kasztanowca (55), pączki topolowe (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), maść cebulowa (21), wyciąg glicerynowy z czosnku (26), wyciąg olejowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębowej (28), olej dziurawcowy (34), odwar z kwiatów kasztanowca (55), odwar z kozieradki (64), kompres ziołowy na odbyt (l 10), odwar z kłącza wężownika do kąpieli (120), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), odwar z pączków topoli (146), maść topolowa (146). Mieszanki ziołowe: Rektosan (64), zioła do obmywań (95), zioła w hemoroidach (l 15). Specyfiki: Hemorol (53), Venescin (55), Linomag (71), Tormentiol (106), Karotolin (123), Aesculan (125). ODLEŻYNA (decubitus) Jest to miejscowa martwica tkanek u osób chorych, długo przebywających w łóżku. Na częściach ciała poddanych stałemu uciskowi (np. pośladki) powstaje najpierw zaczerwienienie, następnie trudno gojące się owrzodzenie, które może być wtórnie zakażone bakteriami i grzybami. Leczy się dostępem powietrza do uszkodzonej części skóry, odpowiednim ułożeniem chorego w łóżku oraz stosowaniem specjalnych zasypek i ziół do obmywania ciała, kąpieli i okładów, jak również maści i wyciągów olejowych. Surowce: liść aloesu świeży (1), kwiat dziewanny (33), ziele macierzanki (77), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), ziele ogórecznika (94), liść orzecha włoskiego (96), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele serdecznika (131), liść szałwii (138), pączki topolowe (146). Preparaty galenowe: wyciąg glicerynowy z aloesu (1), napar arnikowo--rumiankowy (5), maść cebulowa (21), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), wyciąg olejowy z czosnku (27), napar z kwiatów dziewanny (33), olej dziurawcowy (34), napar z herbaty nie słodzony (45), olej lniany (71), napar w dolegliwościach skórnych 37

38 (73), napar z ziela macierzanki (77), wyciąg olejowy z nagietka (91), kąpiel odmładzająca skórę (93), plaster nostrzykowy (93), odwar z ogórecznika (94), miazga ze świeżego ziela ogórecznika (94), odwar z korzenia omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), balsam przeciw odleżynom (106), kąpiel regenerująca skórę (117), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela rzepiku (128), odwar z serdecznika (131), napar szałwiowy (138), kąpiel szałwiowa (138), odwar z kłączy tataraku (145), maść topolowa (146), kąpiel tymiankowa (147). Mieszanki ziołowe: zioła do obmywania ciała i do kąpieli (70), zioła do okładów (92), zioła do obmywań (95), zioła w dermatopatiach (96). Specyfiki: Hemostin (28), Novoimanin (34), Linomag (71), Arcalen (91), Tormentiol (106), Karotolin (123), Azulan (125). ODMROŻENIA (congelatio) Jest to uszkodzenie części ciała wystawionych na niską temperaturę, z miejscowym skurczem naczyń krwionośnych, zatrzymaniem dopływu krwi, utratą czucia, obrzękiem i bólem. Istnieje kilka stopni odmrożenia, aż do rozległej martwicy i zgorzeli. Zioła działają w łagodnych przypadkach odmrożeń. Stosuje się je do kąpieli rozgrzewających, masaży, wcierań i okładów. Analogicznie postępuje się z odmrozinami (perniones), czyli z miejscami po dawnych odmrożeniach, które mogą wyróżniać się ciemniejszym zabarwieniem i zwiększoną wrażliwością na zimno. Surowce: liść aloesu świeży (1), ziele bylicy bożego drzewka (18), kwiat dziewanny (33), owoc kasztanowca niedojrzały (55), ziele ogórecznika (94), liść orzecha włoskiego (96), kłącze wężownika (120). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), napar z ziela bożego drzewka (18), płyn przeciw odmrożeniom (28), napar z kwiatów dziewanny (33), olej dziurawcowy (34), intrakt z kasztanowca (55), olej lniany (71), wyciąg olejowy z nagietka (91), odwar z ogórecznika (94), miazga ze świeżego ziela ogórecznika (94), napar z liści orzecha włoskiego (96), kąpiel regenerująca skórę (117), odwar z kłącza wężownika (120), olej rokitnikowy (122), olej różany (123). Mieszanki ziołowe: zioła dermatologiczne (11). Specyfiki: Linomag (71), Karotolin (123). OPARZENIE (combustio) Jest to uszkodzenie skóry przez czynniki termiczne, elektryczne, popromienne lub chemiczne o różnym stopniu nasilenia - od piekącego rumienią do pojawienia się pęcherzy i martwicy tkanek. Z punktu widzenia klinicznego istotne znaczenie ma rozległość oparzenia. Preparaty roślinne stosuje się przede wszystkim w lekkich oparzeniach małych powierzchni skóry jako doraźną pomoc domową. Surowce: liść aloesu świeży (1), ziele bluszczyka (12), kwiat dziewanny (33), kwiat kasztanowca (55), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), ziele ogórecznika (94), liść orzecha włoskiego (96), ziele ostrożenia warzywnego (98), kłącze pięciornika (106), liść podbiału (107), ziele przetacznika leśnego (115), kłącze wężownika (120), ziele serdecznika (131), liść szałwii (138), pączki topolowe (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), napar arnikoworumiankowy (5), odwar z ziela bluszczyka (12), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), wyciąg olejowy z czosnku (27), nalewka z dębianek (28), odwar z kory dębowej (28), napar z kwiatów dziewanny (33), olej dziurawcowy (34), napar z herbaty nie słodzony (45), odwar z kwiatów kasztanowca (55), olej lniany (71), wyciąg olejowy z nagietka (91), kąpiel odmładzająca skórę (93), miazga ze świeżego 38

39 ziela ogórecznika (94), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z ziela ostrożenia (98), balsam przeciw odleżynom (106), odwar z kłączy pięciornika (106), odwar z liści podbiału (107), odwar z ziela przetacznika (115), kąpiel regenerująca skórę (117), odwar z kłącza wężownika (120), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), odwar z serdecznika (131), kąpiel szałwiowa (138), maść topolowa (146). Mieszanki ziołowe: zioła mineralizujące (111). Specyfiki: Novoimanin (34), Linomag (71), Arcalen (91), Tormentiol (106), Karotolin (123). OSKRZELI ZAPALENIE (bronchitis) W chorobie tej występuje stan zapalny i zwężenie oskrzeli wskutek obrzęku i skurczu, niewydolność oddechowa, zaleganie obfitej gęstej wydzieliny i kaszel, spowodowane infekcją wirusową, bakteryjną lub mieszaną oraz innymi czynnikami. W miarę upływu czasu w oskrzelach następują nieodwracalne i stopniowo postępujące zmiany. Leczenie można prowadzić za pomocą leków syntetycznych, antybiotyków, kortykosterydów i innych. W stanach przewlekłych i wczesnych znaczenie mają preparaty ziołowe o działaniu wykrztuśnym, bakteriobójczym, rozkurczowym, przeciwzapalnym, pobudzającym wydzielanie śluzu i ruch nabłonka rzęskowego. Surowce: owoc anyżu (9), korzeń biedrzeńca (10), liść bluszczu (11), cebula świeża (21), korzeń chrzanu świeży (25), czosnek (27), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele kopytnika z korzeniami (62), korzeń lukrecji (75), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), ziele miodunki (87), kwiat mniszka (88), korzeń mydlnicy (90), korzeń omanu (95), korzeń pierwiosnka (103), kwiat pierwiosnka (103), liść podbiału (107), kwiat malwy czarnej (114), ziele przetacznika leśnego (115), pączki sosnowe (135), porost islandzki (143). Preparaty galenowe: miód anyżowy (9), napar z owoców anyżu (9), odwar z korzenia biedrzeńca (10), napar z liści bluszczu (11), sok z cebuli (21), syrop z cebuli (21), syrop chrzanowy (25), wyciąg z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), odwar z koniczyny (59), nalewka kopytnikowa (62), balsam wykrztuśny (69), odwar z korzenia lukrecji (75), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatów maku polnego (78), odwar z ziela miodunki (87), syrop z kwiatów mniszka (88), odwar z korzenia mydlnicy (90), nalewka z korzenia mydlnicy (90), odwar z ogórecznika (94), napar z korzeni omanu (95), syrop wykrztuśny (95), odwar z korzeni pierwiosnka (103), odwar z kwiatów pierwiosnka (103), intrakt z pierwiosnka (103), odwar z liści podbiału (107), sok z podbiału (107), odwar z kwiatów malwy czarnej (114), odwar wykrztuśny z przetacznika (115), odwar z pączków sosny (135), syrop z pączków sosny (135), odwar zagęszczony z porostu (143). Mieszanki ziołowe: zioła wykrztuśne (9, 33, 46, 63), zioła wykrztuśne z biedrzeńcem (10), zioła wykrztuśne z lukrecją (75), zioła w kaszlu (103), zioła przeciw-astmatyczne (105), Pulmoran (107), Pektosan (107), Neopektosan (107), zioła piersiowe (l 11). Specyfiki: Kelastmin (2), Alliofil (27), Azarina (62), Inhalex (85), Pectosol (90), Eupatal (95), Bronchicum (103), Coderit (103), Bronchiflux (107), Mukaltin (113), Tussiglaucin (132), Apertuss (147), Pleumolysin (147), Tussipect (147). Inne preparaty: olejek anyżowy (9), Glaucini hydrochloridum (132). OTYŁOŚĆ (obesitas, adipositas) Jest to zaburzenie przemiany materii, któremu zazwyczaj towarzyszą inne schorzenia - nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa, miażdżyca, kamica żółciowa lub 39

40 cukrzyca. Leczenie polega na przestrzeganiu surowych ograniczeń dietetycznych, stosowaniu krótkich głodówek, uprawianiu gimnastyki i kinezyterapii. Zioła mają duże znaczenie jako przeciwdziałające ewentualnym zaparciom, atonii i zrostom jelit, również jako moczopędne, ogólnie odtruwające, rozkurczowe, przestrajające, poprawiające krążenie krwi oraz uspokajające. Surowce: Alona (1), liść brzozy (16), nasienie gorczycy białej (41), kora kruszyny (66), znamię kukurydzy (68), ziele marzanki (81), korzeń mniszka (88), morszczyn sproszkowany (89), ziele nawłoci (92), ziele ostrożenia warzywnego (98), ziele owsa (100), kłącze perzu (101), ziele rdestu ptasiego (119), korzeń rzewienia (129), ziele skrzypu (133), kwiat ślazu (140), kwiat wiązówki (149), korzeń wilżyny (151). Preparaty galenowe: napar z liści brzozy (16), zawiesina gorczycowa (41), odwar z kory kruszyny (66), odwar ze znamion kukurydzy (68), napar z ziela marzanki (81), odwar z korzenia mniszka (88), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela ostrożenia (98), odwar z ziela owsa (100), odwar z perzu (101), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), nalewka z korzenia rzewienia złożona (129), odwar z rzewienia (129), odwar z ziela skrzypu (133), napar ślazowy (140), napar z kwiatów wiązówki (149), napar z korzenia wilżyny (151). Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła moczopędne z kwiatem bzu (8), Degrosan (66), zioła w otyłości (66), zioła moczopędne (68, 74, 100, 151), zioła moczopędne z marzanką (81), zioła czyszczące krew (119), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła regulujące przemianę materii (136), zioła w puchlinie brzusznej (149). Specyfiki: Urologicum (101), Dragess Neunzehn (129). Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16). OWRZODZENIE JELIT jelita grubego zapalenie wrzodziejące OWRZODZENIE ŻOŁĄDKA wrzód żołądka i dwunastnicy OWRZODZENIE ŻYLAKOWE (ulcus cruris) Są to uszkodzenia skóry lub także tkanki podskórnej goleni, powstałe najczęściej w wyniku żylaków i zakrzepów naczyń żylnych, często powikłane zakażeniem bakteryjnym i grzybiczym. Choroba jest przewlekła o różnym stopniu bolesności, z objawami sączenia lub ropienia. Stosuje się miejscowo preparaty ułatwiające ziarninowa-nie i gojenie owrzodzeń. Leki roślinne mają duże znaczenie jako bakteriobójcze, przeciwzapalne, ułatwiające bliznowacenie i przyspieszające naskórkowanie. Surowce: liść aloesu świeży (1), ziele bukwicy (17), cebula świeża (21), owoc kasztanowca niedojrzały (55), kwiat kasztanowca (55), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), liść orzecha włoskiego (96), kłącze wężownika (120), kwiat rumianku (125), ziele serdecznika (131), pączki topolowe (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), odwar z bukwicy (17), maść cebulowa (21), okład cebulowy (21), wyciąg olejowy z czosnku (27), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), odwar z kory dębowej (28), olej dziurawcowy (34), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatów kasztanowca (55), olej lniany (71), wyciąg olejowy z nagietka (91), kąpiel odmładzająca skórę (93), odwar z korzenia omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), balsam przeciw odleżynom (106), kąpiel regenerująca skórę (117), odwar z kłącza wężownika (120), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z serdecznika (131), odwar z kłączy tataraku (145), maść topolowa (146). 40

41 Mieszanki ziołowe: zioła przeciw żylakom (93), zioła do obmywań (95), zioła w dermatopatiach (96). Specyfiki: Hemostin (28), Novoimanin (34), Aescusan (55), Essaven (55), Linomag (71), Arcalen (91), Venatol (93), Tormentiol (106), Karotolin (123), Azulan (125). OWSICA (oxyuriasis) robaczyca OZĘBNEJ ZAPALENIE (periodontitis) przyzębica PADACZKA (epilepsia) Jest to zespół objawów, którego charakterystyczną cechą są nawracające napady bez utraty świadomości lub z jej utratą. Wymaga leczenia wysoko specjalistycznego z użyciem nowoczesnych leków syntetycznych. Preparaty ziołowe mają wyłącznie znaczenie pomocnicze i mogą niekiedy łagodzić niektóre objawy towarzyszące chorobie. Dotyczy to również mieszanek ziołowych. Surowce: liść bobrka (13), korzeń bylicy pospolitej (20), szyszki chmielowe (24), ziele dziurawca (34), kwiat głogu (40), ziele jemioły (51), korzeń kozłka (65), kwiat lipy (72), ziele marzanki (81), liść melisy (84), liść mięty (85), ziele serdecznika (131), kwiat słonecznika (134), kłącze tataraku (145), kora wierzbowa (150). Preparaty galenowe: napar z liści bobrka (13), odwar z korzenia bylicy pospolitej (20), odwar z tysiącznika (22), napar chmielowy (24), sok dziurawcowy (34), odwar z głogu (40), intrakt z jemioły (51), nalewka kozłkowa (65), intrakt ze świeżych korzeni kozłka (65), napar z kwiatów lipy (72), napar z ziela marzanki (81), napar melisowy (84), napar z liści mięty (85), mikstura sedatywna (126), napar z serdecznika (131), odwar z kwiatów słonecznika (134), odwar z kłączy tataraku (145), odwar z kory wierzbowej (150). Mieszanki ziołowe: zioła w padaczce (126), zioła przeciwpadaczkowe (131, 145), zioła pomocne w padaczce (134). PARADONTOZA przyzębica PASOŻYTAMI JELITOWYMI ZAKAŻENIE robaczyca PĘCHERZA MOCZOWEGO ZAPALENIE (urocystitis) Chorobę wywołuje zakażenie bakteryjne, najczęściej pałeczka okrężnicy, rzadko gronkowce lub paciorkowce, często szczepy oporne na różne antybiotyki. Objawem zapalenia pęcherza jest bolesne, utrudnione i częste oddawanie moczu, ból promieniujący, krwiomocz, niekiedy dreszcze. Leczenie ziołami, zwłaszcza przypadków przewlekłych, daje dobre wyniki. Stosuje się preparaty moczopędne, bakteriobójcze, przeciwzapalne, rozkurczowe, przeciwkrwotoczne, regenerujące nabłonek i nieco ściągające w postaci naparów i odwarów doustnych oraz nasiadówek, kąpieli częściowych, okładów na podbrzusze, a w przypadkach uporczywych także do płukania pęcherza. Surowce: liść berberysu (7), liść borówki brusznicy (14), liść brzozy (16), owoc jałowca (47), ziele marzanki (81), liść mącznicy lekarskiej (83), ziele miodunki (87), ziele nawłoci (92), ziele ogórecznika (94), korzeń omanu (95), ziele ostrożenia warzywnego (98), kłącze perzu (101), owoc pietruszki (104), liść porzeczki czarnej (110), ziele rdestu ptasiego (119), ziele skrzypu (133), ziele tasznika (144), kłącze tataraku (145), kwiat wiązówki (149), korzeń wilżyny (151), kwiat wrzosu (153). 41

42 Preparaty galenowe: odwar z liści borówki brusznicy (14), napar z liści brzozy (16), napar jałowcowy (47), napar z ziela marzanki (81), odwar z liści mącznicy (83), odwar z ziela miodunki (87), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94), odwar z ziela ostrożenia (98), odwar z perzu (101), napar z owoców pietruszki (104), napar przeciwzapalny z liści porzeczki (110), odwar moczopędny z porzeczki (110), odwar moczopędny z przetacznika (115), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z ziela skrzypu (133), nasiadówka szałwiowa (138), macerat z ziela tasznika (144), odwar z kłącza tataraku (145), napar z kwiatów wiązówki (149), napar z korzenia wilżyny (151), napar z kwiatów wrzosu (153). Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne z berberysem (7), zioła w nieżycie pęcherza (14), zioła w zapaleniu pęcherza (16), zioła moczopędne (74, 116, 144, 151, 153), zioła moczopędne z marzanką (81), Urosan (83), zioła antyseptyczne (83), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła w nieżycie dróg moczowych (95), zioła odtruwające (101), zioła w infekcjach moczowych (109), zioła w schorzeniach dróg moczowych (112), zioła w zapaleniu dróg moczowych (118), zioła czyszczące krew (119), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła w zakażeniu dróg moczowych (153). Specyfiki: Fitolizyna (16), Nephrisol (83), Uvasol (83), Urologicum (101). Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16). PĘCHERZYKA ŻÓŁCIOWEGO ZAPALENIE dróg żółciowych zapalenie PIEGI (ephelis) Są to ciemniej zabarwione plamki na skórze, na częściach ciała wystawionych na światło i promienie słoneczne. Stają się bardziej widoczne w lecie po naświetleniu na słońcu. Nie wywołują dolegliwości. Dla usunięcia piegów lub zmniejszenia przebarwienia skóry stosowano od dawna obmywanie lub okłady ze świeżego soku z ogórka, ziemniaka, pietruszki, selera, cytryny, ewentualnie glicerynowe roztwory tych soków. Przyjmuje się też doustnie, jako wspomagające, napary lub odwary z niektórych wymienionych niżej ziół. Surowce: ziele drapacza (30), ziele fiołka trójbarwnego (38), ziele krwawnika (67), kwiat lipy (72), korzeń łopianu (76), liść mięty pieprzowej (85), liść szałwii (138), ziele tymianku (147), kora wierzby (150). Preparaty galenowe: odwar z drapacza (30), odwar z bratków (38), napar z ziela krwawnika (67), napar z kwiatów lipy (72), napar z liści mięty (85), napar szałwiowy (138), napar z ziela tymianku (147), odwar z kory wierzbowej (150). Specyfiki: Depigman (Hermal, RFN). PLAMICA (purpura) Plamica jest chorobą włosowatych naczyń krwionośnych oraz drobnych naczyń żylnych i tętniczek, w której występuje uszkodzenie ścian tych naczyń różnymi czynnikami. Następuje wypływ krwinek czerwonych poza obręb uszkodzonych naczyń i pojawiają się małe wybroczyny, zwłaszcza na kończynach dolnych. Ważne znaczenie w leczeniu plamic różnego pochodzenia mają zioła zawierające witaminę C oraz P, której głównym przedstawicielem jest rutyna. Synergetyczne działanie obu witamin uszczelnia śródbłonki drobnych naczyń i zapobiega powstawaniu wybroczyn, zwłaszcza w obrębie mózgu. Surowce: owoc berberysu (7), kwiat bzu czarnego (8), ziele fiołka trójbarwnego (38), owoc kasztanowca niedojrzały (55), kwiat kasztanowca (55), kora kasztanowca 42

43 (55), ziele nawłoci (92), owoc porzeczki czarnej (110), ziele poziewnika (111), ziele rdestu ptasiego (l 19), owoc dzikiej róży (123), liść ruty (126). Preparaty galenowe: odwar witaminizujący z owoców berberysu (7), odwar z bratków (38), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatów kasztanowca (55), odwar z kory kasztanowca (55), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela poziewnika (111), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z owoców dzikiej róży (123), intrakt z ruty (126), kąpiel sosnowa wzmacniająca (135). Mieszanki ziołowe: zioła moczopędne i czyszczące krew (109), zioła mineralizujące (111). Specyfiki: Difrarel 100 (15), Aescusan (55), Essaven (55), Reparil (55), Venacorn (55), Cavinton (156), Devincan (156). POBUDZENIE NERWOWE nerwica emocjonalna i ruchowa POCHWY ZAPALENIE (colpitis) upławy PODAGRA dna PODCIŚNIENIE (hypotonia) Stan zmniejszonego ciśnienia krwi w naczyniach, spowodowany np. zapaścią, krwotokiem; najczęściej jest to stan samoistny. Objawami są: zmęczenie, senność, niezdolność do wysiłków fizycznych, sinica kończyn, niekiedy omdlenie. Szczególnym przypadkiem jest podciśnienie mózgowe, zagrażające życiu. Kilka ziół, jak również niektóre używki (mocna herbata, kawa) mogą podwyższyć ciśnienie krwi. Surowce: ziele janowca barwierskiego (48). Preparaty galenowe: nalewka arnikowa (5), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), odwar z ziela janowca (48), nalewka z nasion kulczyby (163). Mieszanki ziołowe: zioła w hipotonii (48). Inne preparaty: strychniny siarczan (163), efedryny chlorowodorek (170). PODNIECENIE NERWOWE nerwica emocjonalna i ruchowa POKRZYWKA (urticaria) egzema POLUCJA (pollutio) Bezwolny wyciek nasienia u młodzieży, powtarzający się okresowo, jest zjawiskiem normalnym, jeśli natomiast jest częsty i obfity, powinien być leczony. Przyczyną nasieniotoku może być onanizm, pobudzenie seksualne, podniecające lektury, film. Leczenie polega m.in. na podawaniu środków uspokajających, zwłaszcza pochodzenia roślinnego. Surowce: szyszki chmielowe (24), lupulina (24), kwiat grzybienia (44), korzeń kozika (65), liść melisy (84). Preparaty galenowe: napar chmielowy (24), napój w nadpobudliwości płciowej (24), intrakt dziurawcowy (34), intrakt grzybieniowy (44), napój uspokajający z Waleriana (65), wino walerianowe (65), napar melisowy (84), nalewka z ziela owsa (100), mikstura sedatywna (126). Mieszanki ziołowe: zioła sedatywne (131). Specyfiki: Plantival (24), Hyperforat (34), Sedacorn (159). POSTRZAŁ (lumbago) nerwoból 43

44 POTLIWOŚĆ (hyperhidrosis) Nadmierne pocenie się może być miejscowe (np. nogi, ręce, głowa, twarz) i wówczas stosuje się obmywania lub kąpiele w wyciągach ziołowych oraz przestrzega zasad ogólnej higieny. Potliwość całego ciała ma często charakter napadowy, a jej przyczyny są nieraz trudne do ustalenia. Stosowanie doustne i zewnętrzne preparatów ziołowych przynosi dużą poprawę. Surowce: ziele bukwicy (17), kora dębowa (28), ziele hyzopu (46), liść orzecha włoskiego (96), kłącze wężownika (120), liść szałwii (138), porost islandzki (143). Preparaty galenowe: odwar z bukwicy (17), kąpiel z kory dębowej (28), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z kłącza wężownika do kąpieli (120), nalewka szałwiowa (138), wyciąg płynny szałwiowy (138), kąpiel szałwiowa (138), odwar zagęszczony z porostu (143), kąpiel przeciw potliwości (150), nalewka z liści pokrzyku (168). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwpotne (46), zioła płucne (143). POWIEK ZAPALENIE spojówek zapalenie PROSTATY ZAPALENIE (prostatitis) Zapalenie gruczołu krokowego (sterczą) jest schorzeniem urologicznym, zazwyczaj pochodnym zapalenia pęcherza moczowego. Znanych jest wiele postaci tego zapalenia i niektóre z nich trzeba leczyć antybiotykami (np. rzeżączkowe), ale w innych przypadkach dużą skuteczność wykazują leki ziołowe przeciwzapalne, moczopędne, bakteriobójcze, rozkurczowe, nieznacznie ściągające i regenerujące nabłonek. U mężczyzn w okresie przekwitania występuje niekiedy przerost prostaty, który w początkowym okresie przedoperacyjnym może być leczony zapobiegawczo roślinnymi preparatami moczopędnymi pod kontrolą lekarza urologa. Surowce: liść brzozy (16), nasiona dyni suszone (32), liść mącznicy lekarskiej (83), ziele nawłoci (92), ziele ogórecznika (94), korzeń omanu (95), ziele ostrożenia warzywnego (98), korzeń pietruszki (104), liść porzeczki czarnej (110), ziele przymiotna kanadyjskiego (116), ziele rdestu ptasiego (119), ziele skrzypu (133), ziele tasznika (144), ziele uczepu trójlistkowego (148), kwiat wiązówki (149), korzeń wilżyny(151). Preparaty galenowe: napar z liści brzozy (16), napar jałowcowy (47), odwar z liści mącznicy (83), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ogórecznika (94), odwar z ziela ostrożenia (98), napar z korzenia pietruszki (104), napar przeciwzapalny z liści porzeczki (110), napar z ziela przymiotna (116), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z ziela skrzypu (133), macerat z ziela tasznika (144), napój wzmacniający (146), napar z ziela uczepu (148), napar z kwiatów wiązówki (149), napar z korzenia wilżyny (151). Mieszanki ziołowe: zioła w zapaleniu pęcherza (16), zioła moczopędne z marzanką (81), zioła antyseptyczne (83), zioła moczopędne i przeciwzapalne (94), zioła w nieżycie dróg moczowych (95), zioła w infekcjach moczowych (109), zioła moczopędne z porzeczką (110), zioła w schorzeniach dróg moczowych (112), zioła moczopędne (116, 148), zioła w zapaleniu dróg moczowych (118), zioła czyszczące krew (119), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła moczopędne (144), zioła w dolegliwościach prostaty (149), zioła w zapaleniu prostaty (151). Specyfiki: Fitolizyna (16), Nephrisol (83), Uvasol (83), Tadenan (141), Prostagutt (146). 44

45 PRZEKWITANIE klimakterium PRZEWODÓW ŻÓŁCIOWYCH ZAPALENIE dróg żółciowych zapalenie PRZEKWITANIE MĘSKIE impotencja PRZEMIANY MATERII ZABURZENIA (insufficientia metabolica) Określenie to obejmuje wiele różnorodnych zaburzeń spowodowanych nieprawidłową przemianą związków białkowych, cukrowych, tłuszczowych i innych, wytwarzanych w organizmie lub przekształcanych. Do zaburzeń tych zalicza się też następstwa niedostatecznego lub nadmiernego doprowadzenia niektórych związków i składników pokarmowych, m.in. powodujących zwiększony poziom cholesterolu we krwi. W zapobieganiu i leczeniu zaburzeń metabolicznych duże znaczenie mają preparaty roślinne oraz odpowiedni sposób odżywiania. Surowce: ziele fiołka trójbarwnego (38), ziele krwawnika (67), korzeń łopianu (76), ziele mniszka (88), morszczyn sproszkowany (89), liść pokrzywy (108), owoce poziomki świeże lub sok (112), ziele rdestu ptasiego (119), owoc rokitnika (122), owoc dzikiej róży (123), korzeń rzodkwi świeży (130), ziele skrzypu (133). Preparaty galenowe: odwar witaminizujący z owoców berberysu (7), odwar z bratków (38), sok ze świeżego ziela krwawnika (67), odwar z korzenia łopianu (76), sok ze świeżego korzenia łopianu (76), sok z warzyw (80), sok ze świeżych liści mniszka (88), zielony napój z liści mniszka (88), odwar z liści pokrzywy (108), miód pokrzywowy (108), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z owoców dzikiej róży (123), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), odwar z ziela skrzypu (133). Mieszanki ziołowe: zioła metaboliczne (31, 50), Degrosan (66), zioła zwiększające odporność (91), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła regulujące przemianę materii (136). Specyfiki: Lipopharm (71). PRZEZIĘBIENIE grypa i przeziębienie PRZYDATKÓW ZAPALENIE (adnexitis) upławy PRZYZĘBICA (paradontosis) Jest to jedna z chorób przyzębia, najbardziej je niszcząca i trudna do wyleczenia. Powoduje najpierw zapalenie brzegów dziąseł wokół zębów, zaczerwienienie, krwawienie, powstanie głębokich kieszonek kostnych w okolicy zębów i pociąga za sobą rozchwianie zębów oraz wczesną ich utratę. W miejscowym leczeniu przyzębicy znaczenie mają również preparaty ziołowe działające bakteriobójczo, przeciwzapalnie, ściągające, przeciwalergicznie i przeciwkrwotocznie. Konieczne też jest leczenie towarzyszących chorób jamy ustnej i gardła (zob. s. 19). Surowce: czosnek (27), kwiat nagietka (91), liść orzecha włoskiego (96), kłącze pięciornika (106), kłącze wężownika (120), liść szałwii (138). Preparaty galenowe: wyciąg glicerynowy z czosnku (27), nalewka nagietkowa (91), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z kłączy pięciornika (106), nalewka z kłączy pięciornika (106), odwar z kłącza wężownika (120), napar szałwiowy (138), nalewka szałwiowa (138). Mieszanki ziołowe: zioła w paradontopatii (96), Septosan (147). Specyfiki: Mucosit(91). 45

46 PYLICA gruźlica RANA (vulnus) czyraczność REKONWALESCENCJA (reconvalescentia) Jest to okres zdrowienia po przebytych długotrwałych chorobach wyniszczających, po zabiegach chirurgicznych oraz po niektórych innych schorzeniach powodujących znaczniejszą utratę sił i odporności organizmu, a także ograniczenie ruchowe wskutek szybkiego męczenia się. Dodatkowym obciążeniem są te dolegliwości, które jeszcze nie ustąpiły, np. ból, zaburzenia trawienia, snu i oddawania moczu. W okresie powrotu do zdrowia zioła wywierają skuteczne działanie, a regularne ich stosowanie przynosi wyraźną ulgę oraz przyspiesza powrót do pełni sił. Surowce: liść aloesu świeży (1), owoc berberysu (7), owoc borówki brusznicy (14), cebula świeża (21), czosnek (27), nasiona dyni świeże (32), ziele mniszka (88), kwiat nagietka (91), owoc porzeczki czarnej (110), owoce poziomki świeże lub sok (112), owoc rokitnika (122), owoc dzikiej róży (123), kwiat rumianku (125), korzeń rzodkwi świeży (130). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), miód aloesowy (1), wino aloesowe (1), odwar witaminizujący z owoców berberysu (7), sok z owoców bzu czarnego (8), odwar z huby brzozowej czarnej (16), kąpiel wzmacniająca (18), wino cebulowe (21), odwar z tysiącznika (22), wyciąg z czosnku bezwonny (27), wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), wino gorczyczne (43), napar z herbaty słodzony (45), sok ze świeżego ziela krwawnika (67), sok z warzyw (80), sok ze świeżej marchwi (80), sok ze świeżych liści mniszka (88), zielony napój z liści mniszka (88), napar z kwiatów nagietka (91), kąpiel owsiana (100), miód pokrzywowy (108), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z owoców dzikiej róży (123), napar z kwiatów rumianku (125), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), spirytus bursztynowy (135), kąpiel wzmacniająca (145), napój wzmacniający (146), nalewka z korzenia aralii (154), nalewka z korzenia zwodnicy (154), wyciąg z kłączy leuzy krokoszowej (154), nalewka z nasion cytrynnika chińskiego (154), nalewka z nasion kulczyby (163). Mieszanki ziołowe: zioła metaboliczne (31), zioła wzmacniające (52), zioła do obmywania ciała i do kąpieli (70), zioła immunologiczne (75), zioła zwiększające odporność (91), zioła w osłabieniu potencji (108), zioła wątrobowe dla rekonwalescentów (108), zioła regulujące przemianę materii (136), zioła zwiększające potencję (145). Specyfiki: Biostymina (1), Alliofil (27), Cholagogum-Kapseln (39), Saparat (154), Kumsan Ginseng (154). Inne preparaty: sok brzozowy naturalny (16). REUMATYZM gościec stawowy i mięśniowy ROBACZYCA (helminthiasis) Robaczyca jest zakażeniem przewodu pokarmowego przez pasożyty, np. owsiki, glisty jelitowe, tasiemce, wywołującym wiele objawów miejscowych (np. nudności, bóle, zaburzenia trawienne) oraz ogólnoustrojowych (np. osłabienie, alergię, obniżenie liczby krwinek czerwonych). Stosuje się wiele nowoczesnych leków przeciw różnym robakom, ale zioła są nadal przydatne i łatwo dostępne. Zakażenie lamblią wyłączono jako osobną chorobę. 46

47 Surowce: owoc borówki czernicy (15), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele piołunu (19), czosnek (27), nasiona dyni świeże (32). Preparaty galenowe: proszek przeciw glistom jelitowym (15), napar z ziela bożego drzewka (18), napar piołunowy (19), wyciąg z czosnku bezwonny (27), lewatywa przeciw owsikom (27), nasiona dyni świeże przeciw tasiemcowi (32). Mieszanki ziołowe: zioła przeciw lambliom (147). Specyfiki: Fugitene (32). ROPNIE MNOGIE PACH czyraczność RWA KULSZOWA (ischias) nerwoból RZĘSISTKOWICA (trichomoniasis) Chorobę powoduje wtargnięcie do pochwy pierwotniaka zwanego rzęsistkiem pochwowym (Trichomonas vaginalis), który wywołuje stan zapalny, uszkodzenie błony śluzowej, upławy i świąd sromu. Leczy się doustnie i miejscowo preparatami syntetycznymi. Wyciągi roślinne stosuje się w postaci tamponów i irygacji jako zapobiegawcze, pomocnicze i zastępcze. Surowce: czosnek (27), kwiat nagietka (91). Preparaty galenowe: wyciąg glicerynowy z czosnku (27). Specyfiki: Calendulin (91). SERCA NIEMIAROWOŚĆ (allorhytmia) Zaburzenia rytmu serca są często wywoływane zwiększoną pobudliwością układu przewodzącego bodźce w sercu. W kardiologii stosuje się kilka grup leków o różnym mechanizmie działania, m.in. odpowiednie alkaloidy roślinne, a tylko w przypadkach mało nasilonych arytmii można zalecić złożone wyciągi ziołowe. Surowce: kwiat głogu (40), owoc głogu (40). Preparaty galenowe: intrakt z głogu (40), nalewka głogowa (40). Mieszanki ziołowe: Cardiosan (40), zioła w nerwicy serca (84). Specyfiki: Gilurythmal (171), Sparteinsulfat (176), Deposan (176). Inne preparaty: chinidyny siarczan (161), Ajmalin (171), sparteiny siarczan (176). SERCA NIEWYDOLNOŚĆ (insufficientia cordis) Niewydolność serca jest zarazem niewydolnością krążenia i w swej postaci ostrej lub przewlekłej wymaga ścisłego dawkowania czystych pojedynczych roślinnych glikozydów kardenolidowych w postaci tabletek, drażetek lub wstrzyknięć, przy czym niezbędna jest stała opieka lekarza kardiologa. Specyfiki: Scillaren (160), Sandoscill (160), Talusin (160), Scilloral (160), Acetyldigitoxinum (166), Deslanatosidum (166), Digoxin (166), Lanatosid (166), Strophanthinum G (172). SERCA NIEWYDOLNOŚĆ WZGLĘDNA (insufficientia cordis relativa) Schorzenie charakteryzuje się osłabieniem czynności serca i krążenia krwi, zwykle u osób w wieku podeszłym jako naturalny proces ubytku sił życiowych oraz u rekonwalescentów po ciężkich chorobach i zatruciach. Objawami są m.in. okresowe kołatania serca, przejściowe bóle w okolicy serca, zadyszka wysiłkowa i uczucie osłabienia. Leki roślinne mają duże znaczenie, gdyż wzmagają siłę skurczu mięśnia ser- 47

48 cowego, poprawiają krążenie krwi, zwłaszcza w kończynach dolnych i mózgu, wzmagają przesączanie w kłębkach nerkowych, zmniejszają opory w naczyniach krwionośnych, doprowadzają więcej tlenu do tkanek. Surowce: kwiat arniki (5), kwiatostan głogu (40), owoc głogu (40), kwiat grzybienia (44), ziele konwalii (60), ziele miłka wiosennego (86), ziele serdecznika (131). Preparaty galenowe: nalewka arnikowa (5), wyciąg z korzenia eleuterokoka (34), odwar z głogu (40), intrakt z głogu (40), nalewka głogowa (40), intrakt grzybieniowy (44), Guttae cardiacae (60), nalewka konwaliowa (60), nalewka z ziela miłka (86), napar z serdecznika (131), nalewka z korzenia aralii (154), nalewka z nasion cytrynnika chińskiego (154), wyciąg z kłączy leuzy krokoszowej (154). Mieszanki ziołowe: Cardiosan (40), zioła w nerwicy serca (84). Specyfiki: Kelicardina (2, 60), Arnicorin (5), Crataegutt (40), Cardiol (60), Convafort (60), Neocardina (60), Saparat (154), Kumsan Ginseng (154).. Inne preparat y: Konwalatoksyna (60), Adonisid (86), Cardiovalen (86). SINIAK (sugillatio) kontuzja SKAZA MOCZANOWA dna SKĄPOMOCZ I BEZMOCZ nerek niewydolność SKLEROZA miażdżyca SKÓRY ZAPALENIE (dermatitis) Jest to zespół chorób skóry, wywoływanych zakażeniem paciorkowcami lub gronkowcami i powodujących pękanie skóry, świąd, wysięk surowiczy i ropny, macerację naskórka, tworzenie się pęcherzy i drobnych owrzodzeń na skórze oraz reakcje alergiczne. W dolegliwościach tych stosuje się wiele leków zewnętrznych, niekiedy również wewnętrznych (np. antybiotyki). Preparaty ziołowe działają skutecznie jako przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, przyspieszające regenerację naskórka, ułatwiające gojenie się ubytków skórnych, zobojętniające toksyny bakteryjne oraz produkty rozpadu komórek w ogniskach zapalnych. Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), liść bluszczu (11), ziele bluszczyka (12), liść brzozy (16), pączki brzozowe (16), ziele bukwicy (17), szyszki chmielowe (24), nasienie kozieradki (64), kwiat krwawnika (67), korzeń łopianu (76), ziele macierzanki (77), korzeń marchwi (80), kwiat nagietka (91), ziele nawłoci (92), ziele nostrzyka (93), ziele ogórecznika (94), liść orzecha włoskiego (96), ziele ostrożenia warzywnego (98), kłącze pięciornika (106). ziele przetacznika leśnego (115), kłącze wężownika (120), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), ziele serdecznika (131), ziele skrzypu (133), kwiat słonecznika (134), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145), pączki topolowe (146), ziele tymianku (147), ziele uczepu trójlistkowego (148). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), odwar do kompresów i okładów (5), odwar z liści babki (6), napar z liści bluszczu (11), odwar z ziela bluszczyka (12), napar z liści brzozy (16), odwar z bukwicy (17), napar chmielowy (24), wyciąg olejowy z czosnku (27), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębowej (28), kąpiel regenerująca skórę (33), olej dziurawcowy (34), napar z herbaty nie słodzony (45), kąpiel jałowcowa (47), odwar z koniczyny (59), kąpiel przeciwświądowa (59), odwar z kozieradki (64), napar z kwiatów krwaw- 48

49 nika (67), napar z ziela lebiodki (70), napar z kwiatów lipy (72), napar w dolegliwościach skóry (73), odwar z korzenia łopianu (76), sok ze świeżego korzenia łopianu (76), napar z ziela macierzanki (77), kąpiel z ziela macierzanki (77), sok ze świeżej marchwi (80), sok z warzyw (80), odwar z korzenia mydlnicy (90), ocet nagietkowy (91), napar z ziela nawłoci (92), odwar z ziela nawłoci (92), kąpiel odmładzająca skórę (93), plaster nostrzykowy (93), odwar z ogórecznika (94), miazga ze świeżego ziela ogórecznika (94), kąpiel ziołowa (94), odwar z korzenia omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z ziela ostrożenia (98), kąpiel owsiana (100), balsam przeciw odleżynom (106), odwar z kłączy pięciornika (106), okład z prawoślazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), kąpiel regenerująca skórę (117), odwar z kłącza wężownika do kąpieli (120), olej rokitnikowy (122), olej różany (123), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela rzepiku (128),.odwar z serdecznika (131), odwar z ziela skrzypu (133), odwar z kwiatów słonecznika (134), napar szałwiowy (138), kąpiel szałwiowa (138), kąpiel ślazowa (140), odwar z kłączy tataraku (145), kąpiel z kłączy tataraku (145), odwar z pączków topoli (146), kąpiel tymiankowa (147), napar z ziela uczepu (148), kąpiel z ziela uczepu (148). Mieszanki ziołowe: zioła dermatologiczne (11), zioła w skazie limfatycznej (38),. zioła do kąpieli (72), zioła do kąpieli (73), zioła w schorzeniach skórnych (90), zioła do obmywań (95), zioła w dermatopatiach (96), zioła czyszczące krew (98), zioła ogólnie odtruwające (133). Specyfiki: Urogran (16), Novoimanin (34), Sanofil (67), Linomag (71), Tormentiol (106), Karotolin (123), Azulan (125). Inne preparaty: olejek arcydzięglowy (4), olejek kminkowy (56), Arcalen (91). SPOJÓWEK ZAPALENIE (conjunctivitis) Jest to dość częsta choroba wywołana przez drobnoustroje, pyły fabryczne, niektóre związki chemiczne, odczyny alergiczne lub promieniowanie, występująca w kilku postaciach. Leczy się różnymi środkami bakteriobójczymi i przeciwzapalnymi, m.in. antybiotykami. Preparaty roślinne są często stosowane do przemywań, przymoczek, okładów. Działają korzystnie również w pokrewnych schorzeniach oczu o charakterze zapalnym i ropnym, np. w zapaleniu brzegów powiek, zapaleniu gruczołu łzawego, zapaleniu powiek. Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), kwiat bzu czarnego (8), kwiat chabru bławatka (23), kwiat krwawnika (67), kwiat maku polnego (78), korzeń marchwi (80), kwiat nagietka (91), ziele ogórecznika (94), owoc porzeczki czarnej (110), korzeń prawoślazu (113), kwiat rumianku (125), ziele świetlika (142). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z liści babki (6), odwar z kwiatów bzu (8), napar z kwiatów chabru (23), napar oczny (23), napar koprowy (37), napar z herbaty nie słodzony (45), napar z korzeni kozika (65), napar z kwiatów krwawnika (67), odwar z kwiatów maku polnego (78), sok ze świeżej marchwi (80), sok z warzyw (80), napar z kwiatów nagietka (91), odwar z ogórecznika (94), odwar z ziela ostrożenia (98), macerat z korzeni prawoślazu (113), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela świetlika (142), odwar w zapaleniu powiek (142). Mieszanki ziołowe: zioła do okładów ocznych (6), zioła do okładów na oczy (124, 142). Specyfiki: Biostymina (1), Difrarel 100(15). 49

50 SROMU ZAPALENIE (vulvitis) Chorobę wywołują czynniki ogólnoustrojowe (np. cukrzyca, gruźlica) lub znacznie częściej czynniki miejscowe (np. zakażenie bakteryjne, grzybicze, rzęsistkowe lub owsikami) i może ona mieć różny obraz (np. opryszczkowy, zapalny, wrzodzie jacy). Preparaty roślinne działają skutecznie, ponieważ mają własności bakteriobójcze, przeciwzapalne, przeciwświądowe, przeciwalergiczne i przeciwgrzybicze. Stosuje się je jako nasiadówki, okłady, obmywania, kąpiele. Te same preparaty służą do leczenia starczego zapalenia sromu oraz zwykłego dokuczliwego świądu. Surowce: liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), huba brzozowa czarna (16), kwiat krwawnika (67), ziele macierzanki (77), ziele nawłoci (92), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145), pączki topolowe (146), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), wyciąg glicerynowy z aloesu (1), odwar z huby brzozowej czarnej (16), odwar z bukwicy (17), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), odwar z kory dębowej (28), olej dziurawcowy (34), kąpiel przeciwświądowa (59), napar z kwiatów krwawnika (67), napar w dolegliwościach skórnych (73), napar z ziela macierzanki (77), odwar z ziela nawłoci (92), odwar z korzenia omanu (95), nasiadówka szałwiowa (138), odwar z kłączy tataraku (145), odwar z pączków topoli (146), kąpiel tymiankowa (147). Mieszanki ziołowe: zioła do kąpieli (73), zioła do okładów (92). STERCZĄ ZAPALENIE prostaty zapalenie STWARDNIENIE ROZSIANE (selerom multiplex) W chorobie tej następuje uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego i.w konsekwencji postępujące porażenie kończyn dolnych, zaburzenie mowy i inne objawy. Zwykle zapadają na chorobę osoby w wieku lat. Stwardnienie rozsiane zalicza się do schorzeń neurologicznych, ale ma podłoże immunologiczne, stwierdzono też obecność wirusów w mózgu i rdzeniu kręgowym. Leczenie jest tylko objawowe. Stosuje się leki przeciwzapalne, anaboliczne, przeciwbólowe, rozszerzające naczynia krwionośne, ogólnie wzmacniające i inne, jak również gimnastykę, kąpiele, masaże. Ostatnio zaleca się wyciąg z grasicy, jako środek zwiększający odporność organizmu. Takie samo działanie, lecz słabsze, mają liczne rośliny lecznicze, pomocne w podwyższaniu reaktywności organizmu i jego mechanizmów obronnych. Surowce: ziele mniszka (88), kwiat nagietka (91), liść pokrzywy (108), owoc dzikiej róży (123). Preparaty galenowe: wyciąg z korzenia eleuterokoka (35), wyciąg lukrecjowy suchy (75), sok z warzyw (80), sok ze świeżych liści mniszka (88), zielony napój z liści mniszka (88), napar z kwiatów nagietka (91), wino nagietkowe (91), odwar z liści pokrzywy (108), miód pokrzywowy (108), odwar z owoców dzikiej róży (123), napój wzmacniający (146), nalewka z korzenia aralii (154). Mieszanki ziołowe: zioła immunologiczne (75), zioła zwiększające odporność (91), zioła wspomagające w stwardnieniu rozsianym (126). SUTKA ZAPALENIE (mastitis) Występuje zwykle u kobiet karmiących, powodując ból, obrzmienie, niechęć do karmienia piersią, a w przypadku stanu ropnego konieczność przerwania karmienia. Należy przeprowadzić badanie, czy nie utworzył się guz sutka. Preparaty ziołowe skutecznie leczą stany zapalne sutków. Stosowane są zewnętrznie jako wyciągi olejowe, maści lub wyciągi wodne do okładów i przymoczek. 50

51 Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), pączki brzozowe (16), ziele bukwicy (17)i nasienie kozieradki (64), korzeń marchwi (80), kwiat nagietka (91), liść orzecha włoskiego (96), kwiat rumianku (125), ziele skrzypu (133), pączki topolowe (146). Preparaty galenowe: wyciąg glicerynowy z aloesu (1), odwar z liści babki (6), odwar z bukwicy (17), wyciąg olejowy z czosnku (27), olej dziurawcowy (34), odwar z kozieradki (64), olej nagietkowy (91), plaster nostrzykowy (93), napar z liści orzecha włoskiego (96), olej rokitnikowy (122), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z ziela skrzypu (133), napar szałwiowy (138), odwar z pączków topoli (146). Mieszanki ziołowe: zioła do kąpieli (72, 73), zioła do obmywań (95). Specyfiki: Sanofil (67), Tormentiol (106), Azulan (125). ŚWIĄD (pruritus) egzema ŚWIERZB (scabiosis) Chorobę wywołuje samica pajęczaka zwanego świerzbowcem ludzkim, która drąży w naskórku kanały, wywołujące nieznośne swędzenie. Zwalczanie polega na wcieraniu w skórę maści, mazideł, balsamów, kremów lub płynów zabijających pajęczaki. Liczne preparaty roślinne są skuteczne. Surowce: ziele piołunu (19), kwiat wrotyczu (152). Preparaty galenowe: napar piołunowy (19), mazidło przeciwświerzbowe (56), odwar z kwiatów wrotyczu (152). Mieszanki ziołowe: zioła przeciw wszawicy i świerzbowi (11). Specyfiki: Artemisol (19). Inne preparaty: olej kminkowy (56). ŚWIERZBIĄCZKA (prurigo) egzema TASIEMCZYCA (taeniasis) robaczyca TRĄDZIK (acne) czyraczność TRZUSTKI ZAPALENIE (pancreatitis) Przyczyny choroby nie są znane. Objawami są silne bóle w lewym podżebrzu, zaburzenia trawienne, biegunka lub uporczywe zaparcie, nietolerowanie pokarmów tłustych. W stanie ostrym leczenie szpitalne, w stanie przewlekłym stosuje się preparaty zawierające enzymy trawienne, środki przeciwbólowe, uspokajające. Zioła mają znaczenie pomocnicze i mogą przynieść uchwytną ulgę w dolegliwościach. Surowce: ziele piołunu (19), ziele glistnika (39), liść pokrzywy (108), ziele rzepiku (128), ziele szanty (139). Preparaty galenowe: napar piołunowy (19), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), odwar z liści pokrzywy (108), napar z ziela rzepiku (128), napar z ziela szanty (139). Mieszanki ziołowe: zioła regenerujące wątrobę (128), zioła w zapaleniu wątroby (139), zioła w dolegliwościach trzustki (145), zioła w kamicy żółciowej (145). Specyfiki: Cholagogum-Kapseln (39), Cynarzym (54), Cholagogum (75). UCHA ZEWNĘTRZNEGO ZAPALENIE (otitis externa) Choroba jest wywołana zakażeniem bakteryjnym, występuje z objawami bólu, zaczerwienienia, obrzęku, a nawet wycieku i z zamknięciem przewodu. Stosuje się 51

52 środki bakteriobójcze, przeciwbólowe. Preparaty roślinne mają znaczenie pomocnicze w przypadkach mniej nasilonych. Do przewodu usznego wprowadza się luźne waciki z maścią, wyciągiem olejowym lub z naparem. Zapalenie ucha środkowego wymaga leczenia specjalistycznego. Preparaty galenowe: sok z cebuli (21), wyciąg olejowy z czosnku (27), olej dziurawcowy (34), olej nagietkowy (91), olej rokitnikowy (122), odwar z kłączy tataraku (145). Mieszanki ziołowe: zioła w schorzeniach uszu (12). Specyfiki: Valosedan (24), Novoimanin (34). UCZULENIE alergia UPŁAWY (fluor) Jest to zwiększony samoistny wypływ wydzieliny z kobiecych dróg rodnych, wywołany różnymi czynnikami (np. zapaleniem pochwy, nadżerką, zakażeniem bakteryjnym, drożdżakowym, rzęsistkiem) oraz wskutek ogólnego osłabienia, cukrzycy, obecności polipów, zmian nowotworowych i innych. Wydzielina ma własności drażniące, powoduje świąd i niekiedy zapalenie sromu. Jeżeli w wydzielinie jest krew, konieczne jest natychmiastowe badanie ginekologiczne i onkologiczne. Leki roślinne mają duże znaczenie jako przeciwzapalne, bakteriobójcze, regenerujące błonę śluzową i słabo ściągające, w formie irygacji i tamponowania. Zakażenie rzęsistkiem jest omówione osobno. Surowce: liść aloesu świeży (1), huba brzozowa czarna (16), kwiat jasnoty białej (50), kwiat krwawnika (67), ziele macierzanki (77), kwiat maku polnego (78), kwiat nagietka (91), ziele nawłoci (92), kwiat rumianku (125), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z huby brzozowej czarnej (16), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), odwar z kory dębowej (28), odwar z kwiatów jasnoty (50), napar z kwiatów krwawnika (67), napar z ziela macierzanki (77), odwar z kwiatów maku polnego (78), napar z kwiatów nagietka (91), napar z ziela nawłoci (92), napar z kwiatów rumianku (125), napar szałwiowy (138), odwar z kłączy tataraku (145). Mieszanki ziołowe: zioła w upławach (50), Vagosan (91). Specyfiki: Calendulin (91), Azucalen (91), Azulan (125). WĄTROBY MARSKOŚĆ (cirrhosis hepatis) Jest to przewlekła choroba wątroby z trwałym jej uszkodzeniem, zwłóknieniem, przerostem, obrzękiem, krwawieniem, żółtaczką oraz innymi objawami. Marskość wątroby wywołują liczne przyczyny, zwłaszcza alkoholizm i niekiedy przebyte wirusowe zapalenie wątroby (zob. s. 53). Choroba wymaga specjalistycznego długotrwałego leczenia w połączeniu z odpowiednią dietą. Zioła mają znaczenie wspomagające, jako lipotropowe, przeciwzapalne, żółciotwórcze i żółciopędne, ogólnie odtruwające, przeciwkrwotoczne. Preparaty galenowe: sok z warzyw (80), odwar z owoców ostropestu (97), napar z ziela rzepiku (128). Mieszanki ziołowe: zioła wątrobowe (105, 125, 139), zioła wzmacniające wątrobę (123), regenerujące wątrobę (128). Specyfiki: Sylimarol (97), Legalon (97), Hepadestal (97). 52

53 WĄTROBY NIEDOMOGA (hepatopathia) Określenie to obejmuje kilka chorób wątroby, które leczy się tymi samymi ziołami. Najczęściej występuje przewlekłe zapalenie wątroby o charakterze trwałym lub agresywnym z objawami bólów w nadbrzuszu, powiększenia wątroby, nietolerowania tłuszczów, żółtaczki i powolnego chudnięcia. Stosunkowo często występuje też stłuczenie wątroby oraz żółtaczka polekowa, spowodowana przyjmowaniem leków syntetycznych uszkadzających przewody żółciowe wewnątrzwątrobowe lub miąższ wątroby. Odpowiednia dieta oraz prawidłowo stosowane leki roślinne dają dobre wyniki po dłuższym okresie przyjmowania. Surowce: alona (1), liść berberysu ( (7), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele piołunu (19), ziele bylicy pospolitej (20), korzeń cykorii (26), ziele dymnicy (31), ziele dziurawca (34), ziele glistnika (39), owoc jałowca (47), liście karczocha (54), kwiat kocanki (57), ziele lebiodki (70), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), kwiat nagietka (91), owoc ostropestu plamistego (97), kłącze ostryżu (99), ziele pięciornika gęsiego (105), ziele rdestu ptasiego (119), kwiat rumianku (125), liść ruty (126), ziele rzepiku (128), korzeń rzodkwi świeży (130), owoc szakłaku pospolitego (137), ziele szanty (139). Preparaty galenowe: napar z ziela bożego drzewka (18), nalewka z ziela bożego drzewka (18), napar piołunowy (19), nalewka piołunowa (19), odwar z korzenia cykorii (26), odwar z ziela dymnicy (31), syrop z ziela dymnicy (31), intrakt dziurawcowy (34), sok dziurawcowy (34), odwar z ziela glistnika (39), nalewka glistnikowa (39), napar jałowcowy (47), nalewka z liści karczocha (54), wino z liści karczocha (54), odwar z kocanki (57), sok z warzyw (80), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), odwar z korzeni mniszka (88), napar z kwiatów nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), wino nagietkowe (91), odwar z owoców ostropestu (97), proszek w zaburzeniach trawiennych (97), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), napar z kwiatów robinii (121), napar z kwiatów rumianku (125), intrakt z ruty (126), napar z ziela rzepiku (128), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), odwar z owoców szakłaku (137), napar z ziela szanty (139). Mieszanki ziołowe: zioła żółciopędne (18, 20, 26, 31, 70), zioła wątrobowe (30, 34, 105, 125, 139), zioła Cholagoga (34, 119), zioła wątrobowe dla rekonwalescentów (108), zioła w wirusowym zapaleniu wątroby (119), zioła wzmacniające wątrobę (123), zioła w zapaleniu pęcherzyka żółciowego (128), zioła regenerujące wątrobę (128), zioła ogólnie odtruwające (133), zioła w niewydolności wątroby (144), zioła w dolegliwościach trzustki (145). Specyfiki: Gastrochol (39), Cholagogum-Kapseln (39), Cholesol (47), Cynarein (54), Cynarex (54), Cynarzym (54), Cholagoga II (57), Cholegran (57), Flamin (57), Cholagogum (75), Oleum cholagogum (85), Sylimarol (97), Legalon (97), Hepadestal (97), Solaren (99), Temoebilin (99), Cholagol (99), Cholosas (123), Rozanol (123), Raphacholin (130), Raphalamid (130). WĄTROBY ZAPALENIE WIRUSOWE (hepatitis virusalis) Jest to choroba zakaźna wywołana przez specyficzne wirusy, z objawami osłabienia, dreszczy, gorączki oraz żółtaczki, wymagająca leczenia szpitalnego. Po leczeniu szpitalnym następuje kilkumiesięczny okres powrotu do zdrowia - osiąga się wówczas wyleczenie kliniczne. Po dalszych 5-8 miesiącach następuje wyleczenie biologiczne, czyli powrót do równowagi czynnościowej wątroby. Leczenie zapalenia wirusowego wątroby jest tylko objawowe. Preparaty roślinne mają znaczenie wspo- 53

54 magające oraz uzupełniające i powinny być stosowane przez cały okres rekonwalescencji. Surowce: korzeń mniszka (88), kwiat nagietka (91), owoc ostropestu plamistego (97), kłącze ostryżu (99), ziele rzepiku (128), ziele szanty (139). Preparaty galenowe: sok z warzyw (80), odwar z korzenia mniszka (88), napar z kwiatów nagietka (91), odwar z owoców ostropestu (97), napar z ziela rzepiku (128). Mieszanki ziołowe: zioła wątrobowe dla ozdrowieńców (105), zioła wątrobowe (105, 125), zioła wątrobowe dla rekonwalescentów (108), zioła w wirusowym zapaleniu wątroby (119), zioła wzmacniające wątrobę (123), zioła regenerujące wątrobę (128), zioła w zapaleniu wątroby (139), zioła w niewydolności wątroby (144). Specyfiki: Sylimarol (97), Legalon (97), Hepadestal (97), Solaren (99). WŁOSÓW WYPADANIE (lipsotrichia) łysienie WRZÓD (ulcus) czyraczność WRZÓD ŻOŁĄDKA I DWUNASTNICY (ulcus ventriculi et duodeni) W chorobie tej następuje uszkodzenie części powierzchni trawiennej żołądka lub dwunastnicy wskutek zaburzenia równowagi między wydzielaniem kwasu solnego i pepsyny a odpornością błony śluzowej. Brak tej równowagi jest powodem powstania bolesnego syndromu wrzodowego, postępującego rzutami i grożącego powikłaniami, np. krwawieniem czy perforacją ściany. Leczenie jest długotrwałe i polega przede wszystkim na przeciwdziałaniu licznym czynnikom wrzodotwórczym i na możliwie szybkim gojeniu niszy wrzodowej, następnie na zapobieganiu nawrotom. W tym złożonym procesie leczniczym ważne znaczenie ma odpowiednia dieta oraz przyjmowanie preparatów roślinnych, które wykazują szczególną skuteczność. Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), nasienie gorczycy białej (41), nasienie lnu (71), korzeń lukrecji (75), korzeń marchwi (80), kwiat nagietka (91), liść orzecha włoskiego (96), płatki owsiane (100), korzeń prawoślazu (113), ziele przetacznika leśnego (115), ziele rdestu ptasiego (119), owoc dzikiej róży (123), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), liść szałwii (138), kwiat ślazu (140), porost islandzki (143). Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), odwar z liści babki (6), odwar gorczycowy (41), odwar z nasion lnu (71), wyciąg lukrecyjny suchy (75), sok ze świeżej marchwi (80), sok z warzyw (80), napar z kwiatów nagietka (91), napar z liści orzecha włoskiego (96), macerat z korzeni prawoślazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), olej rokitnikowy (122), odwar z owoców dzikiej róży (123), napar z kwiatów rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatów rumianku (125), napar z ziela rzepiku (128), napar szałwiowy (138), napar ślazowy (140), odwar zagęszczony z porostu (143). Mieszanki ziołowe: Gastrogran (94), zioła immunologiczne (75), zioła gojące żołądkowe (115), zioła w chorobie wrzodowej (123), zioła osłaniające (143). Specyfiki: Befungin (16), Linal (71), Uldenol (75), Ulventrol (75), Castro (75), Biogastrone (75), Likwiryton (75), Hemorigen (116), Glysan (145), Wikalina (145). WSZAWICA (pediculosis) Powstaje w wyniku rozmnażania się wszy głowowych lub łonowych, które składają jaja, zwane gnidami, przytwierdzając je do podstawy włosów. Gnidy dojrzewają w 54

55 ciągu 3-8 dni. Istnieje wiele sposobów zwalczania wszawicy, niekiedy prymitywnych, aczkolwiek skutecznych. Preparaty ziołowe są obecnie często stosowane. Surowce: ziele piołunu (19), kwiat wrotyczu (152). Preparaty galenowe: napar piołunowy (19), nalewka piołunowa (19), odwar z kwiatów wrotyczu (152). Mieszanki ziołowe: zioła przeciw wszawicy i świerzbowi (11). Specyfiki: Artemisol (19), Delacet (167). WYMIOTY (emesis) Jest to odruch wyrzucenia treści żołądka, poprzedzony okresem nudności i ślinienia, wywołany różnymi przyczynami, m.in. określonym stanem chorobowym (np. ostrym nieżytem żołądka), zatruciem (np. pokarmami, chemikaliami, lekami) i stanem nerwicowym. Wymioty u niemowląt i małych dzieci mogą mieć wiele innych przyczyn, ale najczęstsze są błędy w żywieniu (zob. niestrawność s. 35). Jeżeli wymioty występują przewlekle, konieczna jest porada lekarza. Znanych jest wiele prostych domowych sposobów zapobiegania przedłużającym się wymiotom, np. przyjmowanie soku cytrynowego z oliwą, utartych jabłek, miodu z mlekiem. Rośliny lecznicze też są stosowane z dobrym skutkiem. Surowce: korzeń arcydzięgla (4), owoc bzu czarnego (8), ziele dziurawca (34), owoc kopru włoskiego (37), korzeń waleriany (65), korzeń lubczyka (74), korzeń lukrecji (75), liść melisy (84), liść mięty pieprzowej (85), liść orzecha włoskiego (96), kwiat rumianku (125), ziele szanty (139), porost islandzki (143), kłącze tataraku (145). Preparaty galenowe: napar z korzeni arcydzięgla (4), odwar z owoców bzu czarnego (8), napar dziurawcowy (34), napar koprowy (37), napar z korzeni waleriany (65), odwar z korzenia lukrecji (75), napar melisowy (84), napar z liści mięty (85), napar z liści orzecha włoskiego (96), napar z kwiatów rumianku (125), napar z ziela szanty (139), odwar z porostu zagęszczony (143), odwar z kłączy tataraku (145). Mieszanki ziołowe: zioła wiatropędne regulujące trawienie (46). WYPRYSK (eczema) egzema WZDĘCIE BRZUCHA (meteorismus, flatulentia) Objaw ten może być wywołany niestrawnością (zob. s. 35), zapaleniem jelit (zob. 20), może też być początkowym sygnałem innych chorób (np. wrzodu żołądka lub dwunastnicy bądź zapalenia dróg żółciowych), lecz najczęściej jest spowodowany błędem żywieniowym, zwłaszcza w przypadku dzieci i młodzieży. Może też nastąpić rozszerzenie okrężnicy (megacolon) przez gazy i utrudnienie oddychania wskutek przesunięcia przepony brzusznej ku górze. Leki roślinne mają zasadnicze znaczenie w przeciwdziałaniu wzdęciom i noszą nazwę wiatropędnych (carminativa), ponieważ umożliwiają swobodne odejście nagromadzonych gazów. Działają rozkurczowo, bakteriobójczo, przeciwzapalnie. Podobne właściwości mają liczne przyprawy ziołowe. Surowce: owoc anyżu (9), liść borówki brusznicy (14), liść borówki czernicy (15), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele bylicy pospolitej (20), szyszki chmielowe (24), czosnek (27), owoc kopru włoskiego (37), ziele hyzopu (46), owoc jałowca (47), owoc kminku (56), owoc kolendry (58), owoc kopru ogrodowego (61), korzeń kozika (65), kwiat lawendy (69), ziele lebiodki (70), ziele macierzanki (77), liść mięty (85), korzeń omanu (95), ziele pięciornika gęsiego (105), ziele przywrotnika (117), kwiat rumianu rzymskiego (124), kwiat rumianku (125), liść ruty (126), liść szałwii (138), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147). 55

56 Preparaty galenowe: napar z korzenia arcydzięgla (4), napar z owoców anyżu (9), odwar z liści borówki brusznicy (14), odwar z liści borówki czernicy (15), napar z ziela bożego drzewka (18), napar z ziela bylicy pospolitej (20), napar chmielowy (24), wyciąg z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), napar koprowy (37), owoce kopru z miodem (37), napar z hyzopu (46), syrop kminkowy dla dzieci (56), zioła wiatropędne z kminkiem (56), wino kminkowe (56), nalewka kminkowa złożona (56), napar kolendrowy (58), napar z kopru dla dorosłych (61), napar z kopru dla dzieci (61), napar z korzeni kozłka (65), wino lawendowe (69), napar z ziela lebiodki (70), napar z ziela macierzanki (77), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), napar z korzenia omanu (95), wino z korzeni omanu (95), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), odwar z przywrotnika (117), napar z kwiatów rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatów rumianku (125), intrakt z ruty (126), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), napar szałwiowy (138), napar z kłączy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145), powidełka moczopędne (146), napar z ziela tymianku (147). Mieszanki ziołowe: zioła żołądkowo-trawienne (13), zioła goryczkowe (22), zioła przeciw wzdęciom (37), zioła żołądkowe (46), zioła wiatropędne (58, 74), zioła jelitowe (69). Specyfiki: Digestosan (13), Calmagina (22), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Depuraflux (137), Carvomin (145). Inne preparaty: olejek koprowy (37). ZAJAD (angulus infectiosus) grzybica skóry ZAKAŻENIE PIERWOTNIAKAMI lamblioza ZAKRZEPICA krążenia obwodowego niewydolność ZAPALENIE DRÓG MOCZOWYCH dróg moczowych zapalenie ZAPALENIE PĘCHERZYKA ŻÓŁCIOWEGO dróg żółciowych zapalenie ZAPALENIE POCHWY (colpitis) upławy ZAPALENIE PRZYDATKÓW (adnexitis) upławy ZAPARCIE (obstipatio) Jest to zbyt długie zaleganie w jelicie grubym kału, który staje się twardy i trudny do wydalenia. Przyczyny zaparć są różne, m.in. niewłaściwy sposób odżywiania, osłabienie ruchowości jelit (np. w otyłości, u obłożnie chorych), starcze zmiany w jelitach i zaburzenia emocjonalne. Leczenie polega na usunięciu przyczyny zasadniczej oraz na stosowaniu środków ułatwiających wypróżnienie. Preparaty roślinne mają istotne znaczenie jako rozkurczowe, wzmagające perystaltykę jelit, przeciwdziałające twardnieniu mas kałowych, zwiększające wrażliwość ośrodka defekacyjnego. Surowce: alona (1), owoc bzu czarnego (8), nasienie gorczycy białej (41), owoc jarzębiny (49), kora kruszyny (66), owoc kruszyny (66), kora szakłaku amerykańskiego (66), nasienie lnu (71), ziele lnicy (73), morszczyn sproszkowany (89), korzeń prawoślazu (113), korzeń rzewienia (129), owoc szakłaku pospolitego (137), kora szakłaku pospolitego (137), kwiat ślazu (140), kwiat tarniny (141). Preparaty galenowe: odwar z owoców bzu czarnego (8), sok z owoców bzu 56

57 czarnego (8), proszek troisty (37), odwar gorczycowy (41), zawiesina gorczycowa (41), macerat jarzębinowy (49), odwar z owoców kruszyny (66), odwar z kory kruszyny (66), zawiesina z nasion lnu (71), napar z ziela lnicy (73), proszek w zaburzeniach trawiennych (97), macerat z korzeni prawoślazu (113), odwar z prawoślazu do lewatyw (113), proszek troisty (129), nalewka z korzenia rzewienia złożona (129), odwar z korzenia rzewienia (129), sok ze świeżego korzenia rzodkwi (130), odwar z owoców szakłaku (137), napar ślazowy (140), odwar z kwiatów tarniny (141). Mieszanki ziołowe: zioła przeciw zaparciem (49), Normosan (66), Normogran (66), Neonormacol (66), zioła w otyłości (66), Neonormosan (85), zioła regulujące przemianę materii (136), zioła ułatwiające wypróżnienie (137). Specyfiki: Altra (66), Alax (129), Rhelax (129), Dragess Neunzehn (129), Raphacholin (130), Raphalamid (130), Depuraflux (137). ZATOK ZAPALENIE (sinusitis) Choroba jest wywołana zazwyczaj zakażeniem bakteryjnym, przeważnie w następstwie nieżytu nosa (zob. s. 36), grypy (zob. s. 17) lub innych chorób zakaźnych i ma przebieg ostry lub przewlekły. Najczęściej dochodzi do zapalenia zatok bocznych nosa, następnie zatoki szczękowej i czołowej. Objawami są: ból o różnym nasileniu, upośledzenie drożności nosa, wydzielina śluzowa lub ropna, niekiedy gorączka. Leczy się antybiotykami i podaje środki przeciwgorączkowe. Odwary lub napary działają korzystnie, zwłaszcza w przypadkach przewlekłych i opornych na inne sposoby leczenia. Stosuje się przemywanie przewodów nosowych, zakładanie luźnych tamponów z wyciągami ziołowymi, wdychanie aerozolu z naparów, inhalacje. W zapaleniu zatoki czołowej korzystne są kompresy ziołowe. Surowce: liść aloesu świeży (1), liść babki (6), ziele bluszczyka (12), pączki brzozowe (16), szyszki chmielowe (24), kwiat dziewanny (33), owoc kopru włoskiego (37), kwiat jasnoty białej (50), kwiat nagietka (91), kwiat rumianku (125), ziele serdecznika (131), liść szałwii (138), pączki topoli (146). Preparaty galenowe: napar aloesowy (1), odwar z liści babki (6), odwar z ziela bluszczyka (12), napar chmielowy (24), napar z kwiatów dziewanny (33), napar koprowy (37), odwar z kwiatów jasnoty (50), napar z kwiatów nagietka (91), napar z kwiatów rumianku (125), odwar z serdecznika (131), napar szałwiowy (138), odwar z pączków topoli (146). Specyfiki: Ingakamf(85). ZATRUCIE POKARMOWE (intoxicatio alimentaris) Chorobę wywołuje spożycie pokarmów skażonych bakteriami lub związkami chemicznymi. Objawami zatrucia są zaburzenia żołądkowo-jelitowe z bólem brzucha, biegunką, wymiotami i dreszczami o różnym nasileniu. Jeżeli objawy są gwałtowne lub silne, konieczna jest interwencja lekarza, w przypadkach zaś o łagodnym przebiegu stosuje się preparaty ziołowe, które działają przeciwbiegunkowe, bakteriobójczo, przeciwzapalnie oraz unieczynniają toksyny bakteryjne, przeciwdziałają ich wchłanianiu i ułatwiają wydalanie. Surowce: owoc borówki czernicy (15), ziele bukwicy (17), czosnek (27), ziele dziurawca (34), liście herbaty (45), kora kasztanowca (55), ziele koniczyny białej (59), ziele koniczyny czerwonej (59), ziele macierzanki (77), liść mięty (85), korzeń omanu (95), liść orzecha włoskiego (96), kłącze pięciornika (106), ziele rdestu ptasiego (119), kłącze wężownika (120), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147). Preparaty galenowe: owoce borówki czernicy świeże sterylizowane (15), 57

58 odwar z owoców borówki czernicy (15), odwar z bukwicy (17), wyciąg z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), intrakt dziurawcowy (34), napar dziurawcowy (34), napar z herbaty nie słodzony (45), odwar z kory kasztanowca (55), napar z ziela macierzanki (77), napar z liści mięty (85), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z kłączy pięciornika (106), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kłącza wężownika (120), napar z kłączy tataraku (145), napar z tymianku (147). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwbiegunkowe (28, 106), Tannosan (106). Specyfiki: Alliofil (27), Daucaron (80), Pinalbina (135). Inne preparaty: węgiel drzewny (72). ZGAGA (pyrosis) nadkwaśność ZMAZY NOCNE polucja ŻOŁĄDKA NIEŻYT (gastritis) Jest to stan zapalny błony śluzowej żołądka, wywołany głównie przez czynniki chemiczne, pokarmowe lub przez bakterie. Objawami są mdłości, bóle brzucha, odbijanie, utrata apetytu, niestrawność (zob. s. 35), wskazujące na niedokwaśność (zob. s. 34), choć niekiedy może również wystąpić nadkwaśność (zob. s. 31). Zbadanie zdolności wydzielniczej żołądka ułatwia dokonanie wyboru odpowiednich leków, które z reguły są pochodzenia roślinnego i działają przeciwzapalnie, bakteriobójczo, pobudzająco na wydzielanie soku żołądkowego, rozkurczowo i osłaniające. Działają one również w zapaleniu przełyku. Surowce: liść aloesu świeży (1), korzeń arcydzięgla (4), liść babki lancetowatej (6), liść babki zwyczajnej (6), ziele bluszczyka (12), liść borówki brusznicy (14), liść borówki czernicy (15), huba brzozowa czarna (16), ziele bylicy bożego drzewka (18), ziele piołunu (19), ziele bylicy pospolitej (20), szyszki chmielowe (24), korzeń cykorii (26), czosnek (27), ziele drapacza lekarskiego (30), ziele dziurawca (34), nasienie gorczycy białej (41), korzeń goryczki (43), liść herbaty (45), liść jeżyny (52), kora kasztanowca (55), kwiat kocanki (57), ziele krwawnika (67), ziele lebiodki (70), korzeń lukrecji (75), korzeń łopianu (76), ziele macierzanki (77), liść maliny (79), korzeń marchwi (80), liść melisy (84), liść mięty (85), korzeń mniszka (88), kwiat nagietka (91), korzeń omanu (95), liść orzecha włoskiego (96), naowocnia orzecha włoskiego (96), płatki owsiane (100), ziele pięciornika gęsiego (105), kłącze pięciornika (106), liść pokrzywy (108), liść porzeczki czarnej (110), liść poziomki (112), korzeń prawo-ślazu (113), ziele przetacznika leśnego (115), ziele rdestu ptasiego (119), kłącze wężownika (120), kwiat rumianu szlachetnego (124), kwiat rumianku (125), ziele rzepiku (128), liść szałwii (138), liść ślazu (140), ziele świetlika (142), porost islandzki (143), kłącze tataraku (145), ziele tymianku (147), kwiat wrzosu (153). Preparaty galenowe: wino aloesowe (1), miód aloesowy (1), zioła żołądkowe (4), napar z korzenia arcydzięgla (4), odwar z liści babki (6), odwar z ziela bluszczyka (12), odwar z liści borówki brusznicy (14, 15), odwar z huby brzozowej czarnej (16), napar z ziela bożego drzewka (18), napar piołunowy (19), napar z ziela bylicy pospolitej (20), napar chmielowy (24), odwar z korzenia cykorii (26), wyciąg z czosnku bezwonny (27), nalewka czosnkowa (27), odwar z drapacza (30), napar dziurawcowy (34), intrakt dziurawcowy (34), odwar gorczycowy (41), nalewka gorczycowa (43), napar z herbaty nie słodzony (45), napar z ziela hyzopu (46), odwar z liści jeżyny (52), odwar z kory kasztanowca (55), odwar z kocanki (57), napar z ziela krwawnika 58

59 (67), sok ze świeżego ziela krwawnika (67), napar z ziela lebiodki (70), odwar z nasion lnu (71), odwar z korzenia lukrecji (75), wyciąg lukrecjowy suchy (75), odwar z korzenia łopianu (76), napar z ziela macierzanki (77), sok ze świeżej marchwi (80), sok z warzyw (80), napar melisowy (84), napar z liści mięty (85), nalewka miętowa (85), odwar z korzeni mniszka (88), sok z mniszka (88), wino z mniszka (88), napar z kwiatów nagietka (91), nalewka nagietkowa (91), wino nagietkowe (91), napar z korzeni omanu (95), wino z korzeni omanu (95), napar z liści orzecha włoskiego (96), wino orzechowe (96), likier orzechowy (96), odwar z ziela pięciornika gęsiego (105), odwar z kłącza pięciornika (106), nalewka z kłącza pięciornika (106), wino z kłącza pięciornika (106), odwar z liści pokrzywy (108), napar przeciwnieżytowy z liści porzeczki (110), odwar z liści poziomki (112), macerat z korzeni prawoślazu (113), odwar z ziela przetacznika (115), powidełka z zielem przymiotna (116), odwar z ziela rdestu ptasiego (119), odwar z kłącza wężownika (120), napar z kwiatów rumianu szlachetnego (124), napar z kwiatów rumianku (125), napar z ziela rzepiku (128), napar szałwiowy (138), napar ślazowy (140), odwar z ziela świetlika (142), odwar zagęszczony z porostu (143), napar z kłączy tataraku (145), nalewka tatarakowa (145), napar z ziela tymianku (147), napar z kwiatów wrzosu (153). Mieszanki ziołowe: zioła żołądkowe z anyżem (9), zioła żołądkowo-trawienne (13), zioła żołądkowe (17, 20), zioła w nieżycie żołądka (22), zioła w kurczach żołądka (37), zioła jako namiastka herbaty (52), zioła trawienne z kminkiem (56), Gastrogran (64), zioła żołądkowojelitowe (74), zioła w nieżycie żołądka i jelit (105), Tannosan (106), zioła gojące żołądkowe (115), zioła w chorobie wrzodowej (123), zioła osłaniające (143). Specyfiki: Digestosan (13), Befungin (16), Alliofil (27), Herbogastrin (34), Linal (71), Likwiryton (75), Daucaron (80), Gastro (145), Gastrin (145), Carvomin (145). Inne preparaty: olejek miętowy (85). ŻOŁĄDKA OWRZODZENIE wrzód żołądka i dwunastnicy ŻÓŁTACZKA (icterus) wątroby niedomoga ŻYLAKI ODBYTU (varices haemorrhoidales) Są to guzy zwane hemoroidami lub guzami krwawnicowymi, powstałe wskutek rozszerzenia żył odbytniczych i umiejscowione na zewnątrz lub wewnątrz odbytu. Głównymi przyczynami są zaburzenia krążenia obwodowego (zob. s. 26) oraz niewydolność serca (zob. s. 47). Żylaki odbytu nie są jedynie schorzeniem miejscowym, wymagają również leczenia ogólnego. Preparaty ziołowe dają dobre wyniki w zachowawczym leczeniu zarówno wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Działają przeciwzapalnie, przeciwzakrzepowo, przeciwkrwotocznie, przeciwbólowe, bakteriobójczo, ściągające i obkurczająco na ściany naczyń krwionośnych. Stosowane są w postaci nasiadówek, okładów, lewatyw, czopków, maści oraz naparów i odwarów do picia. Surowce: liść babki lancetowatej (6), ziele bukwicy (17), owoc kasztanowca niedojrzały (55), kwiat kasztanowca (55), kwiat krwawnika (67), ziele marzanki (81), kwiat nagietka (91), ziele nostrzyka (93), liść orzecha włoskiego (96), kłącze pięciornika (106), kłącze wężownika (120), ziele skrzypu (133), liść szałwii (138), pączki topolowe (146). Preparaty galenowe: odwar z bukwicy (17), wyciąg olejowy z czosnku (27), wyciąg glicerynowy z czosnku (27), kąpiel z kory dębowej (28), olej dziurawcowy 59

60 (34), intrakt z kasztanowca (55), odwar z kwiatów kasztanowca (55), napar z kwiatów krwawnika (67), napar w dolegliwościach skórnych (73), napar z ziela marzanki (81), napar z kwiatów nagietka (91), napar z liści orzecha włoskiego (96), odwar z kłączy pięciornika (106), kompres ziołowy na odbyt (110), odwar z kłącza pięciornika do kąpieli (120), odwar z ziela skrzypu (133), nasiadówka szałwiowa (138), odwar z kłączy tataraku (145), maść topolowa (146), kąpiel tymiankowa (147). Mieszanki ziołowe: zioła przeciwhemoroidalne (6), Rektosan (64), zioła przeciw żylakom (93), zioła do obmywań (95), zioła w hemoroidach (l 15). Specyfiki: Hemorol (53), Venescin (55), Aescusan (55), Essaven (55), Reparil (55), Venalot (93), Tormentiol (106), Aesculan (125), Azulan (125). ŻYLAKOWE OWRZODZENIE owrzodzenie żylakowe ŻYLNY ZASTÓJ krążenia obwodowego niewydolność

61 Z DZIEJÓW ZIOŁOLECZNICTWA I ZIELARSTWA Zastosowanie roślin i ich przetworów w lecznictwie jest jednym z najstarszych osiągnięć myśli ludzkiej. W poszukiwaniu roślin jadalnych człowiek pierwotny natrafiał na takie, które uśmierzały bóle, przyśpieszały gojenie ran, działały przeczyszczające lub hamowały biegunki. Najstarsze ślady istnienia umiejętności sporządzania i badania leków można dostrzec w dolinie Tygrysu i Eufratu u Sumerów, Babilończyków i Asyryjczyków, a także w dolinie Nilu w starożytnym Egipcie. Również w bardzo odległej starożytności powstały analogiczne ośrodki kultury w Indiach i Chinach. Kultura europejska jest spadkobierczynią kultury grecko-rzymskiej, a ta z kolei oparła się na wzorach egejskich i egipskich, następnie babilońskich, sumeryjskich i innych. Mniejszy wpływ miały kultury Indii i Chin. Początki kultury sumeryjskiej sięgają prawdopodobnie połowy IV tysiąclecia p.n.e. Sumerowie stosowali w lecznictwie surowce roślinne, jak daktyle, cebula, czosnek, jęczmień i sezam, surowce zwierzęce, np. skorupy żółwi, skórę i inne części ciała węży, a także surowce mineralne, jak muł rzeczny, olej skalny i asfalt. Wierzyli w złe duchy i demony, mające jakoby powodować choroby wśród ludzi i zwierząt. Złe duchy odpędzano zaklęciami i praktykami magicznymi. O istnieniu lecznictwa u Sumerów świadczą zachowane tabliczki zapisane pismem klinowym. Na początku II tysiąclecia p.n.e. wszystkie miasta sumeryjskie upadły pod naporem Amorytów, a następnie weszły w skład Babilonii. Osiągnięcia Sumerów przejęli i kontynuowali Babilończycy i Asyryjczycy. Babiloński kró1 mardukapaliddina II (panujący w latach p.n.e.) kazał założyć ogród, w którym uprawiano również rośliny lecznicze. W receptach babilońskich, podobnie jak sumeryjskich, nie podawano jednostek miar i wag, a tylko nazwy składników i sposób użycia. Duże znaczenie przypisywano porze sporządzania i podawania leku. Odwary i maceraty nastawiano na noc i podawano choremu rano na pusty żołądek. Leki zażywano z miodem, oliwą, winem lub mlekiem. Pismo klinowe z tabliczek babilońskich, przedstawiające nazwę ka-mu-nu, która oznacza kminek (wg A. Tschircha, 1934) 61

62 Babilończycy i Asyryjczycy znali około 250 surowców leczniczych pochodzenia roślinnego, 180 zwierzęcego i 120 mineralnego. Nie wszystkie jednak recepty sumeryjskie, babilońskie i asyryjskie zapisane pismem klinowym udało się dotąd odczytać i nie wszystkie zidentyfikować. Hieroglificzny napis staroegipski, oznaczający nazwę kolendry ( wg A. Tschircha, 1934) Jednocześnie z prężnym ośrodkiem kultury w dorzeczu Tygrysu i Eufratu powstał inny w dolinie Nilu wraz z potężnym państwem faraonów. Źródłem naszej wiedzy o stanie lecznictwa egipskiego są zachowane napisy i rysunki na ścianach świątyń, papirusy o treści medycznofarmaceutycznej oraz informacje w dziełach Greka Herodota (V w. p.n.e.) i Rzymianina Pliniusza Starszego (I w. n.e.). Najcenniejsze dane zawierają papirusy medyczne, a zwłaszcza chirurgiczny papirus Smitha z pierwszej połowy XVII w. p.n.e. Jest on odpisem ze znacznie starszego dzieła medycznego z lat około p.n.e. Z punktu widzenia farmacji bardzo jest ważny papirus Ebersa, spisany około 1550 r. p.n.e., zawierający wiele recept na wykonanie leków. Fragment pisma hieratycznego z Papirusu Ebersa (1550 p.n.e.), przedstawiający przepis na leczenie kurzej ślepoty (wg B. Holmstedta i G. Liljestranda, 1963) Egipcjanie znali mnóstwo roślin leczniczych, a niektóre, jak kminek, kolendra, mak, rącznik, mają dotąd zastosowanie w medycynie. Bogatą skarbnicą surowców leczniczych i przypraw korzennych dysponowały Indie. W najdawniejszym lecznictwie Indii od V do II tysiąclecia p.n.e. widoczne były silne wpływy magii. Zaklinający miał skłaniać bogów do oddziaływania na chorego. Jednocześnie znano oraz stosowano surowce lecznicze pochodzenia głównie roślinnego. Już w III stuleciu p.n.e. uprawiano niektóre gatunki roślin leczniczych w myśl zarządzenia buddyjskiego króla imieniem Asioka. Europa zawdzięcza Indiom wiele przypraw korzennych i leków, np. pieprz, imbir, kardamon, osnówkę i gałkę muszkatołową, goździki, konopie, olej sezamowy i rycynowy, żywicę benzoesową oraz cukier trzcinowy. Chiny szczycą się wielotysięczną historią. Początki lecznictwa sięgają w tym kraju końca III tysiąclecia p.n.e. Cesarz Shen Nung, zwany ojcem chińskiego rolnictwa i lecznictwa oraz sztuki sporządzania leków, wprowadził wiele nowych wówczas roślin uprawnych, jak ryż, pszenica, proso i jęczmień, i ugruntował znajomość roślin leczniczych. Wydany jego staraniem około 2700 r. p.n.e. zielnik Pen-tsao-kińg obejmował ogółem 365 leków, głównie roślinnych. Najobszerniejszym kompendium wiedzy o 62

63 roślinach było Pen-tsao-kang-mu, dzieło wydane w ostatecznej formie dopiero w 1597 r. n.e. Obejmuje ono 8160 recept na leki pochodzenia roślinnego oraz zwierzęcego i przekracza swym asortymentem zestawy leków innych krajów. Lecznictwo współczesne zawdzięcza Chinom wiele roślin leczniczych i leków, m. in. korzeń rabarbaru i żeń-szenia, kamforę, ziele przęśli i efedrynę, a także chińską herbatę. Duży wpływ na poziom lecznictwa europejskiego wywarła medycyna grecka, która opierała się na osiągnięciach kultury egejskiej i egipskiej. W najdawniejszym okresie dziejów miast i państw greckich powstało dużo legend wspominających rośliny lecznicze, trujące oraz związane z praktykami magicznymi i czarodziejskimi. Wiele roślin otrzymało później nazwy naukowe od bogów i bohaterów lub od miejsc związanych z mitologią - np. Anemisia (bylica) od bogini Artemidy, Centaurium (centuria) od centaura Chirona zajmującego się medycyną, Colchicum (zimowit) od Kolchidy, krainy obfitującej niegdyś w rośliny trujące. W Iliadzie jest opis leczenia Achillesa, bohatera wojny trojańskiej, któremu próbowano powstrzymać upływ krwi zielem krwawnika (Achillea). Stany ekstazy słynnej wróżki Pytii w Delfach były wywoływane przypuszczalnie przez podawanie jej odwaru z ziela bielunia lub lulka. Na przełomie V i IV w. p.n.e. żył wybitny lekarz grecki, Hipokrates z Kos. W przypisywanych mu pismach, zebranych w 100 lat po jego śmierci przez uczonych aleksandryjskich w tzw. Corpus Hippocraticum, podanych jest około 236 roślin leczniczych i prawie 300 surowców. W Grecji istniała zawodowa grupa zbieraczy ziół leczniczych, zwanych rhizotomami (dosłownie: krajaczy korzeni). Niektórzy z nich, jak Diokles z Karysty, byli wysoko na owe czasy wykształceni i pisali dzieła o ziołach leczniczych, które, niestety, zaginęły. O Dioklesie wspominał Teofrast z Eresos ( r. p.n.e.), twórca botaniki, czyli nauki o roślinach. Teofrast wymienił w swym dziele około 450 roślin, w tym wiele leczniczych. Wybitnym znawcą roślin leczniczych był Pedanios Dioskurides z Anazarby w Azji Mniejszej, lekarz grecki w służbie rzymskiej. Jako lekarz wojskowy za czasów Nerona zwiedził z legionami niemal całe imperium rzymskie i zapoznał się z miejscowymi roślinami leczniczymi różnych prowincji. Około 77 r. n.e. wydał po grecku najważniejsze swe dzieło w 5 księgach. Przetłumaczone na łacinę, otrzymało nazwę De materia medica (O środkach leczniczych). Uwzględnił w nim około 600 roślin i leków roślinnych. Książka cieszyła się w Europie dużym uznaniem i służyła na uczelniach medycznych do XVI w. Rzymianie niechętnie zajmowali się lecznictwem, zostawiając początkowo tę dziedzinę wiedzy Grekom i innym cudzoziemcom. W Rzymie uprawiano niektóre rośliny lecznicze w gospodarstwach rolnych i ogrodach. Znany z surowych obyczajów Katon -Cato Censorius (około p.n.e.) w swej pracy De re rustica (O gospodarstwie wiejskim), wspominał o kilku roślinach leczniczych, jak anyż, kolendra, kozieradka, macierzanka, ruta, granatowce i orzechy włoskie. Późniejsi autorzy, jak Kolumela -Columella (I w. n.e.), pochodzący z Kadyksu w Hiszpanii, wymienili ich po kilkadziesiąt. W I w. n.e. działał w Rzymie lekarz encyklopedysta Pliniusz Starszy, zmarły w 79 r. w czasie pamiętnego wybuchu Wezuwiusza. Jako lekarz legionowy został odkomenderowany w rejon klęski żywiołowej i zmarł z trudów, niosąc pomoc poszkodowanym. Pliniusz napisał duże dzieło o charakterze encyklopedii przyrodniczej pt. Historiae naturalis libri XXXVII (Historia naturalna w 37 księgach), w którym omówił około 1000 roślin oraz wiele zwierząt i minerałów, podając sposoby wykonania leków i ich działanie. Chociaż zawiera ono wiele nie sprawdzonych i bałamutnych informacji, uchodziło w Europie jeszcze pod koniec średniowiecza za niewzruszony autorytet. 63

64 Okres największego rozkwitu nauk medycznych w Rzymie zakończył Galen (II w. n.e.) również Grek z pochodzenia. Wprowadził on lub rozpowszechnił wiele nowych postaci leków, na pamiątkę czego jeden z działów farmacji stosowanej nosi dziś nazwę farmacji galenowej, a przetwory z surowców roślinnych lub zwierzęcych nazywane są preparatami galenowymi. Po upadku Rzymu germańskie plemiona Wandalów, Wizygotów i Ostrogotów przez wiele lat plądrowały i pustoszyły zachodnie prowincje rzymskie, a nawet samą Italię i miasto Rzym. Mnóstwo bezcennych dzieł naukowych pisarzy starożytnych uległo wtedy zniszczeniu. Początki średniowiecza nie sprzyjały więc rozwojowi nauk przyrodniczych. Pewne ożywienie w dziedzinie ziołolecznictwa nastąpiło dopiero od VI w. po powstaniu klasztorów. Pierwszy klasztor (benedyktynów) zbudowano w 529 r. na górze Monte Cassino. Przy klasztorach zakładano ogródki, w których uprawiano rośliny lecznicze. Za pośrednictwem ogródków klasztornych rozpowszechniły się w Europie środkowej, w tym również w Polsce po przyjęciu chrześcijaństwa, rośliny śródziemnomorskie, które dotąd nie mają nazw rdzennie polskich, a tylko spolszczone łacińskie. Są to m.in. szałwia (Safoia), tymianek (Thymus), melisa (Melissa), lawenda (Lavanduld), hyzop (Hyssopus), rozmaryn (Rosmarinuś), malwa (Malva), ruta (Ruta) i kolendra (Coriandrum). Okres powyższy historycy medycyny i farmacji nazywają klasztornym. Do najbardziej znanych postaci tego okresu należała św. Hildegarda z Bingen ( ), autorka dzieła Physica oraz Causae et curae, i Albert Wielki (1193 lub ), który zajmował się m. in. naukami przyrodniczymi i czasem nazywany był Arystotelesem średniowiecza. W X w. powstała szkoła medyczna w Salerno (Schola Salernitana), którą uważa się za pierwowzór uniwersytetów. Była szczególnie głośna w okresie wojen krzyżowych, kiedy rycerze wracający z Ziemi Świętej zawijali do Salerno, aby leczyć swoje choroby i rany. Do najwybitniejszych uczonych tej uczelni należał Konstantyn Afrykańczyk (zm. około 1085), rodem z Kartaginy, podróżnik po Indiach, Persji i Afryce, autor kilku prac, np. Degradibus simplicium, w której wymienił 168 roślin leczniczych i ponad 200 leków. Na wzmiankę zasługuje też Mikołaj Przełożony - Nicolaus Praepositus, autor opracowanego około 1140 r. niewielkiego dzieła Antidotarium paruum, które prawie do końca XVI w. odgrywało rolę farmakopei dla ówczesnych aptek. Najpopularniejszym dziełem szkoły w Salerno była mała książeczka napisana łacińskim wierszem pt. Regimen sanitatis Scholae Salernitanae (Przepisy zdrowia Szkoły Salernitańskiej), dedykowana ówczesnemu królowi angielskiemu Ryszardowi I Lwie Serce ( ). Zawiera ona rady dotyczące higieny, dietetyki oraz stosowania ziół leczniczych. Duże zasługi dla rozwoju ziołolecznictwa mieli Arabowie, którzy od VIII do XII w. utworzyli prężne państwo, sięgające okresowo od Indii, przez pomocną Afrykę po Pireneje. Wzbogacili oni asortyment leków wieloma roślinnymi surowcami indyjskimi i chińskimi. Wprowadzili też do lecznictwa nowe formy leków, jak syropy, wody aromatyczne, spirytusy lecznicze. W związku ze znacznym wzbogaceniem asortymentu leków zarysował się wyraźnie podział na medycynę i farmację. Arabowie wprowadzili w basenie Morza Śródziemnego uprawę niektórych roślin indyjskich i chińskich, jak ryż, trzcina cukrowa i bawełna. Ogromny wpływ na rozwój ziołolecznictwa miało odkrycie przez Kolumba Ameryki w 1492 r. oraz znalezienie przez Vasco da Gama drogi morskiej do Indii Wschodnich (1498). Powiększyło to asortyment roślin leczniczych o nowe gatunki. Z Ameryki pochodzą drzewa chinowe, balsamowe, krzew kokainowy, kakaowiec, ipekakuana, 64

65 Panacea, córka Asklepiosa, symbolizuje uniwersalny lek na wszystkie choroby (panaceum) 65

66 wanilia, papryka, senega, ziemniak, kukurydza, tytoń i wiele innych. Odkrycie natomiast drogi morskiej do Indii ułatwiło import wielu przypraw korzennych i leków azjatyckich oraz spowodowało obniżkę cen powyższych produktów. Rozpoczęło się naukowe opisywanie nowych roślin i surowców leczniczych, a upowszechniony już wtedy wynalazek druku umożliwił popularyzowanie wiedzy o lekach. Mikołaj Monardes ( ), lekarz hiszpański z Sewilli, zajmował się badaniem i opisywaniem surowców leczniczych z Ameryki. Karol Kluzjusz ( ), lekarz i botanik, profesor w Leodium, gdzie gromadził i opisywał rośliny krajowe i egzotyczne, był autorem dzieła Exoticorum libri decem (O surowcach egzotycznych ksiąg dziesięć). Na uwagę zasługują też inni botanicy i lekarze, jak np. Hieronim Bock (Tragus, ), Otto Brunfels ( ) i Robert Dodonaeus ( ). W okresie Odrodzenia pojawiły się pierwsze drukowane zielniki o charakterze encyklopedii zielarskich, odgrywające rolę poradników lekarskich. Około 1481 r. ukazało się w Rzymie Herbarium, którego autorem był Apuleius Platonicus, a w 1491 r. został wydany w Moguncji Ortus sanitatis (Ogród zdrowia), który znalazł naśladowców w wielu krajach. Opracowania te nie były jednak wolne od średniowiecznych przesądów. Pracami nowatorskimi były herbarze Ottona Brunfelsa z lat i Leonarda Fuchsa (1543). Wyróżniały się one prawidłowymi opisami roślin leczniczych oraz realistycznymi rycinami, szkicowanymi z natury. Do najważniejszych opracowań polskich tego typu należały: Herbarz polski Marcina z Urzędowa, napisany w połowie XVI w., ale wydany drukiem w Krakowie dopiero w 1595 r. w 22 lata po śmierci autora, oraz Zielnik Szymona Syreńskiego (Syreniusza), opublikowany w 1613 r. w Krakowie. Zielnik Syreniusza zawierał opisy 765 roślin i był w owych czasach najobszerniejszym opracowaniem dotyczącym ziołolecznictwa w Europie. Jan Krzysztof Kluk ( ), kanonik z Ciechanowca, pierwszy opisał krytycznie florę polską w książce Dykcjonarz roślinny. Uwzględnił w tej pracy cechy botaniczne roślin, ich występowanie oraz własności użytkowe i lecznicze. W połowie XIX w. wyróżnił się w dziedzinie znajomości i popularyzacji roślin leczniczych znakomity botanik i lekarz polski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Napoleon Ignacy Rafał Czerwiakowski ( ), autor kilku publikacji i z zakresu botaniki. Jego książkę Botanika lekarska do wykładów oraz dla użycia lekarzom i aptekarzom (Kraków 1861) można uważać za doskonały na owe czasy podręcznik ziołolecznictwa. Stosowany niekiedy termin fitoterapia (phytotherapia) pochodzi od słów phyton (roślina) i therapeuo (leczę) i oznacza leczenie roślinami. Powstał w końcu XIX w. w Niemczech jako reakcja na żywiołowy rozwój chemii. Rozpowszechnił się po pierwszej wojnie światowej, szczególnie we Francji, a następnie w innych krajach. W końcu XIX w. rozpoczął działalność popularyzatorską w dziedzinie zielarstwa i ziołolecznictwa farmaceuta polski Jan Biegański ( ), autor kilkunastu książek i wielu artykułów z tej dziedziny. Już w 1894 r. wydał obszerną książkę, doskonale na owe czasy opracowaną, pt. Rośliny lekarskie i ich uprawa. Inne jego publikacje, które warto wspomnieć, to: Zioła apteczne (1904), Uprawa roślin lekarskich (1912), Zioła lekarskie jako jedno z naszych bogactw (1918) i Hodowla ziół aptekarskich (1921). W 1924 r. ukazała się książka Nasze zioła lekarskie. Jej drugie wydanie, o nieco zmienionym tytule i znacznie rozszerzone, Nasze zioła i leczenie się niemi, pojawiło się w 1931 r., a trzecie w 1939 r. Po wyzwoleniu ukazały się wydania czwarte (1948); piąte (1949) i szóste (1950) z przedmową prof. dr. Jana Muszyńskiego. Portret J. Biegańskiego 66

67 Karta tytułowa z Zielnika Sz. Syreniusza z 1613 r. 67

68 znajduje się na karcie tytułowej innej jego pracy: Hodowla ziół lekarskich, wyd. piąte (1934). Jeśli chodzi o stosowanie ziół w homeopatii, to najbardziej wnikliwie zajmował się tym dr med. Henryk Cyrkler. W 1903 r. opublikował Podręcznik do leczenia chorób środkami homeopatycznemi dla użytku światłej publiczności i lekarzy. Drugie wydanie tej pracy ukazało się w Warszawie staraniem Apteki Centralnej Homeopatycznej w 1935 r. Problematyką ziołolecznictwa zajmował się również Augustyn Czarnowski ( ), stomatolog i homeopata, wydawca pisma Przewodnik Zdrowia ( ). W piśmie tym zamieścił obszerną pracę Zielnik lekarski. Ukazała się ona również w osobnych wydaniach, z których trzecie opublikowano w 1938 r., już po śmierci autora. Zawiera 18 wielobarwnych tablic roślin leczniczych. W 1933 r. ukazała się książka dr. med. Jerzego Lypy pt. Phytotherapia. Roślinne środki lecznicze. Recepty dla lekarzy. Drugie wydanie tej publikacji z 1938 r. zawiera słowo wstępne prof. Jana Muszyńskiego. W pracy tej dr Lypa pierwszy w Polsce użył wspomnianego wyżej terminu fitoterapia w pisowni łacińskiej na określenie leczenia preparatami roślinnymi. W latach trzydziestych dr med. Edward Wasiutyński opracował cykl broszur o różnych grupach chorób i możliwości leczenia ich preparatami roślinnymi. Noszą one ogólny tytuł - Leczenie ziołami w opracowaniu dla wszystkich. Ukazały się w 1938 r. przy współpracy mgr. Jana Biegańskiego i obejmują choroby żołądka, wątroby i woreczka żółciowego, nerek, dróg moczowych, a także gruźlicę, reumatyzm, artretyzm i ischias. Dr med. Zygmunt Węgliński, były dyrektor szpitala Św. Ducha w Iłży, wydał książkę Mój system leczenia raka (Ostrowiec Kielecki 1934), w której omówił wiele preparatów roślinnych. Leonard de Verdmon Jacques, Polak o cudzoziemskim nazwisku, napisał książkę Kuracja roślinna, której trzecie wydanie ukazało się nakładem M. Arcta w Warszawie w 1936 r. Dr med. Stanisław Breyer opublikował w latach międzywojennych książkę Lekarz domowy, nakładem wydawnictwa Prawda w Krakowie, bez podania roku druku, w której zalecał wiele przetworów z roślin leczniczych. Wybitnym popularyzatorem ziołolecznictwa w Polsce był Jan Kazimierz Muszyński ( ), profesor farmakognozji i hodowli roślin leczniczych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie oraz UL i AM w Łodzi. Opublikował kilka książek i wiele artykułów z tej dziedziny. Ziołolecznictwa dotyczy praca Fitoterapia, zawarta w książce Podręczna encyklopedia lekarza praktyka, t. III, 1938, cz. II - Współczesne metody leczenia. Następne wydania tej pracy ukazywały się oddzielnie pt. Ziołolecznictwo i leki roślinne. Fytoterapia (wyd. II 1948, wyd. III 1949, wyd. VI1958). Wspomnieć należy również książki: Uprawa i zbiór roślin leczniczych (1946) oraz Ziołowa apteczka domowa (1948). Swoją przedmową prof. dr Muszyński opatrzył kilka publikacji z zakresu ziołolecznictwa innych autorów. W 1955 r. wydał książkę pt. Zarys fitoterapii (Farmakologia i receptura ziół leczniczych) farmaceuta Wojciech Roeske, profesor AM i dyrektor Muzeum Farmacji w Krakowie. W latach 1954 i 1956 ukazała się praca zbiorowa Vademecum fitoterapii. Opracowaniem kierował zespół redakcyjny w składzie: prof. dr Jan Muszyński, dr Marian Górski, dr Henryk Kałużyński i Zbigniew Połomski. Autorami poszczególnych rozdziałów byli: dr Lucjan Dobrowolski, dr Michał Dudzicz, dr Marian Górski, dr Henryk Kałużyński, dr Adam Kazior, dr Aleksander Ożarowski, dr. Michalina Skwarska i dr August Szozda. 68

69 Wspomnieć należy również wydaną dwukrotnie w 1956 r. książkę Poradnik zbieracza ziół, którą opracowali inż. Jadwiga Kwaśniewska, mgr Józef Skulimowski i inż. Helena Tumiłowicz. Książka, prócz dużego zasobu wiadomości dla zbieracza i barwnych ilustracji, zawiera ogólne wskazania dotyczące zastosowania wielu surowców w lecznictwie. W 1960 r. ukazała się niewielka książka Zioła lecznicze. Zbiór i stosowanie, opracowana przez dr. farm. Barbarę Kuźnicką i lek. med. Artura Dziaka. Następne kolejne wydania tej pracy pojawiły się w latach 1963 i W wydaniu IV (1970) i V (1972) jako autorki wystąpiły doc. dr Barbara Kuźnicką i mgr farm. Maria Dziak. Wymienione wyżej autorki opublikowały w 1977 r. książkę Zioła i ich stosowanie. Historia i współczesność, stanowiącą kontynuację poprzedniej pracy. Drugie jej wydanie ukazało się w 1979 r. Dr farm. Czesław Bańkowski i dr farm. Eugeniusz Kuźniewski opublikowali w latach 1976 (wyd. I) i 1980 (wyd. II) pracę Ziołolecznictwo ludowe. Największym i najbardziej szczegółowym wydawnictwem polskim z omawianego cyklu jest Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, opracowane przez zespół pod redakcją doc. dr. hab. farm. Aleksandra Ożarowskiego. Praca powyższa miała cztery kolejne wydania (1976,1980, 1982 oraz 1983). Ze względu na dużą objętość materiału książka nie zawiera ilustracji roślin. Franciszkanin Czesław Andrzej Klimuszko ( ), znany w Polsce z uzdolnień parapsychologicznych, zajmował się również ziołolecznictwem. Napisał książkę Powrót do ziół, wydaną staraniem Wielkopolskiego Stowarzyszenia Różdżkarzy (Poznań 1980). Prof. dr Irena Turowska, doc. dr Jan Kozłowski i prof. dr Leszek Golcz wydali książkę Zarys zielarstwa - problemy współczesne (Warszawa 1980), w której zwrócili szczególną uwagę na zawartość związków czynnych w surowcach roślinnych. Prof. dr Antonina Rumińska opublikowała książkę Rośliny lecznicze - podstawy biologii i agrotechniki (Warszawa 1981). Ta bardzo wartościowa praca przeznaczona jest przede wszystkim dla plantatorów i agrobiologów, zawiera jednak również informacje o zastosowaniu omawianych roślin w lecznictwie. Dr farm. Eugeniusz Kuźniewski i dr med. Janina Augustyn-Puziewicz wydali w 1984 r. książkę Przewodnik ziołolecznictwa ludowego.

70 ZBIÓR, SUSZENIE I PRZECHOWYWANIE SUROW- CÓW ZIELARSKICH Aby surowiec zielarski odpowiadał stawianym mu wymaganiom, powinien być zebrany we właściwym terminie, odpowiednio wysuszony i prawidłowo przechowywany. Podstawowym warunkiem, od którego zależy jakość każdego surowca, jest przeprowadzenie zbioru we właściwym czasie. Powinien on być wykonany w momencie największego nagromadzenia w roślinie związków czynnych, od których zależy działanie farmakologiczne surowca. Okres zbioru jest różny dla poszczególnych grup surowców, ale nawet w obrębie grupy mogą występować dość duże różnice w czasie. Korę (Cortex) zbiera się zwykle wczesną wiosną, kiedy można ją łatwo zdjąć z drewna. W naszych bowiem warunkach klimatycznych w okresie wiosennym rozpoczyna się intensywny wzrost roślin i między korą a drewnem powstaje warstwa młodych, cienkościennych komórek twórczych, luźno z nimi złączona, co ułatwia oderwanie kory. Termin zbioru zależy w tym przypadku od rozpoczęcia wegetacji przez poszczególne gatunki roślin. Najwcześniej można u nas zdejmować korę wierzby, a najpóźniej korę dębu. Korę zbiera się z gałązek młodych, od 2- do 4-letnich, zdrowych, gładkich, wyłącznie z gałęzi ściętych. Kora z gałązek starszych jest z reguły uboższa w związki czynne. Do zdejmowania kory używa się noży ze stali nierdzewnej, gdyż garbniki zawarte w korze reagują z żelazem stali zwykłej, powodując ciemne zabarwienie surowca. Nie zbiera się kory przez zestrugiwanie jej nożem, ponieważ otrzymany surowiec zanieczyszczony jest drewnem. Korzenie (Radix) i kłącza (Rhizoma) zbiera się przeważnie w okresie spoczynku, już po utracie części nadziemnych, kiedy w organach podziemnych rośliny zgromadziły największą ilość związków czynnych, najczęściej późną jesienią lub zimą, o ile pozwalają na to warunki atmosferyczne. Można też zbierać je bardzo wczesną wiosną, zanim rośliny zaczną wypuszczać nowe pędy, gdyż później zawartość składników czynnych zaczyna wyraźnie się zmniejszać. Czasem, jak w przypadku kozłka, zbiera się korzenie i kłącza wiosną przed okresem zakwitania, ponieważ wtedy właśnie zawartość związków-czynnych jest największa. Kwiat (Flos), koszyczek (Anthodium) i kwiatostan (Inflorescentia), należy zbierać w początkach zakwitania, czasem, jak w przypadku dziewanny, w pełni kwitnienia, kiedy kwiaty są w początkowym stadium przekwitania i korony łatwo się dają odrywać. Nigdy jednak nie zrywa się kwiatów już przekwitłych. Zdejmuje się kwiaty bardzo delikatnie i układa lekko w koszykach, gdyż zgniecione łatwo ciemnieją i tracą wartość. Ziele (Herba) zbiera się przeważnie w okresie, kiedy roślina rozpoczyna kwitnienie, gdyż wszystkie jej części zawierają wówczas najwięcej związków czynnych. Ponadto 70

71 łodyga nie jest wtedy jeszcze zdrewniała i daje się wykorzystać na równi z liśćmi. Czasem, jak w przypadku lobelii, zbiera się ziele w okresie przekwitania i owocowania. Zasada powyższa nie odnosi się do skrzypu, ponieważ roślina ta nigdy kwiatów nie wytwarza. Owoce (Fructus) soczyste zbiera się do suszenia dojrzałe, gdy mają już prawidłową barwę, ale są jeszcze jędrne i twardawe. Owoce przejrzałe sklejają się w czasie suszenia i dają surowiec niepełnowartościowy. Można stosować je tylko do natychmiastowego przerobu w stanie świeżym, np. na syrop. Owoce suche oraz nasiona (Semen) należy zbierać, kiedy już dojrzewają, ale się jeszcze nie osypują. W przypadku owoców i nasion nierównomiernie dojrzewających i osypujących się nie należy czekać na dojrzewanie wszystkich, lecz zebrać, kiedy dojrzała większość owoców lub nasion. Najczęściej ścina się całe łodygi z owocostanami, suszy na wolnym powietrzu i omłaca. Pączki (Gemmae) zbiera się pod koniec zimy lub bardzo wczesną wiosną, kiedy zaznaczają się w nich pewne procesy wzrostowe, przejawiające się pęcznieniem, ale gdy one jeszcze nie pękają. Ważną jest również sprawą wybór dnia, a nawet godziny zbioru, gdyż światło słoneczne ma zasadniczy wpływ na syntezę i zawartość związków czynnych. Z tego powodu części nadziemne większości roślin zbiera się w dni pogodne w porze największego nasłonecznienia (około południa). Kwiaty szybko przekwitające, np. dziewanny, zbiera się codziennie, a czasem dwukrotnie w ciągu dnia. Okres suszenia powinien być możliwie najkrótszy, gdyż w czasie więdnięcia następuje powolny rozkład związków czynnych. Z tego powodu części nadziemne roślin powinny być w momencie zbioru suche. Nie należy ich zbierać w dni deszczowe, lecz w czasie słonecznej pogody - dopiero po dokładnym obeschnięciu rosy i przed jej wieczornym opadnięciem. Tylko niektóre surowce łatwo osypujące się, jak zarodniki widłaka lub owoc kminku, należy zbierać z rosą rano i wieczorem bądź w dni pochmurne. Mniej wrażliwe na wilgoć są części podziemne roślin, jak korzenie i kłącza, można je więc zbierać nawet w dni deszczowe, ale tylko wtedy, gdy mają być suszone w suszarniach ogrzewanych. Nie należy nigdy zbierać roślin leczniczych w miejscach skażonych, wzdłuż dróg, na nasypach kolejowych i w pobliżu zakładów przemysłowych, ponieważ zawierają one szkodliwe związki ołowiu lub inne substancje emitowane w powietrze ze spalinami. Zebrany surowiec sortuje się niezwłocznie, odrzuca zanieczyszczenia i okazy z objawami chorobowymi, uszkodzone przez szkodniki, fragmenty zbrunatniałe, zdrewniałe, usychające lub już obumarłe. Korzenie i kłącza otrząsa się z resztek ziemi i piasku, następnie szybko myje w wodzie bieżącej, osusza w przewiewie rozłożone cienką warstwą i odrzuca wszelkie niepotrzebne części, jak resztki łodyg. Niektóre koruje się przed suszeniem nierdzewnym nożem, np. korzeń lukrecji. Grubsze korzenie tnie się podłużnie dla ułatwienia suszenia i niezwłocznie rozkłada w suszarni na półkach. Części nadziemne roślin, jak liście, kwiaty i ziele, zbierane w okresie wiosenno-letnim podczas suchej i ciepłej pogody, suszy się przeważnie w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych, rozłożone cienką warstwą na półkach pokrytych papierem. Unika się bezpośredniego dostępu światła słonecznego, które niszczy barwniki i związki czynne surowca. Szczególnie wrażliwe są kwiaty, liście i ziela. Można natomiast suszyć na świetle korzenie, kory i kłącza. Niektóre kwiaty, np. chabru, liście bobrka czy ziele konwalii trudno wysychają w 71

72 warunkach naturalnych i wymagają suszarni ogrzewanej. Konieczna jest ona również do suszenia wszelkich surowców zbieranych latem w czasie pogody zimnej i deszczowej. Surowce soczyste, jak owoce borówki czernicy, maliny, bzu czarnego i szakłaku, wymagają suszarni ogrzewanej. Również korzenie i kłącza zbierane późną jesienią lub wczesną wiosną, w okresie wilgotnym i chłodnym, oraz surowce zbierane zimą, jak ziele jemioły, należy suszyć w suszarni ogrzewanej. Temperatura stosowana w suszarniach ogrzewanych wynosi C. Przy surowcach zawierających olejki eteryczne nie należy przekraczać 35 C. Dla przyśpieszenia suszenia niezbędny jest przewiew powietrza, który jednak przy surowcach olejkowych nie powinien być zbyt silny. Należy pamiętać, że w czasie suszenia nie wszystkie części surowca wysychają równomiernie. W zielu długo pozostają wilgotne łodygi, a w liściach ogonki. Takie niedokładnie wysuszone elementy łatwo pleśnieją w czasie przechowywania i powodują zniszczenie surowca. Wysuszony surowiec przechowuje się w szczelnych opakowaniach papierowych lub płóciennych, blaszankach albo słoikach szklanych w miejscach suchych i możliwie chłodnych, zabezpieczone przed dostępem światła. Niektóre surowce, zwłaszcza korzenie i kłącza, należy chronić przed owadami oraz gryzoniami. Te ostatnie lubią szczególnie owoc anyżu. Korzeń waleriany natomiast stanowi przynętę dla kotów. Większość surowców zielarskich należy wymieniać corocznie. Jednym z wyjątków jest kora kruszyny, która nadaje się do użytku dopiero po rocznym okresie przechowywania, gdyż w przeciwnym razie działa wymiotnie.

73 PODSTAWOWE ZWIĄZKI CZYNNE W ROŚLINACH LECZNICZYCH Na kuli ziemskiej występuje około roślin wyższych, lecz tylko 10-15% tej liczby zostało mniej lub bardziej dokładnie zbadanych chemicznie i farmakologicznie. Wśród tych roślin znajduje się uznanych w różnych krajach za lecznicze, tymczasem zaledwie 1884 zostało zamieszczonych w oficjalnych lekospisach. W Polsce znajduje się około 230 roślin uznanych za lecznicze. Wartość lecznicza roślin zależy wyłącznie od obecności określonych związków chemicznych, nazywanych umownie substancjami lub związkami czynnymi, o potwierdzonym działaniu fizjologicznym. Badania nad składem chemicznym roślin rozpoczęło się 180 lat temu, gdy w 1804 r. Serturner wykrył morfinę w opium. Od tego czasu wyizolowano co najmniej różnych związków roślinnych i znaczną ich część zbadano farmakologicznie. Okazało się również, że wiele z tych związków ma swoje odpowiedniki lub analogi u ludzi lub zwierząt, np. cholina, cholesterol, progesteron, histamina, acetylocholina i kwas moczowy. Tym samym zostało potwierdzone dawno już głoszone przypuszczenie o bliskim pokrewieństwie światów zwierzęcego i roślinnego, wywodzących się ze wspólnego prapoczątku w łańcuchu wielowiekowej ewolucji. Znajomość roślinnych związków czynnych i ich własności farmakologicznych jest kluczem do nowoczesnego ziołolecznictwa, w którym pierwotne doświadczalne wiadomości znalazły potwierdzenie i rozszerzenie w badaniach naukowych. Obecnie już w pełni świadomie stosuje się rośliny lecznicze i racjonalniej, niż dawniej, wykorzystuje się ich wartości terapeutyczne. W rozdziale tym zostały omówione tylko niektóre ważniejsze grupy związków czynnych, a zamieszczone wzory chemiczne zorientują czytelnika w bogactwie ich struktur. Związki cukrowe. Rośliny posiadające chlorofi1 mogą syntetyzować z najprostszych składników, tj. dwutlenku węgla i wody, związki zwane węglowodanami. Najpierw powstają cukry proste, wśród których najważniejsze są glukoza i fruktoza, następnie łączą się one po dwa i tworzą dwucukry (np. sacharozę, czyli cukier, którym słodzimy), dalej dołączając po jednym cukrze prostym tworzą trójcukry (np. rafinozę), czterocukry (np. stachyozę), aż wreszcie otrzymuje się wielocukry o różnej budowie, konsystencji, właściwościach fizycznych i użyteczności dla człowieka. Najbardziej znanym wielocukrem jest skrobia złożona z licznych drobin glukozy, nierozpuszczalna w wodzie, lecz w niej pęczniejąca, spożywana np. w postaci mąki, ziemniaków lub różnych produktów z nich otrzy- 73

74 mywanych. Następnym wielocukrem jest inulina, złożona z drobin fruktozy, występująca np. w korzeniach mniszka lekarskiego, perzu i omanu. Nie ma ona znaczenia dla człowieka, gdyż nie jest hydrolizowana w przewodzie pokarmowym, ma natomiast znaczenie dla zwierząt trawożernych. Innymi wielocukrami są śluzy roślinne, zawarte np. w korzeniach prawoślazu, nasionach lnu i kwiatach ślazu, gumy roślinne, jak np. guma akacjowa, oraz pektyny. Bardzo ważnym wielocukrem jest celuloza, zbudowana tak jak skrobia jedynie z drobin glukozy, będąca podstawowym materiałem, z którego rośliny budują własne błony komórkowe (stąd nazwa błonnik). Zarówno organizm ludzki, jak i zwierząt mięsożernych nie trawią celulozy. Zdolność tę mają zwierzęta trawożerne, termity i liczne owady. Glikozydy. Powstałe w procesie fotosyntezy cukry proste, zawierające w swej drobinie 5 atomów węgla (tzw. pentozy, np. arabinoza) lub 6 atomów węgla (tzw. heksozy, np. glukoza), mają zdolność wiązania się z licznymi i bardzo różnorodnymi strukturami chemicznymi, które znajdują się w komórkach roślinnych. Utworzone w ten sposób związki zwane są glikozydami lub heterozydami. Składają się z części cukrowej (tzw. glikonu) oraz z części nie cukrowej (tzw. aglikonu), która może być flawonoidem, antocyjanem, kumaryną, trójterpenem, sterolem lub innym związkiem. Pod wpływem specyficznych enzymów, zawartych w soku komórkowym niektórych roślin lub w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierząt, następuje rozpad tych związków (tzw. hydroliza enzymatyczna) na części składowe. Wolne aglikony są łatwiej resorbowane, przedostają się do krwiobiegu i wywierają działanie zależne w dużym stopniu od ich budowy. Liczne glikozydy stanowią grupę związków czynnych warunkujących lecznicze znaczenie wielu roślin. Przykładowo można wymienić: glikozydy kardenolidowe (np. digoksynę) lub bufadienolidowe (np. scylaren) działające na mięsień sercowy; antraglikozydy, znajdujące się m.in. w aloesie, rzewieniu i kruszynie, które mają właściwości przeczyszczające; glikozydy antocyjanowe, występujące np. w owocach czarnej porzeczki, wiśni, borówki czernicy i burakach ćwikłowych, wzmacniają naczynia włosowate, poprawiają wzrok i biorą udział w wielu reakcjach oksydo-redukcyjnych, zachodzących w organizmie człowieka. Do grupy glikozydów roślinnych zalicza się też glikozydy saponinowe, goryczowe, irydoidowe, fenolowe, cyjanogenne, alkaloidowe, inaczej glikoalkaloidy, oraz inne. Alkaloidy. Stanowią bardzo ważną i liczną grupę związków zawierających w swej cząsteczce jeden lub więcej atomów azotu, nadających im charakter mniej lub bardziej zasadowy. Alkaloidy te łatwo łączą się z występującymi w soku komórkowym kwasami organicznymi i tworzą sole rozpuszczalne w środowisku wodnym. Na organizm ludzi i zwierząt wywierają różne działania, często bardzo silne, a nawet gwałtowne (np. kurara, strychnina, akonityna), stąd od dawna znane jest stosowanie ich jako trucizn, a później jako leków. Spośród wielu grup alkaloidów należy wymienić przede wszystkim te, które mają największe znaczenie w nowo czesnym lecznictwie. 74

75 Alkaloidy tropanowe (np. atropina, skopolamina) występują w bieluniu, pokrzyku, lulku i działają m.in. rozkurczowo na mięśnie gładkie, rozszerzają źrenicę oka, hamują też wydzielanie potu, śluzu, śliny. Alkaloidy izochinolinowe (np. papaweryna) występują m.in. w maku, glistniku, dymnicy i berberysie, działają przeciwbólowe i rozkurczowo, a pochodne fenantrenu (morfina) wywołują błogostan, uzależnienie i narkomanię. Alkaloidy indolowe mają nie mniej ważne znaczenie. Występują w sporyszu (np. ergotamina, ergometryna) i powodują skurcz większych naczyń krwionośnych oraz macicy. Znajdują się też w korzeniu rauwolfii (np. rezerpina) i obniżają ciśnienie krwi oraz działają uspokajająco lub (jak ajmalina) przywracają właściwy rytm serca. Ponadto obecne są w barwinku różyczkowym (np. winblastyna, winkrystyna) i działają przeciw-białaczkowo. Spośród innych grup należy wymienić alkaloidy purynowe (jak kofeina, teobromina), alkaloidy pirydynowe i piperydynowe (jak nikotyna, lobelina), alkaloidy sterolowe (jak solanina), alkaloidy chinolinowe (jak chinina, chinidyna) oraz alkaloidy pirolizydynowe (jak laziokarpina), znalezione ostatnio w żywokoście, podbiale i ostrzeniu pospolitym. Garbniki. Jest to duża grupa związków o charakterze wielofenoli, łatwo rozpuszczalnych w wodzie, tworzących trwałe połączenia z białkami, alkaloidami, metalami ciężkimi (np. z żelazem). Dzielą się na garbniki hydrolizujące, jak np. tanina, oraz na garbniki skondensowane, nie ulegające rozpadowi. Występują w bardzo licznych roślinach, lecz szczególnie dużo jest ich w dębie, rdeście wężowniku, pięciorniku, borówce czernicy, orzechu włoskim, wierzbie, herbacie. Wodne stężone roztwory garbników są stosowane w garbarstwie, ponieważ surową skórę czynią nieprzepuszczalną dla wody, natomiast dla celów leczniczych stosuje się rozcieńczone roztwory garbników, chodzi bowiem tylko o powierzchniowe ich działanie. Przyjęte doustnie, stykają się z błoną śluzową i wywierają efekt ściągający, hamują jej przepuszczalność, są więc przydatne w biegunce, zapobiegają mikrokrwawieniom z uszkodzonych naczyń włosowatych, unieczynniają też bakterie i ich toksyny. Używane zewnętrznie na skórę, również uszkodzoną (np. czyraki, rany, oparzenia), działają analogicznie. Stosowane jednak przez dłuższy czas (np. częste picie mocnej herbaty), utrudniają wchłanianie witamin, soli mineralnych i wielu związków pokrewnych. Antrazwiązki. Są pochodnymi antracenu, mają jedną lub kilka grup hydroksylowych i często tworzą połączenia z prostymi cukrami. Jest to liczna grupa o zdolności łączenia się po dwa związki i tworzenia tzw. dimerów oraz mająca łatwość szybkiego i stopniowego utleniania się, powodującego zmniejszenie aktywności fizjologicznej. Antrazwiązki występują m.in. w rzewieniu, strączyńcu, aloesie i kruszynie (np. glukofrangulina A). Wyciągi tych roślin, przyjęte doustnie, działają po kilku godzinach przeczyszczające, gdyż zawarte w nich antrazwiązki drażnią silnie jelito grube, zapoczątkowują lub wzmagają ruchy perystaltyczne i tym samym przeciwdziałają zaparciom. Zbyt długotrwałe jednak sto- 75

76 sowanie ich jest niekorzystne, ponieważ następuje przekrwienie jelit i narządów miednicy małej u kobiet, grożące krwawieniami i poronieniem. Saponiny. Związki zwane saponinami mają właściwość obniżania napięcia powierzchniowego cieczy, jak również pienienia, a w zetknięciu z krwią - zdolność rozpuszczania czerwonych krwinek. Pod względem chemicznym saponiny zalicza się do glikozydów, mających część cukrową złożoną z 1-9 drobin cukrów prostych (np. glukozy, ramnozy), oraz część nie cukrową, którą jest związek sterolowy lub trójterpenowy. Saponiny sterolowe występują m.in. w naparstnicy purpurowej i wełnistej, kozieradce, konwalii i w niektórych roślinach egzotycznych, natomiast saponiny trójterpenowe w kasztanowcu, lukrecji, mydlnicy, pierwiosnku, połoniczniku, nagietku, łyszczcu wiechowatym (gipsozyd A) i innych. Wyciągi z surowców zawierających saponiny, bez względu na to, czy są typu sterolowego czy też trójterpenowego, znalazły zastosowanie w lecznictwie jako wykrztuśne. Drażnią one łagodnie błonę śluzową jamy ustnej i gardła, wzmagają ruchy nabłonka rzęskowego, zwiększają czynność wydzielniczą błony śluzowej i wyzwalają odruch wykrztuśny. Saponiny nie wchłaniają się w przewodzie pokarmowym i są związkami w pełni bezpiecznymi, jeżeli nie zetkną się z uszkodzonymi naczyniami włosowatymi (np. w chorobie wrzodowej żołądka lub dwunastnicy), gdyż wówczas hemolizują czerwone krwinki, przedostają się do krwiobiegu i wywołują zatrucie. Flawonoidy. Stanowią bardzo liczną grupę związków obejmującą różne typy i występującą w wielu roślinach. Wszystkie flawonoidy mają barwę żółtą i są pochodnymi γ-pironu, a część z nich jest związana z cukrami prostymi, tworząc grupę glikozydów flawonowych. Pomimo dość jednolitej budowy chemicznej ich właściwości farmakologiczne, jak również zastosowanie terapeutyczne, są bardzo zróżnicowane. Niewielka grupa tych związków, zwana bioflawonoidami (np. rutyna, kwercetyna, hesperydyna), wykazuje właściwości witaminy P, zwiększającej elastyczność oraz zmniejszającej łamliwość naczyń krwionośnych, zwłaszcza znajdujących się w mózgu. Bioflawonoidy występują w owocach cytrusowych, perełkowcu japońskim, rucie, fiołku trójbarwnym, gryce i wielu innych. Inna grupa związków flawonoidowych (np. hiperozyd, kemferol) zwiększa wydalanie moczu i jest stosowana nie tylko w przewlekłych stanach zapalnych nerek, lecz także pomocniczo w gośćcu stawowym i mięśniowym, otyłości i nadciśnieniu tętniczym, związki te występują m.in. w brzozie, skrzypie, rdeście ptasim i bzie czarnym. Niektóre flawonoidy 76

77 (np. likwirytyna) mają właściwości rozkurczowe, działając na mięśnie gładkie, zwłaszcza przewodu pokarmowego i dróg żółciowych, a nawet wybiórczo na naczynia wieńcowe serca (np. witeksyna). Inne flawonoidy działają także przeciwzapalnie (np. taksyfolina), przeciwgrzybiczo (np. pinocembryna), przeciwobrzękowo (np. diosmina), estrogennie (np. genisteina). Omawiana grupa związków flawonoidowych występuje w wielu owocach, warzywach i oczywiście w roślinach leczniczych; ma ważne znaczenie w utrzymywaniu w organizmie koniecznej równowagi chemicznej i fizjologicznej. Antocyjany. Są to związki najbardziej spokrewnione z flawonoidami. W postaci glikozydów występują rozpuszczone w soku komórkowym wielu kwiatów owoców, nadając im barwy od ciemnoniebieskiej i fioletowej do czerwonej i różowej. Najczęściej spotykane antocyjany (np. cyjanina, malwina) znajdują się w buraku ćwikłowym, bzie czarnym, borówce czernicy, malwie, wiśniach i innych. Działają analogicznie do bioflawonoidów na naczynia włosowate, poprawiają też ostrość widzenia i biorą aktywny udział w przemianach utleniającoredukcyjnych, zachodzących w organizmie człowieka. Kumaryny. Tworzą grupę związków pochodnych α-pironu, są zbliżone strukturalnie do flawonoidów, a wiele z nich występuje jako glikozydy. Najczęściej spotykane kumaryny (np. umbeliferon, eskuletyna, herniaryna) znajdują się w licznych powszechnie znanych roślinach - rumianku, połoniczniku, kasztanowcu, jesionie i innych. Działają one rozkurczowo na mięśnie gładkie, niekiedy uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy, a także słabo moczopędnie. Związki należące do podgrupy furanokumaryn (np. psoralen, ksantotoksyna, bergapten), stosowane zewnętrznie i wewnętrznie, uczulają organizm na działanie promieni nadfioletowych (słonecznych), dlatego znalazły zastosowanie w leczeniu bielactwa ;i (utrata pigmentu skóry), a ostatnio także w łuszczycy. Wśród związków z podgrupy piranokumaryn niektóre (np. wisnadyna) rozszerzają naczynia wieńcowe serca, mają również wpływ rozkurczowy na mięśnie gładkie oskrzeli i przewodu pokarmowego, natomiast dwukumarol, występujący w nostrzyku, jest anty witaminą K i powoduje zahamowanie krzepliwości krwi. Olejki eteryczne. Są to płynne mieszaniny, liczące nawet do 150 związków, charakteryzujące się tym, że są lotne, nie rozpuszczają się w wodzie i mają określony zapach. Występują we wszystkich częściach roślin, owocach, liściach i organach podziemnych, a nawet w pniu drzew (np. sosny, kamforowca). Ilości olejków znajdujących się w roślinach wahają się w szerokich granicach, np. płatki róż zawierają około 0,0035% olejku, rumianek ma prawie 0,3%, a kminek do 7,0%. Związki wchodzące w skład olejków eterycznych są liczne i różnorodne. Spośród nich kilka najważniejszych grup to: terpeny (np. pinen w olejku sosnowym), alkohole (np. linalol w kolendrze), estry (np. octan linalilu w lawendzie), fenole (np. eugenol w goździkach), etery (np. anetol w owocach anyżu). Niekiedy niektóre składniki gromadzą się w olejkach w tak dużej ilości, że krystalizują w nich (np. kamfora, mentol, tymol) i mogą być łatwo otrzymywane bezpośrednio lub przez wymrażanie olejku. W skali przemysłowej olejki eteryczne z roślin otrzymuje się 77

78 przeważnie przez destylację z parą wodną lub użycie rozpuszczalników organicznych. Wielkie ilości olejków zużywa przemysł perfumeryjny, mydlarski, chemii gospodarczej, znacznie mniejsze - przemysł spożywczy, a bardzo małe - lecznictwo. Jednak w ziołolecznictwie przypisuje się duże znaczenie roślinom zawierającym olejki i nawet określa się najmniejszą dopuszczalną zawartość. Tak jak różny jest skład chemiczny olejków, tak zróżnicowane są ich właściwości fizjologiczne i tym samym zastosowanie lecznicze roślin olejkowych. Wymienić tu należy najważniejsze działania: moczopędne (np. jałowiec, pietruszka), wykrztuśne (np. tymianek, anyż), żółciopędne (np. mięta), rozkurczowe (np. rumianek), uspokajające (np. Waleriana), przeciwzapalne (np. krwawnik), robakobójcze (np. wrotycz), bakteriobójcze (np. lawenda), drażniące skórę (np. gorczyca czarna). Najtrwalszymi przetworami sporządzanymi z roślin olejkowych są wyciągi alkoholowe (np. nalewka, intrakt), ponieważ olejki są dobrze w nich rozpuszczalne, ewentualnie są to sproszkowane rośliny przyjmowane bezpośrednio doustnie lub w postaci powidełek. W wyciągach wodnych (jak napar, odwar) olejków jest bardzo mało albo w ogóle ich nie ma. W roślinach leczniczych występuje ponadto wiele innych grup związków, które tylko będą wspomniane. Są to kwasy organiczne (np. kwas cytrynowy), a wśród nich kwas askorbowy (askorbinowy), który jest powszechnie znaną przeciwszkorbutową witaminą C, szczególnie obficie występującą w owocach dzikiej róży, rokitnika, papryki, porzeczki i innych. Tłuszcze, czyli połączenia gliceryny z kwasami tłuszczowymi, znajdują się w wielu nasionach, np. soi, rzepaku, maku, sezamu, lecz największą wartość leczniczą mają oleje zawierające nienasycone kwasy tłuszczowe (np. kwasy linolowy, linolenowy) i dlatego zostały uznane za witaminę F, wpływającą korzystnie na odporność i elastyczność skóry u ludzi. W naturalnych tłuszczach roślinnych, nie poddanych procesowi rafinacji, znajdują się rozpuszczone, cenne dla ludzi fitosterole (np. sytosterol) o właściwościach przeciwmiażdżycowych wskutek zdolności obniżania poziomu cholesterolu we krwi. Ponadto grupa witamin E, czyli tokoferoli, które zapobiegają tworzeniu się szkodliwych nadtlenków, wykazują korzystny wpływ na pracę mięśni prążkowanych, ścian naczyń krwionośnych i zapobiegają groźbie powstawania zakrzepów. Związki zwane glukozynolatami są połączeniami glukozy ze związkami zawierającymi siarkę (np. synigryna z nasion gorczycy czarnej) i pod działaniem specyficznego enzymu mirozynazy, znajdującego się w osobnych komórkach, rozpadają się, wytwarzając lotne i o silnym zapachu siarkowym tzw. olejki gorczyczne. Działają one silnie bakteriobójczo i grzybobójczo, drażnią skórę, powodują jej przekrwienie i są stosowane zewnętrznie w nerwobólach i bólach gośćcowych. W roślinach leczniczych znajduje się także wiele witamin oraz soli mineralnych, m.in. tak ważne dla człowieka żelazo (np. w pokrzywie), jod (np. w morszczynie pęcherzykowatym), cynk (np. w nasionach dyni), krzem (np. w zielu skrzypu). Wszystkie wymienione związki są fizjologicznie czynne, zostały zbadane farmakologicznie, poznano ich znaczenie dla człowieka, efekty terapeutyczne, jakie wywołują, oraz objawy niepożądane w przypadku przedawkowania. Obecność tych związków w roślinach i w odpowiedniej ilości jest podstawą, by uznać je za lecznicze i stosować. Wiele związków roślinnych zostało wyizolowanych w stanie czystym i weszło do zestawu leków nowoczesnej medycyny, jak np. kodeina, chinina, papaweryna, digoksyna, winblastyna, ergotamina, rezerpina, kofeina, dwukumarol i rutyna.

79 MONOGRAFIE ROŚLIN LECZNICZYCH 1. ALOES DRZEWIASTY Aloe arborescens Mili. Jest to zawsze zielona roślina o charakterze drzewiastego sukulenta, należąca do rodziny Liliowatych (Liliaceae), występująca na ubogich w wodę, piaszczystych i kamienistych terenach wschodniej i południowej Afryki oraz na Półwyspie Arabskim. Uprawiana jest w wielu krajach o klimacie gorącym, natomiast w krajach strefy umiarkowanej, m.in. w Polsce, hoduje się ją jako roślinę pokojową i szklarniową. Aloes drzewiasty osiąga w stanie naturalnym wysokość do 5 m, ale hodowany w Polsce i krajach sąsiednich nie przekracza 1 m wysokości. Wytwarza silne, rozgałęzione, cylindryczne korzenie, z których wyrasta prosta łodyga rozgałęziająca się w części górnej, a w dolnej pokryta bliznami po zmarniałych liściach. U podstawy łodygi wyrasta nieraz po kilka odrostów, służących do wegetatywnego rozmnażania rośliny. Liście łodygowe, obejmujące pochwiasto łodygę, mają kształt mieczowaty, górną stronę nieznacznie wklęsłą, dolną nieco wypukłą i małe ostre kolce na brzegach. Liście są mięsiste, zielone, pokryte woskowym nalotem. W warunkach uprawy domowej aloes tylko wyjątkowo wykształca pęd kwiatowy zakończony groniastym kwiatostanem z licznymi drobnymi kwiatami na krótkich szypułkach z zielonymi przylistkami i pomarańczowymi płatkami. Nasion w Polsce nie wydaje. Surowiec. Do celów farmaceutycznych i doraźnego użytku domowego obrywa się liście wraz z obejmującymi łodygę pochwami, lecz nie ścina się nożem, i otrzymuje świeży liść aloesu - Folium Aloe recens. Surowiec powinien pochodzić z roślin co najmniej trzyletnich i przed dalszym użyciem być przechowywany w lodówce dni. Służy do fabrycznego przerobu na płynne lub stałe preparaty doustne, roztwory iniekcyjne i różnej postaci preparaty do użytku zewnętrznego, a także do sporządzania prostych wyciągów w warunkach domowych. Do tych celów nadają się też liście innych pokrewnych gatunków: Aloe ferox L., Aloe africana Mili., i wielu roślin drzewiastych, występujących w stanie naturalnym w Afryce Południowej. W kraju macierzystym otrzymuje się z nich sok zagęszczony do konsystencji stałej o nazwie handlowej Cap-Aloe, działający silnie przeczyszczające. Taki sam sok o nazwie Curacao-Aloe otrzymuje się z Aloe vera L. - rośliny występującej od Afryki Południowej do Morza Czerwonego i masowo uprawianej na Antylach, Tajwanie i w Indiach. Podstawowe związki czynne. Świeże liście aloesu drzewiastego oraz wyciśnięty z nich płynny sok zawierają wielocukry i połączenia z białkami o konsystencji śluzowej, wśród nich aloektynę, podstawowy związek leczniczy, hydroksyantrazwiązki, kwasy 79

80 organiczne, witaminy rozpuszczalne w wodzie oraz znaczne ilości soli mineralnych (np. cynk, magnez, miedź). Działanie. Już 50 lat temu radziecki oftalmolog i chirurg prof. Władimir Fiłatow ( ) stwierdził, że wyciągi wodne z liści aloesu mają korzystny wpływ w niektórych chorobach oczu i że ułatwiają przyjęcie przeszczepionej rogówki. Następnie wykazano, że aloes wywiera działanie na cały organizm, dlatego uznano, iż zawiera związki o charakterze stymulatorów biogennych. Obecnie wiemy, że jednym z tych związków jest glukoproteid aloektyna B i że aloes ma własności bakteriobójcze, przeciwzapalne, przeciwbólowe, regenerujące błony śluzowe i skórę, hamujące rozwój niektórych nowotworów, a przede wszystkim immunostymulujące, czyli pobudzające lub regulujące mechanizmy obronne organizmu człowieka. Ze względu na zawarte w aloesie różnorodne związki działa on także w innych schorzeniach, zwłaszcza skóry i błon śluzowych. Importowany do kraju stężały po wysuszeniu sok z liści aloesów, zwany aloną - Aloe, jest skutecznie działającym surowcem przeczyszczającym, nieznacznie żółciopędnym i przeciwbakteryjnym. Przyspiesza perystaltykę jelita grubego. Ponadto gorzki smak alony pobudza wydzielanie soku żołądkowego. Działania niepożądane. Domowe przetwory z liści aloesu podawane w zalecanych niżej dawkach nie wywołują zazwyczaj objawów szkodliwych. Natomiast alona, jako środek przeczyszczający, może powodować przekrwienie okrężnicy oraz narządów miednicy małej. Przetwory z alony mogą być niebezpieczne dla kobiet ciężarnych. Nie wolno ich stosować w tym okresie. Mała ilość antrazwiązków alony przechodzi do mleka matek karmiących, działając przeczyszczające na niemowlęta. Zastosowanie. Świeże liście aloesu lub sok służą do sporządzania wielu preparatów w postaci maści, płynu, iniekcji, syropu, wyciągu na winie, mazidła, przysypki i innych. Stosuje się je: podskórnie, doustnie lub zewnętrznie w licznych schorzeniach, m.in. w nieżycie żołądka i jelit, wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego, wrzodzie żołądka i dwunastnicy (także z tendencją przejścia w stan rakowy), kurczach mięśni, nerwobólach, bólach stawów na tle reumatycznym, dychawicy oskrzelowej; w postaci iniekcji i przemywań - w chorobach oczu, m.in. zapaleniu rogówki i spojówek, zmętnieniu rogówki, zmianach zwyrodnieniowych, stanach po przeszczepieniu rogówki; zewnętrznie - przeciw oparzeniom, owrzodzeniom, pęknięciom skóry, ukąszeniom przez zwierzęta i owady, wysypkom, odleżynom, świądowi i innym. Alona stanowi środek przeczyszczający, obecnie rzadziej stosowany jako hepatotoksyczny. Wchodzi w skład drażetek przeczyszczających Alax (Herbapol) oraz nalewki -Tinctura Aloes (Herbapol), używanej w podobnym celu. Przetwory. Wino aloesowe. Obrywa się kilka większych liści z roślin co najmniej trzyletnich, myje, osusza i przechowuje w lodówce 7-10 dni. Bierze się 50 dag liści, usuwa się z nich brzeżne kolce, kroi liście na kilkucentymetrowe kawałki, miele w maszynce, dodaje do miazgi 1/21 czerwonego wina gronowego, miesza, dolewa 50 dag miodu i po starannym wymieszaniu pozostawia w zamkniętym naczyniu i w ciemności na 3-5 dni. Liście można także zmiksować. Otrzymane wino cedzi się przez gęste sitko, rozlewa do butelek i przechowuje w lodówce. Dawkowanie: w pierwszym tygodniu 3 razy dziennie po łyżeczce do herbaty, w następnych 3-4 tygodniach 3 razy dziennie po łyżce stołowej, w dalszych 3-4 tygodniach 3 razy dziennie po łyżeczce do herbaty, zawsze na godzinę przed jedzeniem. Okres przyjmowania leku: 2-3 miesiące, po czym przerwa 1-2 tygodnie i następny cykl. Znanych jest wiele podobnych przepisów o nieco innych proporcjach składników, m.in. większej ilości wina i dodatku spirytusu. Stosuje 80

81 się w wielu schorzeniach, zwłaszcza we wrzodzie żołądka i dwunastnicy oraz owrzodzeniu jelita grubego. Napar aloesowy. Przygotowany jak poprzednio liść aloesu tnie się na drobne kawałki, wkłada do termosu, dodaje po łyżeczce liści szałwii i kwiatów nagietka (lub liści babki lancetowatej), zalewa 11/2 szklanki wody wrzącej, zakręca termos i pozostawia na godzinę. Napar stosuje się do płukania jamy ustnej i gardła, przemywania przewodów nosa, obmywania sromu i odbytu, tamponowania, okładów na wrzody i rany oraz do wlewań doodbytniczych w zapaleniu odbytnicy i odbytu. Miód aloesowy: liście przygotowane jak poprzednio zmiażdżyć i na każde 100 g miazgi dodać 200 g miodu, po czym powoli ogrzewać do wrzenia, odstawić do następnego dnia, ponownie ogrzać do wrzenia, przecedzić przez gęste sitko do słoika i przechowywać w lodówce. Przyjmować rano na czczo oraz na godzinę przed obiadem po łyżeczce jako środek pobudzający apetyt, przeciwnieżytowy i ogólnie wzmacniający. Jest wskazany dla dzieci, młodzieży i osób w wieku podeszłym. Biostymina (Herbapol) - ampułki; zawierają wodny wyciąg z liści aloesu, przygotowany według Piłatowa, opracowany przez prof. J. Muszyńskiego. Podaje się podskórnie: dorosłym 1 ml (maksymalnie dziennie 3 ml), dzieciom do 5 lat 0,2-0,3 ml, starszym dzieciom0,5 ml. Okres leczenia: iniekcji, po czym przerwa 3-5 tygodni. W astmie oskrzelowej lek przyjmuje się przez dni po 1-1,5 ml dziennie, następnie co drugi dzień. Przeciwwskazaniami są ciężkie schorzenia układu krążenia (np. nadciśnienie) i nerek oraz ciąża zaawansowana. Wyciąg glicerynowy z aloesu: do 100 g liści przygotowanych jak poprzednio i pociętych na kawałki wlać 100 ml wody, zmiksować, po czym dodać 150 ml gliceryny i nieco soku cytrynowego, ponownie miksować i pozostawić na 24 godz. Następnie oddzielić miazgę roślinną na gęstym sitku, a płyn przelać do butelki i przechowywać w lodówce. Stosować jako środek kosmetyczny, również jako płyn po goleniu. Alax (Herbapol) - drażetki. Zażyć wieczorem 1-3 drażetki, popijając wodą, jako środek przeczyszczający. Nalewka alonowa, Tinctura Aloes (Herbapol): pić wieczorem kropli w kieliszku wody w zależności od wieku jako środek przeczyszczający. Jako środek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego przyjmować 5-10 kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie na min przed jedzeniem. 2. AMINEK EGIPSKI Ammi visnaga Lam. Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w stanie naturalnym na terenach od Wysp Kanaryjskich przez kraje basenu śródziemnomorskiego po Iran, najliczniej w zachodniej części Afryki Północnej, a w kierunku południowym sięga do Etiopii. Została przeniesiona przez człowieka do Ameryki Południowej (Argentyna), Europy Zachodniej, Australii i Nowej Zelandii. W wielu krajach jest uprawiana. W Polsce aminek egipski udaje się z trudem z uwagi na zbyt chłodny dla niego klimat. Aminek ma łodygę około 1 m wysoką, rozgałęzioną, słabo bruzdowaną, liście podwójnie lub potrójnie pierzaste o wycinkach nitkowatych, kwiaty drobne, niepozorne, białe, o nieprzyjemnym zapachu, zebrane w duże baldachy złożone średnicy do 10 cm. Owoce to drobne rozłupki, do 2,5 mm długie, typowe dla rodziny Baldaszkowatych, 81

82 przeważnie nie rozpadnięte na niełupki. Aminek kwitnie w lipcu i sierpniu, ale owoce w naszych warunkach często nie dojrzewają przed przymrozkami. Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się dobrze wykształcone i dojrzałe owoce aminka egipskiego, suszy w cieniu i przewiewie, okrusza lub omłaca, odwiewa okruchy i otrzymuje owoce aminka egipskiego - Fructus Ammi visnagae. Surowiec ten znany był w lecznictwie ludowym Egiptu od paru tysięcy lat, ale do lecznictwa europejskiego został wprowadzony dopiero w latach pięćdziesiątych bieżącego wieku. Podstawowe związki czynne. W owocach aminka egipskiego występują związki z grupy furanochromonu, np. kelina (0,5-1,5%), otrzymywana w stanie krystalicznym, oraz wisnagina (0,05-0,1%), kelol i glikozyd kelolu (około 1%) fizjologicznie nieczynny. Są również pochodne piranokumaryny (np. wisnadyna, samidyna, dwuhydrosamidyna), ponadto flawonoidy (np. akacetyna), fenolokwasy (np. kwas kawowy i kwas ferulowy), sterole (np. stygmasterol i spinasterol) oraz olejek eteryczny, tłuszcz (około 20%), białka (około 12%) i sole mineralne. Działanie. Izolowana z surowca czysta kelina działa rozkurczowo na mięśnie gładkie, oskrzeli, jelit i macicy oraz rozszerza naczynia wieńcowe, a także zwiększa ilość wydalanego moczu, gdyż powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych nerek. Kelina może być podawana doustnie, a w razie potrzeby również domięśniowo. Dobrze też wchłania się doodbytniczo w postaci czopków. Pozostałe związki czynne aminka, pochodne furanochromonu i piranokumaryny, są trudne do rozdzielenia i można je stosować tylko doustnie, wywierają jednak silniejsze i bardziej skuteczne działanie od pojedynczego związku keliny. Najsilniej z całej grupy związków działa wisnadyna. Wszystkie związki czynne w postaci wyciągów z owoców aminka egipskiego podawane doustnie zmniejszają lub znoszą stany skurczowe oskrzeli, przeciwdziałając atakom astmatycznym. Wyciągi działają podobnie na moczowody i pęcherz moczowy. Ułatwiają przepływ moczu i jego wydalanie oraz znoszą lub osłabiają ból wywołany skurczem mięśni gładkich. Zawarte w owocach aminka flawonoidy zwiększają nieznacznie ilość wydalanego moczu, a kwasy wielofenolowe wykazują słabe własności bakteriostatyczne. Ponadto działają rozkurczowo na drogi żółciowe oraz jelita. Wyciągi działają też rozkurczowo na naczynia krwionośne mózgu, nerek oraz serca. Nie mają jednak wpływu na naczynia obwodowe, a więc i na ogólne ciśnienie krwi. Poza tym wykazują własności przeciwrobacze, czego nie obserwowano w przypadku czystej keliny. Działania niepożądane. Wyciągi z owoców oraz kelina przy wielokrotnym stosowaniu mogą wywołać objawy nietolerancji i nudności, brak łaknienia, ból głowy, świąd skóry, a niekiedy bezsenność. Kelina kumuluje się w organizmie człowieka. Zastosowanie. Czystą kelinę stosuje się doustnie lub, w miarę potrzeby, domięśniowo w kolce nerkowej, kamicy żółciowej, dusznicy bolesnej i dychawicy oskrzelowej. Kelina jest składnikiem wielu preparatów krajowych i zagranicznych. Wchodzi w skład specyfiku Kellotetryt (Polfa), tabletki, stosowanego w niewydolności wieńcowej, a także w skład tabletek Wikalina (Polfa), używanych w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz przewlekłym nadkwaśnym nieżycie ze stanami skurczowymi żołądka i jelit. Nalewkę lub wyciągi z owoców aminka egipskiego podaje się doustnie w niewydolności wieńcowej, mało nasilonych atakach dusznicy bolesnej, stanach przed- i pozawałowych oraz w niektórych innych schorzeniach serca. Przetwory z aminka egipskiego stosuje się również w duszności oddechowej, spastycznym nieżycie oskrzeli u dzieci i młodzieży oraz mało nasilonej dychawicy oskrzelowej. Nalewka z owoców aminka 82

83 egipskiego wchodzi w skład kropli Kelastmin (Herbapol), a wyciąg płynny do kropli Kelicardina (Herbapol). Przetwory. Owoce aminka egipskiego nie są dostępne w aptekach i sklepach zielarskich. Służą wyłącznie do przerobu w zakładach przemysłowych. Preparaty gotowe z tego surowca można otrzymać tylko na recepty lekarskie. Nalewka z owoców aminka egipskiego, Tinctura Ammi visnagae (Herbapol): przyjmować doustnie kropli 2-5 razy dziennie w kieliszku wody bezpośrednio po jedzeniu w chorobie wieńcowej serca, stanach skurczowych dróg żółciowych, moczowych i jelit. Kelastmina (Herbapol): przeciętnie dorosłym zaleca się doustnie kropli 3 razy dziennie między posiłkami w dychawicy oskrzelowej, zwłaszcza w okresie początkowym o umiarkowanym nasileniu u osób starszych, cierpiących na niedotlenienie mięśnia sercowego. W przypadkach ostrych kropli w kieliszku wody 3 razy dziennie. Carduben (Madaus, RFN), tabletki zawierające wisnadynę, rozszerzają naczynia wieńcowe, obwodowe i mózgowe, bez wyraźnego wpływu na ciśnienie tętnicze krwi. Stosuje się doustnie w chorobie wieńcowej, stanach przed- i pozawałowych oraz miażdżycy naczyń mózgowych. 3. AMINEK WIĘKSZY Ammi maius L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w stanie naturalnym w rejonie śródziemnomorskim, przeniesiona przez człowieka do krajów Europy Środkowej i Północnej. W Polsce może być uprawiana, lecz dziko nie występuje. Aminek ma łodygę nagą, tępo kanciastą, do 90 cm wysoką. Liście pojedynczo lub podwójnie pierzastodzielne o wycinkach lancetowatych, chrząstkowato ostro piłkowanych. Kwiaty białe, drobne w baldachach złożonych. Kwitnie w lipcu i sierpniu, dojrzewa w końcu września. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się dojrzałe, w pełni wykształcone owocostany, suszy w cieniu w miejscach przewiewnych, okrusza lub omłaca, a następnie odwiewa i otrzymuje owoce aminka większego Fructus Ammi maioris. Są one bardzo podobne z wyglądu do owoców aminka egipskiego, surowca o innym działaniu leczniczym. Podstawowe związki czynne. Owoce aminka większego zawierają mieszaninę furanokumaryn, z których najważniejsze to ksantotoksyną, czyli ammoidyna (8-metoksypsoralen), imperatoryna (ammidyna), bergapten, izopimpinelina i marmezyna. Inne składniki nie mają istotnego znaczenia w lecznictwie. Działanie. Największe znaczenie ma fotodynamiczne działanie furanokumaryn, które absorbują promienie nadfioletowe i uczulają organizm na światło. Zwiększają wytwarzanie barwnika zwanego melaniną i ułatwiają odkładanie go w skórze. Przetwory z aminka większego podawane doustnie oraz miejscowo zmniejszają skutki defektu metabolicznego, zwanego bielactwem nabytym, powodującego występowanie na skórze odbarwionych białych plam różnej wielkości i różnego kształtu, przebarwionych na obwodzie. Ogniska odbarwień występują najczęściej na grzbietowej powierzchni dłoni, na twarzy, szyi, narządach płciowych, a niekiedy w innych miejscach. Odbarwienia 83

84 mogą pojawić się nagle, zwłaszcza po ciężkich wstrząsach nerwowych, lub stopniowo i nie wykazują tendencji do samoistnego ustąpienia. W leczeniu bielactwa nabytego stosuje się związki chemiczne o działaniu fotodynamicznym, zwiększające wytwarzanie pigmentu melaniny w skórze po wystawieniu jej na działanie promieni słonecznych lub promieni nadfioletowych lampy kwarcowej. Do najbardziej czynnych związków, stosowanych w leczeniu bielactwa, należą pochodne furanokumaryn, zwłaszcza psoraleny, jak 8-metylopsoralen (ksantotoksyna) oraz 5-metoksypsoralen. Furanokumaryny odznaczają się zdolnością absorpcji światła w zakresie promieni nadfioletowych 212 nm, 254 nm i 320 nm oraz długiego promieniowania nadfioletowego o długościach fali nm. Obok aminka większego związki tego rodzaju zawiera pasternak, arcydzięgiel, seler i dziurawiec. Przetwory z owoców aminka większego działają także korzystnie w przypadku łysienia plackowatego oraz, niekiedy, w łuszczycy. Działania niepożądane. Przy stosowaniu przetworów z aminka większego należy unikać intensywnego naświetlania skóry promieniami słonecznymi lub lampy nadfioletowej, gdyż skóra w tym czasie jest bardziej wrażliwa na światło. Dlatego w dawkach normalnie tolerowanych, po preparatach z aminka większego, może wystąpić gwałtowne zaczerwienienie skóry, miejscowy obrzęk, przekrwienie lub pojawienie się pęcherzy. Zastosowanie. Preparaty z owoców aminka większego stosuje się doustnie, a także zewnętrznie na miejsca odbarwione skóry z równoczesnym naświetlaniem tych miejsc promieniami nadfioletowymi. Skórę zabarwioną prawidłowo należy przy naświetlaniu zasłaniać. Naświetlać powinno się ostrożnie (!), gdyż skóra pod wpływem furanokumaryn jest bardziej wrażliwa na działanie promieni świetlnych. Kurację można prowadzić wyłącznie pod kierunkiem lekarza. Dobre wyniki osiąga się również, podając furanokumaryny w leczeniu łysienia plackowatego. Niekiedy stosuje się przetwory z owoców aminka większego doustnie w łuszczycy, w celu zahamowania nieprawidłowego rogowacenia skóry. Przetwory. W lecznictwie stosuje się tylko gotowe preparaty z owoców aminka większego, produkowane przez przemysł farmaceutyczny. Ammifurin (ZSRR), tabletki i roztwór, zawierające mieszaninę izopimpineliny i bergaptenu z owoców aminka większego, działają fotouczulająco w bielactwie i łysieniu plackowatym. Podaje się doustnie po 0,02 g 1-4 razy dziennie, a zewnętrznie miejsca odbarwione smaruje się 2-procentowym roztworem. Lek może powodować u niektórych osób szkodliwe objawy. Przeciwwskazania - w nadciśnieniu, tyreotoksykozie, chorobach nerek, wątroby i krwi. Meladinine (Basotherm RFN), tabletki zawierające 10 mg 8-metoksypsoralenu czyli ksantotoksyny. Stosuje się je w bielactwie i łuszczycy. Przeciwwskazania jak wyżej. Nie wskazane są dla dzieci poniżej 12 lat. Jest także roztwór oraz emulsja, zawierające 0,15% ksantotoksyny. 4. ARCYDZIĘGIEL LITWOR Archangelica officinalis Hoffm. Jest to roślina dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w stanie naturalnym w Europie Północnej i Środkowej oraz na Syberii. W Polsce spotyka się ją w Sudetach i Karpatach nad brzegami potoków, a nadto miejscami na niżu, najczęściej zdziczałą; jest pod całkowitą ochroną. Do celów leczniczych, kosmetycznych, przyprawowych i spożywczych jest uprawiana. 84

85 Arcydzięgiel wydaje w pierwszym roku rozetę przyziemnych długoogonkowych liści, podwójnie lub potrójnie pierzastych. W drugim roku wytwarza łodygę do 2 m wysoką, okrągłą na przekroju, wewnątrz pustą, często u góry purpurowonabiegłą i rozgałęzioną. Liście łodygowe mniejsze od dolnych, pojedynczo pierzaste, opatrzone dużymi pochwami obejmującymi łodygę. Kwiaty żółtawe lub zielonawe, zebrane w duże promieniowe baldachy. Cała roślina odznacza się swoistym, przyjemnym zapachem. Po pierwszym roku wegetacji rośliny mają dość krótkie korzenie palowe i w normalnych warunkach nie rozrastają się one silniej również w drugim roku, ponieważ roślina zakwita, wydaje owoce i ginie. Aby zwiększyć wzrost korzeni, obcina się pędy kwiatowe, co jednocześnie przedłuża okres życia arcydzięgla na rok trzeci. Surowiec. Do celów leczniczych wykopuje się we wrześniu korzenie i kłącza w drugim lub trzecim roku wegetacji, myje i całe lub pokrajane suszy szybko w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 35 C. Surowiec - korzeń arcydzięgla -Radix Archangelicae (syn. Radix Angelicae) należy przechowywać w miejscu suchym i chłodnym, osłonięty przed światłem. Podstawowe związki czynne. We wszystkich częściach arcydzięgla znajduje się olejek eteryczny: w korzeniu do 1,5%, w owocach do 2%, a w zielu około 0,15%. Głównym składnikiem olejku z korzeni jest β-felandren, a z owoców α-felandren. Są ponadto inne terpeny, jak cymen, kamfen, limonen. Charakterystycznym składnikiem zapachowym jest pentadekanolid o charakterze laktonu. Istnieją duże różnice w składzie olejku w zależności od pochodzenia surowca. Drugą ważną grupę stanowią występujące w całej roślinie związki kumarynowe (np. umbeliferon, umbeliprenina, pragolaryna, ostenol i ostoi) oraz związki furanokumarynowe (np. ksantotoksyna, ksantotoksol, angelicyna, imperatoryna, bergapten, oksypeucedanina, archangelikaina i apteryna). Są również liczne kwasy organiczne (np. kwas angelikowy, cytrynowy, malonowy, fumarowy i kawowy), następnie fitosterole i ich estry (np. β-sytosterol), flawonoidy (np. archangelenon), trójterpeny (np. lupeol i α-amyryna z owoców), ponadto cukry proste i trójcukier umbeliferoza, tłuszcze (przede wszystkim w owocach). Jest także czynnik pobudzający wytwarzanie interferonu zwalczającego infekcje, zwłaszcza wirusowe u ludzi i zwierząt. Działanie. Przetwory z korzenia arcydzięgla podawane doustnie zwiększają wydzielanie soku żołądkowego i śliny wskutek odruchu wywołanego gorzkim smakiem wyciągów. Pobudzają również wytwarzanie enzymów trawiennych - pepsyny i pentagastryny w żołądku. Obserwuje się też zwiększenie wydalania moczu i potu, co przyczynia się do przyspieszenia eliminacji z ustroju zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii. Pochodne furanokumaryny i niektóre składniki olejku eterycznego arcydzięgla działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Stąd przetwory z arcydzięgla są stosowane jako leki wiatropędne. Angelicyna, zawarta w przetworach z arcydzięgla, wyróżnia się działaniem uspokajającym, co wykazano również na zwierzętach doświadczalnych. Ponadto arcydzięgiel wzmaga odporność układu nerwowego i w pewnym stopniu przypomina działanie korzenia żeń-szenia. Ksantotoksyna, ksantotoksol, angelicyna i inne pochodne furanokumaryny wykazują działanie fotodynamiczne i zwiększają wytwarzanie pigmentu melaniny w skórze po wystawieniu jej na działanie światła słonecznego (zob. aminek większy, nr 3). Olejek eteryczny z arcydzięgla wykazuje ponadto własności bakterio- i grzybobójcze, chociaż niektóre gatunki mikroorganizmów, jak pałeczka okrężnicy i paciorkowiec złocisty, są mało na nie wrażliwe. Na skórę olejek wywiera działanie znieczulające, które utrzymuje się przez kilka godzin. 85

86 Działania niepożądane. Przetwory z arcydzięgla, stosowane w zalecanych dawkach, nie mają działania szkodliwego na organizm. Jednakże zawarte w surowcu pochodne furanokumaryny zwiększają wrażliwość skóry na promienie słoneczne i mogą powodować miejscowy obrzęk, przekrwienie lub powstanie pęcherzy już po krótkim naświetlaniu. Zastosowanie. Przetwory z korzenia arcydzięgla mają zastosowanie w zaburzeniach trawiennych spowodowanych niedoborem soku żołądkowego, pepsyny, mukopolisacharydów, żółci i soku trzustkowego, wyrażających się bólami brzucha, wzdęciami, odbijaniem, brakiem łaknienia i nieregularnymi wypróżnieniami. Można je również podawać w stanach skurczowych żołądka, dróg żółciowych, osłabieniu ruchów perystaltycznych jelit, zastoju żółci w pęcherzyku żółciowym i utrudnionym jej dopływie do dwunastnicy. Ponadto dobre wyniki osiąga się, stosując przetwory z arcydzięgla w umiarkowanym pobudzeniu nerwowym. Wyciąg płynny z korzenia tej rośliny wchodzi w skład płynu Nervosol (Herbapol), stosowanego w stanach zwiększonego napięcia nerwowego, uczuciu niepokoju i trudności w zasypianiu. Zewnętrznie stosuje się olejek arcydzięglowy do wcierań przeciwbólowych, przeciwzapalnych i przeciwświądowych. Przetwory. Napar z korzenia arcydzięgla: 1/2-1 łyżki rozdrobnionych korzeni zalać 1-11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem przez 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie na godzinę przed jedzeniem, jako środek pobudzający wydzielanie soków trawiennych, albo po posiłkach - jako lek wiatropędny i czyszczący krew. Zioła żołądkowe: zmieszać po 20 g rozdrobnionych korzeni arcydzięgla, ziela drapacza lekarskiego, liści mięty pieprzowej i liści melisy oraz po 10 g rozdrobnionych korzeni omanu, ziela glistnika i ziela szanty. Zalać 1/2 łyżki mieszanki w termosie 21/2 szklanki wody wrzącej. Pić po 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie przed posiłkiem jako środek pobudzający trawienie, przeciwskurczowy, przeciwzapalny i ogólnie wzmacniający. Spirytus arcydzięglowy złożony, Spiritus Angelicae compositus; stosować do wcierań łagodzących bóle w zapaleniu korzonków nerwowych, nerwobólach i bólach gośćcowych. Olejek arcydzięglowy, oprócz zastosowań typowo medycznych, jest używany w przemyśle mydlarskim, kosmetycznym i chemii gospodarczej. Rzadziej w tych celach wykorzystuje się olejek arcydzięglowy z owoców. Wyciągów z owoców i korzeni używa się, w połączeniu z innymi surowcami roślinnymi, do wyrobu likierów ziołowych lub aromatycznych wódek. Kandyzowane ogonki liściowe arcydzięgla służą do ozdabiania tortów i ciastek. W krajach anglosaskich i nordyckich korzeń arcydzięgla stosuje się w kompozycji z innymi surowcami ziołowymi do aromatyzowania piwa. 5. ARNIKA GÓRSKA Arnica montana L. Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca na górskich łąkach Europy Środkowej, Azji i Ameryki Północnej. Rzadziej można ją spotkać na niżu, m.in. na Litwie i Białorusi. W Polsce rośnie dość rzadko. Występuje w Sudetach, Karpatach oraz na niżu, zwłaszcza na Suwalszczyźnie, Pomorzu Mazurskim i w Puszczy Białowieskiej, na łąkach i brzegach lasów. 86

87 Arnika wytwarza krótkie wielogłowe kłącze, uwieńczone rozetą przyziemnych liści odwrotniejajowatych lub podłużniejajowatych 5-7-nerwowych, krótko owłosionych lub prawie nagich. Łodyga ma do 60 cm wysokości, jest ogruczolona z 1-3 parami odległych od siebie, ku górze malejących liści. Kwiaty zebrane są w 3 złocistożółte dość duże koszyczki, z których jeden jest szczytowy, a pozostałe wyrastają z kątów górnych liści. Średnica koszyczków wraz z kwiatami wynosi 6-8 cm. Roślina jest pod ścisłą ochroną, do celów leczniczych - uprawianą. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się na plantacjach kwiatostany - koszyczki w początkowym okresie kwitnienia, w dni słoneczne, po obeschnięciu rosy i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymany surowiec stanowią koszyczki arniki Anthodium Arnicae (syn. kwiat arniki - Flos Arnicae). Równowartościowego surowca dostarcza arnika łąkowa -Arnica chamissonis Lessing, pochodząca ze stepowych rejonów Ameryki Północnej, znacznie łatwiejsza w uprawie. Podstawowe związki czynne. Kwiaty arniki zawierają flawonoidy, np. astragalinę (3- glukozyd kemferolu) i izokwercytrynę (3-glukozyd kwercetyny), olejek eteryczny w ilości około 0,15% barwy pomarańczowobrunatnej o konsystencji półstałej. W olejku znajdują się m.in. kwasy tłuszczowe, triakontan, związki o charakterze fenoli (np. ty mol, tymohydrochinon i ester izomasłowy tymolu) oraz poliacetyleny o 3-5 potrójnych wiązaniach, a wśród nich tridekadien i tridecen. Zawierają ponadto związki trójterpenowe nienasycone (np. arnidiol, faradiol i β-amyrynę), laktony seskwiterpenowe (np. arnifolinę, arnikolidy A, B, C i D), kwasy organiczne (np. kwas kawowy, kwas chlorogenowy, kwas galusowy i cynarynę), aminy, fitosterole, karotenoidy i sole mineralne. Działanie. Przetwory z arniki podane doustnie mają korzystny wpływ na układ krążenia. Podnoszą ciśnienie krwi i usprawniają jej przepływ przez naczynia wieńcowe, zwiększają liczbę skurczów serca i jego objętość wyrzutową, zmniejszają opory w naczyniach obwodowych i poprawiają krążenie w kończynach i mózgu. Pobudzają równocześnie oddech. Obserwuje się też nieznaczne działanie przeciwzapalne oraz przeciwobrzękowe w obrębie obwodowych naczyń żylnych oraz naczyń mózgowych. Wyciągi z arniki podawane wewnętrznie wzmagają czynności wydzielnicze ustroju. Podnoszą nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego i żółci, ułatwiając jej przepływ do dwunastnicy. Zwiększają też ilość wydalanego moczu i działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg moczowych. Związki czynne kwiatów arniki podawane zewnętrznie przenikają łatwo przez skórę, wzmacniają ściany naczyń włosowatych, a w przypadku uszkodzeń, np. na skutek kontuzji lub obrzęków, zapobiegają przenikaniu osocza poza łożysko żylne. Zmieniają również ciśnienie na zewnątrz i wewnątrz drobnych naczyń podskórnych, ułatwiają resorpcję płynu wysiękowego oraz zmniejszają obrzęk i jego bolesność. Po wniknięciu do naczyń wyraźnie zwiększają aktywność fibrynolityczną krwi, przeciwdziałają aglutynacji płytek krwi i zapobiegają powstawaniu zakrzepów żylnych. Działania niepożądane. Przetwory z arniki przyjęte doustnie w zbyt dużych dawkach powodują ból głowy i brzucha, wymioty, biegunkę, a nawet osłabienie pracy serca, oddechu i zwężenie źrenic. Nie można ich przyjmować doustnie w stanach zapalnych żołądka i jelit, krwawieniach w przewodzie pokarmowym, stanach pozawałowych i leczeniu strofantyną i glikozydami naparstnicy. Należy unikać stosowania zewnętrznego przetworów z arniki na otwarte rany, oparzenia III stopnia, rozległe obtarcia naskórka i ostre stany zapalne skóry, gdyż mogą wywołać silne podrażnienie tkanek. Zastosowanie. Przetwory z arniki stosuje się ostrożnie doustnie w zaburzeniach 87

88 wieńcowego i mózgowego krążenia krwi u osób w wieku podeszłym oraz tzw. sercu starczym i postępującym osłabieniu mięśnia sercowego na tle miażdżycowym, a także w stanach zapalnych i zakrzepowych naczyń krwionośnych w kończynach dolnych. Znacznie częściej podaje się przetwory z arniki zewnętrznie, na krwiaki, stłuczenia, obrzęki pourazowe, oparzenia I i II stopnia, wylewy podskórne, uszkodzenia naskórka, owrzodzenia troficzne i czyraki oraz owrzodzenia jamy ustnej i dziąseł. Korzystnie działają również w zapaleniu ścięgna, stawu i nerwu, bólu barku, owrzodzeniu żylakowym oraz ukąszeniach owadów. Jako środek łagodzący bóle stosuje się też arnikę w zakrzepowym lub zarostowym zapaleniu żył i w bólach pooperacyjnych. Przetwory. Zioła z arniką: zmieszać po 50 g kwiatów kasztanowca, kwiatów jarzębiny i kwiatów głogu oraz 20 g kwiatów arniki. Łyżkę mieszanki zalać w termosie 2 szklankami wody wrzącej. Po godzinie przecedzić. Pić małymi porcjami w ciągu dnia w stanach zapalnych i zakrzepowych naczyń krwionośnych w kończynach dolnych. Nalewka arnikowa, Tinctura Arnicae (Herbapol): wewnętrznie przyjmować rzadko po 5-15 kropli nalewki w kieliszku wody 1-2 razy dziennie po jedzeniu w spadku ciśnienia krwi, obniżeniu czynności serca i duszności. Korzystnie jest łączyć z nalewką lub intraktem z głogu. Zewnętrznie stosować do kompresów i okładów po dodaniu do 20 g nalewki arnikowej 50 g gliceryny, 60 g wody i 1/2 łyżeczki octu. Odwar z arniki: l/2 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Dodać 50 g gliceryny oraz 1 łyżeczkę octu i stosować do okładów. Napar arnikowo-rumiankowy: zmieszać po 30 g kwiatów arniki i kwiatów rumianku. Zalać 2 łyżki mieszanki 1/21 wody wrzącej, postawić pod przykryciem, a po ostudzeniu przecedzić. Stosować do okładów, przymoczek i przemywań w egzemie alergicznej, do płukania jamy ustnej i gardła oraz zmywania owłosionej skóry głowy. Arniflor-Salbe (NRD) - emulsja przeciwzapalna na stłuczenia, małe zranienia, obrzęki i siniaki. Arnicorin (Hamburg, RFN) - krople do stosowania wewnętrznego w zaburzeniach krążenia wieńcowego i mózgowego krwi, skłonności do żylaków i osłabieniu serca. 6. BABKA LANCETOWATA Plantago lanceolata L. Jest to bylina z rodziny Babkowatych (Plantaginaceae), występująca na półkuli północnej. W Polsce bardzo pospolita w całym kraju; rośnie na łąkach, pastwiskach, przydrożach i trawnikach oraz na polach jako chwast roślin uprawnych, zwłaszcza koniczyny. Liście ma wydłużone, lancetowate lub równowąskolancetowate, zebrane w przyziemną różyczkę. Kwiaty promieniste, niepozorne, drobne, obupłciowe, zebrane w kłos kulisty, jajowaty lub krótkowalcowaty. Szypułka kwiatostanu ma wysokość 5-60 cm, koronę brunatną, nitki pręcików białawe, pylniki żółtawe. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się liście w pełni wykształcone w okresie kwitnienia od maja do września, najlepiej bez ogonka, gdyż ten trudno wysycha. Suszyć je należy w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 40 C, gdyż w warunkach naturalnych łatwo ciemnieją i tracą wartość. Surowcem jest liść babki lancetowatej - Folium Plantaginis lanceolatae. Równorzędnego surowca dostarcza babka zwyczajna - Plantago maior L., pospolita w Europie bylina, rzadko występująca jako roślina jednoroczna. Rośnie w Polsce na 88

89 Babka lancetowata (wg A. Lonicerusa, 1564) trawnikach, łąkach, pastwiskach i przydrożach. Liść babki zwyczajnej Folium Plantaginis maioris ma podobny skład chemiczny i podobne zastosowanie w lecznictwie do liścia babki lancetowatej. Babka zwyczajna, w przeciwieństwie do poprzedniej, często bywa zalecana w homeopatii. Podstawowe związki czynne. W liściach występuje glikozyd aukubina, flawonoidy, garbniki (do 6,5%), kwasy organiczne, związki śluzowe, pektyny i sole mineralne, a wśród nich krzemionka i sole cynku. Działanie. Przetwory z liści babki lancetowatej i zwyczajnej działają przeciwzapalnie na błony śluzowe jamy ustnej i gardła oraz przewodu pokarmowego. Zmniejszają przekrwienie błon śluzowych oraz nadmierną przepuszczalność włosowatych naczyń krwionośnych. Ponadto działają bakteriostatycznie. Obserwuje się również nieznaczne działanie wykrztuśne i rozkurczowe na mięśnie gładkie górnych dróg oddechowych. Odwary działają też nieco ściągające i słabo moczopędnie. Badania ostatnich lat wykazały, że wyciągi wodne z liści babki lancetowatej, stosowane doustnie, pobudzają wytwarzanie interferonu i antygenów wirusowych, a więc substancji chroniących organizm ludzki przed inwazją wirusów, a pośrednio - przed tymi rodzajami nowotworów, które są wywoływane wtargnięciem do komórek odpo- 89

90 wiednich wirusów onkogennych. Związkami czynnymi są m.in. wielocukry roślinne glukany lub aminoglukany o masie cząsteczkowej od 10 tysięcy do 100 tysięcy. Sok ze świeżych liści babki lancetowatej lub zwyczajnej albo odwar z liści wysuszonych przyspieszają gojenie ran i regenerację naskórka. Działania niepożądane. W dawkach leczniczych nie obserwowano szkodliwych objawów zarówno po przetworach z liści babki lancetowatej, jak też z babki zwyczajnej. Zastosowanie. Liście babki lancetowatej stosuje się wewnętrznie przeważnie w mieszankach ziołowych. Odwary podaje się doustnie w podostrych i przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego, bezkwaśności oraz uszkodzeniu błon śluzowych żołądka i jelit przez związki chemiczne lub endogenne toksyny bakteryjne, a także w mało nasilonej biegunce. Pomocniczo we wrzodzie żołądka i dwunastnicy. Rzadziej w nieżytach górnych dróg oddechowych. Zewnętrznie odwary z liści babki podaje się w formie okładów na uszkodzenia skóry różnego pochodzenia, np. zakażenie bakteryjne. Również do obmywań w stanach zapalnych i świądzie sromu, a ponadto do przemywań oczu w zapaleniu spojówek i powiek. Przetwory. Odwar z liści babki: 1 łyżkę liści babki zalać 1 1/2 szklanki wody ciepłej i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki w nieżycie jelit i biegunce. Ten sam odwar można stosować zewnętrznie do płukań, okładów i przemywań. Do oczu rozcieńczyć przegotowaną letnią wodą w proporcji 1:1. Zioła przeciwbiegunkowe: zmieszać po 15 g liści babki, kwiatów rumianku, kory dębowej, owoców borówki czarnej i ziela rdestu ptasiego oraz po 10 g kłącza pięciornika i porostu islandzkiego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie przed jedzeniem 1 szklankę jako środek przeciwzapalny, przeciwbólowy, osłaniający oraz przeciwbiegunkowy. Zioła do okładów ocznych: zmieszać po 20 g liści babki zwyczajnej (lub lancetowatej) i kwiatów malwy czarnej oraz po 10 g kwiatów jasnoty białej i kwiatów rumianku. Zalać 1/2 łyżki mieszanki 2/3 szklanki wody wrzącej i naparzać min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do okładów na oczy jako środek przeciwzapalny, bakteriobójczy i osłaniający. Syrop wykrztuśny: 100 g świeżych liści babki pociąć na małe kawałki, dodać 100 ml wody przegotowanej i ostudzonej i zmiksować lub zemleć przez maszynkę, wycisnąć sok z miazgi, przesączyć i rozpuścić w nim 100 g cukru, po czym ogrzewać do wrzenia. Rozlać do małych butelek i przechowywać w lodówce. Stosować po 1 łyżeczce do 1/2 łyżki kilka razy dziennie jako środek wykrztuśny i przeciwkaszlowy dla dzieci i młodzieży. Zioła przeciw żylakom odbytu: zmieszać po 25 g liści babki lancetowatej i liści maliny oraz 100 g mieszanki ziołowej Vagosan. Do 21 wody ciepłej dodać 5-6 łyżek ziół, ogrzewać powoli do wrzenia, odstawić na 10 min, przecedzić wywar do miski i użyć do nasiadówki przez min w temp Następnie odbyt osuszyć i posmarować maścią nagietkową albo maścią Tormentiol lub Dermosan. Częstotliwość nasiadówek zależy od stanu zaawansowania choroby. 90

91 7. BERBERYS ZWYCZAJNY Berberis vulgaris L. Jest to kolczasty krzew z rodziny Berberysowatych (Berberidaceae), spotykany w lasach i zaroślach niemal całej Europy, sadzony jako roślina ozdobna w parkach. W Polsce jest rzadki, gdyż na terenach przyległych do pól był tępiony przez rolników, ponieważ na jego liściach występuje wiosenne pokolenie rdzy zbożowej, przenoszącej się następnie na zboża. Berberys osiąga wysokość 1,5-2,5 m. Liście na gałązkach przekształcone są w trójdzielne kolce. Z ich pachwin wyrastają krótkopędy wydające odwrotnie jajowate lub Berberys zwyczajny (wg. T. Hajka, 1562) 91

92 eliptyczne liście o brzegu ostro ząbkowanym. Kwiaty żółte, promieniste, zebrane w zwisie grona. Pręciki za dotknięciem ich nasady wykonują ruch w kierunku znamion słupka. Owocem jest podłużna, czerwona jagoda. Owoce berberysu, bogate w witaminę C, są jadalne, choć mało smaczne. Służą głównie na przetwory. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się dobrze wykształcone i zdrowe liście w maju lub czerwcu oraz dojrzałe owoce w sierpniu lub wrześniu, gdy nabrały jaskrawo-czerwonej barwy. Liście suszy się w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych, a owoce - w suszarniach ogrzewanych, początkowo w temperaturze niższej, następnie dosusza się w temperaturze około C. Wysuszony liść berberysu - Folium Berberidis oraz owoc berberysu - Fructus Berberidis stanowią surowiec leczniczy. Dawniej zbierano korzenie berberysu - Radix Berberidis oraz korę z korzeni i gałązek berberysu - Cortex Berberidis. Obecnie tego się nie robi, aby nie wyniszczać roślin. Podstawowe związki czynne. Liście, kora i korzenie berberysu zawierają alkaloidy o różnej budowie chemicznej. Do grupy protoberberyny należą m.in. berberyna, jatroryzyna i palmatyna, do grupy dwubenzyloizochinoliny - berbamina i oksyakantyna, a do grupy aporfiny - magnofloryna. Owoce berberysu zawierają: około 6,5% kwasów organicznych (np. jabłkowy i askorbowy, czyli wit. C), około 6,6% pektyn, 5% cukrów, głównie glukozy i fruktozy oraz sole mineralne. Działanie. Owoce berberysu są naturalnym źródłem łatwo przyswajalnych witamin, jak witamina C oraz karotenoidów, stanowiących prowitaminę A. Są wartościowym surowcem witaminizującym, regulującym procesy przemiany materii i podnoszącym ogólną odporność organizmu, zwłaszcza w zakażeniach bakteryjnych, stanach zapalnych błon śluzowych oraz zmniejszonej odporności ścian włosowatych naczyń krwionośnych. Zwiększają nieznacznie krzepliwość krwi oraz działają łagodnie żółciopędnie i moczopędnie. Wykazują też słabe własności przeciwgorączkowe. Należy pamiętać, że z uwagi na ochronne działanie kwasów organicznych oraz innych związków towarzyszących skuteczność naturalnej witaminy C z owoców berberysu jest większa, niż syntetycznego kwasu askorbowego. Wyciągi z berberysu, zawierające m.in. zespół alkaloidów, zwiększają wydzielanie żółci i ułatwiają jej przepływ przez drogi żółciowe, a także działają rozkurczowo na przewód pokarmowy, moczopędnie oraz przeciwgorączkowo. Z uwagi na gorzki smak pobudzają również wydzielanie soku żołądkowego. Działania niepożądane. Przetwory z berberysu, zawierające berberynę, stosowane w prawidłowych dawkach nie wywołują szkodliwego działania ubocznego u dorosłych. U małych dzieci zdarzają się przejściowe nudności. Zastosowanie. Owoce berberysu są pomocniczym lekiem witaminowym w zakażeniach bakteryjnych, chorobach z przeziębienia, stanach gorączkowych różnego pochodzenia, chorobie reumatycznej oraz nadmiernej przepuszczalności ścian naczyń włosowatych. Liście berberysu stosuje się w niektórych przypadkach krwawień macicznych, powodowanych stanem zapalnym dróg rodnych. Również w zapaleniu przewodów żółciowych, kamicy żółciowej, niewydolności wątroby, dyspepsji, a także kamicy moczowej. Natomiast berberynę podaje się w przewlekłym zapaleniu wątroby, zatrzymaniu wytwarzania żółci, kamicy żółciowej i innych chorobach dróg żółciowych. W krajach tropikalnych berberyna jest stosowana doustnie i w iniekcjach przeciw cholerze i pełzakowicy. Przetwory. Odwar witaminizujący z owoców berberysu: 1 łyżkę rozdrobnionych owoców zalać 1 szklanką wody wrzącej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/4-1/2 92

93 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek witaminizujący i nieznacznie moczopędny. Można nieco osłodzić cukrem lub miodem. Odwar przeciwgorączkowy: po 1/2 łyżki owoców berberysu, dzikiej róży i maliny zalać 1 szklanką wody wrzącej. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli 2 min pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Można osłodzić. Pić 1/4-1/2 szklanki kilka razy dziennie w chorobach gorączkowych. Zioła moczopędne z berberysem: zmieszać po 50 g liści brzozy i ziela połonicznika oraz po 25 g liści berberysu, ziela fiołka trójbarwnego, korzeni mniszka i owoców dzikiej róży. Zalać 2 łyżki mieszanki 2 szklankami wody gorącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować na małym ogniu pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki po 2-3 razy dziennie między posiłkami w schorzeniach dróg moczowych. 8. BEZ CZARNY Sambucus nigra L. Jest to duży krzew lub niewielkie drzewo z rodziny Przewiertniowatych (Caprifoliaceae), występujący w Europie oraz zachodniej i środkowej części Azji. W Polsce bardzo pospolity na niżu i w górach po regiel dolny. Rośnie w lasach, zaroślach, parkach i w pobliżu domostw. Bez czarny osiąga wysokość do 5 m. Młode gałęzie mają gruby biały rdzeń. Liście nieparzystopierzastosieczne, o 5-7 listkach eliptycznych lub podłużnych, długo zaostrzonych, nierówno piłkowanych. Kwiaty promieniste białe, średnicy 6-9 mm, o silnym nieprzyjemnym zapachu są zebrane w duże pozorne baldachy. Owoc kulisty, 3-6-nasienny pestkowiec, ciemnofioletowy, prawie czarny, średnicy 4-6 mm, bardzo podobny do jagody. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu rozkwitające kwiatostany i suszy rozłożone cienką warstwą na półkach lub rozwieszone na drutach w miejscach zacienionych i przewiewnych. Po wysuszeniu ociera się kwiatostany przez sita i odrzuca szypułki; otrzymuje się kwiat bzu czarnego - Flos Sambuci. Zbiera się również dojrzałe owoce, gdy w sierpniu nabiorą lśniącej czarnej barwy. Ścina się całe owocostany i suszy najczęściej w suszarni ogrzewanej, następnie ociera na sitach, podobnie jak kwiaty, i odrzuca szypułki. Uzyskuje się w ten sposób owoc bzu czarnego - Fructus Sambuci. Czasem zbiera się również korę z korzeni - Cortex Sambuci oraz same korzenie tej rośliny - Radix Sambuci. Znaczenie w lecznictwie mają też liście bzu czarnego - Folium Sambuci. Podstawowe związki czynne. W kwiatach bzu występują flawonoidy (np. rutyna, kwercetyna, astragalina i izokwercetyna), kwasy wielofenolowe (np. kawowy i chloro-genowy), kwasy organiczne (np. walerianowy i ferulowy), garbniki, ślady olejku eterycznego, nieznany bliżej związek zwiększający wydzielanie potu, produkty rozpadu glikozydu sambunigryny i sole mineralne (do 9%). W owocach znaleziono około 20% cukrów redukujących i 3,5% pektyn, około 3% garbników, zespół 3 barwników antocyjanowych, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, jak jabłkowy, askorbowy (witamina C), witaminy z grupy B, karotenoidy oraz sole mineralne. Działanie. Kwiaty bzu czarnego działają napotnie, na skutek pobudzenia ośrodków regulujących wydzielanie potu. Wykazują także słabe działanie moczopędne, które 93

94 przypisuje się obecności flawonoidów. Związki te uszczelniają ściany naczyń włosowatych i jednocześnie zwiększają ich elastyczność. Jest to charakterystyczne dla obecnych w surowcu związków o własnościach witaminy P (rutyna). Dzięki temu flawonoidy zapobiegają przenikaniu osocza i krwinek czerwonych na zewnątrz włośniczek. Owoce bzu czarnego wykazują łagodne działanie napotne, moczopędne i przeczyszczające. Należą do wartościowych leków usuwających z organizmu wraz z potem, moczem i kałem szkodliwe produkty przemiany materii oraz egzogenne toksyny. Godne uwagi jest również ich działanie przeciwbólowe, polegające na opóźnianiu reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego. Jest ono wprawdzie około 160 razy słabsze od morfiny, ale nie wywołuje zależności i dlatego owoc bzu czarnego może mieć szersze zastosowanie jako pomocniczy lek przeciwbólowy. Ostatnio odkryto w liściach bzu czarnego substancje zwiększające odporność na choroby zakaźne. Działania niepożądane. W dawkach terapeutycznych surowiec nie wywołuje działania szkodliwego. Zastosowanie. Odwary z kwiatów bzu czarnego stosuje się wewnętrznie jako środek napotny w chorobach z podwyższoną temperaturą, także jako uzupełniający lek moczopędny oraz w chorobach przebiegających ze zwiększeniem przepuszczalności włosowatych naczyń krwionośnych. Zewnętrznie służą do płukania w anginie oraz zapaleniu jamy ustnej i gardła, a także do okładów w zapaleniu spojówek i brzegów powiek. Czasem wykorzystuje się je do kąpieli kosmetycznych. Kwiaty bzu czarnego są składnikiem mieszanki ziołowej Pyrosan (Herbapol), stosowanej pomocniczo jako lek napotny i przeciwgorączkowy. Odwary z owoców bzu podaje się doustnie jako środek odtruwający i ułatwiający usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii, zwłaszcza w chorobie gośćcowej, chorobach zakaźnych i niektórych schorzeniach skórnych, również jako nieswoisty wspomagający środek przeciwbólowy w rwie kulszowej, zapaleniu nerwu trójdzielnego i bólach newralgicznych. W połączeniu z innymi surowcami zielarskimi owoc bzu stanowi łagodny środek przeczyszczający. Owoce bzu czarnego są składnikiem granulatu ziołowego Betagran (Herbapol) i płynu Betasol (Herbapol), stosowanych jako środki pomocnicze w łuszczycy. Są również składnikiem mieszanek ziołowych Normosan (Herbapol) i Neonormosan (Herbapol), używanych w zaparciach. Przetwory. Odwar z kwiatów bzu: 1-11/2 łyżki kwiatów zalać 1 szklanką wody zimnej i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny. Jako środek napotny i przeciwgorączkowy wypić wieczorem po posiłku szklankę odwaru z dodatkiem 1-2 łyżek syropu malinowego. Odwar z kwiatów bzu z dodatkiem 1/2 łyżeczki Azulanu można stosować zewnętrznie do okładów i płukania jamy ustnej. Zioła moczopędne z kwiatem b z u: zmieszać po 20 g kwiatów bzu czarnego, kwiatów wiązówki błotnej, liści brzozy, ziela nawłoci i ziela połonicznika. Zalać 3 łyżki mieszanki 31/2 szklanki wody gorącej i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie między posiłkami po 3/4-1 szklanki jako środek moczopędny. Zioła Pyrosan (Herbapol): 2-21/2 łyżki mieszanki zalać 2-3 szklankami wody gorącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować 2 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min 94

95 Bez czarny (wg. A. Lonicerusa, 1564) i przecedzić. Pić możliwie gorący odwar 2-3 razy dziennie 1 szklankę po jedzeniu jako pomocniczy środek przeciwgorączkowy i napotny. Wieczorem wskazane jest wypicie w łóżku do 2 szklanek gorącego odwaru o dodatkiem 2-3 łyżek syropu malinowego. Odwar z owoców bzu czarnego: 1-2 łyżki owoców zalać 1 szklanką wody zimnej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny lub 1/2-2/3 szklanki po jedzeniu jako środek przeciwbólowy i ułatwiający wypróżnienie. Działanie przeciwbólowe można zwiększyć, dodając 1-2 łyżki soku z owoców bzu czarnego. W przypadku nerwobólu lub migreny sporządzić odwar z 4 łyżek owoców w 11/2 szklanki wody i wypić w ciągu dnia w 2-3 porcjach. Sok z owoców bzu: dojrzałe, umyte i przebrane owoce bzu czarnego ogrzewać w naczyniu, stale mieszając, aż popękają i puszczą sok. Wówczas rozetrzeć je na miazgę i małymi porcjami wyciskać w płóciennym woreczku. Otrzymany sok pozostawić do odstania, przecedzić, dodać cukru w proporcji 1:1, gotować kilka minut i rozlać do butelek lub słoików. Pozostały miąższ włożyć do naczynia, dodać cukru, gotować powoli kilka minut i gotowe powidła przełożyć do słoików. Sok pić 2-3 razy dziennie po 95

96 1-2 łyżek jako środek pomocniczy w nerwobólach, zapaleniu korzonków nerwowych, również w grypie, przeziębieniach i lekkich zaburzeniach trawiennych. Powidła spożywać w tym samym celu 1-4 razy dziennie po 1 łyżeczce. Również jako dodatek do konfitur, przecierów i kompotów. 9. BIEDRZENIEC ANYŻ Pimpinella anisum L. Anyż jest rośliną jednoroczną z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), pochodzącą z Egiptu i Azji Mniejszej, gdzie od paru tysięcy lat jest również uprawiany. W Polsce hodowany na plantacjach i w ogródkach. Biedrzeniec anyż ma łodygę obłą do 50 cm wysoką, owłosioną, w górnej części rozgałęzioną. Liście dolne ma długoogonkowe, okrągławonerkowate, nie podzielone, nacinanoząbkowane, liście środkowe trójklapowe o listkach jajowatych, natomiast górne krótkoogonkowe lub siedzące, dwu- lub trzykrotnie pierzastosieczne, o odcinkach lancetowatych. Kwiaty białe, zebrane w kwiatostan baldach złożony. Owocem jest rozłupka, przeważnie nie rozpadająca się na niełupki. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się owocostany w końcu sierpnia, gdy nabiorą szarej barwy, suszy w cieniu i młóci, uzyskując owoc anyżu - Fructus Anisi. Surowiec należy przechowywać w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i możliwie chłodnych. Anyż należy do roślin o szerokim zastosowaniu praktycznym. Owoce są często używane w lecznictwie. Służą też do otrzymywania olejku eterycznego - Oleum Anisi. Znaczne ilości owoców anyżu i destylowanego z nich olejku eterycznego zużywa się w cukiernictwie do ciast i pierników oraz do wyrobu niektórych wódek i likierów. Podstawowe związki czynne. Owoc anyżu zawiera do 3,5% olejku eterycznego, którego głównym składnikiem jest anetol (do 85%) o charakterystycznym anyżowym zapachu i słodkim smaku, a składnikami ubocznymi - metylochawikol i aldehyd anyżowy. Poza tym w owocach występuje 10-30% tłuszczu, około 16% białka, węglowodany i inne związki. Działanie. Przetwory z owoców anyżu pobudzają czynność wydzielniczą błon śluzowych górnych dróg oddechowych i wzmagają ruchy nabłonka rzęskowego, ułatwiając wydalanie zalegającego śluzu. Wyzwalają także odruch wykrztuśny, zwłaszcza w obecności niewielkiej ilości amoniaku lub soli amonowych. Owoce lub olejek anyżowy wzmagają także czynności wydzielnicze przewodu pokarmowego, zwiększają wydzielanie soków trawiennych oraz obniżają podwyższone napięcie mięśni gładkich jelit i przywracają prawidłowe ruchy perystaltyczne. Znoszą ból wywołany wzdęciem i ułatwiają swobodne odejście gazów. Umożliwiają prawidłowe trawienie i przyswajanie pokarmów, zwłaszcza u małych dzieci i niemowląt oraz u osób w podeszłym wieku. Zwiększają również łaknienie. Wyciągi z owoców anyżu pobudzają laktację i nadają mleku własności wiatropędne oraz w niewielkim stopniu bakteriobójcze. Olejek eteryczny z anyżu, podany zewnętrznie, działa odkażająco na skórę i toksycznie na niektóre pasożyty, np. świerzbowce i wszy. Działania niepożądane. Zbyt duże dawki olejku anyżowego podane doustnie drażnią błony śluzowe przewodu pokarmowego, rozszerzają naczynia włosowate, mogą też spowodować odurzenie i drgawki. Zastosowanie. Najczęściej stosuje się przetwory z anyżu jako cenny lek wykrztuśny w nieżytach gardła i oskrzeli ze skąpą, gęstą wydzieliną lub w suchym kaszlu oraz zaniku 96

97 ruchów nabłonka rzęskowego. Najlepsze wyniki osiąga się przez łączenie z innymi surowcami o podobnym działaniu. Olejek anyżowy wchodzi w skład kropli anyżowych - Spiritus Ammonii anisatus oraz tabletek Azarina (Herbapol) o działaniu wykrztuśnym. Przetwory z owoców anyżu są również stosowane w niektórych schorzeniach przewodu pokarmowego, przejawiających się bólami brzucha i wzdęciami, a także w zaparciach wywołanych stanem skurczowym jelit i rozszerzeniem okrężnicy przez gazy. Należy pamiętać, że mleko matek karmiących, które przyjmowały przetwory z anyżu, działa na niemowlęta wiatropędnie i przeciwskurczowo. Wyciąg z owoców anyżu wchodzi w skład syropu Rhelax (Herbapol) o łagodnym działaniu przeczyszczającym, przeciwskurczowym, wiatropędnym i pobudzającym trawienie. Przetwory. Napar z owoców anyżu: 1/2 łyżki anyżu zalać 1 szklanką wody wrzącej, przykryć i postawić na parze na 30 min. Przecedzić. Pić 2-3 łyżki 3-5 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w zaburzeniach trawiennych, braku łaknienia i skąpej laktacji u karmiących matek, a po jedzeniu - jako środek wykrztuśny. Dzieciom dawać po 1 łyżeczce lub łyżce, zależnie od wieku. Miód anyżowy, sproszkować dokładnie 1 łyżkę wysuszonych owoców anyżu i rozetrzeć z 2 łyżkami miodu, stężonego syropu cukrowego lub dżemu. Zażywać 2 razy dziennie po 1 łyżeczce po jedzeniu jako środek wykrztuśny. Zioła wykrztuśne: zmieszać po 10 g owoców anyżu i ziela tymianku oraz po 20 g kwiatów bzu czarnego, liści podbiału i korzeni prawoślazu. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej i pozostawić na 1/2 godz. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić porcjami w ciągu dnia w suchym kaszlu i chrypce. Zioła żołądkowe: zmieszać po 20 g owoców anyżu, owoców kolendry, ziela drapacza lekarskiego i ziela rdestu ptasiego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody gorącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić porcjami w ciągu dnia w braku apetytu, odbijaniu i bólach żołądkowych. Rhelax (Herbapol) syrop: dorosłym zaleca się 1-3 łyżeczki rano na czczo i wieczorem przed snem w zaparciach, dzieciom 1/4-1/2 łyżeczki - przed snem. 10. BIEDRZENIEC MNIEJSZY Pimpinella saxifraga L. Jest to roślina wieloletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w Europie i Azji. W Polsce rośnie na całym obszarze na suchych zboczach, w lasach, zaroślach, na przychaciach i miedzach. Biedrzeniec mniejszy ma łodygę rozgałęzioną, dość rzadko owłosioną lub nagą, pełną, w górnej części niemal bezlistną, do 60 cm wysoką. Liście nieparzystopierzaste, o 3-5 parach listków nieregularnie ząbkowanych, tępo zakończonych, zwykle tylko na dolnej stronie owłosionych lub nagich. Kwiaty ma białe, drobne. Owoce do 3 mm długie, jajowate, o słabo zaznaczonych żebrach, rozpadające się na dwie niełupki. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wczesną wiosną lub na jesieni ze stanowisk naturalnych korzenie i kłącza, myje i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. poniżej 35. Otrzymuje się jako surowiec korzeń biedrzeńca - Radix Pimpinellae. Czasem zbiera się także ziele biedrzeńca - Herba Pimpinellae. Odcina się w tym celu od czerwca do września górne części pędów w okresie zakwitania i suszy w suszarniach 97

98 naturalnych w cieniu i przewiewie. Przechowywać należy je dobrze opakowane w miejscach suchych, gdyż łatwo wilgotnieją. Korzeń jest często atakowany przez owady. Równorzędnego surowca dostarcza biedrzeniec czarny - Pimpinella nigra Willd., uważany przez niektórych botaników za odmianę poprzedniego, a także biedrzeniec wielki - Pimpinella maior (L.) Huds., którego surowcem jest korzeń - Radix Pimpinellae maioris. Podstawowe związki czynne. W korzeniu biedrzeńca występuje olejek eteryczny w ilości około 0,5%, zawierający azulen i estry epoksyizoeugenolu oraz inne pochodne terpenowe, furanokumaryny (np. pimpinelinę, izopimpinelinę, peucedaninę i bergapten), pochodne kumaryny (np. umbeliferon), saponiny trójterpenowe, garbniki, kwasy wielofenolowe (np. chlorogenowy, kawowy i chinowy), poliacetyleny i liczne kwasy organiczne. Ziele biedrzeńca zawiera mniej związków czynnych od korzenia. Jednak skład chemiczny ziela nie jest dokładnie poznany. Działanie. Przetwory z korzenia biedrzeńca pobudzają wydzielanie błon śluzowych gardła, krtani i oskrzeli, zapobiegają zaleganiu gęstej wydzieliny i ułatwiają jej odkrztuszanie. Ponadto nieznacznie zwiększają wydzielanie soku żołądkowego oraz wydalanie potu i moczu, ułatwiają też rozpuszczanie kamieni moczowych. Wyciągi z korzeni biedrzeńca zmniejszają napięcie mięśni gładkich górnych dróg oddechowych. Podobnie, lecz nieco słabiej, działają na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i kobiecych narządów rodnych, a tylko nieznacznie - na mięśnie w układzie moczowym. Po podaniu doustnym wywierają również działanie przeciwzapalne i słabo ściągające. Ziele biedrzeńca niniejszego, uboższe w związki czynne od korzeni tej rośliny, wykazuje podobne, ale słabsze działanie lecznicze. Działania niepożądane. Większe ilości wyciągów z biedrzeńca, przekraczające zalecane dawki lecznicze, mogą wywołać skurcz macicy i wynikające z tego konsekwencje. Zastosowanie. Wewnętrznie stosuje się przetwory z korzenia biedrzeńca mniejszego, większego lub czarnego, najczęściej w schorzeniach oskrzeli i górnych dróg oddechowych o charakterze nieżytowym, zarówno w stanach przewlekłych, jak też podostrych, ponadto - w anginie i w suchym kaszlu, kiedy zbyt mała ilość wydzieliny nie pozwala na swobodne odkrztuszanie. Przetwory z korzenia biedrzeńca stosuje się również w dychawicy oskrzelowej jako lek uzupełniający. Wyciąg alkoholowy z tego surowca wchodzi w skład kropli Astmin (Herbapol) oraz Kelastmin (Herbapol), podawanych w przypadku wspomnianej choroby. Wyciągi z biedrzeńca można podawać doustnie również w zaburzeniach trawiennych, związanych z niedostatecznym wydzielaniem soku żołądkowego, brakiem apetytu, odbijaniem, wzdęciami oraz słabo nasiloną biegunką lub też pomocniczo w zachowawczym leczeniu kamicy moczowej. Zewnętrznie stosuje się z dobrym skutkiem odwar z korzenia biedrzeńca do płukania w zapaleniu jamy ustnej, dziąseł i gardła. Przetwory. Odwar z korzenia biedrzeńca: 1/2 łyżki rozdrobnionych korzeni zalać 1 szklanką wody o temperaturze pokojowej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 2 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki 2-5 razy dziennie po jedzeniu w schorzeniach górnych dróg oddechowych. Odwar można stosować również zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła. Można też sporządzić odwar z ziela biedrzeńca, biorąc 1 łyżkę ziela na 1 szklankę wody. Dalej postępować jak poprzednio. 98

99 Biedrzeniec anyż (wg A. Lonicerusa, 1564) Zioła wykrztuśne: zmieszać po 50 g korzenia biedrzeńca i liści podbiału oraz po 25 g liści babki i kwiatów maku polnego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody gorącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3-5 razy dziennie po 1-3 łyżki po jedzeniu jako środek wykrztuśny. Astmin (Herbapol): dorosłym zaleca się zwykle kropli 3-6 razy w ciągu dnia w dychawicy oskrzelowej. Natomiast w atakach astmatycznych do 60 kropli jednorazowo doustnie w kieliszku wody. 11. BLUSZCZ POSPOLITY Hedera helix L. Jest to zimozielony krzew z rodziny Araliowatych (Araliaceae), pnący się za pomocą przybyszowych korzeni czepnych, wyrastających na łodydze. Bluszcz występuje w zachodniej i środkowej Europie. W Polsce spotyka się go w wilgotnych lasach liściastych na niżu i w niższych położeniach górskich. Bywa też sadzony jako roślina ozdobna. W Polsce przebiega wschodnia granica jego zasięgu. Bluszcz podlega u nas ochronie gatunkowej. Łodygi bluszczu dosięgają kilku metrów długości. Liście zimotrwałe 5-klapowe o 99

100 Bluszcz pospolity (wg A. Lonicerusa, 1564) sercowatej nasadzie. Kwiaty bialozielone w półkolistych baldachach pojawiają się w Polsce bardzo rzadko. Owocem jest czarna jagoda. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się liście bluszczu pod koniec lata z roślin hodowanych i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych. Liście bluszczu -Folium Hederae, są surowcem leczniczym. Podstawowe związki czynne. Liście bluszczu zawierają niewielkie ilości alkaloidu emetyny i do 5% kwaśnych saponin trójterpenowych, wśród nich α-hederynę, hederasaponozyd B i C, ponadto flawonoidy (np. rutynę) oraz fenolokwasy (np. chlorogenowy i kawowy), a także β- karoten i skopolinę. Działanie. Wyciągi z liści bluszczu działają wykrztuśnie, rozkurczowo, przeciwobrzękowo oraz przeciwzapalnie. Pobudzają krwawienia miesięcznie u kobiet, a także wykazują słabe właściwości antymitotyczne, a nawet przeciwnowotworowe. W Polsce bluszcz jest rzadko wykorzystywany w lecznictwie, częściej w innych krajach, np. w Niemczech, gdzie w 1968 r. wszedł do lecznictwa oficjalnego i został zamieszczony w farmakopei. Działania niepożądane. Przetwory z bluszczu należy stosować ostrożnie i nie 100

101 przekraczać dawek, gdyż mogą wystąpić podrażnienia żołądka i jelit, wymioty i biegunki. Zastosowanie. W lecznictwie najczęściej stosuje się przetwory z liści bluszczu w uciążliwym kaszlu i nieżytowym zapaleniu oskrzeli, pomocniczo w astmie i krztuścu u dzieci; również w zaburzeniach miesiączkowania z towarzyszącymi objawami wegetatywnymi i bólami, a także w migrenie. Zewnętrznie stosuje się na rany i miejsca bolesne u cierpiących na gościec stawowy. W lecznictwie ludowym przetwory z bluszczu służą przede wszystkim jako środek łagodzący bóle w postaci okładów, obmywań, kąpieli oraz do płukania w chorobach jamy ustnej i gardła, a także w bólach reumatycznych i artretycznych. Przetwory. Napar z liści bluszczu: 1 łyżkę rozdrobnionych liści zalać 1 szklanką wody gorącej i pozostawić na noc. Rano ogrzewać do wrzenia, odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/3 szklanki w zaburzeniach menstruacyjnych i nieżytach gardła i oskrzeli. Zioła w krztuścu: zmieszać po 60 g liści bluszczu i ziela tymianku oraz po 30 g korzeni pierwiosnka i ziela przetacznika leśnego. Zalać 3 łyżki ziół 4 szklankami wody zimnej, powoli ogrzewać do wrzenia i gotować 3 min. Przecedzić do termosu i wypić całość w ciągu dnia porcjami po 1/4-1/2 szklanki. Dzieciom poniżej 9 lat podawać 1/21 w porcjach łyżkami w ciągu dnia, osłodzone miodem. Zioła przeciw wszawicy i świerzbowi: zmieszać 50 g liści bluszczu oraz po 25 g kwiatów wrotyczu, ziela piołunu i liści orzecha włoskiego. Zalać 4 łyżki ziół 4 szklankami wody zimnej, ogrzewać pod przykryciem do wrzenia, przecedzić i myć głowę, następnie zawinąć ręcznikiem na 30 min, wyczesać gęstym grzebieniem i spłukać wodą z dodatkiem octu. Zabieg powtórzyć kilkakrotnie we wszawicy, grzybicy, przeciw łupieżowi i zapaleniu owłosionej skóry głowy. Stosować do okładów i obmywań przeciw świerzbowi. Zioła dermatologiczne: zmieszać równe ilości liści bluszczu, kwiatów krwawnika, ziela przywrotnika i kwiatów słonecznika. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wrzącej wody i trzymać na parze pod przykryciem 20 min. Przecedzić i użyć do okładów w zapaleniu tkanki łącznej lub skóry, także w trądziku pospolitym, wyprysku, pokrzywce i odmrozinach. Do kąpieli kończyn lub całego ciała wziąć 150 g powyższych ziół, zalać 4 l wody wrzącej i odstawić na 20 min. Przecedzić do wanny i dopełnić ją do 1/3 wodą o temp. około 37. Czas kąpieli min. Prospan (Engelhard, RFN), krople i czopki: stosować w nieżycie oskrzeli, krztuścu i kaszlu z podrażnieniem. Niemowlętom podawać po 15 kropli 8 razy dziennie, dzieciom do 5 lat - po 30 kropli 8 razy dziennie, dzieciom starszym do 45 kropli 8 razy dziennie. Monapax (Müller, RFN), krople: stosować w kaszlu z nikłą wydzieliną (tzw. suchy kaszel) i krztuścu, zwłaszcza u niemowląt i małych dzieci. 101

102 12. BLUSZCZYK KURDYBANEK Glechoma hederacea L. Jest to roślina wieloletnia z rodziny Wargowych (Labiatae), występująca w całej Europie, pospolita w Polsce w wilgotnych zaroślach, przydrożach i na łąkach. Bluszczyk ma łodygi rozesłane lub wspinające się z długimi, ulistnionymi rozłogami, rozgałęzione, do 40 cm długie, gęsto naprzeciwległe ulistnione. Kwiaty drobne o koronie dwuwargowej, barwy niebieskofioletowej. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się nadziemne, górne części pędów w okresie zakwitania od kwietnia do czerwca i suszy rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem leczniczym jest ziele bluszczyka -Herba Glechomae (syn. Herba Hederae terrestris). Podstawowe związki czynne. Ziele bluszczyka zawiera substancję goryczową glechominę, około 7% garbników, saponinę w małej ilości, ślady olejku eterycznego, kwasy organiczne, cholinę i sole mineralne. Działanie. Napary i odwary z ziela bluszczyka pobudzają wydzielanie soków trawiennych i zwiększają dzięki temu łaknienie. Poprawiają procesy trawienia i sprawność przyswajania pokarmów. W wyniku tego działają ogólnie wzmacniająco. Przetwory z ziela bluszczyka zwiększają wydzielanie żółci i ułatwiają jej przepływ do dwunastnicy, zapobiegają zastojom w pęcherzyku i zmniejszają możliwość powstawania kamieni żółciowych. Żółć wytwarzana w czasie kuracji przetworami z bluszczyka zawiera więcej kwasu chenodezoksycholowego, który jest uznawany za jeden z najskuteczniejszych związków hamujących tworzenie kamieni cholesterolowych i ułatwiających ich rozpuszczanie. Już dawno stwierdzono, że ziele bluszczyka wykazuje działanie przeciwzapalne i regenerujące na błony śluzowe przewodu pokarmowego, dróg moczowych i dróg oddechowych. Zwiększa też ich odporność i wiąże toksyczne produkty przemiany materii. Z uwagi na obecność garbników przetwory z ziela bluszczyka podawane wewnętrznie działają łagodnie ściągające i przeciwbiegunkowe, natomiast stosowane zewnętrznie - ściągająco, przeciwzapalnie, bakteriobójczo i grzybobójczo. Działania niepożądane. W dawkach leczniczych objawów niepożądanych nie obserwowano. Zastosowanie. Wyciągi wodne z ziela bluszczyka stosuje się wewnętrznie głównie w kamicy żółciowej i stanach zapalnych dróg żółciowych, w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego i niedostatecznym wydzielaniu soków trawiennych. Celowe jest łączenie ziela bluszczyka z innymi surowcami o działaniu odtruwającym, żółciopędnym i poprawiającym trawienie. Zewnętrznie stosuje się przetwory z ziela bluszczyka do okładów i przemywań w trądziku pospolitym, zapaleniu i świądzie skóry, oparzeniach I stopnia, także do płukania jamy ustnej i gardła, przemywania przewodów nosowych i do kąpieli w bólach reumatycznych i dnawych. Dobrze jest dodawać do odwaru kwiaty rumianku, liście szałwii lub ziele macierzanki. Przetwory. Odwar z bluszczyka: 1 łyżkę ziela bluszczyka wsypać do 1-11/2 szklanki wody ciepłej, zagotować i gotować na małym ogniu pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem jako środek żółciopędny i poprawiający trawienie. Zewnętrznie używać do przemywań, okładów i płukania w chorobach skóry i błon śluzowych. 102

103 Bluszczyk kurdybanek (wg A. Lonicerusa, 1564) Zioła przeciwkaszlowe: zmieszać równe ilości ziela bluszczyka, liści szałwii i korzeni arcydzięgla. Zalać 1 łyżkę dobrze rozdrobnionych ziół w termosie 11/2 szklanki wody wrzącej i pozostawić pod zamknięciem 1 godz. Przecedzić i pić 1/3-1/2 szklanki 3 razy dziennie jako środek przeciwkaszlowy. Napar ten może służyć do płukania gardła i jamy ustnej oraz przewodów nosowych w mało nasilonym nieżycie. Zioła w schorzeniach uszu: zmieszać po 2 części ziela bluszczyka i ziela krwawnika oraz po 1 części liści szałwii i zgniecionych owoców anyżu (lub kopru włoskiego), zalać 1/2 łyżki tych ziół 2/3 szklanki wody wrzącej i pod przykryciem pozostawić na 30 min. Przecedzić i użyć do płukania ucha zewnętrznego i błony bębenkowej w stanach zapalnych. 103

104 13. BOBREK TRÓJLISTKOWY Menyanthes trifoliata L. Jest to roślina wieloletnia z rodziny Bobrkowatych (Menyanthaceae), występująca w strefie umiarkowanej półkuli północnej. W Polsce rozpowszechniona w całym kraju na bagnach, podmokłych łąkach, a czasem nad brzegami wód stojących. Bobrek wydaje grube, pełzające kłącze, z którego wyrastają długoogonkowe, błyszczące liście, złożone z 3 listków, zwykle odwrotniejajowatych, siedzących. Kwiaty białe lub różowe są zebrane w kwiatostan groniasty, dość luźny, na bezlistnej szypułce wysokości do 30 cm. Odgięte płatki korony są okryte po stronie wewnętrznej licznymi soczystymi włoskami. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się liście bez ogonków na początku kwitnienia w końcu maja i czerwcu. Ponieważ trudno wysychają, rozkłada się je bardzo cienką warstwą i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych, a najlepiej w suszarniach ogrzewanych. Surowcem jest liść bobrka - Folium Menyanthidis (syn. Folium Trifolii fibrini). Podstawowe związki czynne. W liściach bobrka występuje gorzki glikozyd meniantyna (do 1%), flawonoidy, jak hiperozyd, rutyna i trifoliozyd, garbniki katechinowe (do 4%), alkaloidy gencjanina, gencjanidyna, gencjalutyna i inne, olejek eteryczny, saponina, kwas askorbowy. Działanie. Związki goryczowe liści bobrka działają przez receptory smakowe rozmieszczone na języku. Ich podrażnienie przenoszone jest do ośrodkowego układu nerwowego i przekazywane na nerwy wydzielnicze żołądka. Następuje zwiększenie wydzielania soku żołądkowego, bogatego w kwas solny, a także śliny i soku trzustkowego. Obserwuje się stopniowe polepszenie czynności trawiennych, zwiększenie łaknienia i ogólną poprawę stanu fizycznego i samopoczucia chorego. Związki czynne liści bobrka działają też bezpośrednio na śluzówkę żołądka, pobudzając wydzielanie soków trawiennych za pośrednictwem specyficznego hormonu gastryny. Działania niepożądane. Duże dawki powodują mdłości, wymioty i biegunkę. Zastosowanie. Najważniejszym wskazaniem do stosowania przetworów z liści bobrka jest niedoczynność wydzielnicza żołądka i zbyt mała ilość soku żołądkowego oraz kwasu solnego. Stan taki powoduje brak łaknienia i trudności w przyswajaniu niezbędnych składników pokarmowych. Wyciągi z bobrka można podawać w wyniszczeniu organizmu, spowodowanym przez różne czynniki, ponadto rekonwalescentom, gdyż wywierają działanie ogólne wzmacniające. Liście bobrka poprawiają również stan psychiczny pacjenta. Surowiec ten wchodzi w skład granulatu ziołowego Gastrogran (Herbapol) oraz mieszanki ziołowej Digestosan (Herbapol), używanych w stanach nieżytowych żołądka i jelit, zmniejszeniu wydzielania soku żołądkowego oraz trudności w trawieniu i przyswajaniu pokarmów. Liście są również jednym ze składników nalewki gorzkiej - Tinctura amara (Herbapol) oraz kropli żołądkowych - Guttae stomachicae (Herbapol), które stosuje się w niedostatecznym wydzielaniu soku żołądkowego, nieżytach żołądka, złym trawieniu i braku łaknienia. Przetwory. Odwar z liści bobrka: 1/2 łyżki liści zalać 1 szklanką wody wrzącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki stołowe 4-5 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem jako środek pobudzający trawienie i wzmacniający. Zioła żołądkowo-trawienne: zmieszać po 25 g liści bobrka, liści mięty pieprzowej, kłączy tataraku, korzeni lukrecji, ziela krwawnika, ziela nostrzyka i ziela 104

105 tymianku. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i gotować powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3 razy dziennie po 1/4 szklanki przed jedzeniem w bezkwaśności i niedostatecznym wydzielaniu soku żołądkowego oraz w nieżycie, wzdęciach i innych zaburzeniach trawiennych. Digestosan (Herbapol): 2-21/2 łyżki ziół zalać 2-3 szklankami wody gorącej, ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2 do 2/3 szklanki 3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w przewlekłych stanach nieżytowych i nieżytowo-zanikowych błony śluzowej żołądka i zmniejszeniu lub zaniku wytwarzania soku żołądkowego. 14. BORÓWKA BRUSZNICA Vaccinium vitis idaea L. Jest to niski podkrzew zaliczany do rodziny Wrzosowatych (Ericaceae),rozpowszechniony w klimacie umiarkowanym półkuli północnej, w Polsce dość pospolity na całym niżu w lasach szpilkowych, zaroślach i wrzosowiskach, a w górach po strefę alpejską. Brusznica ma łodygi około cm wysokie, liście zimotrwałe, owalne, błyszczące, nie owłosione, brzegiem podwinięte, ciemnozielone, spodem ciemnokropkowane. Kwiaty w zwisłych gronach są zebrane na końcach gałązek. Korona biaława lub różowa, zrosłopłatkowa, beczułkowata. Brusznica jest rośliną u nas powszechnie znaną, dostarczającą czerwonych, jadalnych jagód, zwanych borówkami, używanych na dżemy i inne przetwory. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią zdrowe liście barwy intensywnie zielonej i suszy rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem jest liść borówki brusznicy -Folium Vitis idaeae. Czasem zbiera się dojrzałe owoce borówki brusznicy - Fructus Vitis idaeae, które trzeba suszyć w suszarni ogrzewanej. Podstawowe związki czynne. Liście borówki brusznicy zawierają do 7% glikozydów fenolowych, głównie arbutyny i metyloarbutyny, do 12% garbników, stanowiących mieszaninę związków pochodnych pirogalolu i pirokatechiny, do 0,8% flawonoidów, jak hiperozyd, izokwercytryna i mirycytryna. Są również kwasy organiczne, jak chinowy oraz sole mineralne, a wśród nich sporo związków magnezu. Owoce zawierają kwasy organiczne, jak jabłkowy i benzoesowy, cukry, pektyny, witaminy A i C, antocyjany, garbniki (0,25%) i sole mineralne. Działanie. Liście borówki brusznicy działają moczopędnie i odkażająco na drogi moczowe. Zwiększają nieznacznie dobową ilość wydalanego moczu, ale wyraźnie podnoszą stężenie usuwanych z organizmu jonów sodu i chloru oraz produktów przemiany materii. Wodne wyciągi z liści brusznicy wywierają również łagodne lecz długotrwałe i bardzo skuteczne działanie ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Zapobiegają biegunkom i leczą te schorzenia. Niszczą różne mikroorganizmy, zmniejszają stany zapalne, wzmacniają ściany drobnych naczyń krwionośnych żołądka i jelit oraz wiążą toksyny bakteryjne. Owoce brusznicy regulują czynności trawienne przewodu pokarmowego. Uważa się je jednak raczej za środek dietetyczny i odżywczy, a nie za surowiec leczniczy. Działania niepożądane. Duże dawki wyciągów z liści brusznicy stosowane przez dłuższy czas mogą powodować objawy przewlekłego zatrucia hydrochinonem, jak wymioty, stany pobudzenia, kurcze i niedokrwistość hemolityczną. Jednocześnie 105

106 zawarte w odwarach garbniki mogą drażnić żołądek i powodować zaparcia. Natomiast liście brusznicy w mieszankach ziołowych są całkowicie bezpieczne. Zastosowanie. Odwary z liści borówki brusznicy działają bakteriobójczo i słabo moczopędnie w stanach nieżytowych i zakażeniach, towarzyszących kamicy nerkowej, także w zapaleniu miedniczek nerkowych, nieżycie pęcherza, bólach przy oddawaniu moczu i kurczach pęcherza moczowego. Zawarte w liściach glikozydy fenolowe -arbutyna i metyloarbutyna - rozpadają się w słabo alkalicznym środowisku moczu do hydrochinonu i metylohydrochinonu o własnościach bakteriobójczych. Odwary z liści można stosować z dobrym skutkiem, zwłaszcza w kamicy moczanowej, cysteinowej i ksantynowej, ale należy wówczas doprowadzić ph moczu do wartości 7,0-7,8. Wodny wyciąg z liści brusznicy można stosować również w nieżytach żołądka i jelit, nadmiernej fermentacji i wzdęciach, mało nasilonych biegunkach, a nawet drobnych krwawieniach z uszkodzonych naczyń włosowatych przewodu pokarmowego, ale tylko jako składnik mieszanek ziołowych lub preparatów. Przetwory. Odwar z liści borówki brusznicy: 1 łyżkę liści zalać 1 szklanką wody letniej i ogrzewać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie jako środek odkażający układ moczowy, a zwłaszcza pęcherz, oraz łagodny lek w nieżytach przewodu pokarmowego i mało nasilonych biegunkach. Zioła moczopędne: zmieszać po 20 g liści borówki brusznicy, kwiatu wrzosu, liści brzozy, ziela nawłoci i ziela skrzypu. Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami gorącej wody, ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie jako łagodny środek moczopędny i odkażający drogi moczowe. Zioła w nieżycie pęcherza: zmieszać 40 g liści borówki brusznicy, po 20 g ziela skrzypu i ziela bratków oraz po 10 g kwiatów rumianku i liści brzozy. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia pod przykryciem, odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami w nieżycie pęcherza, uczuciu palenia i bólu przy oddawaniu moczu i kurczach, na zlecenie lekarza i na podstawie analizy moczu. 15. BORÓWKA CZERNICA Vaccinium myrtillus L. Roślina ta jest podkrzewem z rodziny Wrzosowatych (Ericaceae), występującym w umiarkowanej strefie półkuli północnej. W Polsce rośnie w lasach sosnowych i mieszanych na całym niżu oraz w Karpatach. Jest to roślina o pędach gładkich, nagich, wyraźnie kanciastych, wysokości do 60 cm. Liście wiotkie, krótkoogonkowe, drobno piłkowane, jasnozielone, spodem bledsze, nagie, opadające na zimę. Kwiaty krótkoszypułkowe, wyrastają pojedynczo z kątów liści. Korona czerwonawozielona, kubeczkowata, długości około 5 mm, na obwodzie wycięta w pięć krótkich, trójkątnych ząbków. Borówka czernica jest u nas powszechnie znana, gdyż dostarcza smacznych, jadalnych owoców spożywanych na surowo lub używanych na przetwory. Owocem jest czarna kulista jagoda z sinoniebieskim nalotem woskowym, średnicy do 1 cm. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się liście wczesną wiosną lub pod koniec lata, osmykując z gałązek, następnie suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się liść borówki czernicy - Folium Myrtilli. W końcu czerwca lub w lipcu zbiera się dojrzałe jagody tej 106

107 rośliny i suszy najlepiej w suszarni ogrzewanej w temperaturze poniżej 60 C. Uzyskuje się owoc borówki czernicy, zwany też czarną jagodą - Fructus Myrtilli. Podstawowe związki czynne. Liście borówki czernicy zawierają około 6,5% garbników katechinowych, flawonoidy (wśród nich glikozydy kwercetyny), trójterpeny (np. kwas ursolowy i oleanolowy), antocyjany, ślady arbutyny i wolnego hydrochinonu, liczne kwasy organiczne i wielofenolowe, cukry i sole mineralne bogate w związki manganu. Suszone owoce borówki czernicy zawierają około 7% garbników katechinowych, zespół barwników antocyjanowych współdziałających prawdopodobnie z garbnikami, nazywany mirtyliną (m.in. glikozydy antocyjanowe pochodne delfinidyny oraz cyjanidyny, petunidyny i malwidyny). Zawierają ponadto do 7% kwasów organicznych (np. cytrynowy, jabłkowy i bursztynowy), około 8% pektyn, 20-30% cukrów, przede wszystkim sacharozy, witaminy C i B 1, karotenoidy oraz sole mineralne. Działanie. W lecznictwie najbardziej ceniona jest zdolność obniżania poziomu cukru we krwi przez zespół antocyjanów zawartych w liściach borówki czernicy. Działanie to, znane od wieków w lecznictwie ludowym, zostało niedawno potwierdzone na zwierzętach doświadczalnych. Zawarte w surowcu flawonoidy zwiększają nieznacznie dobową ilość wydalanego moczu oraz rozpuszczonych w nim jonów sodu, potasu i innych składników. Liście czernicy wykazują też własności łagodnie zapierające, bakteriobójcze i ściągające, co przypisuje się zawartym w surowcu garbnikom, a ponadto działają przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Owoce borówki czernicy są powszechnie znanym u nas surowcem przeciwbiegunkowym. Zawarte w nich garbniki po podaniu doustnym odwaru niszczą lub hamują rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych przewodu pokarmowego, w tym również szczepów opornych na antybiotyki, zmniejszają przepuszczalność błon śluzowych jelit i zatrzymują stopniowo wydalanie płynnych stolców. Dzięki temu zapobiegają nadmiernemu odwodnieniu ustroju. Ponadto garbniki wiążą się z toksynami bakteryjnymi przy biegunkach, a także z solami metali ciężkich w przypadku zatruć nimi. Tworzą z obu rodzajami trucizn nierozpuszczalne kompleksy i hamują ich wchłanianie. Wymienione działania owoców borówki czernicy przyczyniają się wyraźnie do zmniejszenia stanu zapalnego błon śluzowych jelit, zahamowania drobnych krwawień z uszkodzonych włosowatych naczyń krwionośnych, spadku ciepłoty ciała, zmniejszenia bólów brzucha oraz zniesienia uczucia nudności. Owoce borówki czernicy są jednym ze składników znanej przeciwbiegunkowej mieszanki ziołowej Tannosan (Herbapol). Znajdujące się w owocach antocyjany mają własności podobne do flawonoidów i witaminy P. Wpływają korzystnie na naczynia włosowate oczu i przyspieszają regenerację purpury wzrokowej, dzięki czemu poprawiają zdolność widzenia wieczorem i nocą. Antocyjany, dzięki działaniu moczopędnemu oraz zdolności łagodnego rozszerzania naczyń wieńcowych, wywierają korzystny wpływ na regulację czynności układu krążenia. Związki te wchodzą w skład niektórych preparatów zagranicznych. Świeże i suszone owoce borówki czernicy działają również porażająco na pasożyty jelitowe, zwłaszcza owsiki, a nieco słabiej na glisty ludzkie. Zewnętrzne okłady z miazgi owoców borówki czernicy stosuje się z dobrymi wynikami przeciw liszajom i zapaleniu skóry. Działania niepożądane. Liście borówki czernicy można stosować tylko przez niezbyt długi okres, gdyż przyjmowane przez wiele tygodni powodują spadek wagi ciała, anemię i żółtaczkę. Zastosowanie. Liście borówki czernicy stosuje się najczęściej jako lek pomocniczy, jednocześnie z odpowiednią dietą, w początkowych stadiach cukrzycy, przeważnie 107

108 razem z innymi roślinnymi surowcami leczniczymi o podobnym działaniu, np. w mieszance przeciwcukrzycowej Diabetosan (Herbapol). Liście borówki czernicy są również podawane w łagodnych przypadkach zaburzeń trawiennych, słabo nasilonych biegunkach oraz nieżytach jelit, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Owoce borówki czernicy znajdują zastosowanie przede wszystkim w biegunce spowodowanej zakażeniem jelitowym lub zatruciem pokarmowym, najlepiej w połączeniu z innymi surowcami o podobnym działaniu, jak w mieszance ziołowej Tannosan (Herbapol). W lecznictwie ludowym owoce borówki czernicy są cenionym środkiem przeciw glistom ludzkim i owsikom. Podawane są w tym celu owoce świeże w większej ilości (1-2-3 szklanki dziennie), a także owoce suszone. Przetwory. Odwar z liści borówki czernicy: 1 łyżkę liści zalać 1 1/2 szklanki wody gorącej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/4-1/3 szklanki kilka razy dziennie miedzy posiłkami jako łagodny środek przeciwbiegunkowy, przeciwzapalny i moczopędny. Małym dzieciom podawać po 1 łyżeczce do herbaty kilka razy dziennie w początkach biegunki i nieżycie jelit. Odwar z owoców borówki czernicy: 1-3 łyżki owoców suszonych zalać 1 1/2 szklanki wody gorącej i gotować 5-7 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po posiłkach jako środek przeciwbiegunkowy lub wieczorem i rano po 2/3 szklanki. Dzieciom podawać odpowiednio mniej. Owoce świeże sterylizowane: do słoika wsypać umyte owoce, dodać wody przegotowanej do 2/3 ich objętości i po 2 łyżeczki cukru. Zamknąć szczelnie i sterylizować zanurzone w wodzie przez 15 min od początku wrzenia. Można przechowywać nawet 2-3 lata. Podawać dorosłym 2-5 łyżek 2 razy dziennie, dzieciom i młodzieży odpowiednio mniej. Stosować w biegunkach i nieżycie jelit, zatruciach pokarmowych, zwłaszcza owocami, dolegliwościach brzusznych spowodowanych infekcją wirusową. Proszek przeciw glistom jelitowym: zmieszać po 5 g sproszkowanych owoców borówki czernicy, kwiatów wrotycza i korzeni omanu z miodem lub dżemem i przyjąć na czczo, popijając 1 szklanką wody lub napoju. Diabetosan (Herbapol): 2-3 łyżki ziół zalać 2-3 szklankami gorącej wody i gotować pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami. Picie tych ziół i ich dawkowanie uzgodnić z lekarzem. Difrarel 100 (Chibret F), drażetki zawierające 100 mg antocyjanozydów z borówki czernicy i 5 mg β-karotenu. Stosować doustnie 1-2 drażetki 3 razy dziennie w ciągu dni miesiąca jako środek uszczelniający ściany naczyń włosowatych oraz w leczeniu chorób siatkówki i miażdżycy naczyń mózgowych, po uzgodnieniu z lekarzem. 16. BRZOZA BRODAWKOWATA Betula verrucosa, Ehrh. Roślina jest drzewem z rodziny Brzozowatych (Betulaceae), występującym w umiarkowanej strefie półkuli północnej. W Polsce jest pospolita na całym niżu i w niższych partiach górskich, w lasach na miejscach suchych; czasem sadzona w parkach i koło domów. 108

109 Brzoza brodawkowata (wg T. Hajka, 1562) Brzoza brodawkowata osiąga wysokość do 20 m. Korę ma białą, łuszczącą się okrężnie. Młode gałązki ma zwisające, ciemne i nagie, pokryte kropelkami żywicy. Liście ogonkowe, kształtu jajowatodeltoidowego, u nasady zaokrąglone, u szczytu zaostrzone, o brzegu ostro nierówno podwójnie ząbkowanym; kwiaty rozdzielnopłciowe - zebrane w kotki. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w maju młode liście brzozy i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem jest liść brzozy - Folium Betulae. Równorzędnego surowca dostarcza brzoza omszona - Betula pubescens Ehrh., rosnąca w Polsce na miejscach wilgotnych i podmokłych. Z gałęzi brzozy ściętych zimą lub bardzo 109

110 wczesną wiosną zbiera się także pączki brzozy - Gemmae Betulae oraz korę brzozową -Cortex Betulae. Na pniach brzóz występuje kilka grzybów pasożytniczych wykorzystywanych w lecznictwie ludowym. Najbardziej znany jest włóknouszek ukośny - Inonotus obliquus, tworzący ciemne guzowate naroślą, które po odcięciu od pnia i wysuszeniu stanowią surowiec zwany popularnie hubą brzozową czarną. Drugim grzybem pasożytniczym jest porek brzozowy - Piptoporus betulinus o muszlowatych szarawych owocnikach, które po oderwaniu od pnia suszy się i otrzymuje tzw. hubę brzozową białą. Podstawowe związki czynne. Wysuszony liść brzozy zawiera 1,5-2,3% związków flawonoidowych, a wśród nich hiperozyd, mirycetynę i luteolinę, do 9% garbników katechinowych, do 3,2% saponin (tylko w młodych liściach), związki trójterpenowe (np. folientriol i folientetraol), ślady olejku eterycznego, kwasy organiczne, wśród nich kwas askorbowy, żywice i sole mineralne. W pączkach brzozy znajduje się tylko znikoma ilość flawonoidów, za to więcej, niż w liściach, jest składników lotnych. W naroślach grzyba włóknouszka ukośnego wykryto obecność sterolowych związków trójterpenowych, zbliżonych budową do glikokortykoidów kory nadnerczy (tzw. kwasy poliporenowe A, B i C), a także fitosteroli, kwasów tłuszczowych i innych. W grzybni porka brzozowego znajdują się również kwasy poliporenowe. Działanie. Przetwory z liści brzozy wyraźnie zwiększają wydalanie moczu, a z nim jonów sodu i chloru oraz w znacznym stopniu kwasu moczowego. Wykazują też słabe, choć u niektórych osób mało uchwytne, działanie napotne oraz ochronne na miąższ wątroby. Ze świeżych zmiażdżonych liści brzozy wyciska się płyn, który po utrwaleniu dodatkiem alkoholu nazywany jest umownie sokiem brzozowym - Succus Betulae (Herbapol). Właściwie jest to intrakt sporządzony na zimno. Niestety nasze preparaty, zwane sokami świeżymi, nie są standaryzowane w przeciwieństwie do zagranicznych. Świeży sok z liści brzozy pobudza przesączanie w kłębkach nerkowych i zwiększa ilość wydalanego moczu oraz zawartych w nim jonów sodu i chloru oraz szkodliwych produktów przemiany materii. Wzmaga też nieznacznie wydzielanie potu oraz żółci. Wykazuje ponadto własności odtruwające przez wiązanie niektórych składników czynnych brzozy ze szkodliwymi produktami przemiany materii, które następnie jako związki rozpuszczalne w wodzie zostają wydalone z moczem. Jest jeszcze sok brzozowy wypływający na wiosnę po wywierceniu głębokiego otworu w pniu. Zbiera się go do naczynia po założeniu odpowiedniej rurki. Z dużego 20-letniego drzewa można otrzymać bez szkody dla rośliny 3-5 l soku. Po zebraniu soku otwór w drzewie należy silnie zakorkować. Sok ten można przechowywać w lodówce 4-6 dni. Ma on działanie ogólnie wzmacniające, regulujące przemianę materii i zapobiegające tworzeniu się kamieni moczowych. Pączki brzozy nie wykazują uchwytnego działania moczopędnego, natomiast działają przeciwzapalnie na uszkodzoną skórę. Obecnie są rzadko stosowane w lecznictwie. Włóknouszek ukośny, tzw. huba brzozowa czarna, działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, wzmacniająco, zwiększa odporność organizmu. Ostatnio odkryto, że pobudza wytwarzanie interferonu, substancji przeciwwirusowej, obecnej u ludzi i zwierząt. Jeżeli słuszne jest przekonanie, że wirusy są przyczyną powstawania niektórych nowotworów, to wyciągi z omawianego grzyba mogą mieć znaczenie pomocnicze zarówno w chorobie nowotworowej jak i w chorobach wirusowych. Podobne własności ma huba brzozowa biała z grzyba Piptoporus betulinus. Można je więc stosować razem 110

111 lub osobno, zależnie od dostępności. Dawniejsze badania wykonane w ZSRR wykazały, że wyciągi z huby brzozowej czarnej mogą przyjmować chorzy w IV stadium raka jako środek pomocniczy o podanych wyżej właściwościach, a także w pewnym stopniu -przeciwbólowy. Stosowanie wyciągów z huby może być korzystne w okresie przed operacją i po operacji, bo przypuszczalnie zmniejsza niebezpieczeństwo przerzutów oraz wydłuża okres przeżycia. Odwary z huby brzozowej czarnej podawane doustnie działają przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego, a w irygacjach - na błony śluzowe narządów rodnych. Działania niepożądane. Przetwory z brzozy stosowane w zalecanych niżej dawkach nie wywołują odczynów niepożądanych. Zastosowanie. Liść brzozy jest cennym surowcem o dużym zastosowaniu we współczesnym lecznictwie. Napary i odwary z liści brzozy mają zastosowanie jako naturalny, nietoksyczny lek, podawany doustnie w niektórych przewlekłych chorobach dróg moczowych, połączonych ze zmniejszonym wydzielaniem moczu, obrzękach na tle niewydolności nerkowej, a zwłaszcza w zmniejszonym wydalaniu kwasu moczowego i moczanów (skaza moczanowa), również w kamicy moczowej. Przetwory z liści brzozy przyśpieszają usuwanie z moczem i potem szkodliwych produktów przemiany materii. Dzięki temu są często stosowane w chorobie gośćcowej, skazie moczanowej oraz w niektórych chorobach skórnych, jak trądzik młodzieńczy, zapalenie łojotokowe skóry, łuszczyca, a także w lekkich schorzeniach wątroby. Napary i odwary z liści brzozy są również stosowane zewnętrznie do okładów i obmywań w zaczerwienieniu skóry, wysychaniu i uiszczeniu się naskórka, schorzeniach owłosionej części głowy i zapaleniu węzłów chłonnych. Liść brzozy jest składnikiem granulatu ziołowego Urogran (Herbapol), mieszanki ziołowej Urosan (Herbapol), a także pasty Fitolizyna (Herbapol), stosowanych w stanach zapalnych nerek, skąpym wydalaniu moczu i kamicy moczowej. Wchodzi również w skład mieszanki ziołowej Pyrosan (Herbapol), używanej jako pomocniczy środek napotny i przeciwgorączkowy. Ponadto służy do wyrobu granulatu ziołowego Reumogran (Herbapol) i mieszanki ziołowej Reumosan (Herbapol), stosowanych w chorobie reumatycznej, zwłaszcza w stanach przewlekłych u osób starszych. Wyciągi z liści brzozy wchodzą w skład granulatu Betagran (Herbapol) i płynu Betasol (Herbapol), zażywanych doustnie jako lek wspomagający w różnych postaciach łuszczycy. Sok brzozowy świeży - Succus Betulae recens (Herbapol) stosuje się wewnętrznie głównie w chorobach nerek oraz w kamicy moczowej, podobnie jak napary z liści, a także w zaburzeniach czynności wątroby, również w niektórych schorzeniach skórnych; zewnętrznie przeciw piegom. Rekonwalescentom i osobom w wieku podeszłym zaleca się go jako środek wzmacniający i w pewnym stopniu odtruwający. Plecha huby brzozowej czarnej w postaci odwaru ma zastosowanie w przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego, uszkodzeniach wątroby przez toksyny bakteryjne i szkodliwe związki, powstające podczas rozpadu komórek. Przetwory. Napar z liści brzozy: 2-3 łyżki liści brzozy zalać 2 szklankami wody wrzącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić porcjami po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, przeciwobrzękowy i przeciwzapalny. Odwar z huby brzozowej czarnej (Inonotus obliquus): 1 łyżkę rozdrobnionej grzybni zalać 1-11/2 szklanki letniej wody i pozostawić na noc. Rano ogrzewać do wrzenia na małym ogniu. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pić 1-2 łyżki 111

112 kilkakrotnie w ciągu dnia przed jedzeniem jako ogólnie wzmacniający i zwiększający odporność organizmu w chorobie wyniszczającej, również objawowo w raku. Sok ze świeżych liści brzozy, Succus Betulae (Herbapol): pić 3-4 razy dziennie między posiłkami po kropli w 1/4 szklanki wody lub soku owocowego jako środek łagodnie moczopędny i słabo napotny. Pomocniczo zaleca się w chorobie reumatycznej. Sok brzozowy naturalny: otrzymany wiosną sok po nacięciu pnia pić 4 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami, a po 5 dniach 3 razy dziennie po 1 szklance w kamicy moczowej, zapaleniu nerek i pęcherza oraz jako ogólnie wzmacniający. Ogółem trzeba wypić 15 litrów. Ma przyjemny smak słodkawo-kwaśny i może być przechowywany w lodówce do 4 dni. Zioła w skazie moczanowej: zmieszać po 40 g liści brzozy i korzenia wilżyny oraz po 20 g liści porzeczki czarnej, korzenia pokrzywy i ziela ogórecznika. Następnie 21/2 łyżki ziół zalać 3 szklankami wody ciepłej i ogrzewać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3 razy dziennie po 2/3 szklanki między posiłkami w celu usunięcia nadmiaru kwasu moczowego i moczanów. Zioła w zapaleniu pęcherza: zmieszać po 30 g liści brzozy i ziela janowca, po 20 g naowocni fasoli, kwiatów rumianku i owoców jałowca oraz po 40 g owoców dzikiej róży i ziela skrzypu. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami ciepłej wody i ogrzewać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Można osłodzić miodem. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami w zapaleniu miedniczek nerkowych i pęcherza. Reumosan (Herbapol): 2-21/2 łyżki ziół zalać 2-3 szklankami wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek pomocniczy w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej, zwłaszcza w stanach przewlekłych u osób starszych. Betagran (Herbapol): dorosłym zaleca się doustnie 1-11/2 łyżeczki granulatu. Popić 1/2 szklanki wody lub wody z sokiem. Przyjmować 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako lek wspomagający w łuszczycy. Betasol (Herbapol): dorosłym zaleca się doustnie po 1 łyżeczce płynu w 1/3 szklanki wody 2-3 razy dziennie. Dzieciom podawać odpowiednio mniej. Stosować jak lek poprzedni w łuszczycy. Fitolizyna (Herbapol): dorosłym zaleca się rozpuścić 1 łyżeczkę pasty w 1/2-1/3 szklanki wody ocukrzonej. Pić 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek zapobiegający wytrącaniu się kamieni moczowych. Stosować również w kamicy moczowej i stanach nieżytowych dróg moczowych. Reumogran (Herbapol): dorosłym zaleca się 1-11/2 łyżeczki granulatu 3 razy dziennie po jedzeniu jako lek pomocniczy w chorobie gośćcowej. Popijać 1/2 szklanki płynu. Urogran (Herbapol): dorosłym zaleca się doustnie 1/2-2/3 łyżeczki granulatu 2-4 razy dziennie między posiłkami. Popijać 1/2 szklanki płynu. Stosować w stanach zapalnych dróg moczowych, kamicy, także w niektórych chorobach skórnych, np. trądziku młodzieńczym. Bet u łan (CSRS), mieszanka ziołowa z 12 składników, stosowana w schorzeniach dróg moczowych. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać 15 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Naparem popić tabletkę salicylanu sodu na 30 min przed posiłkiem. 112

113 Befungin (ZSRR), gęsty wyciąg z grzybni czarnej huby brzozowej (Inonotus obliquus). Dawki: 2 łyżeczki wyciągu rozpuścić w 150 ml wody i przyjmować po 1 łyżce 3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem w ciągu 3-5 miesięcy jako środek objawowy w nowotworach. Także w przewlekłych nieżytach żołądka i dyskinezjach żołądkowo-jelitowych o charakterze atonicznym. 17. BUKWICA ZWYCZAJNA Betonica officinalis L. Jest to roślina wieloletnia z rodziny Wargowych (Labiatae), występująca w Europie i północnej Azji. W Polsce rośnie na łąkach, wzgórzach i w zaroślach, pospolita na całym niżu, a w górach aż po regiel dolny. Bukwica zwyczajna (wg. T. Hajka, 1562) 113

114 Bukwica ma łodygę wzniesioną, do 80 cm wysoką, słabo rozgałęzioną, odstające szorstko owłosioną, rzadko - prawie nagą, odległe ulistnioną. Liście podłużniejajowate, mniej lub więcej sercowate, karbowane, odziomkowe długoogonkowe, na łodydze krótkoogonkowe lub prawie siedzące. Kwiaty purpurowe, zebrane w zbity szczytowy, pozorny kłos, w dole nieraz przerywany. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się górne części łodyg i przyziemne liście w początkowym okresie kwitnienia od czerwca do września i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się ziele bukwicy - Herba Betonicae. Czasem zbiera się liście bukwicy - Folium Betonicae w podobnym okresie jak ziele i suszy w analogiczny sposób. Podstawowe związki czynne. Liście i ziele zawierają podobne składniki, wśród nich jest do 15% garbników, około 0,5% związków o charakterze aminowym (np. betaina, betonicyna, stachydryna, turycyna i cholina), ślady olejku eterycznego, związki goryczowe i sole mineralne. Działanie. Wyciągi z ziela i liści bukwicy, dzięki obecności garbników, działają ściągające i przeciwzapalnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Po podaniu doustnym odwaru z ziela tworzą się kompleksowe połączenia garbników z białkami błon śluzowych. Następuje zmiana ciśnienia osmotycznego i kurczenie się komórek na powierzchni błon śluzowych (efekt ściągający) oraz zatrzymanie przenikania nadmiernych ilości wody do tkanki jelit. Oprócz tego garbniki, dzięki wiązaniu się z białkami, hamują niewielkie krwawienia wewnętrzne z naczyń włosowatych jelit. Niszczą ponadto różne drobnoustroje, w tym również szczepy antybiotykooporne, unieczynniają toksyny bakteryjne przewodu pokarmowego i stanowią naturalny egzogenny czynnik przeciwzapalny. Wyciągi wodne z ziela bukwicy stosowane zewnętrznie działają odkażająco i ściągająco. Działania niepożądane. Przetwory z ziela bukwicy, stosowane w zalecanych dawkach, nie wywołują odczynów szkodliwych. W dawkach dużych wywołują zaparcia i podrażnienia przewodu pokarmowego. Zastosowanie. Wodne wyciągi z ziela bukwicy są typowym lekiem garbnikowym. Doustnie podaje się odwar z ziela bukwicy w biegunkach o różnym stopniu nasilenia, nieżytach żołądka i jelit, lekkich zatruciach pokarmowych i letnich biegunkach u dzieci. Również stosuje się w długotrwałych zbyt wolnych stolcach, bólach brzucha i wzdęciach, powodowanych nadmierną fermentacją, a także w niewielkich krwawieniach jelitowych z małą ilością krwi i śluzu w kale. Zewnętrznie odwar wykorzystuje się do okładów na czyraki, wrzody, trudno gojące się rany i do obmywań w zakażeniach skóry bakteriami ropotwórczy-mi, zarodnikami grzybów chorobotwórczych i drożdżakami, a także do okładów w owrzodzeniu żylakowatym nóg oraz do obmywania w nadmiernej potliwości stóp. Przetwory. Odwar z bukwicy: 1/2-1 łyżkę rozdrobnionego ziela zalać 1 szklanką wody wrzącej i gotować pod przykryciem na wolnym ogniu 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/4-1/3 szklanki 1-2 razy dziennie w niezbyt nasilonej biegunce na 1 godz. przed posiłkiem. Dzieciom i młodzieży podawać 1-3 łyżek, zależnie od wieku 1-2 razy dziennie. Do użytku zewnętrznego na okłady zaleca się odwar bardziej stężony z 1-11/2 łyżki ziela na 3/4 szklanki wody wrzącej, sporządzony jak poprzednio. Zioła żołądkowe: zmieszać po 30 g liści lub ziela bukwicy, ziela skrzypu i liści 114

115 szałwii oraz 20 g ziela piołunu. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i gotować powoli pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem w przypadku zgagi, nieżytu żołądka i braku apetytu. 18. BYLICA BOŻE DRZEWKO Artemisia abrotanum L. Jest to krzew z rodziny Złożonych (Compositae), wy stepu jacy w stanie naturalnym w Azji Mniejszej i Europie Południowej. W Polsce spotyka się zdziczałą na przychaciach. Bywa też sadzona w parkach na grzędach roślin bylinowych i na obwódkach kwietników, a czasem uprawiana do celów farmaceutycznych na plantacjach. Roślina wyrasta do wysokości 1,5 m. Pędy ma proste, rozgałęzione, starsze zbrunatniałe, liście sinozielone, pod spodem szaro owłosione, dolne podwójnie pierzaste, z równowąskimi odcinkami, górne pojedynczo pierzaste, trójdzielne i nie podzielone, równowąskie. Kwiaty drobne, żółte, zebrane w koszyczki zwisające, prawie kuliste. Cała roślina wyróżnia się silnym, specyficznym zapachem. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub sierpniu zakwitające szczyty pędów i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych lub suszarniach ogrzewanych w temperaturze do 35. Surowcem jest ziele bylicy bożego drzewka - Herba Abrotani. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera pochodne hydroksykumarynowe (np. izofraksydynę, skopoletynę, umbeliferon, herniarynę i eskuletynę), alkaloid abrotynę (około 2%) o działaniu przeciwgorączkowym, flawonoidy (np. rutynę i artemisetynę), do 6% garbników pirokatechinowych, do 2,25% olejku eterycznego, kwasy organiczne, kwasy wielofenolowe (np. kwas kawowy i kwas chlorogenowy), związek goryczowy i około 8,5% soli mineralnych. Działanie. Przetwory z ziela bylicy bożego drzewka pobudzają znacznie czynność żółciotwórczą wątroby, co przypisuje się głównie izofraksydynie. Natomiast zawarte w zielu flawonoidy działają żółciopędnie, gdyż rozkurczają mięśnie gładkie dróg żółciowych i tym samym ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy. Z kolei gorycze, znajdujące się w zielu bożego drzewka, zwiększają na drodze odruchowej wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, dzięki czemu poprawiają trawienie i przyswajanie pokarmów, a także wzmagają uczucie łaknienia. Ponadto po przyjęciu doustnym wykazują działanie przeciwzapalne i słabo ściągające w obrębie przewodu pokarmowego. Podawane w odpowiednich dawkach niszczą glisty jelitowe i owsiki u dzieci. Działania niepożądane. Przetwory z ziela bylicy bożego drzewka, stosowane w zalecanych niżej dawkach, nie powodują odczynów szkodliwych dla zdrowia. Zastosowanie. Napary z ziela bylicy bożego drzewka stosuje się najczęściej w schorzeniach wątroby, połączonych z niedostatecznym wydzielaniem żółci, a także w zastoju żółci w pęcherzyku i drogach żółciowych, ponadto w stanach skurczowych dróg żółciowych. Napary służą też jako lek gorzki, pobudzający wydzielanie soków trawiennych w niedokwaśności, bólach brzucha, braku łaknienia i odbijaniu. Pomocniczo zaleca się je w stanach zapalnych błon śluzowych żołądka i jelit, mało nasilonej biegunce, drobnych krwawieniach z naczyń włosowatych przewodu pokarmowego oraz owrzodzeniu jelita grubego. Napar stosuje się także przeciw glistom i owsikom u dzieci. Ziele bylicy wchodzi w skład różnych przetworów homeopatycznych, stosowanych 115

116 w stanach zapalnych gruczołów chłonnych i błon śluzowych, stanach zapalnych jelita grubego, odmrożeniach I i II stopnia oraz w pierwszym okresie trądzika różowatego. Ziele bożego drzewka jest bardzo wartościowym surowcem leczniczym, zbyt rzadko u nas stosowanym, który w pełni zasługuje na rozpropagowanie. Przetwory. Napar z bożego drzewka: zalać 1 łyżkę rozdrobnionego ziela 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem jako środek żółciotwórczy, żółciopędny, poprawiający trawienie i przywracający apetyt. Napar ten można również stosować zewnętrznie do płukania gardła i do okładów. Nalewka z ziela bożego drzewka, Tinctura Abrotani: 50 g ziela zalać 250 ml alkoholu 70, otrzymanego w wyniku zmieszania równych ilości spirytusu 95 i wódki czystej 45. Pozostawić w ciemnym miejscu na 14 dni, co pewien czas wstrząsając. Następnie przecedzić. Ziele wycisnąć i połączyć obie frakcje, po czym przesączyć. Nalewkę przechowywać w butelce ze szkła ciemnego, gdyż światło niszczy składniki lecznicze we wszystkich przetworach. Pić kropli w kieliszku wody na 30 min przed posiłkiem 3 razy dziennie jako lek żołądkowy, poprawiający trawienie lub po 40 kropli do 1/2 łyżeczki w kieliszku wody jako lek żółciotwórczy i przeciwskurczowy. Zioła żółciopędne: zmieszać po 50 g ziela bożego drzewka i kwiatów kocanki oraz po 25 g ziela drapacza lekarskiego, kwiatów lub ziela krwawnika, owoców kminku i rozdrobnionego kłącza tataraku. Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami wody gorącej i gotować pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem jako łagodny środek przeciwskurczowy, żółciopędny i przeciwzapalny na drogi żółciowe, pobudzający także wydzielanie soków trawiennych i ułatwiający przyswajanie pokarmów. Kąpiel wzmacniająca: zmieszać po 25 g ziela bożego drzewka, ziela nostrzyka, kwiatów lipy i kwiatów lub ziela krwawnika. Całość zalać 3 l wody wrzącej i pozostawić na 15 min. Przecedzić do wanny. Odcedzone zioła umieścić w woreczku płóciennym, zawiązać i zanurzyć w wannie wypełnionej do 1/3 objętości wodą o temp. 38 C. Czas kąpieli min. Stosować 1-2 razy w tygodniu. Kąpiel jest zalecana rekonwalescentom po wirusowym zapaleniu wątroby i innych ciężkich schorzeniach, zwłaszcza osobom w starszym wieku. Jest to kąpiel wzmacniająca i uspokajająca. 19 BYLICA PIOŁUN Artemisia absinthium L. Jest to silnie aromatyczna bylina z rodziny Złożonych (Compositae), rozpowszechniona niemal w całej Europie, północnej Afryce, zachodniej części Azji oraz w Ameryce Pomocnej. W Polsce występuje w całym kraju na przydrożach, miedzach, nieużytkach, miejscach kamienistych, zrębach i polanach leśnych. Niekiedy jest uprawiana na plantacjach. Bylica piołun ma pędy wzniesione, rozgałęzione, do 80 cm wysokie, srebrzyste owłosione. Liście jedwabistofilcowate, od strony górnej szarozielone, spodem białawe, l- 3-krotnie pierzastosieczne z odcinkami podłużnie lancetowatymi, tępymi. Kwiaty drobne, żółtawe, zebrane w małe, niepozorne koszyczki na wierzchołkach rozgałęzień łodygi. 116

117 Bylica piołun (wg T. Hajka, 1562) Surowiec. Do celów leczniczych ścina się przyziemne liście w pierwszym roku wegetacji rośliny w ciągu lata, a z roślin starszych górne części pędów w okresie zakwitania od lipca do września i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się jako surowiec liście piołunu - Folium Absinthii lub ziele piołunu - Herba Absinthii. Podstawowe związki czynne. Ziele piołunu zawiera gorycze gwajenolidowe (np. absyntynę, artabsyntynę), które w żywej roślinie mogą być przetwarzane w chamazulen. Polskie normy apteczne wymagają, aby ziele piołunu miało wskaźnik goryczy nie niższy od 500. Ponadto w zielu znajduje się około 0,5% olejku eterycznego, którego składnikami są tujon (do 50%), tujol (około 10%), felandren, pinen, chamazulen 117

118 i inne. Są również w zielu flawonoidy (np. artemetyna), związki pelanolidowe (np. ketopelanolid A i B), kwasy organiczne, garbniki i sole mineralne. Liście piołunu mają zbliżony skład chemiczny, zawierają jednak nieco mniej olejku eterycznego. Działanie. Najbardziej cenione w lecznictwie jest znane od wieków działanie pobudzające wydzielanie soków trawiennych. Zawarte w zielu piołunu związki goryczowe drażnią zakończenia nerwów w kubkach smakowych języka i na drodze odruchowej zwiększają wydzielanie soku żołądkowego. Jednocześnie działanie pobudzające ziela na gałązki nerwów wydzielniczych przenosi się na wątrobę, powodując wzmożone wydzielanie żółci oraz zawartych w niej kwasów żółciowych, a także na trzustkę, zwiększając wytwarzanie soku jelitowego i znajdujących się w nim enzymów trawiennych. Związki goryczowe ziela piołunu działają też bezpośrednio na żołądek, powodując rozszerzenie drobnych naczyń błony śluzowej oraz zwiększenie jego ruchliwości, co poprawia trawienie i przyswajanie pokarmów. Składniki olejku, zwłaszcza tujon i felandren, przyjęte z goryczami w dawkach leczniczych pobudzają wydzielanie soków trawiennych oraz ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy. Olejek ma ponadto słabe działanie odkażające. Ziele działa również rozkurczowo na przewód pokarmowy, przewody żółciowe, trzustkowy oraz moczowe, a także na macicę. Wyciągi z ziela piołunu zwiększają u niektórych chorych ilość wydalanego moczu, zwłaszcza u osób z upośledzonym przesączaniem kłębkowym. Działają też trująco na owsiki po podaniu w lewatywie, a także na niektóre pasożyty skórne, jak świerzbowce i wszy. Działania niepożądane. Składniki olejku eterycznego piołunu, zwłaszcza tujon i tujol są toksyczne, szkodliwe, zwłaszcza dla kobiet ciężarnych. Przetwory z piołunu należy stosować ostrożnie przez krótki okres, czynić przerwy i nie przekraczać zaleconych dawek oraz zalecanej częstotliwości zażywania. Nie wolno podawać kobietom w ciąży oraz karmiącym. Niestosowanie się do tego powoduje wystąpienie zawrotów głowy, ataków epileptycznych, przekrwienie narządów wewnętrznych, a nawet poronienie. Zastosowanie. Napar lub nalewkę z ziela piołunu podaje się doustnie w niedokwaśności treści żołądkowej, braku apetytu, niestrawności oraz przewlekłych nieżytach żołądka i jelit, połączonych ze zmniejszonym wydzielaniem soków trawiennych i żółci z objawami zgagi, odbijania, wzdęcia, bólu brzucha, a nawet w kolce jelitowej i zaparciach atonicznych. Ponadto stosuje się je w niewydolności trzustki i zmniejszonym wytwarzaniu enzymów trawiennych. Przetwory te można podawać osobom w wieku podeszłym oraz rekonwalescentom po ciężkich chorobach i operacjach przełyku, żołądka i dwunastnicy. Napar z ziela piołunu można stosować w postaci lewatywy przeciw owsikom i glistom jelitowym u dzieci, a w formie wcierań i obmywań przeciw świerzbowcom i wszom. Napar ten, chociaż nie zawiera saponin, zmywa szybko tłuszcz i smar z ciała i odzieży. Przetwory. Napar piołunowy: 1 łyżeczkę ziela piołunu zalać 1 szklanką wody wrzącej i trzymać pod przykryciem nad parą przez 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/2 do 1 łyżki na 1 godz. przed posiłkami przez kilka dni, jako środek pobudzający trawienie, zwiększający apetyt i ogólnie wzmacniający. Napar służy też w postaci wlewek doodbytniczych (lewatyw) przeciw owsikom u dzieci oraz do wcierań i obmywań przeciw świerzbowcom. Można go także używać do czyszczenia rąk ze smarów i olejów. 118

119 Wino piołunowe: 3-5 łyżek rozdrobnionego ziela piołunu zalać 1/2 szklanki alkoholu 40- procentowego i pozostawić na 24 godz. Dodać 11 białego wina, odstawić do następnego dnia i przesączyć. Pić po 1 łyżeczce do herbaty lub do kawy 3 razy dziennie 30 min przed posiłkami dla pobudzenia apetytu. Nalewka piołunowa, Tinctura Absinthii (Herbapol): kropli nalewki w kieliszku wody pić na 1 godz. przed posiłkiem 3 razy dziennie jako lek gorzki, pobudzający wydzielanie soków trawiennych. Jako lek żółciopędny, żółciotwórczy, rozkurczowy i ogólnie wzmacniający pić kropli nalewki w 1/4 szklanki wody 2-3 razy dziennie przed jedzeniem przez kilka dni. Zioła gorzkie: zmierzać po 20 g ziela piołunu, ziela tysiącznika, liści bobrka, liści mięty pieprzowej i kwiatów rumianku oraz 10 g owoców kminku. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i pozostawić na parze pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wypić porcjami w ciągu dnia na 30 min przed jedzeniem jako środek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego, poprawiający trawienie i przywracający apetyt. Zioła w kolce jelitowej: zmieszać po 10 g ziela piołunu i korzeni arcydzięgla oraz po 25 g kwiatów rumianku, ziela pięciornika gęsiego i kłączy tataraku. Zalać 2 łyżki ziół 1 1/2 szklanki wody wrzącej i postawić pod przykryciem na parze przez 15 min. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pić 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie gorący napar małymi łykami. Artemisol (Herbapol), płyn zawierający wyciąg alkoholowy z ziela piołunu i kwiatów wrotyczu. Przy wszawicy głowy i wszawicy łonowej zwilżyć obficie włosy zwitkiem waty, namoczonym powyższym preparatem, zawiązać głowę chustką lub ręcznikiem i pozostawić co najmniej na 2 godz. Następnie wymyć się i wy czesać włosy gęstym grzebieniem. Po 24 godz. włosy zmyć ciepłym octem i wyczesać gęstym grzebieniem zwilżonym w occie, w celu usunięcia gnid. Oba zabiegi należy powtórzyć po 6-7 dniach. Warto pamiętać, że ziele różnych odmian piołunu służy jako dodatek do wina wermut, gdyż nadaje mu przyjemnej goryczy i swoistego aromatu. Stosuje się w tym celu specjalne mieszanki ziołowe, zawierające różne surowce aromatyczne, których skład i proporcje są utrzymywane w tajemnicy przez producentów wina. 20. BYLICA POSPOLITA Artemisia vulgaris L. Jest to roślina wieloletnia z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w całej niemal Europie z wyjątkiem krańców południowych. W Polsce rośnie pospolicie w całym kraju jako chwast, najczęściej na brzegach pól uprawnych, przydrożach, w rowach, pod płotami, na przychaciach i nieużytkach. Bylica pospolita ma łodygi do 1,5 m wysokie, rozgałęzione, u dołu nagie, u góry wełnisto owłosione, często czerwono nabiegłe, gęsto pokryte dużymi liśćmi, głęboko pierzastodzielnymi, od góry ciemnozielonymi, od dołu biało owłosionymi. Kwiaty drobne, żółtawe lub czerwone, zebrane w niewielkie koszyczki do 5 mm długie, skupione na wierzchołkach pędów w duże, rozgałęzione wiechy. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od lipca do września zakwitające szczyty pędów bylicy pospolitej i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych, otrzymując ziele bylicy pospolitej - Herba Artemisiae. Późną jesienią zbiera się korzenie tej rośliny i suszy w suszarniach ogrzewanych w 119

120 temp. do 35 C. Otrzymuje się jako surowiec korzeń bylicy pospolitej - Radix Artemisiae. Podstawowe związki czynne. Skład chemiczny obu surowców różni się nieco. Ziele zawiera olejek eteryczny w ilości do 0,23%, a w nim są m.in. terpeny (np. kamfen, cyneol, borneol i tujon), substancje goryczowe, związki żywicowe, kwasy organiczne, węglowodany i inne związki oraz sole mineralne. Natomiast w korzeniach znaleziono około 0,1 % olejku eterycznego, garbniki, związki żywicowe, węglowodan inulinę, trójterpen farnenol, sole mineralne i inne składniki. Brak substancji goryczowej. Działanie. Ziele bylicy pospolitej pobudza wydzielanie soku żołądkowego i usprawnia trawienie oraz przyswajanie pokarmów. Obniża napięcie mięśni gładkich jelit i dróg żółciowych oraz ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy. Jednocześnie wzmaga wytwarzanie żółci przez wątrobę. W większych dawkach działa toksycznie na glisty jelitowe i owsiki oraz słabo moczopędnie, a także pobudza krwawienia miesiączkowe. Korzenie bylicy nie zawierają goryczy i nie mają wpływu na wydzielanie soku żołądkowego, wykazują natomiast działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, a także łagodzą bóle neurogenne. Działania niepożądane. Przetwory z bylicy pospolitej mogą pobudzać krwawienia miesiączkowe. Nie należy stosować ich zbyt długo ani przekraczać zaleconych dawek. Zastosowanie. Najważniejszymi wskazaniami do stosowania przetworów z ziela bylicy pospolitej są nieżyty żołądka i jelit, niedokwaśność, wzdęcia, bóle epigastryczne wywołane skurczem mięśni gładkich przewodu pokarmowego, niedostateczne wytwarzanie żółci oraz jej zastój na tle atonicznym lub skurczowym. Zewnętrznie są wskazane do kąpieli w chorobie reumatycznej. Przetwory z korzenia bylicy pospolitej stosuje się jako środek zmniejszający lub znoszący stany skurczowe jelit oraz dróg żółciowych, zwłaszcza zwieracza wpustu przewodu żółciowego do dwunastnicy, a także w skurczach i bólach brzucha, kolce jelitowej i wzdęciach u dzieci i osób w wieku podeszłym. Napary lub odwary usprawniają nieznacznie przepływ żółci do dwunastnicy i ułatwiają trawienie pokarmów. Olejek eteryczny znalazł zastosowanie jako środek zapachowy w produktach chemii domowej, do aromatyzowania mydła, płynów do zmywania, proszków do prania i innych. Przetwory. Napar z ziela bylicy pospolitej: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody wrzącej, naparzać 15 min pod przykryciem, odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-3 razy dziennie w nieżytach żołądka i jelit, niestrawności i braku łaknienia. Odwar z korzenia bylicy pospolitej: 1 łyżkę rozdrobnionych korzeni zalać 11/2 szklanki wody wrzącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako lek przeciwskurczowy w chorobach przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Zioła żołądkowe: zmieszać po 20 g ziela bylicy pospolitej, ziela krwawnika, ziela tysiącznika, liści bobrka i kłączy tataraku. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem jako środek pobudzający wydzielanie soków trawiennych, poprawiający trawienie, zwiększający apetyt i przeciwdziałający wzdęciom. Zioła żółciopędne: zmieszać po 20 g ziela bylicy pospolitej, ziela szanty, ziela pięciornika gęsiego, liści mięty pieprzowej, owoców róży dzikiej i korzeni mniszka. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody gorącej i gotować pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/4-1/3 szklanki 2-4 razy dziennie miedzy posiłkami jako środek żółciotwórczy i żółciopędny. 120

121 21. CEBULA JADALNA Allium cepa L. Jest to roślina dwu- lub wieloletnia z rodziny Liliowatych (Liliaceae), pochodząca prawdopodobnie ze środkowej lub zachodniej Azji, uprawiana do celów spożywczych od co najmniej 5 tysięcy lat. U nas jest znana zwłaszcza odmiana żytawska, dość ostra, wydająca małe, czerwonawe cebulki oraz moderska, łagodniejsza w smaku, o cebulach dużych, nieco słodkawych. 121

122 Roślina wytwarza płytko pod ziemią pojedynczą cebulę. Liście i głąbik kwiatowy dęte. Głąbik ma około 60 cm wysokości. Kwiaty w wielokwiatowych baldaszkach kulistych. Cała roślina obdarzona jest swoistym zapachem. Surowiec. Surowcem są świeże cebule - Bulbus Cepae, szeroko stosowane w lecznictwie ludowym. Podstawowe związki czynne. Cebula zawiera związki siarkowe (np. metylo- -propylo- i propenyloalliinę oraz sulfotlenek S-propenylocysteiny), ponadto dwupeptydy, a także olejek eteryczny, którego głównymi składnikami są dwusiarczek i trójsiarczek n-propylu (do 90%), trójsulfonian propylu i dwumetylotiofen. Od tych składników zależy swoisty aromat cebuli. W cebuli znajdują się również związki cukrowe, śluz, pektyny, witaminy, zwłaszcza C i z grupy B, a także E, K, PP oraz prowitamina A. Wykryto także obecność związków zbliżonych do prostaglandyny A. Są także sole mineralne, wśród których jest do 15% krzemionki. Działanie. Najbardziej cenione jest działanie bakteriobójcze, wywierane tak przez składniki lotne (tak zwane fitoncydy), uwalniające się podczas krojenia lub miażdżenia cebuli, jak i przez związki nielotne, znajdujące się w miąższu. W zwalczaniu stanów nieżytowych górnych dróg oddechowych istotne znaczenie ma działanie cebuli na błony śluzowe, zwiększające wytwarzanie śluzu i przywracające samoistne ruchy nabłonka rzęskowego oraz hamujące rozwój bakterii. Analogiczne działanie przeciwbakteryjne i sekretolityczne wywierane jest w przewodzie pokarmowym po podaniu doustnym odpowiedniej ilości cebuli. Ponadto cebula łagodnie obniża podwyższone ciśnienie krwi i jest czynnikiem witaminizującym o dużym znaczeniu. Cebula stanowi też popularną przyprawę kuchenną bogatą w siarkę, zwiększającą odporność organizmu na choroby. W krajach, gdzie spożycie cebuli jest bardzo duże, obserwuje się nieco niższą zapadalność na choroby nowotworowe. Miazga ze świeżej cebuli, podana w formie okładów, rozszerza podskórne naczynia krwionośne, powoduje uczucie palenia i miejscowe zaczerwienienie skóry. Działa także bakteriobójczo. Natomiast miazga z cebuli ugotowanej lub pieczonej nie wywołuje przekrwienia skóry, zachowuje jednak w znacznym stopniu swoje działanie bakteriobójcze i odmiękczające. Działania niepożądane. Przetwory z cebuli, stosowane w zalecanych niżej dawkach, nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z cebuli stosuje się w suchym, męczącym kaszlu. Najchętniej łączy się je z miodem lub syropem, co zwiększa działanie wykrztuśne. Jednocześnie składniki cebuli o działaniu przeciwbakteryjnym niszczą drobnoustroje chorobotwórcze górnych dróg oddechowych i ułatwiają zwalczanie zakażenia. Przy trudno gojących się ranach, czyrakach, ropniach i owrzodzeniach stosuje się okłady z cebuli gotowanej lub upieczonej w piecyku. W chorobie reumatycznej można używać miazgi ze świeżej cebuli w postaci okładów na miejsca bolące. Wywołuje ona wtedy rozszerzenie podskórnych naczyń krwionośnych, lepsze ukrwienie tkanek, zaczerwienienie skóry i zmniejszenie lub zniesienie bólu. Przetwory. Syrop z cebuli: rozetrzeć cebulę na bardzo drobnej tarce lub zemleć w maszynce, wymieszać z taką samą ilością miodu lub syropu, zagotować i wycisnąć przez płótno. Pić 3-5 razy dziennie po 1 łyżce stołowej po jedzeniu przy kaszlu i bronchicie. Dzieciom podawać po 1 łyżeczce do herbaty. Sok z cebuli: posiekać drobno cebulę, posypać cukrem i pozostawić w naczyniu w ciepłym miejscu do następnego dnia, następnie wycisnąć sok przez płótno. Pić 2-4 razy 122

123 dziennie po 1 łyżce stołowej po jedzeniu przy kaszlu, chrypce i nieżycie gardła. Dzieciom podawać po 1 łyżeczce do herbaty. Wino cebulowe: do 300 g miazgi cebuli dodać 100 g miodu i butelkę (700 ml) wytrawnego białego wina, starannie wymieszać, macerować 4-5 dni i przecedzić. Pić 1-3 razy dziennie po małym kieliszku jako środek ogólnie wzmacniający i zapobiegający szkorbutowi. Miazga cebulowa do okładów: świeżą cebulę rozetrzeć bardzo drobno, a otrzymaną miazgę rozsmarować na gazie lub innej tkaninie i przyłożyć na miejsce objęte bólem reumatycznym. Okład powoduje miejscowe zaczerwienienie skóry. Zdjąć go po wystąpieniu uczucia palenia. Maść cebulowa: dużą cebulę obrać, utrzeć na tarce i dodać do miazgi 1 łyżkę miodu, 1 łyżeczkę lub nieco więcej mąki pszennej, 1/2 tuby maści Tormentiol i zarobić na gęstą pastę. Przykładać na czyraki, wrzody i trudno gojące się rany. 22. CENTURIA POSPOLITA (TYSIĄCZNIK POSPOLITY Centaurium minus Moench Jest to roślina dwuletnia z rodziny Goryczkowatych (Gentianaceae), występująca w południowej i środkowej Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce spotyka się ją dość często na całym obszarze kraju na leśnych polanach, łąkach, suchych zboczach i w widnych zaroślach. Jest jednak zwykle bardzo rozproszona i rzadko tworzy gęste skupienia nadające się do eksploatacji. W Polsce jest pod częściową ochroną. Centuria ma jasny korzeń palowy i kanciastą, wzniesioną łodygę wysokości do 50 cm, zwykle nie rozgałęzioną, czasem u góry gałęzistą. Liście dolne zebrane w przyziemną różyczkę, łodygowe zaś wyrastają parami nakrzyżlegle. Kwiaty promieniste, żywo różowo zabarwione, zebrane w skąpokwiatowe wierzchotki dwuramienne. Surowiec. Do celów leczniczych centuria powinna być uprawiana. Ścina się na początku zakwitania od lipca do września całe łodygi wraz z liśćmi na wysokości 5 cm nad ziemią i suszy rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem jest ziele centurii (syn. ziele tysiącznika) - Herba Centaurii. Przechowuje się go w miejscu suchym, osłoniętym od światła i niezbyt ciepłym. Podstawowe związki czynne. W zielu tysiącznika znajdują się substancje gorzkie (do 2,4%), wśród nich gencjopikryna, erytrocentauryna i erytramina, stanowiące nienasycone związki dwupierścieniowe o charakterze glikozydów laktonowych. Polskie normy apteczne wymagają wskaźnika goryczy co najmniej 50. Są również alkaloidy (np. gencjanina - pochodna kwasu nikotynowego), związki trójterpenowe (np. kwas oleanolowy i β-amyryna), a także fenolokwasy, flawonoidy, substancje żywicowe, ślady olejku eterycznego, cukry i sole mineralne, wśród których jest sporo związków magnezu. Działanie. Ziele centurii należy do grupy surowców gorzkich, pobudzających wydzielanie soku żołądkowego i żółci, ułatwiających trawienie i przyswajanie pokarmów. Zawarte w surowcu związki goryczowe drażnią zakończenia nerwów w kubkach smakowych języka i zwiększają na drodze odruchowej wydzielanie soku żołądkowego bogatego w kwas solny i pepsynę. Natomiast wyraźne działanie pobudzające na wątrobę i zwiększone wydzielanie żółci, obfitszy jej przepływ w przewodach oraz silniejsze obkurczanie pęcherzyka żółciowego obserwuje się po większych dawkach, wywołujących jednak zwykle podrażnienie żołądka. To samo dotyczy działania przeciwrobaczego i przeciwgorączkowego. 123

124 Centuria pospolita (wg L. Fuchsa, 1543) W dawkach leczniczych gorycze z ziela centurii pobudzają wytwarzanie śliny i soku żołądkowego, poprawiają także ukrwienie błony śluzowej oraz zwiększają napięcie mięśniówki żołądka. Działania niepożądane. W dawkach zalecanych brak objawów szkodliwych, natomiast po ich przekroczeniu mogą wystąpić nudności, bóle żołądka, a nawet wymioty. Zastosowanie. Przetwory z ziela centurii stosuje się jako dobry środek w bezkwaśności żołądkowej oraz przewlekłych stanach nieżytowych żołądka, wyrażających się brakiem łaknienia, niedostatecznym wydzielaniem śliny i soku żołądkowego oraz zbyt niską jego kwasowością. Dobre wyniki daje również podawanie przetworów z ziela tej rośliny osobom po długotrwałych i ciężkich chorobach lub poważnych zabiegach operacyjnych, kiedy 124

125 obserwuje się ogólne wyczerpanie organizmu i znaczne osłabienie czynności trawiennych. Wyciąg z ziela centurii wchodzi w skład tabletek Calmagina (Herbapol). Przetwory. Odwar z tysiącznika: 1 łyżkę ziela zalać 1/2-1 szklanką wody letniej i gotować łagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-1 łyżkę odwaru na 1 godz. przed jedzeniem jako środek pobudzający wydzielanie soków trawiennych, przywracający apetyt i ogólnie wzmacniający. Dzieciom podawać po 1/2 do 1 łyżeczki. Zioła goryczowe: zmieszać po 20 g ziela centurii, ziela drapacza lekarskiego, ziela krwawnika, ziela rzepiku, rozdrobnionego kłącza tataraku, liści mięty pieprzowej i liści podbiału. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 2-3 łyżki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem w niedoborze soku żołądkowego i złym trawieniu, nadmiernej fermentacji, braku apetytu, wzdęciach, atonii jelit, skłonności do zaparć i nieregularnym wypróżnianiu. Zioła w nieżycie żołądka: zmieszać po 25 g ziela tysiącznika i ziela krwawnika, po 20 g kory dębowej i korzeni cykorii oraz 10 g kwiatów arniki. Zalać 1 łyżkę ziół 2/3 szklanki wody gorącej i postawić na parze pod przykryciem na 30 min. Przecedzić gorące do termosu i pić w ciągu dnia co 1/2 do 1 godz. po 1 łyżce ciepłego naparu. Calmagina (Herbapol), tabletki: doustnie przyjmować 1-2 tabletki 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem, popijając wodą lub wodą z sokiem. Stosować w niedoborze soku żołądkowego, nadmiernej fermentacji, braku łaknienia, wzdęciach i odbijaniu. 23. CHABER BŁAWATEK Centaurea cyanus L. Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w Europie i Azji. W Polsce rośnie jako pospolity chwast polny w całym kraju. Chaber ma rozgałęzioną łodygę do 80 cm wysoką i wraz z liśćmi nieco pajęczynowatowełnistą. Liście nie zbiegające po łodydze, równowąskie lub równowąsko-lancetowate, dolne niekiedy pierzastodzielne z 2-3 odległymi łatkami z każdej strony. Kwiaty zebrane w koszyczki osadzone na końcach rozgałęzień pędów. Na brzegu koszyczka kwiaty języczkowe barwy chabrowoniebieskiej, czasem białe, różowe lub brunatnopąsowe. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu zakwitające koszyczki kwiatowe, a następnie wyskubuje z nich kwiaty języczkowe, znajdujące się na brzegach koszyczków, i suszy szybko, najlepiej w suszarni ogrzewanej, gdyż przy powolnym suszeniu bledną. Otrzymuje się jako surowiec kwiat chabru bławatka - Flos Cyani. Należy go przechowywać w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i zacienionych, gdyż w przeciwnym razie szybko traci barwę i działanie lecznicze. Podstawowe związki czynne. Kwiaty chabru zawierają glikozydy antocyjanowe (np. cyjaninę - do 0,7% i pelargonidynę), ponadto flawonoidy (np. apigenino-glukozo-glukuronid), związek goryczowy centaurynę, heterozyd cichorynę oraz sole mineralne obfitujące w mangan. Działanie. Wodne wyciągi z kwiatów chabru wywierają dość silne działanie moczopędne. Zwiększają, czasem kilkakrotnie, ilość wydalanego moczu, tym więcej, 125

126 Chaber bławatek (wg A. Lonicerusa, 1564) im silniejsze było zahamowanie jego wydzielania. Działanie to przypisuje się glikozydom antocyjanowym. Kwiaty chabru wykazują również łagodne działanie żółciopędne oraz przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, wykorzystywane w niektórych chorobach oczu. Działania niepożądane. W dawkach zalecanych objawów szkodliwych nie zaobserwowano. Zastosowanie. Napary z kwiatów chabru stosuje się doustnie w przewlekłych, mało nasilonych chorobach nerek, połączonych ze skąpym wydalaniem moczu oraz obrzękach spowodowanych zatrzymaniem wody i soli w ustroju. Pomocniczo w stanach zapalnych kłębków i miedniczek nerkowych, a także w kamicy nerkowej. Natomiast wraz z innymi ziołami również w niedostatecznym przepływie żółci do dwunastnicy. Zewnętrznie stosuje się napar z kwiatów chabru w postaci przymoczek w zapaleniu brzegów powiek oraz spojówek, a także w nadwrażliwości na intensywne promieniowanie słoneczne oraz promieniowanie z ekranów telewizyjnych. Ponadto do zmywania owłosionej skóry głowy w łupieżu i grzybicy. Przetwory. Napar z chabru: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać 15 min pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2 razy 126

127 dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami jako środek moczopędny w chorobach zapalnych nerek. Ten sam napar można stosować zewnętrznie do przymoczek na oczy i do zmywania głowy. Napar oczny: zmieszać 4 łyżki kwiatów chabru, 3 łyżki ziela świetlika i 2 łyżki kwiatów rumianku. Zalać 2 łyżki mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Przykładać ciepłe przymoczki na oczy w stanach zapalnych kilkakrotnie w ciągu dnia. Zioła moczopędne: zmieszać po 50 g kwiatów chabru i liści porzeczki czarnej oraz po 25 g kwiatów mniszka, kwiatów robinii akacjowej i ziela pięciornika gęsiego. Zalać 2-3 łyżki ziół 31/2 szklanki wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 2/3-1 szklankę 3-4 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny w obrzękach oraz kamicy moczowej. 24. CHMIEL ZWYCZAJNY Humulus lupulus L. Jest to bylina dwupienna z rodziny Konopiowatych (Cannabaceae), występująca w Europie, na Syberii i w Ameryce Północnej. W Polsce rośnie dziko w całym kraju w wilgotnych zaroślach. Często jest uprawiana na plantacjach dla potrzeb przemysłu fermentacyjnego i zielarskiego. Chmiel wytwarza podziemne kłącza z rozłogami, z których wyrastają nowe pędy oraz silny system korzeniowy. Łodygę ma do 6 m długą, wijącą się w prawo, cienką, kanciastą, opatrzoną zadzierzystymi włoskami czepnymi. Liście parami naprzeciwległe, na brzegu grubo ząbkowane, dolne pięcioklapowe, górne trzyklapowe, w nasadzie sercowato wcięte, z wierzchu bardzo szorstkie. Przylistki często zrosłe. Kwiaty rozdzielnopłciowe, wiatropylne. Znaczenie praktyczne mają tylko egzemplarze żeńskie, wytwarzające podobne do szyszek owocostany. Surowiec. Owocostany chmielu zbiera się w dni pogodne w sierpniu na początku dojrzewania, kiedy nabierają zielonożółtego odcienia. Suszy się cienkimi warstwami w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się owocostany chmielu zwane też szyszkami chmielowymi - Strobili Lupuli. Na powierzchni szyszek występują włoski gruczołowe, wypełnione żółtą substancją, które przy suszeniu owocostanów okruszają się częściowo. Stanowią one osobny surowiec leczniczy, mający postać zielonkawożółtego, a później pomarańczowego, lepkiego proszku, zwanego lupuliną - Lupulinum lub gruczołami chmielowymi - Glandulae Lupuli. Podstawowe związki czynne. Szyszki chmielowe zawierają do 1,6% olejku eterycznego, w którym odkryto co najmniej 26 składników, m.in. humulen, mircen, farnezen i β-kariofilen. Ponadto zawierają około 10% związków żywicowych - goryczy o charakterze fenoloketonów, jak humulon i lupulon oraz 0,1% 2-metylo--3-butenolu jako głównego związku uspokajającego. Są również flawonoidy (np. pochodne kemferolu, kwercetyny i apigeniny), związki purynowe (np. adenina), trój-terpeny (np. hydroksyhopanon), do 5% garbników, cholina, trójmetyloamina i woski. Lupuliną, czyli gruczoły wydzielnicze chmielu, zawiera do 3% olejku eterycznego o dość zmiennym składzie, zależnie od pochodzenia surowca. W olejku jest m.in. mircen, farnezen, humulen, β-kariofilen, izomaślan 2-metylobutylu i 2-propylobutylu, metylononyloketon, 2- tridekarion, estry metylowe kwasu decenowego i dekadienowego oraz inne terpeny z grupami tlenowymi, a także związki siarkowe. 127

128 W sumie znaleziono w olejku ponad 100 składników. Oprócz olejku występują żywice (do 30%), stanowiące główne związki czynne lupuliny, wśród nich humulon i lupulon oraz 2- metylo-3-butenol, ponadto flawonoidy, jak ksantohumnol, pochodne kwercetyny i kemferolu, a także trójterpeny, hopanon i hydroksyhopanon, substancje woskowe i inne. Działanie. Zarówno szyszki chmielowe, jak i lupulina utrudniają przenoszenie bodźców do ośrodkowego układu nerwowego, hamują nieco czynność kory mózgowej i wywierają działanie uspokajające, zwłaszcza na sferę płciową. Działają również rozkurczowo. Zmniejszają napięcie mięśni gładkich naczyń krwionośnych, jelit i dróg moczowych. Obniżają nieznacznie ciśnienie krwi i zwiększają nieco wydalanie moczu. Gorycze chmielowe pobudzają wydzielanie śliny i soku żołądkowego, a także śluzu bogatego w mukopolisacharydy. Ułatwiają dzięki temu trawienie i przyswajanie pokarmów oraz zwiększają łaknienie. Gorycze wykazują też silne działanie przeciwbakteryjne wobec licznych gatunków drobnoustrojów jelitowych, w tym również opornych na antybiotyki. Obserwowano także w niektórych przypadkach ich aktywność przeciwnowotworową. U kobiet występuje po lupulinie bardziej obfite miesiączkowanie, a niekiedy przyśpieszenie menstruacji. Działania niepożądane. Znane są przypadki nadwrażliwości na chmiel, zarówno po podaniu wewnętrznym jak i zewnętrznym. Dotykanie świeżych roślin może spowodować reakcję alergiczną. Zastosowanie. Wyciągi z szyszek chmielu lub samą lupulinę stosuje się jako środek uspokajający w stanach zmęczenia i wyczerpania nerwowego, nadmiernej drażliwości, trudności w zasypianiu, zaburzeniach nerwowych okresu przekwitania, nadpobudliwości u kobiet i mężczyzn, także w zmazach nocnych (nasieniotoku) i skłonności do onanizmu. Ponadto można podawać doustnie w osłabieniu procesów trawiennych, niedokwaśności, nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdęciach, odbijaniu i innych objawach wskazujących na przewlekły nieżyt przewodu pokarmowego. Pomocniczo można również stosować przetwory z szyszek chmielu do picia przy kontynuowaniu zaleconych przez lekarza sposobów leczenia w raku żołądka, wątroby, woreczka żółciowego i płuc oraz w stanach po usunięciu tkanki nowotworowej w zabiegu operacyjnym. Zewnętrznie podaje się wyciągi z szyszek chmielowych w postaci okładów w zapaleniu korzonków nerwowych, bólach reumatycznych, stanach zapalnych skóry, czyraczności i ranach trudnych do gojenia. Również przy wypadaniu włosów. Wyciąg z szyszek chmielowych wchodzi w skład preparatów uspokajających Nervosol (Herbapol) - krople i Passispasmin (Herbapol) - syrop, a olejek eteryczny -w skład kropli Milocardin (Polfa). Przetwory. Napar chmielowy: 1 łyżkę szyszek zalać 1 szklanką wody wrzącej i postawić pod przykryciem na parze na 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/4-1/3 szklanki na min przed posiłkiem jako środek poprawiający trawienie, rozkurczowy i wzmacniający, a także łagodnie uspokajający. Napój w nadpobudliwości płciowej: do butelki piwa jasnego wsypać po 1 łyżeczce szyszek chmielowych, liści melisy i liści mięty, pozostawić na 12 godz. i przecedzić. Pić od 1/2 szklanki do całej butelki, zależnie od wieku i stopnia nasilenia nadpobudliwości seksualnej u mężczyzn (erotomania) i kobiet (nimfomania), również w zmazach nocnych (polucje), skłonności do onanizmu i bezsenności na tle erotycznym. Zioła w bezsenności: zmieszać po 30 g szyszek chmielowych, ziela dziurawca i korzeni kozika oraz po 20 g liści mięty pieprzowej i ziela serdecznika lub liści 128

129 Chmiel zwyczajny (wg T. Hajka, 1562) melisy. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody wrzącej i postawić na parze na 30 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu przy bezsenności wywołanej przez nerwice narządowe oraz w ogólnym pobudzeniu nerwowym i uczuciu niepokoju. Zioła do obmywania głowy: zmieszać po 30 g szyszek chmielowych, rozdrobnionych korzeni łopianu i ziela skrzypu polnego oraz 80 g rozdrobnionych korzeni mydlnicy i 20 g kwiatów rumianku. Wsypać 1-2 łyżki stołowe mieszanki do 2 szklanek wody zimnej i gotować powoli pod przykryciem min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pozostałe po przecedzeniu zioła zalać ponownie 2 szklankami wody, zagotować, a po lekkim ostudzeniu przecedzić i dodać 2 szklanki ciepłej wody. 129

130 Pierwszym płynem zmoczyć włosy i palcami masować skórę głowy, poczekać 5 min i umyć wodą otrzymaną z powtórnego odwaru. Jest to zabieg wzmacniający przy wypadaniu włosów, łojotoku, łupieżu, a nawet grzybicy. Korzystnie jest, aby bezpośrednio po umyciu nie osuszać włosów i skóry, lecz zawiązać ręcznikiem turban na 30 min. Passispasmin (Herbapol): dorosłym zaleca się po 1 łyżeczce syropu 3-6 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach nerwowych i niepokoju, a przy bezsenności 1 łyżkę stołową przed snem. Dzieciom podawać 1/2 łyżeczki 2-3 razy dziennie, a przy bezsenności podwójną dawkę przed snem. Plantival (NRD), drażetki i płyn. Zawiera wyciągi z 5 ziół. Stosuje się jako lek uspokajający w zaburzeniach snu, pobudliwości nerwowej i przy zmianach pogody. Valosedan (CSRS), płyn zawierający wyciągi z 4 surowców roślinnych. Działa uspokajająco w dolegliwościach nerwowych, klimakterium, nerwicy wegetatywnej, migrenie, trudności w zasypianiu i szumie w uszach. Szyszki chmielowe mają szerokie zastosowanie w piwowarstwie, a także w kosmetyce. 25. CHRZAN POSPOLITY Armoracia lapathifolia Gilib. Jest to bylina z rodziny Krzyżowych (Cruciferae), spotykana w Europie i Azji. W Polsce rośnie dziko na polach i w ogrodach. Bywa też uprawiana do celów spożywczych. Służy jako przyprawa dietetyczna. Chrzan wytwarza pod ziemią grube, białe, rozgałęzione, mięsiste korzenie. Łodygi ma do 50 cm wysokie. Liście dolne duże, jajowate, długoogonkowe, całobrzegie lub nierówno grubo ząbkowane, liście łodygowe mniejsze, siedzące. Kwiaty promieniste, białe, zebrane w gęste grona. Chrzan przeważnie nie wydaje kiełkujących nasion i rozmnaża się wegetatywnie. Na sadzonki przeznacza się cienkie korzenie grubości ołówka, możliwie najdłuższe (20-30 cm). Układa się je wiosną płytko w uprawionej glebie, niemal poziomo, grubszym końcem ku górze. Pędy liściowe pozostawia się 1-2 tylko w grubszym końcu korzenia, pozostałe - niszczy. W końcu czerwca usuwa się korzenie wyrastające pod pędem, a pozostawia je tylko w cieńszym końcu sadzonki i przysypuje ponownie ziemią. Wówczas posadzony korzeń grubieje na całej długości, osiągając jesienią średnicę 3 cm lub większą. Jesienią należy chrzan wykopać i zadołować, przeznaczając grube korzenie do spożycia, a cienkie możliwie najdłuższe - wiosną na nowe sadzonki. Jeżeli nie usuwa się w lecie dodatkowych korzeni pod łodygą i wzdłuż sadzonki, ta ostatnia słabo grubieje. Otrzymuje się wtedy wiele korzeni cienkich, nieprzydatnych do tarcia. Surowiec. Surowcem są świeże korzenie chrzanu - Radix Armoraciae. Podstawowe związki czynne. Świeży korzeń zawiera glikozyd siarkocyjanowy sinigrynę, który pod wpływem enzymów rozpada się na glukozę oraz izosiarkocyjanian allilu (olejek gorczycowy). Ponadto w korzeniu znajduje się do 0,3% witaminy C oraz związki bakteriobójcze. Działanie. Świeży korzeń chrzanu ma działanie drażniące skórę, przeciwreumatyczne i bakteriobójcze. Przyjęty doustnie pobudza wydzielanie soków trawiennych. Działania niepożądane. Nie należy zbyt długo pozostawiać okładów z chrzanu na skórze, gdyż może to spowodować jej uszkodzenie, zapalenie, pęcherze i stany ropne. 130

131 Zastosowanie. Roztarty świeży chrzan służy powszechnie jako ostra przyprawa dietetyczna do mięsa i trudno strawnych potraw oraz niektórych sosów. Pobudza wydzielanie soków trawiennych, ułatwia przyswajanie pokarmów i poprawia przemianę materii. W postaci syropu ma działanie wykrztuśne i odkażające górne drogi oddechowe. Jest także stosowany w uciążliwym kaszlu oraz zapaleniu oskrzeli. Ze względu na znaczną zawartość witaminy C chrzan ma znaczenie ogólnoustrojowe, gdyż zapobiega wystąpieniu szkorbutu i przyczynia się do utrzymania odporności organizmu. Okład z chrzanu jest dobrym pomocniczym zabiegiem w gośćcu stawowym i mięśniowym oraz chorobach pokrewnych. Pod wpływem działania drażniącego, przekrwienia i efektu cieplnego ustępuje ból, następuje rozluźnienie przykurczów mięśni i zmniejszenie obrzęku. Poprawia się zdolność ruchowa stawów w kończynach oraz kręgosłupie. Również jest skuteczny w zapaleniu nerwu kulszowego i korzonków nerwowych, bólach w skazie moczanowej (dnie) i innych. W lecznictwie ludowym stosuje się zewnętrznie sok ze świeżo utartego chrzanu z dodatkiem 10- procentowego amoniaku w stosunku 4:1. Wciera się go w stawy z obrzękiem artretycznym oraz w zapaleniu ścięgien. Miazga z chrzanu służy do okładów na skórę w chorobie reumatycznej, bólach stawowych i mięśniowych oraz nadwerężeniu ścięgien. Przetwory. S yr op ch r z a n owy: do 100 g utartego świeżego chrzanu dodać 1/2 szklanki przegotowanej, ostudzonej wody i pozostawić pod przykryciem na 1/2 godz. Następnie wycisnąć sok przez płótno i dodać 100 g miodu, syropu lub słodzonego soku owocowego. Pić 3 razy dziennie po łyżce stołowej w kaszlu i nieżytach górnych dróg oddechowych. Dzieciom podawać po 1 łyżeczce do herbaty. Ok ł a d z ch r z a n em: utrzeć drobno świeży korzeń chrzanu. Miazgę położyć na chore miejsce i nakryć ceratką. Trzymać aż do uczucia silnego pieczenia. Wtedy okład usunąć, a skórę wytrzeć do sucha. Gdyby pieczenie utrzymywało się zbyt intensywnie, posmarować skórę maścią tranową albo oliwą lub innym tłuszczem. Korzystnie jest dodać do utartego chrzanu po łyżeczce sproszkowanego kłącza tataraku i korzenia żywokostu. 26. CYKORIA PODRÓŻNIK Cichorium intybus L. Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w Europie, północnej Afryce i Azji po jezioro Bajkał. W Polsce pospolita na całym niżu, a w górach po regiel dolny. Rośnie na miedzach, pastwiskach, łąkach i przydrożach. Cykoria wytwarza długie i rozgałęzione brunatne korzenie oraz sztywną, kanciastą i gałęzistą prawie bezlistną łodygę do 60 cm wysoką. Liście dolne skupione różyczkowato, zatokowopierzastowcinane, liście łodygowe wydłużone lub lancetowate, brzegiem rzadko ząbkowane. Kwiaty jasnoniebieskie, spodem ogruczolone, zebrane w koszyczki średnicy 3-4 cm, osadzone na wierzchołkach pędów lub w kątach górnych liści. Znane są odmiany uprawne tej rośliny, których mięsiste, rzepowato zgrubiałe korzenie po wysuszeniu i upaleniu stanowią dodatek do kawy zbożowej. Wybielone liście uprawianych odmian, pędzone zimą w ciemnych pomieszczeniach, służą do spożycia (cykoria sałatowa). Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się we wrześniu wyłącznie korzenie roślin ze stanowisk naturalnych, myje dokładnie i suszy w suszarniach ogrzewanych. Surowcem jest korzeń cykorii podróżnika - Radix Cichorii. Drobne korzenie i cienkie odgałęzienia odrzuca się. 131

132 Cykoria podróżnik (wg T. Hajka, 1562) Niekiedy zbiera się w sierpniu górne części pędów w okresie rozkwitania i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się ziele cykorii podróżnika - Herba Cichorii, słabsze w działaniu i rzadziej stosowane od korzenia. Aby nie wytępić rośliny na stanowiskach naturalnych, należy zbierać nasiona z pozostawionych w tym celu egzemplarzy i rozsiewać niezwłocznie na miejscach występowania rośliny. Można ją też rozmnażać z kawałków korzeni. Podstawowe związki czynne. W korzeniu występuje sok mleczny, a w nim gorzkie związki laktucyna i laktukopikryna. Ponadto są w korzeniu fitosterole (np. taraksasterol), gorzki glikozyd intybina (poniżej 0,01%), ślady olejku etery- 132

133 cznego, cholina, kwasy polifenolowe, cukry redukujące, węglowodan zapasowy inulina ( około 40%) oraz sole mineralne. W liściach niewiele jest soku mlecznego, dlatego zawierają mało substancji gorzkich. Jest natomiast dużo hydroksykumaryn - eskuliny i cichoryny, są także flawonoidy, jak kwercetyna, hiperozyd i pochodne apigeniny. Natomiast w kwiatach znajdują się antocyjany, pochodne cyjanidyny. Działanie. Dzięki goryczom korzeń cykorii pobudza łagodnie wydzielanie soku żołądkowego, usprawnia trawienie i przyswajanie pokarmów, a także zwiększa łaknienie. Ponadto pobudza czynność wątroby, zwiększa nieznacznie ilość wytwarzanej żółci, ułatwia jej przepływ przez drogi żółciowe oraz działa przeciwbakteryjnie. Obserwuje się także pewien wpływ na nerki i drogi moczowe, wyrażający się słabym działaniem moczopędnym. Działania niepożądane. W dawkach leczniczych surowiec nie wykazuje działania szkodliwego dla człowieka. Zastosowanie. Przetwory z korzeni i ziela cykorii stosuje się w utrudnionym trawieniu, nadmiernej fermentacji, braku łaknienia, wywołanych niedoborem kwasu solnego oraz pepsyny w żołądku, nieżytem żołądka, ogólnym wychudzeniem i osłabieniem spowodowanym zaburzeniami w przyswajaniu składników pokarmowych. W połączeniu z innymi podobnie działającymi surowcami stanowi pomocniczy środek żółciotwórczy w przewlekłych, mało nasilonych zaburzeniach czynności wydzielniczej wątroby oraz uszkodzeniach miąższu wątroby przez związki toksyczne. Korzeń cykorii stosuje się pomocniczo jako środek moczopędny, zwykle w zestawieniu z innymi surowcami. Wchodzi w skład mieszanki ziołowej Urosan (Herbapol) i granulatu Urogran (Herbapol) o własnościach moczopędnych. Ziele cykorii może służyć do przemysłowego izolowania eskuliny, gdyż jest łatwiej dostępne, niż kora kasztanowca. Przetwory. Odwar o korzenia cykorii: 11/2-2 łyżki rozdrobnionych korzeni zalać 11/2 szklanki wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem jako środek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego, żółciopędny i w nieżycie żołądka. Zioła żółciopędne: zmieszać po 50 g rozdrobnionych korzeni cykorii i mniszka oraz po 25 g liści mięty pieprzowej, ziela drapacza lekarskiego i potłuczonych owoców kopru włoskiego oraz 10 g kwiatów wrotyczu. Zalać 11/2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej, postawić pod przykryciem na parze na 30 min i zagotować do wrzenia. Odstawić na 15 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2 szklanki 3 razy dziennie przed posiłkiem jako środek rozkurczowy, żółciopędny i przeciwzapalny na drogi żółciowe oraz pobudzający wydzielanie soków trawiennych. 27. CZOSNEK POSPOLITY Allium sativum L. Czosnek jest powszechnie znaną rośliną cebulową, należącą do rodziny Liliowatych (Liliaceae). Pochodzi ze stepów środkowoazjatyckich. Znany był już od czasów przedhistorycznych. Stopniowo rozpowszechnił się i stał się uniwersalną niemal przyprawą. W starożytnym Egipcie był jednym z głównych składników pożywienia ludności. Obecnie jest uprawiany w licznych krajach, także w Polsce, jako roślina przyprawowa i lecznicza. 133

134 Czosnek pospolity jest rośliną wieloletnią, wykształcającą organ podziemny - kulistą cebulę złożoną, średnicy około 4 cm, z nielicznymi nitkowatymi korzeniami przybyszowymi. Z cebuli wyrasta prosta łodyga z obejmującymi ją pochwiastymi liśćmi, równowąskimi, płaskimi, około 1 cm szerokimi. Na szczycie wykształca się kwiatostan w postaci pozornego baldacha, otulonego przed kwitnieniem błoniastą okrywą. Zawiera on drobne, różowo-białe kwiaty oraz małe cebulki do 1 cm długie. Owocem jest torebka. Czosnek nie wydaje nasion i rozmnaża się wegetatywnie z cebulek tworzących się w kwiatostanie lub przez dzielenie cebuli podziemnej. Cała roślina wydziela po uszkodzeniu charakterystyczny przenikliwy zapach. Kwitnie od lipca do sierpnia. Surowiec. Surowcem są zebrane jesienią świeże cebule czosnku pospolitego -Bulbus Allii sativi recens, zwane popularnie główkami, złożone z 5-15 małych cebul nazywanych ząbkami, otoczonych łuskowatymi, białawymi okrywami. Zapach ma nikły, dopiero po rozkrojeniu silny, przenikliwy, smak ostro palący. Poszczególne cebule wiąże się w wianki i przechowuje zawieszone w miejscu chłodnym i suchym. Czosnek wysycha bardzo wolno, jeśli ma dostatecznie dużo łusek zewnętrznych, nie jest uszkodzony i właściwie się go przechowuje. Na wiosnę jego wartość lecznicza jest nieco niższa niż jesienią. Dlatego korzystne jest przygotowywanie wyciągów z czosnku świeżego bezpośrednio po zbiorze. Podstawowe związki czynne. Czosnek zawiera mieszaninę pochodnych siarkowych, wśród nich tioglikozydowe skordyniny i alliinę, która pod wpływem enzymu allinazy, uwalniającego się z uszkodzonych komórek, rozpada się m.in. na silnie zapachowy i bakteriobójczy związek zwany allicyną, czyli na sulfotlenek dwusiarczku dwuallilowego. Ze zmiażdżonego czosnku otrzymuje się, przez destylację z parą wodną, do 0,36% mieszaniny kilkunastu lotnych związków siarkowych o przenikliwym i nieprzyjemnym zapachu. Ponadto w czosnku wykryto cukry, fitosterole, flawonoidy, śluzy i pektyny, szereg witamin, sole mineralne, kwas nikotynowy i jego amid. Prof. B. Tokin (ZSRR) nazwał mieszaninę lotnych bakteriobójczych związków fitoncydami. Działają one wielokrotnie silniej od fenolu, sublimatu i penicyliny. Działanie. Czosnek i jego przetwory mają udowodnione wynikami wielu badań wszechstronne i skuteczne działanie. Przede wszystkim działają bakteriobójczo, niszczą liczne drobnoustroje, drożdże, grzyby i wirusy. Przed erą antybiotyków czosnek był w powszechnym użyciu jako chroniący przed chorobami zakaźnymi, mającymi charakter epidemii - cholerą, dżumą, durem brzusznym, durem plamistym, grypą i innymi. Obecnie stosuje się surowice, szczepionki oraz antybiotyki, które oprócz objawów niepożądanych powodują uodpornienie wielu szczepów bakterii, czego nigdy nie ma po zastosowaniu czosnku. Ważne znaczenie w nowoczesnym lecznictwie ma współdziałanie nowoczesnych chemioterapeutyków z preparatami zawierającymi związki czynne czosnku. Czosnek wywiera również znaczące działanie na przewód pokarmowy, gdyż zwiększa wydzielanie soków trawiennych, pobudza wytwarzanie żółci i ułatwia jej przepływ, wzmaga przyswajanie składników pokarmowych, hamuje nadmierną fermentację, umożliwia swobodne odchodzenie gazów. Zabija również pasożyty jelitowe, zwłaszcza owsiki, glisty a nawet obezwładnia tasiemce, co ma szczególne znaczenie dla ludów Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Już Dioskurides (I w.n.e.) pisał, że czosnek jedzony wypędza tasiemca i pędzi mocz. Trzeba dodać, że czosnek jest środkiem bezpiecznym, gdyż dopiero spożycie w ciągu dnia 600 g świeżych główek może spowodować wystąpienie objawów toksycznych. Dla zabicia pasożytów jelitowych wystarcza ilość wielokrotnie mniejsza. Działa również skutecznie na drogi oddechowe, gdyż zmniejsza skurcze i stan zapalny, niszczy bakterie, pobudza wydzielanie śluzu, ułatwia odkrztuszanie, a także 134

135 łagodzi uczucie duszności. Najskuteczniejsze pod tym względem są świeżo utarte lub pokrojone kawałki ząbków lub świeżo wyciśnięty sok. Natomiast różne preparaty gotowe im są bardziej bezwonne, tym z reguły są mniej skuteczne, a to dlatego, że lotne bakteriobójcze związki czosnku muszą najpierw zostać wchłonięte w jelitach, następnie przeniknąć do płuc, aby wraz z wydychanym powietrzem mogły działać na oskrzela, gardło i jamę ustną przez odpowiednio długi okres. Czosnek wywiera korzystne działanie na układ krążenia przez obniżanie ciśnienia krwi i w pewnym zakresie na normalizację czynności dynamicznych serca, nieznaczne zwiększenie siły skurczu i zwolnienie pulsu do poziomu fizjologicznie uzasadnionego. Duże znaczenie ma działanie przeciwmiażdżycowe czosnku, wskutek obniżania poziomu cholesterolu i kwasów tłuszczowych we krwi. Należy też mieć na uwadze działanie przeciwcukrzycowe czosnku, obserwowane u osób z niewielką ilością cukru w moczu, przeciwreumatyczne - przez zmniejszenie bólu, stanu zapalnego i obrzęku stawów i mięśni, a nawet w pewnym sensie przeciwnowotworowe wskutek właściwości wirusobójczych, zwiększających ogólną odporność organizmu i moczopędnych. Działania niepożądane. Jak już wspomniano, czosnek jest bardzo mało toksyczny dla człowieka. Nie jest wskazany jednak dla osób z niskim ciśnieniem krwi, w ostrym nieżycie żołądka i jelit oraz dla matek karmiących. Wadą czosnku jest przykry zapach, jaki występuje przez pewien czas po jego spożyciu, dokuczliwy dla otoczenia. Można go w pewnym stopniu zmienić, ale nie usunąć, jedząc jednocześnie świeże liście pietruszki, selera lub estragonu. Zastosowanie. Niepodobna wymienić wszystkich schorzeń, w których czosnek i jego preparaty mogą być pomocne, dlatego podajemy ważniejsze. Doustnie zaleca się go w nieżycie jelit podostrym i przewlekłym, biegunce, zwłaszcza u dzieci, spowodowanej zakażeniem na tle pokarmowym, kurczach jelit, atonii jelit, robaczycy, wzdęciach, bezsoczności oraz w stanach po leczeniu czerwonki bakteryjnej i czerwonki pełzakowej. Również w nadciśnieniu, reumatoidalnym zapaleniu stawów, miażdżycy, nieżycie oskrzeli, rozszerzeniu oskrzeli, rozedmie płuc i w stanach ropnych, pomocniczo w gruźlicy płuc. Zewnętrznie w ropnych zapaleniach gardła, dziąseł i migdałków, anginie, różnych uszkodzeniach skóry, odleżynach, ropnych i zapalnych stanach skóry, zwłaszcza spowodowanych przez gronkowiec złocisty, ponadto w żylakach odbytu, rzęsistkowicy, drożdżycy i grzybicy pochwy oraz innych. Przetwory. Czosnek w plasterkach: pokroić 1-2 ząbki czosnku na plasterki i nie rozgryzając w ustach połknąć, popić 1/4 szklanki wody i wkrótce zjeść posiłek. Zapewnia to bezwonny oddech, natomiast nie zmniejsza skuteczności wymienionych działań. Jeśli jednak czosnek ma działać w jamie ustnej, wówczas najlepiej jest plasterki lub miazgę położyć na cienki chleb posmarowany masłem i powoli żuć. Nie uniknie się przykrego zapachu, ale zwiększa to skuteczność, zwłaszcza w stanach ropnych. Nalewkaczosnkowa:125g oczyszczonych ząbków czosnku utrzeć na tarce, zalać 500 ml alkoholu 40-procentowego i pozostawić w zamkniętym naczyniu w temperaturze pokojowej na 5 dni, często wstrząsając. Odcedzić na gęstym sitku i przesączony przechowywać w lodówce. Stosować dawki 5-20 kropli w 1/4 szklanki mleka lub kefiru 2-3 razy dziennie. Osoby wrażliwe na zapach czosnku powinny się powoli do niego przyzwyczajać i rozpoczynać od dawki 1-2 krople, stopniowo ją zwiększając i w dziesiątym dniu brać po 20 kropli. Przyjmować tak w ciągu miesiąca, po czym zmniejszać dawkę i wreszcie przerwać na 2-3 tygodnie. Sposób ten jest szczególnie zalecany w reumatyzmie stawowym i mięśniowym, choć nalewka jest skuteczna i w innych schorzeniach. 135

136 Wyciąg z czosnku bezwonny: 30 ząbków czosnku obrać z łusek, posiekać bardzo drobno lub utrzeć na miazgę, ewentualnie zmiksować w 1 l przegotowanej chłodnej wody, dodać sok z 500 g cytryn, wymieszać, rozlać do małych słoików z przykrywkami i przechowywać w lodówce. Pić po 1 łyżeczce do herbaty lub 1 łyżce stołowej 1-3 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkami. Przy dłuższym stosowaniu kontrolować ciśnienie krwi - dotyczy to zwłaszcza osób o niskim ciśnieniu. Wyciąg ma wszystkie działania czosnku. Wyciąg olejowy z czosnku: do 50 g obranych z łusek i startych na miazgę ząbków dodać 200 ml oliwy lub innego oleju roślinnego i pozostawić w zamkniętym słoiku na 2 tygodnie w temperaturze pokojowej, często wstrząsając. Chronić od światła. Następnie dodać zawartość 5 kapsułek witaminy E i wymieszać. Stosować zewnętrznie do smarowania i okładów w różnych uszkodzeniach i zakażeniach skóry. W przypadku żylaków odbytu przykładać na noc wacik nasycony wyciągiem - regularnie przez tydzień. Przed zabiegiem umyć odbyt w wodzie lub wziąć ziołową nasiadówkę. Wyciąg glicerynowy z czosnku: do 100 ml gliceryny dodać miazgę z 50 g czosnku, ewentualnie oba składniki zmiksować i pozostawić na tydzień w zamkniętym słoiku. Następnie odcedzić miazgę i płyn użyć do nasycania tamponów z waty, umieszczanych w pochwie 1-2 razy dziennie w zakażeniu rzęsistkiem, drożdżami lub grzybami patogennymi. Lewatywa przeciw owsikom: 2-3 ząbki czosnku utrzeć lub zmiksować z 1 szklanką wody letniej, wprowadzić powoli do odbytnicy i utrzymać przez kilka minut. Powtórzyć zabieg 2-4 razy. Sposób jest bardzo skuteczny, zupełnie nietoksyczny i może być zalecany także małym dzieciom. Dorośli mogą stosować w zapaleniu odbytnicy. Mieszanka o działaniu bakteriobójczym z czosnkiem: zmieszać równe ilości ziela dziurawca, liści mięty pieprzowej, liści szałwii i kłączy tataraku. Zalać 1/2 łyżki ziół 1 szklanką wody gorącej i pozostawić pod przykryciem na parze na 20 min. Odstawić do ostygnięcia, przecedzić i dodać utarty ząbek czosnku oraz 5 kropli Propolanu. Pić 1/2 szklanki rano i wieczorem przed snem. Stosować przez 2-3 tygodnie, po czym kurację przerwać na tydzień. Działa w wielu dolegliwościach żołądkowo-jelitowych i dróg oddechowych, zarówno bakteryjnych, jak i wirusowych. Alliofil (Herbapol), Allisatin (ZSRR), drażetki zawierające wyciąg z czosnku. Dawki: 1-2 drażetki do połknięcia 2-3 razy dziennie bez rozgryzania. Ma wszystkie własności lecznicze czosnku. 28. DĄB SZYPUŁKOWY Quercus robur L. Dąb szypułkowy jest powszechnie znanym, dużym drzewem liściastym z rodziny Bukowatych (Fagaceae), rozpowszechnionym w lasach niemal całej Europy. W Polsce rośnie często na terenach nizinnych i w dolnych partiach górskich do wysokości m. Dąb ma liście odwrotnie jaj o watę, do 14 cm długie, a 8 cm szerokie, skórzaste, nierówno zatokowowrębne. Kwiaty rozdzielnopłciowe. Żeńskie na szypułkach 3-8 cm długości. Owocem jest jajowaty orzeszek osadzony w pokrytej łuskami miseczce, zwany potocznie żołędziem. Roślina dostarcza twardego drewna cenionego w meblarstwie i budownictwie. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wiosną korę z młodych pni i gałęzi drzew, wycinanych podczas przerzedzania lasów, bądź ze specjalnych upraw i suszy 136

137 w suszarniach naturalnych w miejscach przewiewnych, w suszarni ogrzewanej lub na słońcu. Surowcem jest kora dębu - Cortex Quercus. Na stronie zewnętrznej powinna być gładka i lśniąca, lecz nie spękana i chropowata, gdyż wówczas zawiera mniej garbników. Równowartościowy surowiec otrzymuje się z dębu bezszypułkowego -Quercus sessilis Ehrhart, również występującego w Polsce. Z dębu galasowego - Quercus infectoria Olivier, drzewa, a czasem krzewu rosnącego w Turcji i Syrii otrzymuje się dębianki - Gallae, zwane też galasami, będące patologicznymi naroślami na młodych pędach tej rośliny, po złożeniu w tych miejscach jajeczka przez samicę owada galasownika. Podobne galasy, lecz o znacznie mniejszej zawartości garbników, spotyka się na dębach w Polsce. Podstawowe związki czynne. Kora dębowa zawiera około 9, a niekiedy do 14,5% garbników pochodnych pirokatechiny i pirogalolu, kwasy fenolowe, jak galusowy i elagowy, flawonoidy, jak kwercetyna i kwercytryna, trójterpeny, jak frydelanol i frydelanon flobafeny i związki żywicowe oraz sole mineralne. Dębianki zawierają do 70% garbników, tworzących kompleks taniny, ponadto około 3% kwasu galusowego i do 2% kwasu ciągowego oraz inne związki. Działanie. Wyciągi z kory dębowej zawierają garbniki, które tworzą z białkami trwałe połączenia, nierozpuszczalne w wodzie. Po podaniu doustnym łączą się z białkowymi składnikami nabłonka jelitowego i powodują jego kurczenie się, nazywane działaniem ściągającym. Przy prawidłowej czynności przewodu pokarmowego garbniki przyjęte doustnie wywołują zaparcie, a przy biegunce przeciwdziałają rozrze- 137

138 dzeniu mas kałowych, odwodnieniu organizmu i nadmiernemu ubytkowi soli mineralnych z ustroju. Godny uwagi jest też korzystny wpływ garbników pirokatechinowych i samej katechiny na ściany włosowatych naczyń krwionośnych przewodu pokarmowego, polegający na zmniejszaniu ich przepuszczalności, osłabieniu przenikania osocza poza łożysko naczyń i hamowaniu mikrokrwawień z uszkodzonych włośniczek. Jest to zespół działań charakterystyczny dla związków z grupy witaminy P, np. rutyny. Garbniki wiążą się również z białkiem komórek drobnoustrojów, dzięki czemu działają bakteriobójczo lub hamują rozwój mikroorganizmów. Poza tym unieczynniają toksyny bakteryjne wytwarzane przez różne drobnoustroje chorobotwórcze. Dają również nierozpuszczalne osady z alkaloidami i solami metali ciężkich, co bywa czasem wykorzystywane w zatruciach tymi związkami. Działania niepożądane. Długotrwałe przyjmowanie wyciągów roślinnych obfitujących w garbniki jest niekorzystne, a nawet szkodliwe, ponieważ związki te unieczynniają witaminę B 1 oraz wiążą sole żelaza, magnezu, wapnia, manganu, miedzi, kobaltu, cynku, selenu i inne, utrudniając lub uniemożliwiając ich przyswajanie. Przez bezpośrednie działanie na błonę śluzową jelit hamują resorpcję ważnych składników pokarmowych. Zastosowanie. Wyciągi z samej kory dębowej stosuje się wewnętrznie tylko w sporadycznych przypadkach: w biegunkach nieswoistych, zatruciach pokarmowych oraz w podostrych i przewlekłych nieżytach żołądka i jelit. Niemal z reguły podaje się je z innymi ziołami o podobnym lub uzupełniającym się działaniu. Zewnętrznie stosuje się wyciągi z kory dębowej w zapaleniu jamy ustnej i gardła, w niezbyt rozległych oparzeniach I i II stopnia, odmrozinach, owrzodzeniu żylakowym, zapaleniu skóry, żylakach odbytu, egzemie, a nawet na małe rany i drobne krwawienia. Ponadto w postaci irygacji w upławach oraz do obmywań z zapaleniu i świądzie sromu, do nasiadówek przy świądzie i pęknięciu odbytu, lewatyw przy wrzodziejacym zapaleniu odbytnicy, a także do kąpieli w nadmiernym poceniu się i niektórych chorobach skórnych. Kora dębowa wchodzi w skład mieszanki ziołowej Vagosan (Herbapol), a wyciąg płynny do aerozolu Hemostin (Herbapol) oraz Sanofil (Herbapol). Tanina z dębianek tureckich (galasów dębowych) jest typowym związkiem garbnikowym. Drażni jednak przewód pokarmowy i uszkadza wątrobę. Rzadko bywa więc podawana wewnętrznie, natomiast w biegunce, nieżycie żołądka, małych krwawieniach oraz zatruciach pokarmowych stosuje się jej połączenie z białkiem (białczan taniny, tanalbina), działające łagodniej. Obecnie taninę podaje się przede wszystkim zewnętrznie w tych samych przypadkach, w których zaleca się wyciąg z kory dębowej. Z galasów sporządza się nalewkę - Tinctura Gallae (Herbapol), używaną zewnętrznie, np. do pędzlowania dziąseł, na drobne skaleczenia, a po rozcieńczeniu wodą - do płukania gardła przy anginie. Tanina oraz białczan taniny - Tanninum albuminatum (Herbapol) wchodzą w skład licznych preparatów krajowych używanych w lecznictwie. Przetwory. Odwar z kory dębowej: 1 łyżkę rozdrobnionej kory zalać 1 szklanką wody i gotować 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować do płukania w stanach zapalnych, nadżerkach i płytkich owrzodzeniach jamy ustnej, dziąseł i gardła, również w postaci okładów i przemywań na skórę zmienioną zapalnie z sączeniem i zmianami naskórka. Ponadto w oparzeniach I i II stopnia, obejmujących niewielką powierzchnię skóry. Do irygacji w upławach oraz zapaleniu sromu, pochwy i szyjki macicy odwar rozcieńczyć wodą o temp. 37 C w stosunku 1:1. 138

139 Kąpiel z kory dębowej: zalać 3-5 łyżek rozdrobnionej kory 2 l wody i gotować 5-10 min. Po min przecedzić i wlać do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. 37 C. Stosować w zapaleniu skóry, infekcji bakteryjnej, grzybiczej lub drożdżakami. Czas kąpieli min. Ten sam odwar po dodaniu 4 l wody służy do kąpieli nóg w przypadku nadmiernej potliwości oraz do nasiadówek w żylakach odbytu i kłykcinach. Płyn przeciw odmrożeniom: rozpuścić 0,5 g taniny w 50 g spirytusu kamforowego. Używać do smarowania zaczerwienionych, odmrożonych części ciała. Celowe jest naświetlanie lampą kwarcową lub nagrzewanie miejsc odmrożonych. Nalewka z dębianek- Tinctura Gallae (Herbapol): zewnętrznie do pędzlowania skóry i miejsc oparzonych stosować 1 część nalewki rozcieńczoną 5 częściami wody przegotowanej i ostudzonej. Do płukania jamy ustnej wziąć 1 łyżeczkę nalewki na 1/2 szklanki wody. Zioła przeciwbiegunkowe: zmieszać po 30 g kory dębowej i kłączy pięciornika (lub kłączy wężownika) oraz po 20 g kwiatów rumianku (lub kwiatów krwawnika) i liści maliny (lub czarnej porzeczki). Zalać 1 łyżkę mieszanki 2/3 szklanki wody i gotować powoli 10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wypić małymi łykami w biegunce bakteryjnej lub wywołanej zatruciem pokarmowym, czerwonce oraz gdy krew jest w kale. Hemostin (Herbapol), aerozol, zawiera m.in. wyciągi z 3 ziół. Służy do rozpylania na małe rany, uszkodzenia naskórka, oparzenia, otarcia, a nawet w grzybicy stóp. Sanofil (Herbapol), emulsyjny aerozol przeciwalergiczny dla dzieci. Zawiera wyciągi i inne składniki z 7 roślin. Skórę zmienioną chorobowo spryskać Sanofilem 2-3 razy dziennie z odległości paru centymetrów, a wytworzoną pianę rozprowadzić cienką warstwą. Stosować w pokrzywce i wyprysku alergicznym. 29. DOGLĘDA WIELKA Grindelia robusta Nutt. Doględa (grindelia) jest byliną z rodziny Złożonych (Compositae), pochodzącą z zachodniej części Ameryki Północnej. W Polsce bywa niekiedy uprawiana. Roślina osiąga wysokość 1 m. Liście ma mięsiste, naprzemianległe, obejmujące u nasady łodygę, podłużniesercowate, na brzegu grubo piłkowane. Kwiaty żółte, zebrane w koszyczki na szczytach rozgałęzień pędów. Łodygi, liście, a zwłaszcza okrywy koszyczków pokryte są lepką, mlecznobiałą żywicą. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się na plantacjach w lipcu lub sierpniu rozkwitające wierzchołki pędów, długości do 25 cm i suszy w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem leczniczym jest ziele doględy - Herba Grindeliae. Równowartościowego surowca dostarczają inne północnoamerykańskie gatunki doględy: Grindelia squarrosa (Pursh) Dunal, Grindelia camporum Greene i Grindelia humilis Hooker et Arnott. Doględę można z powodzeniem uprawiać w ogrodach przydomowych i na działkach. Surowiec nie jest w Polsce wprowadzony do obrotu, a małe ilości, uzyskiwane z plantacji, są przeznaczone do produkcji specyfików. Podstawowe związki czynne. Ziele doględy zawiera około 20% substancji żywicowych, z których izolowano kwasy dwuterpenowe, jak kwas grindeliowy, hydroksygrindeliowy, 6- oksygrindeliowy i 7,8-epokśygrindeliowy oraz ich estry z wyższymi alkoholami. Doględa zawiera też sok mleczny. W zielu znaleziono około 0,29% olejku 139

140 eterycznego, a w nim borneol i inne terpeny, ponadto do 0,7% flawonoidów, około 4% garbników, nieco saponin, fitosterol grindelol, związki goryczowe, cukry redukujące i sole mineralne. Działanie. Wyciągi alkoholowe z ziela doględy, w których znajdują się aktywne żywice, olejek eteryczny i saponiny jako główne ciała czynne, wywierają działania rozkurczowe na mięśnie gładkie oskrzeli, a także przewodu pokarmowego. Podane doustnie przywracają prawidłowe napięcie mięśni gładkich oskrzeli. Zmniejszają także lepkość zalegającego śluzu, przywracają normalne ruchy nabłonka rzęskowego, ułatwiają odkrztuszanie i oczyszczenie dróg oddechowych. Jednocześnie niszczą drobnoustroje wywołujące nieżyty gardła i oskrzeli. Działanie rozkurczowe na przewód pokarmowy powoduje ustąpienie bólów brzucha. Inne własności lecznicze ziela doględy, jak działanie moczopędne i uspokajające, są zbyt słabe i nie mają znaczenia praktycznego. Wyciągi alkoholowe stosowane na skórę działają przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Działania niepożądane. Duże doustne dawki wyciągu alkoholowego z ziela doględy wywołują stan narkotyczny, obniżenie ciśnienia krwi, zwolnienie oddechu oraz podrażnienie nerek i dróg moczowych. Zastosowanie. Przetwory z ziela doględy są stosowane doustnie w zapaleniu gardła, krtani, tchawicy i oskrzeli, zwłaszcza u osób starszych i dzieci z utrudnionym odkrztuszaniem i zalegającym śluzem w górnych drogach oddechowych, pomocniczo w rozedmie i pylicy płuc, a także w uciążliwym kaszlu gruźlików. Wyciąg alkoholowy z ziela doględy wchodzi w skład kropli Astmin i Kelastmin o działaniu przeciwastmatycznym, produkowanych przez Herbapol. Zewnętrznie wyciąg alkoholowy z doględy stosuje się w chorobach skórnych, zwłaszcza na tle alergicznym, np. wywołanych dotknięciem liści ruty czy pierwiosnka lub innych roślin powodujących objawy uczuleniowe u osób wrażliwych. W swoim macierzystym kraju - w Ameryce Północnej - doględa jest stosowana jako lek pomocniczy w białaczce oraz przewlekłym gośćcu stawowym i mięśniowym. Przetwory. Nalewka z doględy: 100 g wysuszonego i rozdrobnionego ziela doględy zalać 500 ml alkoholu 70-procentowego (otrzymanego przez zmieszanie równych ilości alkoholu 45- procentowego i 95-procentowego) i pozostawić w zamkniętym naczyniu na 14 dni, często mieszając. Następnie przecedzić i wycisnąć. Pić od 40 kropli do 1/2 łyżeczki w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w nieżycie gardła, oskrzeli, w krztuścu, przewlekłej astmie, a także w bólach brzucha spowodowanych skurczem jelit. Nie przekraczać dziennej dawki 10 g. 30. DRAPACZ LEKARSKI Cnicus benedictus L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w stanie naturalnym w krajach basenu Morza Śródziemnego. W Europie Środkowej nie rośnie dziko. W Polsce drapacz bywa uprawiany na plantacjach i udaje się dobrze. Roślina z wyglądu przypomina oset. Łodygę ma wzniesioną, do 40 cm wysoką, silnie rozgałęzioną, podłużnie bruzdowaną, zwykle nieregularnie pięciokątną, pokrytą lepkimi, odstającymi włoskami. Liście przyziemne w zarysie podłużnie lancetowate, do 20 cm długie, ogonkowe. Liście łodygowe mniejsze, bezogonkowe, nasadą obejmują łodygę i spływają po niej listewkowato. Blaszki liściowe nieregularnie zato- 140

141 kowatowrębne, na brzegach kolczasto ząbkowane. Każdy wycinek zakończony jest kolcem. Kwiaty zebrane w duże kolczaste koszyczki o koronie żółtej. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub w sierpniu górne części pędów w okresie rozkwitania, odrzuca grubsze, zdrewniałe fragmenty łodyg, a otrzymane liście i kwiatostany suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się jako surowiec ziele drapacza lekarskiego - Herba Cnici benedicti, syn. Herba Cardui benedicti. Podstawowe związki czynne. Ziele drapacza zawiera 7 związków pochodnych germakranu, zwanych kardolinami, zawierających w swej strukturze nienasycony lakton seskwiterpenowy. Wśród nich znajduje się znana wcześniej knicyna o gorzkim smaku. Według norm aptecznych wskaźnik goryczy powinien wynosić około 20. W testach farmakologicznych wykazano słabą aktywność przeciwbiałaczkową tych związków. Ponadto występuje w zielu interesujący związek o działaniu antybiotycznym - dodekanotetraina i kilka pokrewnych z grupy poliacetylenów, a także laktonowe lignany, jak nortracholozyd, trechelogenina i arktigenina, garbniki, flawonoidy, jak pochodne apigeniny i kemferolu, ponadto ślady olejku eterycznego i do 12% soli mineralnych. Działanie. Substancje goryczowe ziela drapacza drażnią zakończenia nerwów w kubkach smakowych i za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwowego kierują bodźce do nerwów wydzielniczych w błonie śluzowej żołądka. Zwiększa się dzięki temu ilość śliny oraz wytworzonego soku żołądkowego, obfitującego w kwas solny, niezbędny do pobudzania procesu trawienia białka. Gorycze poprawiają więc trawienie pokarmów i zwiększają łaknienie. Efekt pobudzenia jest niewielki, gdy procesy trawienia przebiegają prawidłowo, natomiast duży u osób cierpiących na brak apetytu i dyspepsję. Ponieważ działanie związków goryczowych ujawnia się dopiero po upływie 30 do 60 minut, należy przyjmować je w takim właśnie czasie przed posiłkami. Ziele drapacza ma również słabe własności odkażające wobec niektórych bakterii, np. gronkowców, a nawet niektórych wirusów (m.in. półpasiec). Dzięki zawartości flawonoidów przetwory z drapacza zwiększają wydalanie moczu, a ponadto uważane są za dobry środek regulujący przemianę materii. Uzupełniają także zapotrzebowanie organizmu na sole mineralne, a zwłaszcza na niektóre mikroelementy. Działania niepożądane. W większych dawkach wyciągi z ziela drapacza wywołują nudności, wymioty i biegunki. Zastosowanie. Napar lub odwar z ziela drapacza lekarskiego stosuje się jako dobry środek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego w bezsoczności, stanach nieżytowych błon śluzowych przewodu pokarmowego, wzdęciach spowodowanych nadmiernym rozwojem niepożądanej flory bakteryjnej i w trudnościach przyswajania składników pokarmowych. Przetwory z drapacza są szczególnie zalecane osobom w podeszłym wieku, cierpiącym na zanikowy nieżyt błony śluzowej żołądka, a nawet pomocniczo w chorobie nowotworowej jako środek wspomagający przed operacją i po niej oraz w trakcie zalecanego przez lekarza onkologa leczenia farmakologicznego. Zaleca się je również osobom anemicznym i wycieńczonym oraz rekonwalescentom po ciężkiej chorobie, z niedoborem soli mineralnych i ogólnym osłabieniem na tle wadliwej przemiany materii. Ziele drapacza wchodzi w skład mieszanki ziołowej Digestosan (Herbapol), a wyciąg suchy z ziela jest składnikiem proszku Gastrochol (Herbapol). 141

142 Wyciągi z ziela drapacza przyjmuje się doustnie w stanach zapalnych skóry, trądziku, czyraczności, a nawet skazie limfatycznej u dzieci, wykorzystując obecność soli wapnia i składników regulujących procesy przemiany materii oraz związków hamujących rozwój bakterii. Zewnętrznie stosuje się w postaci okładów na wrzody, czyraki, zapalenie skóry, trądzik i wysypkę alergiczną. Podobnie jak przy większości surowców zielarskich najlepsze wyniki osiąga się w połączeniu ziela drapacza z innymi surowcami o podobnym lub wspomagającym działaniu. Przetwory. Odwar z drapacza: 1-11/2 łyżki rozdrobnionego ziela drapacza lekarskiego zalać 1 szklanką wody gorącej i gotować pod przykryciem na bardzo słabym ogniu 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie na min przed posiłkami jako środek pobudzający wydzielanie soków trawiennych i zwiększający łaknienie. Ten sam odwar pić po 1/3 do 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako lek poprawiający przemianę materii i ogólnie wzmacniający. Zewnętrznie stosować do okładów. Wino z drapacz a: do butelki białego wytrawnego wina gronowego (0,7 1) wsypać 3-4 łyżki rozdrobnionego ziela drapacza oraz 1 łyżkę ziela krwawnika i pozostawić na 7 dni, często wstrząsając. Przecedzić i pić po małym kieliszku 3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem jako lek goryczowy, a między posiłkami jako wzmacniający (można wówczas nieco osłodzić lub dodać soku owocowego). Zioła wątrobowe: zmieszać po 50 g ziela drapacza i liści pokrzywy oraz po 25 g ziela bożego drzewka, ziela krwawnika, ziela rdestu ptasiego i ziela fiołka trójbarwnego. Łyżkę ziół zalać 1 szklanką wody ciepłej i gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4 szklanki 2-4 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem w dolegliwościach wątroby i żołądka jako środek mineralizujący, a także pobudzający wydzielanie soku żołądkowego i żółci. 31. DYMNICA POSPOLITA Fumaria officinalis L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Makowatych (Papaveraceae), wy stepująca w Europie i Azji, zawleczona do Ameryki. W Polsce rośnie jako chwast pól i ogrodów na całym niżu i w dolnych partiach górskich. Dymnica ma łodygi do 50 cm wysokie, wzniesione lub dźwigające się, gałęziste. Liście podwójnie lub potrójnie pierzastosieczne o odcinkach do 3 mm szerokich, równowąskolancetowatych. Kwiaty różowopurpurowe, grzbieciste, drobne. Kwitnie od maja do września. Surowiec. Dla potrzeb lecznictwa zbiera się całe pędy nadziemne w początkach kwitnienia rośliny i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewanych w temp do 40 C. Surowcem jest ziele dymnicy - Herba Fumariae. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera liczne alkaloidy izochinolinowe (np. protopinę, kryptopinę), pochodne tetrahydroberberyny (np. synaktynę, tetrahydrokoptyzynę i korydalinę), bulbokapninę, fumarotycynę, ponadto kwas fumarowy, żywice, garbniki, flawonoidy, śluz i sole mineralne. Działanie. Ziele dymnicy działa silnie rozkurczowo na mięśnie gładkie. Powoduje rozkurcz jelit, dróg żółciowych i moczowych oraz naczyń krwionośnych. Przywraca prawidłową amplitudę ruchów perystaltycznych jelit, odpowiednie przemieszczanie 142

143 treści pokarmowej i regularne wypróżnienia. W niewydolności wątroby przetwory z ziela dymnicy zwiększają wytwarzanie żółci stosownie do istotnych potrzeb organizmu, a hamują jej produkcję przy nadmiarze żółci. Ułatwiają ponadto jej przepływ do dwunastnicy, dzięki rozkurczającemu działaniu na zwieracz Oddiego. Obserwuje się także zwiększenie ilości wydalanego moczu i nieznaczne obniżenie ciśnienia krwi. Działania niepożądane. Wyciągi z ziela dymnicy, podawane w dawkach wyższych od zalecanych, mają niekorzystny wpływ na ciśnienie krwi, oddech, serce i wątrobę. Długotrwałe stosowanie tych preparatów może spowodować uszkodzenie oczu i objawy jaskry, tak samo jak po wyciągach z jaskółczego ziela. Zastosowanie. Przetwory z ziela dymnicy podaje się w chorobach wątroby i dróg żółciowych w przypadkach, kiedy obserwuje się niedostateczne wydzielanie żółci oraz osłabienie jej przepływu, między innymi w niewydolności wątroby, w kamicy i kolce żółciowej, skurczach i stanach zapalnych powodujących dyskinezję, a także po zabiegach chirurgicznych na drogach żółciowych. Również przy nadmiernym wydzielaniu żółci. Wyciągi z ziela dymnicy dają też korzystne wyniki w niektórych przypadkach migreny na tle niedomogi żółciowej lub niewydolności wątroby. Przetwory. Odwar z ziela dymnicy: 1/2 łyżki ziela dymnicy zalać 1 szklanką wody letniej i gotować przez 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie w chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego przez dni, następnie zrobić 10-dniową przerwę. Można również stosować jako środek pobudzający apetyt, wzmacniający i moczopędny. Syrop z ziela dymnicy: g świeżego ziela zmiażdżyć w maszynce do mięsa, wycisnąć sok przez płótno, zmierzyć objętość płynu i dodać taką samą ilość cukru. Gotować powoli na małym ogniu do chwili uzyskania gęstego syropu. Pić po 1 łyżeczce 2-3 razy dziennie w ciągu dni i zrobić 10-dniową przerwę. Stosować jako lek rozkurczowy w bólach brzucha, atonii jelit, dróg żółciowych i spowodowanych tym zaburzeniach trawiennych. Zioła metaboliczne: zmieszać równe ilości ziela dymnicy, liści brzozy, liści pokrzywy, liści melisy, ziela skrzypu, ziela fiołka trójbarwnego, korzeni mniszka i kory kruszyny. Zalać 1 łyżkę ziół 11/2 szklanki wody ciepłej, ogrzewać do wrzenia pod przykryciem i pozostawić na min. Przecedzić i pić w dwóch porcjach -rano i wieczorem. Stosować jako środek regulujący przemianę materii, ułatwiający przyswajanie składników pokarmowych i ogólnie wzmacniający, zalecany zwłaszcza w okresie zimy i wczesną wiosną. Zioła żółciopędne: zmieszać po 50 g ziela dymnicy i liści mięty pieprzowej oraz po 25 g liści bobrka, kwiatów kocanki, ziela dziurawca i rozdrobnionych korzeni mniszka. Zalać 2 łyżki ziół 3 szklankami wody gorącej i gotować 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 2/3 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu jako środek żółciopędny, żółciotwórczy i rozkurczowy. Oddibil (Merckle, RFN), drażetki, zawierają suchy wyciąg z całej kwitnącej rośliny, standaryzowany na zawartość alkaloidów. Stosuje się jako lek żółciopędny, żółciotwórczy, rozkurczowy oraz hamujący wytwarzanie nadmiaru żółci. Dawkować 3 razy dziennie po 2 drażetki. 143

144 32. DYNIA ZWYCZAJNA Cucurbita pepo L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Dyniowatych (Cucurbitaceae), pochodząca z tropikalnej części Ameryki, głównie z Meksyku, obecnie uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce. Dynia ma łodygę płożącą się lub czepną, do 10 m długą, sztywno owłosioną z licznymi rozgałęzionymi wąsami czepnymi. Liście duże, długoogonkowe. Kwiaty duże, żółte, oddzielnopłciowe, promieniste, zrosłopłatkowe. Owoc duży, kulisty lub podłużny średnicy do 40 cm, jadalny. Nasiona 7-15 mm drugie, szeroko- lub wąsko-jajowate, wyraźnie obrzeżone, białawe jadalne. Dynia jest często uprawiana dla owoców, używanych do marynat i marmolady, a także różnych potraw. Owoce zawierają węglowodany, białka, a także karoteny, stanowiące prowitaminę A. Surowiec. W lecznictwie stosuje się świeże nasiona dyni pozbawione łupiny nasiennej - Semen Cucurbitae (syn. Semen Peponis) oraz nasiona wysuszone, pozbawione łupiny nasiennej. Należy pamiętać, że w lecznictwie jest stosowany również drugi gatunek - dynia olbrzymia - Cucurbita maxima Duchesne, wymieniana w farmakopeach brazylijskiej, holenderskiej, portugalskiej i szwedzkiej. Ponadto istnieją w uprawie liczne hybrydy i odmiany hodowlane, niekiedy trudne do odróżnienia dla niespecjalisty. Nie wiadomo dokładnie, jaka jest wartość lecznicza tych odmian, ale muszą być duże różnice, ponieważ różne źródła podają rozmaite dawki dla nasion dyni. Warto mieć na uwadze, że podobne własności lecznicze mają również świeże nasiona arbuza - Citrullus lanatus (Thunb.) Mansf. i ogórka - Cucumis sativus L., roślin blisko spokrewnionych z dynią zwyczajną. Podstawowe związki czynne. Nasiona zawierają mieszaninę trójterpenów czteropierścieniowych, zwanych kukurbitacynami, fitosterole, jak β-sytosterol, fityna, czyli sól wapniowa i magnezowa kwasu inozytosześciofosforowego, glikozyd peponozyd oraz do 37% oleju tłustego, ponadto związki białkowe, cukry, lecytyny i sole mineralne obfitujące w cynk. Działanie. Świeże nie przesuszone jeszcze nasiona dyni są od dawna znanym i stosowanym ludowym środkiem przeciwrobaczym, chociaż dopiero niedawno ustalono, że związkami czynnymi są kukurbitacyny. Substancje te łatwo przenikają do ciała pasożytów i porażają ich układ nerwowy. Natomiast nie są toksyczne dla człowieka, gdyż nie wchłaniają się w przewodzie pokarmowym i nie drażnią śluzówki. Wadą jednak tego surowca jest jego nierównomierne działanie, wynikające z różnej zawartości kukurbitacyn w ogrodowych odmianach dyni uprawianej w Polsce oraz w innych krajach, a także brak działania po wysuszeniu nasion. Działania niepożądane. W zalecanych dawkach nasiona dyni nie wykazują szkodliwego działania. Zastosowanie. Roztarte świeże nasiona dyni służą do zwalczania pasożytów przewodu pokarmowego, m.in. tasiemca uzbrojonego (Taenia solium) i tasiemca nieuzbrojonego (Taenia saginata) u dzieci i dorosłych. Można je też stosować przeciw glistom ludzkim (Ascaris lumbricoides hominis) i owsikom (Enterobius vermicularis), a nawet przeciwko tęgoryjcowi dwunastnicy (Ancylostoma duodenale). Nie stwierdzono działania ubocznego. Brak również przeciwwskazań do stosowania. Największą trudność stanowi uzyskanie potrzebnej ilości nasion ze świeżo rozkrojonej dyni. 144

145 Świeże lub wysuszone łuskane nasiona, spożywane w całości, a także wyciągi wodne, mają korzystny wpływ na mechanizm wydalania moczu. Obserwowano u dorosłych zwiększenie dobowej ilości moczu i mniejszą częstotliwość moczenia nocnego. Przetwory. Nasiona dyni przeciw tasiemcom: rozetrzeć z wodą lub mlekiem na gęstą papkę lub zmiksować g świeżych nasion dyni pozbawionych łupin i dodać do smaku syropu owocowego lub miodu. Podzielić na 2 części i przyjąć je rano na czczo w 2 porcjach w odstępie 30 min. Po 2-3 godz. wypić 2 łyżki stołowe (30 g) oleju rycynowego jako środka przeczyszczającego. Zamiast oleju rycynowego można przyjąć siarczan magnezu, stosując 1-2 łyżki stołowe na 1 szklankę wody (dla dorosłych). Dzieciom, zależnie od wieku, podać g nasion, roztartych jak wyżej, na czczo w 2 porcjach co 30 min, a po 2-3 godz. 1-2 łyżeczki oleju rycynowego, stosownie do wieku dziecka. Można dać siarczan magnezu jako środek przeczyszczający, przeliczając mg na 1 kg wagi ciała, rozpuszczony w wodzie. W razie potrzeby kurację można powtórzyć po 2-3 dniach. Suszone nasiona dyni: przyjmować po 1 łyżce łuskanych nasion 1-3 razy dziennie w cyklach po 14 dni z przerwami po 5 dni w niedomogach gruczołu krokowego i zmniejszonym wydalaniu moczu. Korzystne jest miksowanie nasion w mleku lub innym napoju. Fugitene (Labor. Millot, Fr.), stabilizowany wyciąg z nasion dyni dla małych dzieci i dorosłych, środek przeciw tasiemcom i innym pasożytom jelitowym. Przyjmować lek rano, a po 4 godz. solny środek przeczyszczający. Zupełny brak działań szkodliwych. 33. DZIEWANNA WIELKOKWIATOWA Verbascum thapsiforme Schrad. Jest to roślina dwuletnia z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae), występująca niemal w całej Europie, poza krańcami północnymi, ponadto w Małej Azji i północnej Afryce. W Polsce jest pospolita na całym niżu, a rzadka w strefie podgórskiej na południu kraju. Rośnie na słonecznych wzgórzach i nieużytkach, głównie na glebie piaszczystej i kamienistej. W Europie Zachodniej bywa często uprawiana, niekiedy na znacznych obszarach ze względu na duże zapotrzebowanie. Dziewanna w pierwszym roku życia wydaje dużą różyczkę przyziemnych liści, w następnym silną, do 2 m wysoką, ulistnioną łodygę, zakończoną dużym podobnym do kłosa kwiatostanem złocistożółtych kwiatów. Liście dolne eliptyczne, zwężone w krótki ogonek, wyższe jajowate, siedzące i zbiegające wzdłuż łodygi. Kwiaty duże, grzbieciste. Kwitnie od czerwca do września. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w drugim roku wegetacji rośliny korony kwiatowe dziewanny z przyrośniętymi do niej pręcikami, gdy kwiaty są już całkowicie rozwinięte. Do zbioru przystępuje się, gdy korony obeschły z porannej rosy, ponieważ wilgotne brunatnieją w czasie suszenia. Podobnie tracą złocistożółtą barwę kwiaty zgniecione przy zbiorze lub w czasie transportu. Suszyć należy szybko, najlepiej w suszarni ogrzewanej w temp. do 35, rozłożone pojedynczą warstwą. Surowiec leczniczy stanowi kwiat dziewanny - Flos Verbasci, syn. korona dziewanny - Corolla Verbasci. Równorzędnego surowca dostarcza dziewanna kutnerowata - Verbascum phlomoides L., również występująca w Polsce na podobnych miejscach jak dziewanna wielkokwiatowa. 145

146 Po wysuszeniu kwiaty dziewanny pakuje się do szczelnych naczyń szklanych lub blaszanek, silnie ugniatając; najlepiej sprasować je w cegiełki i zawinąć w celofan. Przechowywać należy w miejscach suchych i zaciemnionych. Niekiedy zbiera się również liście dziewanny - Folium Verbasci, zrywane w pierwszym roku wegetacji rośliny z rozet przyziemnych lub w drugim roku - z rozet i łodyg. Obydwa gatunki dziewanny można łatwo uprawiać w ogrodach przydomowych i działkowych jako rośliny lecznicze i ozdobne. Podstawowe związki czynne. Kwiaty dziewanny zawierają saponiny o bliżej dotąd nieznanej budowie, glikozyd irydoidowy aukubinę, flawonoidy, jak rutynozyd hesperetyny, barwniki karotenoidowe, a wśród nich β-karoten, α-krocetynę i ksantofile, poza tym do 3% śluzu, do 20% sacharozy i innych cukrów, nieco kwasu jabłkowego, ślady olejku eterycznego i do 6% soli mineralnych. Działanie. Wodne wyciągi z kwiatów dziewanny działają przeciwzapalnie na błony śluzowe jamy ustnej, gardła, przełyku żołądka i jelit, również dróg moczowych łącznie z pęcherzem, a także oskrzeli. Mają również własności powlekające, przypisywane śluzom, chronią błony śluzowe przed bodźcami drażniącymi, wywołującymi m.in. kaszel, ułatwiają odkrztuszanie wskutek przyspieszenia pęcznienia zalegającej gęstej wydzieliny w górnych drogach oddechowych. Doustnie podawane wyciągi z dziewanny mają nieznaczne działanie moczopędne i napotne. Stosowane zewnętrznie na skórę kwiaty działają odmiękczająco, gojąco i przeciwzapalnie, ale korzystniejsze są do tych celów liście dziewanny. Ostatnio stwierdzono działanie wyciągów z kwiatów dziewanny przeciw wirusom grypy. Działania niepożądane. Surowiec stosowany w zalecanych dawkach nie wywołuje odczynów szkodliwych. Zastosowanie. Napary z kwiatów dziewanny są zalecane w stanach nieżytowych jamy ustnej, gardła i oskrzeli. Zmniejszają częstotliwość i nasilenie odruchów kaszlowych, zwłaszcza w tzw. suchym kaszlu ze skąpą wydzieliną. Również są stosowane w stanach zapalnych przełyku, żołądka i jelit oraz pęcherza. Działanie napotne i moczopędne dziewanny ma tylko znaczenie pomocnicze w wymienionych przypadkach. Zewnętrznie stosuje się napary z kwiatów dziewanny do płukania jamy ustnej i gardła. Zewnętrznie częściej jednak stosuje się odwary z liści dziewanny do płukania w zapaleniu jamy ustnej, do nasiadówek lub kąpieli w żylakach odbytu oraz jako okłady na skórę w świerzbiączce, wysypce alergicznej, wyprysku i innych. Również w postaci okładów na oparzenia, stłuczenia, odleżyny, a także w stanach ropnych skóry, zwłaszcza pryszczach i krostach. Ponadto w nerwobólach. Kwiaty i liście dziewanny nie zostały ujęte w Urzędowym spisie leków i od kilku lat nie są dostępne w polskich aptekach w przeciwieństwie do innych krajów europejskich (Niemcy, Belgia, Austria, Węgry). Odwary i napary z kwiatów dziewanny są znanym ludowym łagodnym środkiem wykrztuśnym. Często bywają podawane z miodem, który zwiększa działanie tych przetworów na górne drogi oddechowe. Przetwory. Napar z kwiatów dziewanny: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody ciepłej i ogrzewać do wrzenia (nie gotować). Odstawić pod przykryciem na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki ciepłego naparu po jedzeniu w suchym kaszlu i chrypce, także w przewlekłych stanach zapalnych żołądka i jelit. Stosować również do płukania jamy ustnej i gardła oraz do okładów na oparzenia I i II stopnia, odmrożenia i stłuczenia. 146

147 Dziewanna wielkokwiatowa (wg. T. Hajka, 1562) Zioła przeciwkaszlowe: zmieszać 40 g kwiatów dziewanny oraz po 20 g liści babki lancetowatej, liści podbiału, ziela fiołka trójbarwnego, ziela tymianku i owoców anyżu lub kopru włoskiego. Zalać 2 1/2 łyżki ziół 3 szklankami wody ciepłej i postawić na parze pod przykryciem na 30 min. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pić wielokrotnie w ciągu dnia po 1/4-1/2 szklanki w męczącym suchym kaszlu. Zioła wykrztuśne: zmieszać po 60 g kwiatów dziewanny i liści podbiału oraz po 20 g liści babki lancetowatej i rozdrobnionych korzeni lukrecji. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1 szklance po jedzeniu w nieżytach górnych dróg oddechowych oraz suchym kaszlu i chrypce. 147

148 Zioła w zapaleniu krtani: zmieszać po 30 g kwiatów dziewanny i ziela bylicy pospolitej oraz po 40 g kwiatów ślazu, korzeni biedrzeńca i korzeni prawoślazu i 20 g kwiatów arniki. Zalać 3 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu. Jednocześnie często płukać gardło odwarem z równych ilości liści szałwii i ziela skrzypu, biorąc 2 łyżki mieszanki na 2 szklanki wody. Stosować w zapaleniu jamy ustnej, gardła, krtani i uporczywej chrypce. Kąpiel regenerująca skórę: 50 g liści dziewanny, 25 g liści babki i 25 g liści brzozy zalać 2 l wody i gotować łagodnie pod przykryciem 10 min. Przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 objętości wodą o temp C. Wytrawione zioła włożyć do woreczka płóciennego i umieścić w wannie. Czas kąpieli min. Ten sam odwar można użyć do okładów, nasiadówek, częściowej kąpieli, np. nóg, a po rozcieńczeniu równą ilością wody - także do irygacji. 34. DZIURAWIEC ZWYCZAJNY Hypericum perforatum L. Jest to bylina z rodziny Dziurawcowatych (Hypericaceae), występująca w licznych formach w całej Europie, Azji i północnej Afryce. W Polsce rośnie pospolicie na całym niżu oraz w dolnych partiach górskich, w zaroślach, na suchych wzgórzach, łąkach i miedzach, tworząc często mieszańce z innymi gatunkami tego rodzaju. Dziurawiec zwyczajny ma łodygę sztywną, do 60 cm wysoką, w górnej części z dwoma przeciwległymi żeberkami, w części szczytowej obficie rozgałęzioną, nagą. Ulistnienie naprzeciwległe. Liście bezogonkowe, eliptyczne lub lancetowate, całobrzegie, do 3 cm długie. Liście oglądane pod światło wykazują jaśniejsze przeświecające punkty, stwarzające wrażenie dziurek. Stąd wywodzi się polska nazwa rośliny. Ponadto na brzegach, zwłaszcza u szczytu, a częściowo także na powierzchni, są widoczne czarnopurpurowe lub jaśniejsze gruczoły wydzielnicze. Kwiaty promieniste, średnicy około 3 cm, o koronie żółtej, zebrane w szczytowe baldachogrona. Owocem jest torebka do 1 cm długa, otwierająca się 3 klapkami, zawierająca liczne drobne ciemnobrunatne nasiona. Kwitnie od czerwca do września. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się świeżo rozkwitające, dobrze ulistnione górne części łodyg, długości do 25 cm i suszy jak najszybciej w miejscach zacienionych i przewiewnych. Natomiast w suszarniach ogrzewanych temperatura suszenia nie powinna przekraczać 35 C. Dolne, zdrewniałe części łodyg należy odrzucić; otrzymuje się jako surowiec ziele dziurawca - Herba Hyperici. Przechowuje się go w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i ciemnych. Podstawowe związki czynne. Ziele dziurawca zawiera czerwony barwnik naftodwuantronowy hiperycynę (około 0,1%), pokrewną hematoporfiryny, garbniki katechinowe (około 8%), mające własności witaminy P, flawonoidy (około 4%), np. hiperozyd o działaniu moczopędnym i kwercetynę wzmacniającą naczynia włosowate. Mniejsze znaczenie ma olejek eteryczny, występujący w ilości 0,2%-1% o własnościach rozkurczowych i przeciwbakteryjnych, hiperezyna, mieszanina dwóch związków żywicowych o działaniu bakteriobójczym, kwasy wielofenolowe (np. kwas kawowy i chlorogenowy) oraz cholina, fitosterole, pektyny, węglowodany i sole mineralne. 148

149 Dziurawiec zwyczajny (wg H. Boćka, 1539) Działanie. W związku z obecnością rozmaitych składników ziele dziurawca wykazuje wielokierunkowe działanie. Wodne wyciągi zawierające garbniki katechinowe działają ściągające na błonę śluzową przewodu pokarmowego, przeciwzapalnie, hamująco na drobne krwawienia oraz uszczelniające na ściany włośniczek, gdyż pochodne katechinowe mają własności witaminy P. Ponadto działają żółciopędnie i nieco żółciotwórczo, a dzięki flawonoidom - rozkurczowo na mięśnie gładkie dróg żółciowych i ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy. Przeciwdziałają zastojowi żółci w pęcherzyku żółciowym i zapobiegają tworzeniu się kamieni żółciowych. Flawonoidy, a zwłaszcza hiperozyd, działają moczopędnie i zwiększają o 15 do 30% dobową ilość wydalanego moczu. Ułatwia to usuwanie z ustroju szkodliwych produktów przemiany materii i przeciwdziała tworzeniu się kamieni moczowych. Wyciągi wodne z dziurawca działają też przeciwbakteryjnie, dzięki obecności garbników, olejku eterycznego i w pewnym stopniu hiperycyny, a także uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy. Po pewnym czasie zażywania przetworów z dziurawca następuje zwiększenie wrażliwości na działanie promieni ultrafioletowych światła słonecznego lub lampy kwarcowej, obserwowane zarówno u ludzi, jak zwierząt, a wywoływane przez hiperycynę. Działanie przeciwnowotworowe dziurawca, wzmiankowane niekiedy w piśmiennictwie, jest niewątpliwie słabe i może mieć tylko znaczenie pomocnicze przy stoso- 149

150 waniu zabiegów i preparatów zaleconych przez lekarzy onkologów. Na błony śluzowe i uszkodzone miejsca skóry wyciągi z dziurawca działają ściągające i odkażająco. Działania niepożądane. Po przedawkowaniu lub zbyt długim stosowaniu przetworów z dziurawca, zawierających hiperycynę, następuje uczulenie pacjenta na promienie nadfioletowe, w wyniku którego po krótkim nawet naświetleniu mogą wystąpić zaczerwienienia lub oparzenia skóry, pęcherze, krwawienia wewnętrzne i ogólne osłabienie. Zastosowanie. Dziurawiec należy do roślin o najbardziej wszechstronnych własnościach leczniczych. Przetwory z niego stosuje się w stanach zapalnych i skurczowych dróg żółciowych, zastoju żółci w pęcherzyku żółciowym, początkowych objawach kamicy żółciowej oraz osłabieniu czynności wątroby. Zaleca się je też w stanach zapalnych błony śluzowej żołądka i jelit, zmniejszonym wydzielaniu soku żołądkowego, wzdęciach i bólach brzucha. Przetwory z ziela dziurawca wykorzystuje się również z dobrym skutkiem w zmniejszonym wydalaniu moczu oraz w kamicy, niezależnie od umiejscowienia złogów i rodzaju kamicy moczowej, a także w skazie moczanowej. Podaje się je również w zastojach krążenia obwodowego krwi, a zwłaszcza nadmiernej przepuszczalności i łamliwości włośniczek, ponadto w przewlekłym gośćcu. Ze względu na działanie uspokajające stosuje się przetwory z dziurawca w wyczerpaniu nerwowym, niepokoju, zaburzeniach równowagi nerwowej, u dzieci w moczeniu nocnym, lęku nocnym i stanach nerwicowych. Zewnętrznie zaleca się na wrzody, odmrożenia, oparzenia I i II stopnia, owrzodzenia żylakowe, trudno gojące się rany i wyprzenia, ponadto do płukania w zapaleniu dziąseł, jamy ustnej i gardła. Wyciągi z dziurawca stosuje się również w leczeniu bielactwa, czyli zaniku pigmentu skóry. Preparaty podaje się doustnie, a jednocześnie smaruje miejsca dotknięte bielactwem sokiem lub olejem dziurawcowym i naświetla promieniami nadfioletowymi. Ziele dziurawca jest składnikiem wielu preparatów produkowanych przez Herbapol. Ze świeżego ziela sporządza się intrakt - Intractum Hyperici i sok - Succus Hyperici, a ziele suszone wchodzi w skład granulatu Gastrogran i Normogran oraz mieszanek ziołowych Cholagoga I i III. Wyciągi z ziela wchodzą w skład preparatów Herbogastrin, kropli żołądkowych Guttae stomachicae i aerozolu Hemostin. Przetwory. Napar dziurawców y: 2 łyżki ziela zalać w termosie 21/2 szklanki wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1 godz. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie. Po jedzeniu jako środek rozkurczowy, a na 60 min przed posiłkiem - jako pobudzający wydzielanie soków trawiennych, żółciopędny i moczopędny. Ten sam napar można stosować zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła oraz do okładów na oparzenia, uszkodzenia naskórka, wybroczyny i świąd skóry. Olej dziurawcowy: 25 g świeżych kwiatów dziurawca zwilżyć 1 łyżeczką spirytusu lub wódki i zalać 100 g oleju roślinnego. Ogrzewać kilka dni po 2-3 godz. na parze, często mieszając, aż kwiaty będą kruche, a płyn stanie się czerwony. Przecedzić przez płótno i wycisnąć. Rozlać do małych butelek i przechowywać w lodówce. Stosować zewnętrznie na skórę w oparzeniach, ranach, owrzodzeniach żylakowych i przy bielactwie. W ostatnim przypadku smarować tylko plamy jaśniejsze na skórze. Zioła dla kobiet w okresie przekwitania: zmieszać po 50 g ziela dziurawca i liści ruty oraz po 25 g kwiatów rumianku i malwy czarnej. Zalać 1 łyżkę ziół 150

151 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wypić całość wieczorem w przypadku tzw. uderzeń do głowy u kobiet w okresie przekwitania. Zioła wątrobowe: zmieszać 50 g ziela dziurawca oraz po 25 g kwiatów robinii akacjowej, ziela krwawnika, ziela rzepiku pospolitego i liści mięty pieprzowej. Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić 2 razy dziennie po 2/3 szklanki przed jedzeniem jako środek pobudzający czynność wątroby i żółciopędny, polepszający trawienie i przyswajanie pokarmów. Cholagoga I i III (Herbapol): 2-3 łyżki ziół zalać 2-3 szklankami wody gorącej, ogrzewać powoli do wrzenia i gotować wolno pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie przed posiłkami w schorzeniach wątroby i niedostatecznym wytwarzaniu żółci. Zioła nr I stosować przy stolcach wolnych, nr III - przy zaparciach. Herbogastrin (Herbapol): zaleca się doustnie 1 łyżeczkę płynu w 1/4 szklanki wody 2-3 razy dziennie przed jedzeniem jako środek żołądkowy i pobudzający trawienie albo po jedzeniu jako wiatropędny i regulujący perystaltykę jelit. Intrakt dziurawców y, Intractum Hyperici (Herbapol): stabilizowany wyciąg alkoholowy ze świeżego ziela, zawierający wszystkie związki czynne dziurawca i pełny zakres jego działania. Dorosłym zaleca się od 30 kropli do 1/2 łyżeczki w kieliszku wody 2-3 razy dziennie. Po 2 tygodniach przerwać kurację na 10 dni. Wystrzegać się przebywania na słońcu w czasie kuracji. Hyperforat (Klein, RFN), krople, drażetki, ampułki domięśniowe, zawierające związki czynne z ziela o działaniu uspokajającym. Stosuje się w stanach depresji psychicznej, zwłaszcza w okresie klimakterium, wyczerpaniu nerwowym, stanach niepokoju, nadwrażliwości na zmiany pogody, moczeniu nocnym i trudnościach w zasypianiu. Novoimanin (ZSRR), roztwór bakteriobójczych związków z ziela dziurawca do stosowania zewnętrznego po rozcieńczeniu wodą w stosunku od 1:5 do 1:100. Stosuje się w postaci okładów, przymoczek, inhalacji i elektroforezy na wrzody, rany zainfekowane, blizny, ropnie, stany zapalne skóry, a także kropli - do nosa i ucha. 35. ELEUTEROKOK KOLCZASTY Eleutherococcus senticosus Maxim. Roślina ta należy do rodziny Araliowatych (Araliaceae) i jest jednym z najczęściej spotykanych krzewów w tajdze dalekowschodniej, a w mieszanych lasach nadamurskich rośnie również na porębach, obrzeżach i przy skałach, a także na odkrytej przestrzeni, tworząc często nieprzebyte zarośla. Obszar występowania obejmuje rejony Władywostoku i Chabarowska w ZSRR, południowo-wschodnie Chiny, Sachalin, Japonię i część Korei. Eleuterokok kolczasty jest krzewem do 2,5 m wysokim, bardzo silnie rozgałęzionym, z nadzwyczaj rozwiniętymi organami podziemnymi. Poszczególne gałęzie są proste, okryte jasnoszarą korą z wyrastającymi licznymi cienkimi kolcami, ustawionymi skośnie ku dołowi. Z płytko umieszczonego w ziemi kłącza wyrastają drobne korzenie oraz rozłogi, niekiedy do 5 m długości. Liście palczastopięciodzielne mają ogonki do 10 cm długie, poszczególne listki są eliptyczne, na dolnej stronie na nerwach pokryte ryżowatymi włoskami. Brzeg liścia ostro podwójnie piłkowany. Środ- 151

152 kowe 3 listki są wyraźnie większe od 2 bocznych. Kwiaty małe z długimi szypułkami zebrane są w niemal kuliste baldachy, wyrastające po kilka, rzadko po 1-2, na końcach pędów. Kwiaty bladofioletowe są pręcikowe, męskie, natomiast kwiaty słupkowe żeńskie są żółte. Owocem jest czarny, kulisty, błyszczący pestkowiec. Roślina kwitnie w czerwcu, owocuje we wrześniu. Surowiec. Późną jesienią wykopuje się kłącza wraz z rozłogami, obmywa z ziemi, usuwa części zmartwiałe, tnie na małe kawałki i suszy w temp w suszarniach ogrzewanych. Otrzymuje się kłącza eleuterokoka kolczastego - Rhizoma Eleutherococci, w postaci kawałków około 8 cm długich, do 4 cm grubych, o zapachu nieco aromatycznym i smaku nieznacznie palącym. Podstawowe związki czynne. W surowcu stwierdzono obecność co najmniej 7 glikozydów nazwanych eleuterozydami A, B, B 1, C, D, E i F o zróżnicowanej budowie. Jako aglikony występują w nich trójterpen, kumaryna, steryd i lignany. Przypuszczalnie najbardziej aktywnym związkiem jest eleuterozyd A, złożony z β-sytosterolu i glukozy, ale najważniejsze związki wydają się jeszcze nie wykryte. Działanie. Roślina nie była stosowana w lecznictwie ludowym, a jej własności ujawniły się, gdy fitochemicy radzieccy rozpoczęli badania różnych gatunków z rodziny Araliowatych, do której należy także słynny żeń-szeń (Panax ginseng). Okazało się, że wyciągi z kłączy eleuterokoka mogą w pełni zastąpić wyciągi z korzenia Panax ginseng. Mają pobudzający wpływ na liczne ośrodki wegetatywne, na czynność gruczołów wydzielających związki hormonalne oraz na mechanizmy odpornościowe organizmu człowieka. Pod ich wpływem zwiększa się zdolność adaptacyjna, możliwość długiego trwania i przetrwania nieraz w skrajnie niekorzystnych warunkach bytowania. Skraca się okres rekonwalescencji po przebytych ciężkich chorobach oraz zabiegach chirurgicznych, zwiększają się też szansę przetrwania chorób wyniszczających i poważnych uszkodzeń ciała łącznie ze złamaniami. Poprawie ulega także zdolność do pracy umysłowej oraz kojarzenia i zapamiętywania, co ma szczególne znaczenie dla osób w wieku podeszłym, ogólnie osłabionych i przemęczonych. Zastosowanie. Przetwory z eleuterokoka zaleca się rekonwalescentom i osobom z osłabieniem czynności serca, zaburzeniami krążenia krwi i wydalania moczu, nadciśnieniem tętniczym, zbyt małą ilością czerwonych krwinek i hemoglobiny, zaburzeniami w przyswajaniu cukrów (początkowy okres pojawienia się cukru w moczu), osłabieniem popędu płciowego. Również osobom ogólnie przemęczonym fizycznie i psychicznie, trudno zasypiającym, narażonym na częste działanie hałasu i wibracji, wychudzonym, ulegającym często stresom i zniechęceniu, a także osobom w wieku podeszłym. Przetwory. Jedynym znanym preparatem jest wyciąg płynny z kłącza eleuterokoka - Extractum Eleutherococci fluidum (ZSRR). Dawki kropli 2-3 razy dziennie w kieliszku wody na 30 min przed jedzeniem w ciągu 25 dni, po czym przerwa 1-2 tygodnie. 36. FASOLA ZWYCZAJNA Phaseolus vulgaris L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), pochodząca z Ameryki Południowej, głównie z Peru i Chile, obecnie uprawiana w wielu krajach świata, w tym również w Polsce. Wyróżnia się dwa podstawowe typy uprawowe fasoli - pierwszy, o pędzie wijącym się, do 4 m długim, wymagającym tyczek lub 152

153 Fasola zwyczajna (wg T. Hajka, 1562) innych podpór (odmiany tyczne) i drugi, o pędzie nie wijącym się, do 0,5 m wysokim (dmiany karłowe). Istnieje około 500 odmian hodowlanych fasoli, różniących się pokrojem, barwą kwiatów, strąków i nasion oraz ich wielkością. Fasola jest uprawiana do celów spożywczych na suche nasienie i dla niedojrzałych strąków (odmiany szparagowe). Nasiona są bogate w białko. Surowiec. Surowcem leczniczym są wyłącznie strąki odmian o kwiatach białych. Zbiera się dojrzewające, żółtawe strąki i po usunięciu nasion suszy w cieniu i przewiewie lub w suszarni ogrzewanej. Otrzymuje się strąki fasoli, zwane poprawnie owocnią fasoli - Pericarpium Phaseoli (syn. Fructus Phaseoli sine semine). Podstawowe związki czynne. Strąki fasoli zawierają pochodne guanidyny o działaniu przeciwcukrzycowym. Ponadto znaleziono trójterpeny (m.in. fazeolo- 153

154 żyd D) i kwasy organiczne, np. pipekolinowy oraz traumatynowy, określany jako roślinny hormon urazowy. Poza tym stwierdzono obecność choliny, trygoneliny, alantoiny, inozytolu, różnych aminokwasów (np. asparaginy, tyrozyny, argininy i tryptofanu), ponadto witaminy C i E, a także soli mineralnych, w tym rozpuszczalnej krzemionki. Działanie. Najbardziej znane jest działanie moczopędne wodnych wyciągów z owocni fasoli. Jest ono tym silniejsze, im bardziej upośledzona jest sprawność nerek. Stwierdzono również synergizm tych przetworów ze związkami czynnymi innych surowców moczopędnych. Dzięki temu można uzyskać dość silny efekt diuretyczny przy zastosowaniu preparatów pochodzenia roślinnego. W praktyce jednak większe znaczenie ma działanie przeciwcukrzycowe strąków fasoli, bardzo wyraźne zwłaszcza w początkach cukrzycy. Stwierdzono, że w tym okresie można uzyskać nie gorsze wyniki lecząc ziołami, przy zastosowaniu prawidłowej diety, od wyników leczenia doustnymi preparatami syntetycznymi, np. pochodnymi sulfonylomocznika. Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych surowiec nie powoduje szkodliwych odczynów dla zdrowia. Zastosowanie. Odwary z owocni fasoli stosuje się z dobrym skutkiem w schorzeniach nerek, moczowodów i pęcherza, kiedy wydalanie moczu jest zbyt małe a także, gdy spowodowało to obrzęki na skutek zatrzymania w organizmie wody oraz jonów sodu i chloru. Wraz ze zwiększoną ilością moczu są usuwane szkodliwe produkty przemiany materii. Daje to dobre wyniki w stanach zapalnych dróg moczowych i kamicy, zwłaszcza fosforanowej, a także w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej. Strąki fasoli są składnikiem granulatu ziołowego Betagran (Herbapol), a wyciąg płynny z tego surowca wchodzi w skład płynu Betasol (Herbapol), stosowanych pomocniczo w łuszczycy. Z dobrym wynikiem stosuje się strąki fasoli w początkowym okresie cukrzycy, najlepiej w połączeniu z innymi surowcami roślinnymi o podobnym lub wspomagającym działaniu, jak w mieszance ziołowej Diabetosan (Herbapol). Pomocniczo można stosować je w stanach bardziej zaawansowanej cukrzycy, zwłaszcza u osób młodych, przy zachowaniu odpowiedniej diety, po uzgodnieniu z lekarzem diabetologiem. Przetwory. Odwar ze strąków fasoli: 3-4 łyżki rozdrobnionych strąków zalać 2 szklankami ciepłej wody, pozostawić na 3-5 godz. do spęcznienia, następnie gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami jako środek moczopędny oraz pomocniczy w chorobie reumatycznej i dnie. Zioła przeciwkamicowe: zmieszać po 50 g rozdrobnionych strąków fasoli i liści borówki czernicy oraz po 20 g liści mącznicy lekarskiej, ziela fiołka trójbarwnego, znamion kukurydzy i kwiatów (lub ziela) wrzosu. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody gorącej i gotować łagodnie po przykryciem 2-3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1 szklance ciepłego odwaru 2-3 razy dziennie między posiłkami zapobiegawczo, gdy analiza moczu wykazuje obecność składników mineralnych (szczawiany, fosforany). Zioła w podagrze (dnie): zmieszać po 30 g strąków fasoli, kwiatów pierwiosnka, słomy owsianej, liści brzozy i liści czarnej porzeczki. Zalać 3 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej i postawić pod przykryciem na parze na 30 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić porcjami w ciągu dnia między posiłkami. 154

155 37. FENKUŁ WŁOSKI (KOPER WŁOSKI) Foeniculum capillaceum Gilib. Jest to roślina zielna, w zasadzie dwuletnia, czasem bylina, zaliczana do rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca dziko w strefie śródziemnomorskiej, uprawiana od wieków w różnych krajach świata. W Polsce jest hodowana głównie na obszarze województw południowych, zachodnich i środkowych. Istnieje kilka odmian kopru włoskiego, różniących się zarówno wyglądem owoców, jak i ich składem chemicznym oraz smakiem. Są wykorzystywane głównie w lecznictwie, czasem jako przyprawa do niektórych gatunków chleba, ciast, warzyw, sałatek, marynat, a nawet likierów. Są również odmiany spożywane na surowo jako sałata, lub po ugotowaniu - jako jarzyna. Fenkuł (koper) włoski (wg. T. Hajka, 1562) 155

156 Koper włoski wydaje w pierwszym roku różyczkę liści 3-krotniepierzastych o wycinkach nitkowatych, a w następnym łodygę nagą, obłą, rozgałęzioną, do 1 m wysoką. Pochwy liściowe ma rozdęte. Kwiaty żółte w baldachach złożonych, szypułkowych. Owoc podłużnie jajowaty, do 7 mm długi. Koper włoski można łatwo uprawiać w ogródkach przydomowych lub na działkach. Wymagania ma podobne do większości roślin uprawnych. Zimuje zwykle dobrze, a tylko w mroźne bezśnieżne zimy może wymarzać. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w końcu lata dojrzałe baldachy, pojawiające się dopiero w drugim roku po wysianiu, suszy w miejscach przewiewnych w temp. poniżej 35 C, następnie omłaca i odsiewa owoce. Surowcem są dojrzałe owoce fenkułu (kopru) włoskiego - Fructus Foeniculi, zawierające zgodnie z normą co najmniej 3% olejku eterycznego. Przechowywać je należy w miejscach suchych w blaszankach lub słoikach szczelnie zamkniętych. Przez destylację z parą wodną rozdrobnionych owoców kopru włoskiego otrzymuje się olejek koprowy - Oleum Foeniculi, stanowiący odrębny surowiec apteczny. Podstawowe związki czynne. Owoc kopru włoskiego jest typowym aromatycznym surowcem olejkowym. Zawiera 2-6% olejku eterycznego, oprócz tego pochodne kumaryny (np. umbeliferon) oraz flawonoidy (m.in. pochodne kwercetyny i kemferolu), fitosterole (np. stygmasterol) oraz 12-18% oleju tłustego, 4-5% węglowodanów, około 20% związków białkowych i do 9% soli mineralnych. Skład chemiczny olejku koprowego zależy od uprawianej odmiany. Najważniejszym jego składnikiem jest trans-anetol (60-90%), keton fenchon (12-20%), α-pinen (do 4,7%) i limonen (do 2,5%). Odmiany słodkie kopru włoskiego nie zawierają fenchonu, który odznacza się gorzkim, lekko palącym smakiem. Działanie. Owoc kopru włoskiego pobudza wydzielanie soku żołądkowego, zmniejsza napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego, a jednocześnie wzmaga ruchy perystaltyczne jelit, ułatwiając odejście gazów. Łagodzi lub znosi ból wywołany wzdęciem i przywraca prawidłowy przebieg procesów trawiennych, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Ma typowe własności wiatropędne. Wykazuje ponadto nieznaczne działanie moczopędne oraz rozkurczowe na macicę. Koper pobudza również wydzielanie śluzu w górnej części dróg oddechowych, zwłaszcza w gardle, krtani i tchawicy oraz przywraca prawidłowy ruch nabłonka rzęskowego, ułatwiając odkrztuszanie. Należy również wspomnieć o słabym działaniu mlekopędnym owoców kopru, wykorzystywanym niekiedy przez karmiące matki, oraz o nieznacznych właściwościach uspokajających tak owoców, jak i olejku koprowego. Olejek eteryczny z kopru stosowany zewnętrznie działa bakteriobójczo oraz przeciwpasożytniczo na świerzbowce i wszy. Działania niepożądane. Większe dawki olejku koprowego podane doustnie wywołują odurzenie, drgawki kloniczne, podrażnienie błon śluzowych żołądka i jelit oraz przekrwienie mózgu i płuc. Zastosowanie. Przetwory z owoców kopru włoskiego stosuje się w mało nasilonych zaburzeniach trawiennych, zwłaszcza bólach brzucha, wzdęciach, rozszerzeniu okrężnicy przez gazy, nieregularnym wypróżnianiu, zaparciu na tle spastycznym jelit, odbijaniu i braku apetytu. Nie mniej często stosuje się owoce kopru włoskiego jako lek wykrztuśny, zwykle w połączeniu z innymi surowcami o podobnym działaniu. Żucie owoców jest pomocne w grypie, zapaleniu jamy ustnej i w aftach. Jako środek mlekopędny zaleca się owoce kopru włoskiego matkom karmiącym, 156

157 przestrzegając jednak, że olejek przechodzi do mleka i działa na niemowlęta wiatropędnie. Koper włoski wchodzi w skład mieszanek ziołowych Pektosan (Herbapol) i Neopektosan (Herbapol), stosowanych w stanach nieżytowych górnych dróg oddechowych. Olejek koprowy jest składnikiem proszku troistego - Pulvis Magnesiae cum Rheo (Cefarm), podawanego w zaparciach i wzdęciach u dzieci, tabletek Calmagina (Herbapol), stosowanych w lekkich i przewlekłych schorzeniach przewodu pokarmowego u dorosłych, i wody koprowej Aqua Foeniculi, używanej w recepturze aptecznej do mikstur. Wchodzi też w skład preparatu Mykodermina (Z.F.Inco), płynu stosowanego w leczeniu grzybic skóry. W lecznictwie ludowym stosuje się również korzeń kopru włoskiego - Radix Foeniculi. Napar z korzenia stosuje się jako lek rozkurczowy, moczopędny i hamujący nadmierną fermentację w jelitach, również w zaburzeniach czynności pęcherzyka żółciowego, nerek i pęcherzyka moczowego. Korzeń ugotowany na miękko bywa przykładany (ciepły) na piersi w obrzmieniu i zapaleniu. Przetwory. Napar koprowy: 1 łyżkę owoców kopru włoskiego zalać 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie jako środek wykrztuśny i wiatropędny. Dzieciom podawać po 1 łyżeczce co 2-3 godz. Kobiety karmiące mogą pić jako środek mlekopędny. Owoce kopru z miodem: 1/3-1/2 łyżeczki dokładnie rozdrobnionych owoców kopru włoskiego rozetrzeć z łyżką miodu, syropu lub powideł. Podawać doustnie 2-3 razy dziennie po jedzeniu dzieciom i młodzieży jako środek wiatropędny, a kobietom karmiącym - jako lek mlekopędny. Również jako lek rozkurczowy w bolesnym miesiączkowaniu. Zioła przeciw wzdęciom: zmieszać równe ilości potłuczonych owoców kopru włoskiego, liści melisy, rozdrobnionych korzeni arcydzięgla, korzeni goryczki i kłączy tataraku. Zalać 1 łyżeczkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i gotować 2-3 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/3 szklanki 3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem. Zioła w kurczach żołądka: zmieszać po 20 g owoców kopru włoskiego, kwiatów rumianku i liści mięty pieprzowej oraz po 10 g ziela krwawnika, ziela pięciornika gęsiego i owoców anyżu. Rozdrobnić w młynku 1 łyżkę ziół, zmieszać z 2-3 łyżkami miodu lub dżemu i przyjmować po 1-2 łyżeczki w ciągu dnia. Można również 1 łyżkę sproszkowanych ziół zalać 1 szklanką mleka lub soku owocowego i zmiksować. Pić po 1-3 łyżki w ciągu dnia. Proszek troisty, Pulvis Magnesiae cum Rheo (Cefarm): dzieciom podawać 1/4-1 łyżeczkę do herbaty jednorazowo po jedzeniu jako łagodny środek przeczyszczający i adsorbujący gazy w przewodzie pokarmowym. 38. FIOŁEK TRÓJBARWNY Viola tricolor L. Jest to roślina jedno- lub dwuletnia z rodziny Fiołkowatych (Violaceae), występująca w Europie, Afryce Pomocnej, Małej Azji, na Syberii oraz w Ameryce Pomocnej. W Polsce rośnie pospolicie na polach, przydrożach i słonecznych zboczach. Gatunek ten tworzy szereg typów i form przejściowych. Ze skrzyżowania Viola tricolor, Viola lutea i Viola altaica pochodzą powszechnie uprawiane rośliny ozdobne, znane bratki. 157

158 Fiołek trójbarwny ma łodygę podnoszącą się, w dolnej części rozesłaną, kanciastą, do 40 cm wysoką, zwykle rozgałęzioną. Liście ogonkowe, długości do 5 cm, dolne sercowatojajowate, górne lancetowate, w nasadzie klinowato zwężone, na brzegach ząbkowane. Przy ogonku wyrastają po obu stronach dwa duże, pierzaste przylistki, dłuższe od ogonka liściowego. Kwiaty pojedyncze, obupłciowe, wolnopłatkowe, grzbieciste wyrastają na długich szypułkach w pachwinach liści. Płatki korony są więcej niż o połowę dłuższe od działek. Górne płatki parzyste, zwykle fioletowe, oba płatki boczne zazwyczaj żółte, a dolny największy ze wszystkich, również żółty, wytwarza do tyłu bledszą, niebieskawosiną lub zielonofioletową ostrogę. Owocem jest torebka pękająca na 3 części. Nasiona drobne, żółtobrunatne. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od maja do września młode kwitnące pędy o barwie żywozielonej, odrzucając dolne pożółkłe części łodyg. Suszy się w cieniu i przewiewie. Surowcem leczniczym jest ziele fiołka trójbarwnego (syn. bratki lub ziele bratka) - Herba Violae tricoloris (syn. Herba Jaceae). Niekiedy zbiera się ziele fiołka polnego - Viola arvensis Murray, o kwiatach żółtawych, drobniejszych. Uchodzi on jednak za mniej cenny pod względem leczniczym. Podstawowe związki czynne. Ziele fiołka trójbarwnego zawiera flawonoidy, jak rutyna i kwercetyna (do 10%), antocyjany, jak wiolanina, 3-glukozyd delfinidyny i 3-glukozyd peonidyny, karotenoidy, jak wiolaksantyna, zeaksantyna i β-karoten, salicylan metylu w postaci glikozydu wiolutozydu, śluz, garbniki, ślady olejku eterycznego i sole mineralne (do 11%). Działanie. Ziele fiołka trójbarwnego wykazuje słabe własności moczopędne. Jednocześnie niektóre związki zawarte z surowcu tworzą w organizmie rozpuszczalne w wodzie połączenia ze szkodliwymi dla zdrowia produktami zakłóconej z różnych powodów przemiany materii i ułatwiają usunięcie ich z moczem. Jest to działanie odtruwające, ważne w niektórych chorobach na tle metabolicznym, m.in. w gośćcu, skazie moczanowej i niektórych schorzeniach skórnych. Duże znaczenie ma działanie przetworów z ziela fiołka trójbarwnego na ściany włosowatych naczyń krwionośnych i przemianę materii. Przypisuje się je flawonoidom zawartym w zielu fiołka, zwłaszcza rutynie, zaliczanej do grupy witamin P. Rutyna przedłuża działanie witaminy C i ma wyraźny wpływ na różne procesy metaboliczne ustroju. Zwęża też nieco i uszczelnia ściany włosowatych naczyń, przeciwdziałając przenikaniu osocza i krwinek czerwonych na zewnątrz łożyska naczyniowego. Podobnie, choć nieco słabiej, działają na stan naczyń krwionośnych zawarte w zielu fiołka antocyjany. Ziele bratków nieznacznie zwiększa wydzielanie śluzu oskrzelowego, przywraca prawidłowe ruchy nabłonka rzęskowego i ułatwia odkrztuszanie. W większych dawkach działa słabo napotnie i przeczyszczająco. Działania niepożądane. W dawkach leczniczych ziele fiołka trójbarwnego nie wykazuje działania szkodliwego. Zastosowanie. Napary lub odwary z ziela fiołka trójbarwnego stosuje się doustnie w schorzeniach dróg moczowych, trudnościach w oddawaniu moczu, zapaleniu kłębków nerkowych, moczowodów oraz pęcherza moczowego, pomocniczo w moczeniu się nocnym, kamicy moczowej oraz obrzękach na tle niedomogi nerek, a także w chorobie gośćcowej i skazie moczanowej. Bardzo cenione są przetwory z ziela bratków w leczeniu niektórych dolegliwości skórnych, wynikających z zakłóceń w przemianie materii, charakterystycznych dla wieku młodzieńczego, jak trądzik młodzieńczy, egzema, wyprysk sączący i rumieniowy, wykwity skórne, pęknięcia skóry oraz inne choroby związane z wadliwą 158

159 przemianą materii. Dobre wyniki dają niekiedy również w leczeniu świądu skóry, liszaja rumieniowatego i skazy limfatycznej. Stosuje się także ziele bratków w kruchości i łamliwości naczyń krwionośnych, wylewach krwawych podskórnych i miażdżycy naczyń. Ziele bratków wchodzi w skład mieszanek ziołowych: Degrosan (Herbapol), regulującej czynności przewodu pokarmowego, oraz Rektosan (Herbapol), stosowanej w leczeniu żylaków odbytu. Przetwory. Odwar z bratków: 2 łyżki ziela fiołka trójbarwnego zalać 2 szklankami wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie 1/2-1 szklankę po posiłkach jako środek moczopędny i regulujący przemianę materii, a także w różnych rodzajach schorzeń skórnych, pomocniczo - w przeziębieniu, grypie i stanach gorączkowych. Zamiast ziela można stosować preparat Viola-fix (Herbapol) w torebkach. Zioła napotne: zmieszać równe ilości ziela fiołka trójbarwnego, kwiatów bzu czarnego i kwiatów lipy. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie między posiłkami po 2/3-1 szklankę jako środek napotny. Korzystne jest dodanie 1-2 łyżek soku malinowego. Zioła przeciw wypryskom alergicznym: zmieszać po 20 g ziela bratków, ziela dziurawca, rozdrobnionych korzeni łopianu i rozgniecionych owoców róży. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 2 razy dziennie 1/2-1 szklankę między posiłkami. Zioła przeciw egzemie: zmieszać po 20 g ziela bratków i kwiatów tarniny oraz po 10 g kory kruszyny, korzeni wilżyny, korzeni lukrecji i ziela skrzypu. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 21/2 szklanki wody wrzącej i pozostawić pod zamknięciem na 1 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie w egzemie, trądziku, wyprzeniu, świądzie skóry i skłonności do czyraków. Zioła w skazie limfatycznej: zmieszać po 20 g ziela bratków, korzeni łopianu i korzeni mniszka oraz po 10 g liści orzecha włoskiego, korzeni mydlnicy, kłączy perzu i ziela skrzypu. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej i pozostawić do spęcznienia na 2-3 godziny. Następnie ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami. Podawać dzieciom wątłym, bladym, ze zmianami zapalnymi skóry i węzłów chłonnych oraz z nieżytem błon śluzowych i obrzękami. 39. GLISTNIK JASKÓŁCZE ZIELE Chelidonium maius L. Jest to bylina z rodziny Hakowatych (Papaveraceae), występująca pospolicie w całej Europie i pomocnej Azji. W Polsce rośnie jako chwast na całym niżu i w niższych partiach górskich. Lubi miejsca nieco zacienione w zaroślach i ogrodach, przy zabudowaniach, przydrożach i rumowiskach. Glistnik wytwarza pod ziemią walcowate kłącze, a nad ziemią łodygę do 50 cm wysoką, widlasto rozgałęzioną. Liście ma spodem sine, pierzastosieczne o odcinkach pierwszego rzędu w zarysie jajowatych lub podłużnie jajowatych, nierówno głęboko wcinanych, bądź karbowanych, ułożonych na łodydze skrętolegle. Kwiaty promieniste, żółte, czteropłatkowe. Owocem jest równowąska, podłużna torebka, pękająca 159

160 dwoma klapami, przypominająca łuszczynę. W całej roślinie występuje bardzo charakterystyczny sok mleczny, barwy pomarańczowej, wyciekający po uszkodzeniu. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w maju lub czerwcu z roślin dziko rosnących górne części pędów w okresie zakwitania wraz z zielonymi przyziemnymi liśćmi i suszy najlepiej w suszarniach ogrzewanych w temp. do 60 C, gdyż w suszarniach naturalnych wysychają bardzo trudno i często czernieją. Otrzymuje się surowiec - ziele glistnika - Herba Chelidonii. W niektórych krajach, np. na Węgrzech, zbiera się również korzenie glistnika - Radix Chelidonii, znacznie bogatsze w alkaloidy niż ziele. Zarówno ziele jak i korzeń należy przechowywać w miejscach suchych i zaciemnionych, szczelnie opakowane dla ochrony przed zawilgoceniem. Podstawowe związki czynne. Ziele glistnika zawiera mieszaninę około 20 alkaloidów, wśród nich chelidoninę, allokryptopinę, chelerytrynę i sangwinarynę. Największe znaczenie ma chelidonina. Ogólna zawartość alkaloidów w zielu powinna wynosić co najmniej 0,25%, ale niekiedy sięga 0,6%, natomiast w korzeniu bywa ich do 3%. Poza tym w zielu występują flawonoidy, kwasy organiczne (np. swoisty kwas chelidonowy), aminy biogenne (np. histamina i tyramina), saponiny, ślady olejku eterycznego oraz sole mineralne. Działanie. Właściwości lecznicze ziela glistnika są wypadkową działań poszczególnych alkaloidów w nim zawartych. Najsilniejsze i najważniejsze w lecznictwie jest działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowych, narządów rodnych, a nawet oskrzeli. Jest ono nieco podobne do działania papaweryny, ale słabsze. Właściwościom rozkurczowym przypisuje się obserwowane działanie moczopędne, żółciopędne, ułatwiające wypróżnienia i znoszące bóle menstruacyjne. Natomiast działanie żółciotwórcze jest wynikiem bezpośredniego wpływu ziela glistnika na wątrobę. Wkrótce po podaniu wyciągu z glistnika, zawierającego chelidoninę, ustępują lekkie stany skurczowe jelit i dróg żółciowych i związany z nimi ból, a także zostaje przywrócona prawidłowa perystaltyka. Obserwuje się wyraźną poprawę czynności jelit i dróg żółciowych oraz wzmożenie wytwarzania żółci i łatwiejszy jej przepływ do dwunastnicy. Ziele wykazuje też nieznaczne własności uspokajające, które są wynikiem działania przeciwskurczowego i przeciwbólowego, działa też przeciwalergicznie, a także - jak wykazały doświadczenia na zwierzętach - zmniejsza lub znosi wstrząs anafilaktyczny i histaminowy. Ponadto hamuje wzrost bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych oraz grzybów chorobotwórczych, a nawet pierwotniaków pasożytniczych, co przypisuje się chelerytrynie i sangwinarynie. Rozpowszechnione opinie o działaniu przeciwnowotworowym, po zastosowaniu wewnętrznym i zewnętrznym na skórę i błony śluzowe, wiążą się z odosobnionymi przypadkami i nie kwalifikują ziela glistnika jako leku przeciwrakowego. Działania niepożądane. Należy pamiętać, że ziele glistnika nie zalicza się do surowców łagodnie działających i z tego powodu, przede wszystkim w preparatach doustnych, nie może być stosowane bez porady lekarskiej. Należy go unikać, zwłaszcza przy jaskrze. Zbyt duże dawki mogą wywołać podrażnienie przewodu pokarmowego, palenie w jamie ustnej i przełyku, ból żołądka, nudności i wymioty. Mogą wystąpić dolegliwości oczne z objawami zbliżonymi do jaskry. Zastosowanie. Przetwory z ziela glistnika, głównie nalewkę, stosuje się doustnie w bólach brzucha, spowodowanych kolką jelitową, wątrobową lub w obrębie dróg żółciowych i moczowych oraz kobiecych narządów rodnych, a także w dychawicy oskrzelowej i migrenie. 160

161 Glistnik jaskółcze ziele (wg Ortus Sanitatis, 1496) Ziele glistnika wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cholagoga II (Herbapol), stosowanej w schorzeniach wątroby, osłabieniu jej mechanizmów odtruwających i niedostatecznym wytwarzaniu żółci. Natomiast wyciąg suchy z ziela glistnika jest składnikiem preparatu Gastrochol (Herbapol), podawanego w zaburzeniach wydzielania i przepływu żółci oraz w stanach skurczowych i atonicznych przewodu pokarmowego i braku łaknienia spowodowanego niedoborem soku żołądkowego. Ponadto wyciąg suchy z ziela glistnika wchodzi w skład tabletek Azarina (Herbapol), a wyciąg płynny jest składnikiem syropu sosnowego - Sirupus Pini compositus (Herbapol). Obydwa te preparaty stosuje się w stanach nieżytowych gardła i oskrzeli oraz tzw. suchym kaszlu. Pomarańczowo zabarwiony sok mleczny, wyciekający ze świeżego ziela glistnika, bywa używany w lecznictwie ludowym do przyżegania brodawek, kłykcin i kurzajek. Przetwory. Odwar z ziela glistnika: 1/2 łyżki stołowej ziela zalać 1 szklanką wody letniej i ogrzewać na parze pod przykryciem 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie 1-2 łyżki stołowe jako lek znieczulający bóle jelitowe i wątrobowe na tle kamicy żółciowej oraz w bolesnym miesiączkowaniu. Nalewka glistnikowa, Tinctura Chelidonii (Herbapol) zawiera wszystkie związki czynne ziela i ma pełne jego działanie, zwłaszcza przeciwskurczowe. Stosuje 161

162 się w bólach brzucha, kolce jelitowej i żółciowej, zaburzeniach i bolesnym miesiączkowaniu, pomocniczo w kamicy żółciowej i moczowej, również w schorzeniach wątroby z upośledzeniem wytwarzania żółci. Dawki: kropli 2-4 razy dziennie w kieliszku wody po jedzeniu. Wydaje się z przepisu lekarza. Chelidonina, tabletki - Chelidoninum hydrochloricum 0,02 (Herbapol). Preparat działa przede wszystkim jako środek rozkurczowy, znoszący ból spowodowany kolką. Stosuje się z przepisu lekarza. Dawki: 1-2 tabletki po jedzeniu 1-3 razy dziennie. Gastrochol (Herbapol), proszek: 1 płaską łyżeczkę proszku (dołączoną do opakowania) rozpuścić w 1/2-2/3 szklanki ciepłej wody. Pić 1-4 razy dziennie na 60 min przed posiłkiem jako środek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego i żółciopędny. Gdyby działał zbyt energicznie przeczyszczające, zmniejszyć dawkę proszku. Cholagogum, Kapseln (Nattermann, RFN), kapsułki, zawierające wyciągi roślinne, fosfolipidy i olejki eteryczne. Stosuje się w przewlekłych schorzeniach dróg żółciowych, wątroby, kamicy żółciowej, zespole objawów po usunięciu pęcherzyka żółciowego i przewlekłych zaburzeniach czynności trzustki. 40. GŁÓG DWUSZYJKOWY Crataegus oxyacantha L. Głóg dwuszyjkowy jest ciernistym krzewem, a czasem niewielkim drzewem z rodziny Różowatych (Rosaceae), występującym w Europie, Azji i północnej Afryce. W Polsce jest pospolity w niższych partiach górskich oraz na zachodnim niżu po Wyżynę Małopolską, Kujawy i Pomorze. Rośnie w lasach i zaroślach. Często sadzony w parkach, także w żywopłotach. Głóg dwuszyjkowy osiąga wysokość do 5 m. Liście tylko na szczycie płytko wcięte, trójklapowe, od góry ciemnozielone, połyskujące, spodem jaśniejsze. Kwiaty białe, promieniste, pięciokrotne, o 2 lub 3 słupkach. Owoc czerwony, jajowaty lub kulisty z 2 lub 3 pestkami bez osłony. Kwitnie w maju lub czerwcu. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się rozkwitające kwiatostany z 2-5 najbliższymi liśćmi i suszy możliwie szybko, rozłożone cienką warstwą, najlepiej w suszarni ogrzewanej w temp. do 30 C lub w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Kwiaty powinny mieć po wysuszeniu białokremową barwę. Suszone zbyt długo lub pogniecione przy zbiorze łatwo ciemnieją i tracą wartość. Otrzymanym surowcem są kwiatostany głogu - Inflorescentia Crataegi, zwane też często kwiatami głogu - Flos Crataegi. We wrześniu zbiera się również w pełni dojrzałe owoce, ale jeszcze nie przejrzałe, gdy już nabrały barwy ciemnoczerwonej, lecz są jeszcze twarde. Suszy się je w suszarni ogrzewanej, początkowo w temp. około 30, następnie dosusza w temp. do 50 C, rozłożone cienką warstwą, przy dobrej wentylacji, aby nie ściemniały. Otrzymuje się jako surowiec owoc głogu - Fructus Crataegi. Taką samą wartość mają również kwiaty i owoce głogu jednoszyjkowego - Crataegus monogyna Jacq. Gatunek ten jest również ciernistym krzewem lub drzewem o kwiatach białych, występującym dziko w naszym kraju. Sadzony często w parkach głóg szkarłatny - Crataegus intricata Lange, o kwiatach czerwonych, nie nadaje się do użytku leczniczego. Pochodzi z Ameryki Pomocnej. Podstawowe związki czynne. Kwiatostany zawierają 0,8-1% flawonoidów (krajowe normy wymagają co najmniej 0,8%), m.in. witeksynę, izowiteksynę, apigeninę, 162

163 rutynę, hiperozyd, kwercetynę i kemferol oraz ich połączenia glikozydowe. Wśród wielofenoli największe znaczenie mają 3-biozyd leukoantocyjanidyny oraz dwu- i oligomeryczne leukoantocyjanidyny (procyjanidyny), pochodne flawanu połączone z epikatechiną lub katechiną. Ponadto występują fenolokwasy (np. kawowy i chlorogenowy) oraz kwasy trójterpenowe (np. ursolowy, oleanolowy i krategolowy), związki azotowe z grupy amin (np. etyloamina, cholina i acetylocholina), związki purynowe (np. adenina, adenozyna, guanina i kwas moczowy), związki kumarynowe (np. eskulina), fltosterole (np. β-sytosterol) i sole mineralne. Podobne związki czynne, lecz w innych proporcjach i mniejszych ilościach, zawierają owoce głogu. Występują w nich nadto małe ilości witaminy C i prowitaminy A, bez znaczenia w lecznictwie. Działanie. Wyciągi z kwiatów głogu działają rozkurczowo na mięśnie gładkie jelit, macicy, dróg moczowych oraz naczyń krwionośnych. Największe jednak znaczenie ma ich działanie rozkurczowe na naczynia wieńcowe serca. Zmniejszenie napięcia ścian tych naczyń powoduje ustąpienie bólu oraz uczucia duszności. Zwiększający się dopływ krwi umożliwia doprowadzenie niezbędnej ilości tlenu do mięśnia sercowego oraz usunięcia szkodliwych metabolitów. Kwiatostany głogu działają też bezpośrednio na mięsień sercowy, wzmagają nieznacznie siłę jego skurczów, a zwalniają ich częstotliwość. Dzięki temu serce zaczyna pracować ekonomiczniej, a nieco dłuższe przerwy między skurczami umożliwiają lepszy wypoczynek mięśnia sercowego. Na przetwory z głogu korzystnie reagują również naczynia mózgowe. Ich rozszerzenie umożliwia doprowadzenie z krwią zwiększonej ilości tlenu oraz składników odżywczych, co przeciwdziała anemizacji mózgu. Ma to duże znaczenie, zwłaszcza dla ludzi starszych ze zmianami miażdżycowymi. Cenną własnością przetworów z głogu jest ich powolne i łagodne, a jednocześnie długotrwałe działanie, bez obawy uszkodzenia ścian drobnych naczyń, nawet jeśli wykazują zmiany miażdżycowe. Rozkurczowe działanie głogu na drogi moczowe powoduje nieznaczne zwiększenie ilości wydalanego moczu. Obserwuje się obniżenie tętniczego ciśnienia krwi, jeżeli nie jest ono pochodzenia nerkowego. Alkoholowe wyciągi z kwiatów głogu działają uspokajająco, dwukrotnie jednak słabiej od korzenia kozłka - Radix Valerianae, natomiast wodne napary czy odwary z głogu są pod tym względem mało aktywne. Owoce głogu działają podobnie jak kwiaty; niemal w równym stopniu wzmacniają czynność serca, ale jako lek rozkurczowy i uspokajający są dwukrotnie słabsze. Działania niepożądane. Przetwory z głogu, stosowane w zalecanych dawkach leczniczych, nie wywołują szkodliwego działania ubocznego. Unikać przy niskim ciśnieniu. Zastosowanie. Preparaty z głogu stosuje się w chorobach serca, przewlekłej i mało nasilonej niewydolności wieńcowej, postępującym osłabieniu mięśnia sercowego na tle zaburzeń metabolicznych po przebytych chorobach zakaźnych oraz u osób w wieku podeszłym, zaburzeniach rytmu serca, spowodowanych podnieceniem nerwowym, i w innych dolegliwościach. Również w upośledzonym krążeniu krwi w naczyniach mózgowych, zawrotach i bólach głowy, ogólnym zmęczeniu oraz objawach dusznicowych. Ponadto w nadciśnieniu, a także w zaburzeniach ciśnienia krwi, zwłaszcza pod wpływem bodźców zewnętrznych. Należy jednak pamiętać, że leczenie chorób serca można prowadzić wyłącznie pod kierunkiem lekarza. Kwiatostany głogu wchodzą w skład mieszanki ziołowej Cardiosan (Herbapol), stosowanej w chorobach serca, a kwiatostany i owoce głogu w skład mieszanki Skle- 163

164 rosan (Herbapol), używanej w początkowych stanach miażdżycy. Wyciągi alkoholowe z kwiatów głogu są składnikami kropli Cardiol (Herbapol), Neocardina (Herbapol) i Kelicardina (Herbapol), podawanych w chorobach serca, a także syropów Neospasmina (Herbapol) i Passispasmina (Herbapol), używanych jako leki łagodnie uspokajające. Przetwory. Odwar z głogu: Zalać 1 łyżeczkę kwiatów 2/3 szklanki wody ciepłej. Ogrzewać powoli pod przykryciem, gotować dokładnie 2 min i przecedzić. Zioła na sitku przelać taką ilością ciepłej wody, aby otrzymać ogółem 2/3 szklanki odwaru. Pić 2 razy dziennie po 2/3 szklanki świeżo przygotowanego odwaru po jedzeniu, w dolegliwościach sercowych, nadciśnieniu i zmianach miażdżycowych. Zioła w nadciśnieniu: zmieszać po 30 g rozdrobnionych owoców głogu, ziela jemioły, ziela skrzypu oraz 15 g ziela glistnika. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min, po czym przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1 szklance między posiłkami w łagodnych stanach nadciśnienia tętniczego. Cardiosan (Herbapol): zalać 1 łyżkę ziół 1/2-1 szklanką wody gorącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki naparu 1-3 razy dziennie po jedzeniu w niedomogach sercowych, zwłaszcza wieku starszego, szczególnie kołataniu serca, niemiarowości oraz skłonności do obrzęków -po konsultacji z lekarzem. Sklerosan (Herbapol): 2 łyżki ziół zalać 21/2 szklanki wody ciepłej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu w początkowych stanach miażdżycy. Intrakt z głogu, Intractum Crataegi (Herbapol): wyciąg alkoholowy ze świeżych kwiatostanów zawiera wszystkie związki czynne głogu. Stosuje się w przewlekłych schorzeniach serca, zwłaszcza starczych zmianach w układzie sercowo-naczyniowym, także w zaburzeniach krążenia mózgowego na tle miażdżycowym, w napadowym kołataniu serca i dolegliwościach wieńcowych. Dawki kropli do 1/2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu. Nalewka głogowa, Tinctura Crataegi (Herbapol): wyciąg alkoholowy z wysuszonych kwiatostanów. Działanie i zastosowanie analogiczne do intraktu. Dawki kropli 2-4 razy dziennie w 1/4 szklanki wody. Korzystnie jest łączyć z nalewką konwaliową lub nalewką z ziela milka. Stosować z przepisu lekarza. Neospasmina (Herbapol), płyn: 2-5 razy dziennie po jedzeniu po 1 łyżeczce w nadmiernym pobudzeniu nerwowym lub po 1 łyżce stołowej przed snem jako środek ułatwiający zasypianie i nieco obniżający ciśnienie krwi. Passispasmina (Herbapol) dorosłym zaleca się po 1 łyżeczce 3-6 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach nerwowych, niepokoju i trudności w zasypianiu; przy bezsenności - podwójną dawkę przed snem. Dzieciom podawać 1/2 łyżeczki. Crataegutt (Schwabe, RFN), płyn, drażetki i ampułki, zawierające wyciąg z kwiatów i owoców głogu, standaryzowany na zawartość procyjanidyn. Zastosowanie analogiczne do intraktu z głogu. 164

165 41. GORCZYCA BIAŁA Sinapis alba L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Krzyżowych (Cruciferae), pochodząca z Europy Południowej, obecnie uprawiana w Europie Środkowej i Zachodniej oraz w Ameryce Północnej. W Polsce uprawa gorczycy białej koncentruje się głównie w Wielkopolsce i zachodniej części Małopolski. Niekiedy dziczeje, występując jako chwast. Gorczyca biała ma łodygę rozgałęzioną, do 60 cm wysoką, szorstko owłosioną. Liście lirowatopierzastodzielne, prawie gładkie. Kwiaty promieniste, żółte. Owocem jest owłosiona łuszczyna ze zgiętym dziobkiem. Nasiona kuliste, mniej lub więcej żółte, średnicy 2-3 mm. Surowiec. Do celów leczniczych służą dojrzałe nasiona gorczycy białej - Semen Sinapis albae, pochodzące z upraw rolnych. Można też siać gorczycę białą w ogródkach przydomowych i działkowych. Przechowuje się nasiona w miejscach suchych. Gorczyca biała jest rośliną oleistą. Jej nasiona zawierają olej o składzie zbliżonym do oleju rzepakowego. Służą one również do wyrobu musztardy francuskiej (łagodnej) oraz jako dodatek do niektórych marynat. Podstawowe związki czynne. Nasiona gorczycy białej zawierają 15-18% śluzu w skórce, wewnątrz 22-35% oleju tłustego i do 2,5% glikozydu izosiarkocyjanianowego synalbiny, ponadto związki białkowe, aminy i sole mineralne. Działanie. Nasiona gorczycy białej nie rozdrobnione oraz wodne wyciągi są typowym lekiem śluzowym. Podane doustnie tworzą warstwę ochronną na błonie śluzowej żołądka, zmniejszają stan zapalny i chronią przed podrażnieniem, łagodzą ból żołądka i uczucie pieczenia. Nasiona całe, przyjęte w odpowiedniej dawce, pęcznieją w przewodzie pokarmowym, spulchniają masy kałowe w jelicie grubym i powodują łagodne przeczyszczenie. Nasiona rozdrobnione mają gorzkawoszczypiący smak, pobudzają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego i poprawiają trawienie. W przeciwieństwie do nasion gorczycy czarnej nie drażnią błony śluzowej przewodu pokarmowego. Do celów zewnętrznych rozdrobnione nasiona gorczycy białej nie nadają się, gdyż bardzo słabo drażnią skórę i nie wywołują zaczerwienienia ani uczucia gorąca lub pieczenia. Działania niepożądane. Nasiona gorczycy białej, stosowane w zalecanych niżej dawkach, nie wywołują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Wodny wyciąg z nasion gorczycy białej stosuje się w nieżycie żołądka i jelit, nadkwasocie, a pomocniczo w chorobie wrzodowej. Całe nasiona podaje się w zaparciach atonicznych i otyłości, natomiast nasiona rozdrobnione lub wyciąg wodny z nich - w niedostatecznym wydzielaniu soku żołądkowego, braku łaknienia, niestrawności, wzdęciach, nieregularnych wypróżnieniach, a nawet w zaparciach. W lecznictwie ludowym stosuje się zewnętrznie całe nasiona gorczycy białej w bólach reumatycznych, przykładając na chore miejsca poduszeczki płócienne wypełnione nasionami. Przetwory. Odwar gorczycowy: 1 łyżkę nasion całych zalać 1 szklanką wody letniej i, ogrzewając powoli, gotować 5 min. Pić razem z nasionami 1/4-1/3 szklanki po jedzeniu jako lek śluzowy w nieżycie i zaparciu. Macerat gorczycowy: 1 1/2 łyżki rozdrobnionych nasion zalać 1 szklanką wody letniej i pozostawić na noc do spęcznienia. Rano ogrzać i przecedzić. Pić 165

166 1/4-1/2 szklanki rano i wieczorem przed jedzeniem jako lek śluzowy i pobudzający wydzielanie soku żołądkowego oraz perystaltykę jelit. Zawiesina gorczycowa: wsypać 1/2 łyżki rozdrobnionych nasion gorczycy białej do 1/2 szklanki wody letniej. Wypić wieczorem po jedzeniu w zaparciach towarzyszących otyłości. Nasiona gorczycy w bólach reumatycznych. Obserwowano wielokrotnie korzystne działanie nasion w bólach reumatycznych, stawowych i mięśniowych. Nasiona umieszczano w woreczkach płóciennych lub w kołderkach i przykładano na noc na miejsce bolące, a nawet noszono w ciągu dnia. Korzystniejsze ma być stosowanie nasion bezpośrednio na skórę. Jeżeli bóle są umiejscowione w kończynach dolnych, to wkłada się stopy po kostki w nasiona, a jeżeli ból jest w kończynach górnych, to umieszcza się dłonie w nasionach. Natomiast jeżeli ból jest umiejscowiony w kręgosłupie, to trzeba położyć się na nasionach rozsypanych na prześcieradle. Stosuje się ten sposób dwa razy dziennie po 10 min, stopniowo zwiększając ten czas do 30 min w ciągu 7-10 dni. Korzystne działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne ma polegać na neutralizowaniu szkodliwego promieniowania cieków wodnych przez nasiona. Zapas gorczycy odnawiać co 3 lata. 42. GORCZYCA CZARNA Brassica nigra (L.) Koch Jest to roślina jednoroczna z rodziny Krzyżowych (Cruciferae), rozpowszechniona na stanowiskach naturalnych w Europie Południowej i Środkowej, a obecnie uprawiana w całej Europie, Ameryce Północnej i wielu regionach Azji. W Polsce występuje dziko dość często na całym obszarze kraju w rowach i zaroślach, a nadto często jest uprawiana jako roślina oleista i lecznicza. Gorczyca czarna ma łodygę wzniesioną, do 1,2 m wysoką, rozgałęzioną, dołem rzadko owłosioną. Liście ogonkowe. Dolne lirowate, na brzegu ząbkowane, górne lancetowate, całobrzegie. Kwiaty promieniste, złocistożółte, zebrane w luźne baldachogrona. Owocem jest wyprostowana, walcowata łuszczyna, długości 1-2 cm, zakończona cienkim dziobkiem. Nasiona kuliste lub nieco jajowate, średnicy 1-1,5 mm, ciemnobrunatne, matowe. Surowiec. Do celów leczniczych służą dojrzałe nasiona gorczycy czarnej - Semen Sinapis nigrae, pochodzące z upraw rolnych. Przechowywać należy je w woreczkach w miejscach suchych. Nasiona gorczycy czarnej służą do wyrobu musztardy ostrej (sarepskiej, krymskiej), a także jako dodatek do niektórych potraw. Podstawowe związki czynne. Surowiec zawiera glikozyd synigrynę w ilości do 7%, który po zwilżeniu rozdrobnionych nasion letnią wodą ulega hydrolizie do glukozy, kwaśnego siarczanu potasu i izosiarkocyjanianu allilu. Ten ostatni występuje w ilości 0,7-1,4%, jest lotny z parą wodną i stanowi główny składnik olejku gorczycznego - Oleum Sinapis. Ponadto w nasionach znajdują się: olej tłusty, zbliżony do rzepakowego, w ilości do 30%, związki białkowe, fitosterole oraz sole mineralne. Działanie. Po nałożeniu rozdrobnionych nasion gorczycy czarnej na skórę i uprzednim zwilżeniu ich letnią wodą następuje enzymatyczny rozkład glikozydu synigryny. Uwolniony z niej izosiarkocyjanian allilu rozszerza podskórne naczynia krwionośne, wywołuje miejscowe zaczerwienienie oraz uczucie intensywnego pieczenia. Działanie to jest tak bardzo silne, że już po krótkim czasie może nastąpić uszkodzenie skóry z objawami stanu zapalnego, a nawet martwicy tkanek. Miejscowe 166

167 przekrwienie spowodowane jest rozszerzeniem naczyń włosowatych w skórze i tkance podskórnej, które ma takie samo działanie, jak popularne dawniej stawianie baniek. Jeszcze silniej działają rozdrobnione nasiona gorczycy czarnej na błony śluzowe. W małych dawkach po podaniu doustnym obserwuje się zwiększenie wydzielania soku żołądkowego i mukopolisacharydów, poprawę perystaltyki jelit i lepsze przyswajanie składników pokarmowych. Działania niepożądane. Przy zbyt dużych dawkach gorczycy czarnej przyjętych doustnie może wystąpić nadmierne przekrwienie błon śluzowych przewodu pokarmowego, a nawet uszkodzenie kłębków nerkowych, krwiomocz i białkomocz. Długotrwałe przyjmowanie nasion gorczycy czarnej, a nawet za częste spożywanie dużych ilości ostrej musztardy może prowadzić do uszkodzenia gruczołu krokowego, a nawet powstania wola. Zastosowanie. Rozdrobnione nasiona gorczycy czarnej stosuje się obecnie wyłącznie zewnętrznie do okładów rumieniących w bólach gośćcowych, zapaleniu korzonków nerwowych i nerwobólach korzonkowych. W postaci gorczyczników -Charta sinapisata (obecnie nie produkowanych) lub plastrów nasiona gorczycy czarnej służyły dawniej jako środek pomocniczy w bólach mięśniowych, zapaleniu ścięgien, a nawet w odoskrzelowym zapaleniu płuc oraz w zapaleniu opłucnej. Doustnie nie stosuje się nasion gorczycy czarnej w celach leczniczych. Wykorzystuje się je jednak do wyrobu ostrej musztardy, przyprawy do mięsa zwiększającej wydzielanie soku żołądkowego. Z nasion gorczycy czarnej otrzymuje się olejek gorczyczny - Oleum Sinapis, o bardzo ostrym i nieprzyjemnym zapachu, nieco podobnym do świeżo startego chrzanu. Sam olejek gorczyczny ma działanie zbyt silne i powoduje powstawanie pęcherzy i ośrodków martwiczych na skórze. Jednakże w 2-procentowym roztworze spirytusowym - Spiritus Sinapis wchodzi w skład różnych mazideł, np. w połączeniu z olejem kamforowym i olejkiem terpentynowym, służy też do wcierań w skórę w bólach reumatycznych i nerwobólach. Przetwory. Okład gorczycowy: 100 g nasion sproszkować i rozetrzeć z letnią wodą. Otrzymaną gęstą papkę przenieść na płótno i przyłożyć na miejsce bolące na 5-10 min u dorosłych, a tylko 2-5 min u dzieci. Nie przetrzymywać dłużej, gdyż może spowodować powstanie pęcherzy. Po zdjęciu okładu miejsce to przemyć wodą. 43. GORYCZKA ŻÓŁTA Gentiana lutea L. Jest to roślina wieloletnia z rodziny Goryczkowatych (Gentianaceae), występująca w górach południowej i środkowej Europy na wapiennym podłożu. W Polsce rośnie bardzo rzadko na łąkach wysokogórskich Karpat i jest pod ochroną. Do celów leczniczych bywa uprawiana. Uprawa goryczki żółtej na nizinach jest możliwa, ale stosunkowo trudna. Surowiec jest więc niemal w całości importowany, głównie z Albanii. Goryczka wydaje w młodości tylko pęd ulistniony i dopiero po kilku latach wytwarza do 1 m wysokie, nierozgałęzione pędy kwiatonośne. Liście ma duże, szeroko-eliptyczne, niebieskawozielone, dolne zwężone w krótki, szeroki ogonek, wyższe obejmujące łodygę sercowatą nasadą. Kwiaty długoszypułkowe, skupione w kątach 167

168 liści i na szczycie łodygi, promieniste, żółte. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Roślina może żyć do 60 lat. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią po zakończeniu wegetacji korzenie okazów kilkuletnich, myje i szybko suszy w suszarniach ogrzewanych. Otrzymuje się korzeń goryczki - Radix Gentianae. Równorzędnego surowca dostarczają inne gatunki goryczek, jak Gentiana pannonica Scopoli, Gentiana purpurea L. i Gentiana punctata L. Korzeń goryczki należy przechowywać w naczyniach szczelnie zamkniętych, w miejscach suchych i chronić od światła. Mimo tego tracą powoli swą wartość. Zapas trzeba corocznie odnawiać. Polskie normy apteczne przewidują dla korzenia goryczki wskaźnik goryczy co najmniej 500. Czasem po zebraniu korzenie poddaje się fermentacji naturalnej, w wyniku czego ciemnieją i nabierają silnego zapachu. Zawierają wtedy mniej ciał czynnych i bywają używane tylko w przemyśle wódczano-likierniczym. Korzystniejsze jest stabilizowanie korzenia w parach wrzącego alkoholu. Podstawowe związki czynne. W korzeniach goryczki występuje zespół związków goryczowych (do 4%), z których zidentyfikowano gencjopikrynę, amarogentynę, gencjoflawozyd i gencjalutynę. Najbardziej gorzkim związkiem ze znanych dotychczas jest amarogentyna o wyczuwalnym smaku w rozcieńczeniu 1 do 58 milionów, jest więc 300 razy bardziej gorzka od chininy. Ponadto znaleziono w korzeniu goryczki pochodną ksantonu - gentyzynę i jej glikozyd oraz izogentyzynę i jej glikozyd. Są również związki o charakterze alkaloidów (np. gencjanina i gencjalutyna), trójcukier gencjanoza oraz pektyny, fitosterole, olejek eteryczny, sole mineralne i inne związki. Działanie. Korzeń goryczki jest typowym surowcem goryczowym. Zawarte w nim związki goryczowe, nawet w dużych rozcieńczeniach, drażnią zakończenia nerwowe w kubkach smakowych i następnie za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwowego kierują bodźce do nerwów wydzielniczych gruczołów ślinowych i błony śluzowej żołądka. Obserwuje się wzmożenie wydzielania śliny, a także soku żołądkowego i śluzu zawierającego m.in. mukopolisacharydy. Pobudzenie czynności wydzielniczych przez związki gorzkie zależy głównie od stanu czynnościowego żołądka, a w małym stopniu od ilości oraz intensywności goryczy. U osób zdrowych związki gorzkie tylko nieznacznie zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, ale u cierpiących na brak łaknienia i zaburzenia trawienne wzrost czynności wydzielniczych tego organu jest wyraźny. Gorycze sprzyjają więc unormowaniu czynności trawiennych. Zwiększenie wydzielania soku żołądkowego obserwuje się po upływie min od przyjęcia leku. Zwiększa się również wydzielanie żółci. Gorycze działają też bezpośrednio na żołądek, powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych w błonie śluzowej tego organu oraz zwiększenie jego ruchowości osiągające największe natężenie po około 30 min. Z tego więc powodu zaleca się przyjmować leki goryczowe na 1/2-1 godz. przed posiłkiem, gdyż regulują procesy trawienia i ułatwiają przyswajanie składników odżywczych. Są więc lekami ogólnie wzmacniającymi. Obserwuje się ponadto słabe działanie przeciwrobacze, przede wszystkim na owsiki i glisty u małych dzieci. Mniej znanymi, ale ważnymi działaniami są: przeciwbakteryjne, przeciwgorączkowe i nieznacznie przeciwbólowe. Dawniej korzeń goryczki stosowano w leczeniu malarii, ale po odkryciu Ameryki poznano skuteczność kory chinowej, a następnie chininy i o takim jego działaniu zapomniano. 168

169 Goryczka żółta (wg L. Fuchsa, 1543) Działania niepożądane. Duże dawki wyciągów z korzenia goryczki mogą wywołać przekrwienie błony śluzowej żołądka, pobudzenie kurczliwości, a także nudności i wymioty. Zastosowanie. Przetwory z korzenia goryczki stosuje się w zaburzeniach trawiennych, niestrawności, zgagach i biegunkach, braku łaknienia, wzdęciach, ucisku w żołądku, przewlekłych nieżytach żołądka i jelit oraz w tzw. nerwicy wegetatywnej. Zaleca się je również rekonwalescentom po przebytych ciężkich chorobach i operacjach jako lek żołądkowy, żółciopędny i ogólnie wzmacniający, a także dzieciom i młodzieży oraz osobom w wieku podeszłym w stanach wycieńczenia i niedowagi oraz trudnościach w przyswajaniu pokarmów. Z korzenia goryczki produkuje się nalewkę - Tinctura Gentianae (Herbapol) oraz nalewkę, której składnikiem jest także kora chinowa - Tinctura Cinchonae composita (Herbapol). Obydwie nalewki są stosowane w zaburzeniach trawiennych oraz w braku łaknienia. Wyciąg gęsty z korzenia goryczki jest jednym ze składników czopków Hemorol (Herbapol), używanych w stanach zapalnych i żylakach odbytu. Przetwory. Odwar goryczkowy: zalać 1 łyżeczkę sproszkowanego korzenia 1 szklanką wody letniej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 169

170 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki na 1 godz. przed każdym posiłkiem jako środek zwiększający apetyt i ogólnie wzmacniający. Nalewka goryczkowa, Tinctura Gentianae (Herbapol), otrzymywana z wysuszonego korzenia goryczki, zawierająca wszystkie związki czynne. Ma wskaźnik goryczy 120. Stosuje się kropli w 1/4 szklanki wody na 1 godz. przed posiłkami 2-4 razy dziennie w analogicznych przypadkach jak odwar. Wino goryczkowe: macerować w temperaturze pokojowej g sproszkowanego korzenia goryczki w 0,7 l białego wina gronowego, często wstrząsając. Po 7-10 dniach przecedzić i przesączyć przez watę. Pić po małym kieliszku na min przed każdym posiłkiem. Nie przekraczać ustalonych dawek. Stosować w braku łaknienia, zbyt skąpym wydzielaniu śliny i soku żołądkowego, osłabieniu i zaburzeniu przyswajania składników pokarmowych. 44. GRZYBIEŃ BIAŁY Nymphaea alba L. Jest to wieloletnia roślina wodna z rodziny Grzybieniowatych (Nymphaeaceae), występująca w Europie Środkowej. Według botaników ma nazwę grzybienie białe. W Polsce dość pospolita w jeziorach i stawach. Jest jednak pod częściową ochroną. Grzybień wytwarza silne kłącze zakorzenione w mule na dnie zbiorników wody stojącej. Na powierzchni wody ma duże pływające liście. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Kwiaty białe. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się na wyznaczonych stanowiskach pąki i rozwinięte kwiaty wraz z szypułką długości do 30 cm i odstawia w stanie świeżym bezpośrednio do zakładów przetwarzających ten surowiec, wyłącznie na ich zamówienie. Surowcem jest kwiat grzybienia - Flos Nymphaeae. Równorzędnego surowca dostarcza grzybień północny - Nymphaea candida Presl. Podstawowe związki czynne. Surowiec zawiera szereg alkaloidów seskwiterpenowych (np. nufarydyna, dezoksynufarydyna, nufaramina, dehydrodezoksynufarydyna, anhydronufaramina i inne), flawonoidy, kwasy organiczne, leukoantocyjanozydy oraz śluzy. Działanie. Zawarte w surowcu alkaloidy działają uspokajająco. Stosowane w lecznictwie alkoholowe wyciągi ze świeżych kwiatów grzybienia zmniejszają pobudliwość nerwową w wyniku tłumienia wrażliwości niektórych ośrodków w korze mózgowej. Dość silnie hamują popęd płciowy u mężczyzn, a w mniejszym stopniu u kobiet. Obserwuje się korzystne działanie przetworów z grzybienia na czynność serca, gdyż następuje osłabienie niektórych impulsów, kierowanych do tego organu. Ma to duże znaczenie w pewnych rodzajach niemiarowości. Sporadycznie u niektórych tylko osób można zauważyć słabe działanie przeciwskurczowe i nasenne. Działania niepożądane. Przetwory należy stosować ostrożnie i nie przekraczać zalecanych dawek. Zastosowanie. Wyciągi alkoholowe z kwiatów grzybienia stosuje się w lekkich stanach pobudzenia nerwowego, trudnościach zasypiania, uczuciu lęku i zagrożenia, nadmiernym pobudzeniu seksualnym, a także w okresie przekwitania. Zaleca się je również w przypadkach mało nasilonych zaburzeń czynnościowych serca, zwłaszcza napadowym przyśpieszeniu rytmu serca, kołataniu serca wywołanym uczuciem strachu, lękiem przestrzeni lub szokiem pourazowym. 170

171 Grzybień biały (wg T. Hajka, 1562) Przetwory. Intrakt grzybieniowy. Intractum Nymphaeae: rozdrobnić 1 część świeżych kwiatów, włożyć do miksera, dodać 1,5 części alkoholu 95-procentowego, zmiksować i pozostawić w zamkniętym słoiku na 1 dzień. Potem przecedzić, wycisnąć miazgę roślinną, przesączyć przez watę i rozlać płyn do małych, ciemnych butelek. Stosować w okresowej niemiarowości serca, stanach lękowych i pobudzeniu seksualnym. Brać kropli w 1/4 szklanki wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu. Krople uspokajające: zmieszać 20 g intraktu grzybieniowego z 10 g intraktu dziurawcowego i 5 g nalewki glistnikowej. Stosować dawki po 30 kropli do 1/2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody 2-5 razy dziennie w stanach pobudzenia nerwowego i seksualnego oraz trudnym zasypianiu. 171

172 45. HERBATA CHIŃSKA Thea sinensis L. Roślina jest krzewem z rodziny Theaceae, pochodzącym prawdopodobnie z Assamu w Indiach, uprawianym od tysięcy lat w licznych odmianach w Chinach, później w Japonii, a od połowy ubiegłego wieku w Indiach i nieco wcześniej na Cejlonie, potem na Jawie, a stosunkowo niedawno w Związku Radzieckim i innych krajach. Krzew herbaciany wymaga klimatu ciepłego i w Polsce nie może być uprawiany na skalę opłacalną. Surowiec. Na surowiec zbiera się głównie pączki liściowe oraz 3-4 najmłodsze liście, gdyż starsze dają produkt gorszej jakości. Zebrane liście poddaje się przewiędnięciu, rolowaniu, fermentacji, suszeniu i sortowaniu. Dzięki odpowiedniej fermentacji liście nabierają swoistego aromatu i czarnej barwy. Surowcem leczniczym jest liść herbaty - Folium Theae, stosowany w wielu krajach niemal wyłącznie w lecznictwie i jest tam do nabycia w aptekach. W innych krajach, np. w Polsce, uważa się herbatę za używkę kofeinową, dostępną w sklepach spożywczych. Odróżnia się dwa zasadnicze typy herbaty - czarną, specjalnie fermentowaną i następnie suszoną, aromatyczną, dającą napar ciemny, słabszy w działaniu oraz herbatę zieloną, nie fermentowaną, suszoną zaraz po zbiorze w podwyższonej nieco temperaturze. Daje ona napar jasny, mało smaczny, o aromacie ziołowym, ale silniejszy w działaniu od poprzedniej. W Polsce nie jest lubiana. Podstawowe związki czynne. Liście zawierają alkaloidy purynowe, w tym 1,2-4,5% kofeiny, do 0,04% teofiliny i około 0,05% teobrominy, a ponadto inne zasady purynowe, jak adenina i ksantyna. Drugą grupę stanowią garbniki katechinowe w ilości 10-20%, niekiedy do 25%, katechina i kwas galusowy, saponiny i flawonoidy, jak kemferol, astragalina, kwercetyna i rutyna. Trzecią grupę związków stanowi olejek eteryczny w ilości do 0,1%, powstający w wyniku fermentacji, a w nim m.in. salicylan metylu. Poza tym są inne związki o mniejszym znaczeniu i sole mineralne. Działanie. Napary z liści herbaty mają łagodne działanie pobudzające. Dzięki alkaloidom purynowym podnoszą aktywność różnych ośrodków w mózgu, zwiększają zdolność do dłuższego wysiłku umysłowego oraz szybkość kojarzenia i zapamiętywania. Pobudzony zostaje mięsień sercowy i ośrodek naczynioruchowy oraz nieco wyostrzone są niektóre zmysły, jak wzrok i słuch. Obserwuje się także pogłębienie oddechu. Są to efekty dość słabo dostrzegalne u osób zdrowych przy codziennym piciu herbaty, natomiast - wyraźnie u chorych po omdleniach lub zatruciach. Dzięki obecności garbników napar z liści herbaty ma ponadto własności przeciwbiegunkowe i przeciwbakteryjne. Jest również korzystny w zatruciach pokarmowych bakteryjnych oraz niektórymi związkami chemicznymi. Działania niepożądane. Zbyt częste picie w ciągu dnia bardzo mocnego naparu z herbaty, obfitującego w garbniki, jest niekorzystne, a nawet szkodliwe, ponieważ łączą się one z witaminą B 1 (tiaminą) i unieczynniają ją. Wiążą także sole mineralne, np. żelazo, magnez i wapń, zaliczane do tzw. makroelementów, oraz tzw. mikroelementy, jak selen, cynk, mangan, miedź, kobalt. Równie niekorzystne jest długotrwałe bezpośrednie oddziaływanie garbników na błonę śluzową przewodu pokarmowego, utrudniające resorpcję ważnych składników pokarmowych. Niektórzy gastrolodzy zwracają uwagę, że picie dużej ilości mocnej herbaty jest przyczyną wielu ujemnych objawów, których dotąd nie łączono z garbni- 172

173 karni znajdującymi się w herbacie, ale raczej przypisywano je kofeinie. Podobnie do garbników działają również wolne związki wielofenolowe. Zastosowanie. Chociaż w Polsce, w przeciwieństwie do niektórych krajów, nie uważa się herbaty za lek, i nie rozprowadza się jej przez apteki, to napar z herbaty jest powszechnie stosowany u nas w lecznictwie domowym jako środek pobudzający i przeciwbiegunkowy, a czasem zewnętrznie do okładów. Przetwory. Napar z herbaty przyrządzony znanym domowym sposobem, osłodzony. Pić w przypadku złego samopoczucia, zawrotów głowy, zmęczenia psychicznego i stanów napięcia nerwowego. W stanach przedgorączkowych, dreszczach, przemarznięciu na wietrze lub mrozie dodać do naparu 1-3 łyżki syropu malinowego dla wywołania potów i położyć się do łóżka. Można dodać do naparu kieliszek rumu, koniaku lub zwykłej wódki dla rozgrzania się po zbytnim wychłodzeniu. Napar z herbaty mocny, nie słodzony, zawierający dużo garbników, można stosować w zaburzeniach trawiennych, zatruciu pokarmowym, mdłościach i mało nasilonej biegunce. Ten sam napar rozcieńczony 2-, 3-krotnie wodą przegotowaną służy po ostudzeniu do przemywania oczu w zapaleniu spojówek oraz w bólach spowodowanych promieniowaniem z telewizorów i zmęczeniem oczu długim czytaniem przy świetle elektrycznym. Napar nie rozcieńczony stosuje się do przymoczek i okładów na swędzącą wysypkę, otarcia naskórka, zainfekowane drobne skaleczenia i ukłucia owadów, a także na oparzenia I i II stopnia. 46. HYZOP LEKARSKI Hyssopus officinalis L. Hyzop jest półkrzewem należącym do rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzącym z rejonu Morza Śródziemnego, spotykanym obecnie na znacznej części obszaru południowej i środkowej Europy, Syberii, Kaukazu, a także w Iranie. W Polsce jest hodowany. Niekiedy na łąkach lub starych murach trafia się zupełnie zdziczały. Roślina wydaje łodygi u dołu zdrewniałe, do 60 cm wysokie, rozgałęzione, gęsto ulistnione. Liście prawie siedzące lancetowate lub równowąskolancetowate, tępe, jednonerwowe, z obu stron gruczołowato kropkowane. Kwiaty w nibyokółkach na szczycie skupionych często w jednostronny pozorny kłos. Korona dwuwargowa, ciemnoniebieska, czasem czerwona lub biała, do 1 cm długa. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub sierpniu zakwitające górne części (szczyty) pędów hyzopu odmian białej, czerwonej czy niebieskiej i suszy w suszarni naturalnej, rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Surowcem leczniczym jest ziele hyzopu - Herba Hyssopi. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera do 1% olejku eterycznego, stanowiącego mieszaninę ponad 50 związków, np. pinokamfen, a- i β-pinen, β-terpinen, kadinen, metylomirtenol i inne. Są w zielu flawonoidy (do 3%), np. diosmina, garbniki (do 8%), związki trójterpenowe (np. kwas oleanolowy i kwas ursolowy), glikozyd hyzopina, związek gorzki marubina, fitosterol i sole mineralne. Działanie. Najbardziej uchwytne jest działanie rozkurczowe przetworów z hyzopu na przewód pokarmowy. Ułatwiają one przywrócenie prawidłowych ruchów perystaltycznych jelit, znoszą uczucie bólu i pełności, wywołane nagromadzeniem się gazów, umożliwiają ich odejście i wypróżnienie. Jednocześnie zawarte w surowcu gorycze pobudzają wydzielanie soków trawiennych, zwiększają łaknienie i uspraw- 173

174 niają procesy trawienia i przyswajania pokarmów. Garbniki zaś działają łagodnie ściągające i przeciwbakteryjnie. Na uwagę zasługuje też działanie wykrztuśne hyzopu, przypisywane obecności olejku eterycznego oraz związków trójterpenowych, a być może również innych składników. Po doustnym przyjęciu wyciągu z ziela hyzopu zawarty w nim olejek eteryczny jest częściowo wydalany przez płuca z wydychanym powietrzem i, drażniąc śluzówkę, powoduje wzmożenie wytwarzania płynnego śluzu oskrzelowego oraz pobudzenie ruchów nabłonka rzęskowego, a to z kolei ułatwia odkrztuszanie. Niekiedy obserwuje się łagodne działanie przeciwpotne, wyraźnie jednak słabsze, niż po wyciągu z liści szałwii. Przetwory z ziela hyzopu stosowane zewnętrznie na skórę i błony śluzowe działają ściągające, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i przeciwkrwotocznie, na co wpływ mają garbniki, olejek eteryczny i związki trójterpenowe. Działania niepożądane. W rzadkich przypadkach ziele hyzopu może spowodować wystąpienie objawów toksycznych, wywołanych przez niektóre składniki olejku eterycznego. Z tego powodu nie należy przekraczać ustalonych dawek doustnych ani nie prowadzić kuracji przez dłuższy czas przetworami z samego ziela hyzopu. Najlepiej łączyć hyzop z innymi surowcami dla wykorzystania synergizmu działania związków czynnych, co umożliwia obniżenie dawek. Zastosowanie. Najczęściej stosuje się przetwory z hyzopu w stanach nieżytowych błon śluzowych przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji, wzdęciach, zaburzeniach trawiennych, uczuciu sytości i braku apetytu, a także w długo trwającej biegunce. Szczególnie korzystne jest podawanie przetworów z ziela hyzopu dzieciom i młodzieży oraz osobom w wieku podeszłym. Zaleca się również wyciągi z hyzopu w przewlekłych nieżytach gardła i oskrzeli, którym towarzyszy suchy, męczący kaszel oraz zaleganie skąpej, gęstej wydzieliny w drogach oddechowych. Wyciąg z ziela hyzopu jest składnikiem płynu Pectosol (Herbapol), stosowanego w nieżycie gardła, kaszlu i chrypce. Odwar, wyciąg olejowy oraz miazgę ze świeżego ziela hyzopu stosuje się zewnętrznie w postaci okładów na skórę. Odwary służą również do płukania jamy ustnej i gardła w stanach nieżytowych błony śluzowej. W lecznictwie ludowym ziele hyzopu jest stosowane jako środek wykrztuśny, przeciwrobaczycowy, pobudzający krwawienia miesięczne, a zewnętrznie jako lek ściągający i przeciwbakteryjny. Przetwory. Napar z hyzopu: zalać 11/2 łyżki ziela w termosie 2 szklankami wody wrzącej, zamknąć termos i odstawić na 1 godz. Pić po 1/4-1/3 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w zaburzeniach trawiennych lub po jedzeniu - jako środek wykrztuśny. Okres stosowania 2 tygodnie, później należy zrobić 10-dniową przerwę. Zioła przeciwpotne: zmieszać równe ilości ziela hyzopu, liści szałwii i porostu islandzkiego. Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 11/2 szklanki wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1 godz. Pić powoli po 1/4-1/3 szklanki 3-4 razy dziennie po jedzeniu w nadmiernej potliwości ciała. Przy zbytniej potliwości nóg najlepsze wyniki daje moczenie ich w odwarze z równych ilości ziela hyzopu, ziela skrzypu, ziela lub kwiatów krwawnika i kory dębu. Zioła wiatropędne i regulujące trawienie: zmieszać po 50 g ziela hyzopu i liści mięty pieprzowej oraz po 25 g owoców kminku, korzeni lubczyka i ziela pięciornika gęsiego. Wsypać do termosu 1 /2 łyżki ziół i zalać 11/2 szklanki 174

175 wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/4-1/3 szklanki 3-4 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach trawiennych, wzdęciach, bólach epigastrycznych i nudnościach. Dzieciom i młodzieży podawać po 1 łyżce. Zioła wykrztuśne: zmieszać po 50 g ziela hyzopu i liści podbiału oraz po 25 g ziela macierzanki i liści szałwii. Zalać w termosie 11/2 łyżki ziół 11/2 szklanki wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/4-1/3 szklanki kilka razy dziennie po jedzeniu w nieżycie gardła i oskrzeli, utrudnionym odkrztuszaniu i zaleganiu śluzu. Stosować też do płukania w nieżycie jamy ustnej i gardła. Zioła żołądkowe: zmieszać 50 g ziela hyzopu oraz po 25 g ziela dziurawca, ziela drapacza lekarskiego i liści orzecha włoskiego. Sporządzić napar w termosie jak poprzednio. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w braku apetytu, niedokwaśności, odbijaniu, czkawce i wzdęciach. Kompres na stłuczenia: wziąć 1-2 łyżki rozdrobnionego ziela hyzopu oraz 1/2-1 łyżkę płatków owsianych, zarobić z wodą na papkę, dodać kilka kropli octu, ogrzewać w naczyniu do temp. około 40, przenieść na płótno i przyłożyć na siniak, obrzęk lub miejsce stłuczone, nakryć ceratką i przewiązać. Kompres zmieniać kilka razy dziennie. 47. JAŁOWIEC POSPOLITY Juniperus communis L. Jest to krzew, rzadziej niewielkie drzewo z rodziny Cyprysowatych (Cupressaceae), występujące w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce rośnie na niżu i w dolnej strefie obszarów górskich w rzadkich lasach sosnowych i na suchych piaszczystych nieużytkach. Niekiedy bywa sadzony w parkach i ogrodach jako roślina ozdobna. Jako krzew jałowiec osiąga wysokość 3 m, a jako drzewo wyrasta do ponad 10 m. Pień ma prosty, pokryty szarobrunatną, łuszczącą się martwicą. Młode gałązki trój-kanciaste. Liście w postaci równowąskolancetowatych, prostych i ostrych, silnie kłujących szpilek, są osadzone po 3 w okółku. Kwiaty dwupienne. Męskie są zebrane w wydłużone, bezszypułkowe kotki, a żeńskie mają postać drobnych, zielonych szyszek. W okresie dojrzewania owocolistki mięśnieją i zrastają się, tworząc szyszkojagodę, która dojrzewa dopiero jesienią następnego roku. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się dojrzałe, ciemnofioletowe, niemal czarne owoce późną jesienią i zimą, strząsając je na płachty rozłożone na ziemi, a następnie suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35 C. Otrzymuje się szyszkojagody jałowca, zwane również owocami jałowca - Fructus Juniperi (syn. Bacca Juniperi). Owoce jałowca służą również do destylacji olejku eterycznego - Oleum Juniperi, a także są wykorzystywane w przemyśle wódczanym. Podstawowe związki czynne. Owoc jałowca zawiera 0,5-2% olejku eterycznego (krajowe normy wymagają co najmniej 0,8%), a w nim są liczne terpeny, jak α i β-pinen, kamfen, kadinen, kariofilen, mircen, limonen oraz najważniejszy składnik czynny terpinenol. Są też w olejku seskwiterpeny, jak juneol i α-kadinol oraz dwuterpeny - pochodne kwasu pimarowego, poza tym flawonoidy, garbniki, leukoantocyjany, substancje żywicowe i woski (do 8%), związek goryczowy, kwasy organiczne, do 30% związków cukrowych (m.in. glukozy i fruktozy) oraz sole mineralne. Działanie. Surowiec ma wyraźne własności moczopędne, związane z obecnością flawonoidów, a także olejku eterycznego i zawartego w nim terpinenolu, który zwięk- 175

176 sza ilość wydalanego moczu i wraz z nim jonów sodu i chloru oraz kwasu moczowego. Należy jednak pamiętać, że zbyt duże dawki przetworów z jałowca mogą spowodować podrażnienie nerek. Bardzo jest ważne działanie bakteriobójcze jałowca na patogenne szczepy bakterii w drogach moczowych i przewodzie pokarmowym. Działanie owoców jałowca stanowi przykład współdziałania z odpowiednimi antybiotykami w ostrych i podostrych zakażeniach dróg moczowych. Antybiotyk pozwala na opanowanie zakażenia w krótkim czasie przez zniszczenie większości, ale nie wszystkich bakterii. Aby uniknąć nawrotów zakażeń, należy po odstawieniu antybiotyku zastosować niezwłocznie zioła moczopędne i bakteriobójcze, zawierające jałowiec, aby zniszczyć resztę bakterii, zwykle już opornych na antybiotyk. Wyciągi z owoców jałowca wzmagają nieznacznie wydzielanie żółci oraz ułatwiają jej przepływ przez drogi żółciowe, a także zwiększają wytwarzanie soku żołądkowego i pobudzają perystaltykę jelit oraz wydzielanie potu. Olejek jałowcowy działa drażniąco na skórę, rozszerza nieznacznie naczynia włosowate, powodując zaczerwienienie. Olejek, podobnie jak wyciągi z jałowca, działa bakteriobójczo. Działania niepożądane. Długotrwałe lub zbyt duże dawki wyciągu z owoców jałowca, a także sam olejek, podawane doustnie, mogą spowodować podrażnienie błony śluzowej przewodu pokarmowego i nerek, rozszerzenie naczyń krwionośnych i długo utrzymujący się odczyn zapalny. Należy zachować ostrożność lub zaniechać stosowania przetworów z jałowca w stanach zapalnych dróg moczowych. Nie podawać kobietom w ciąży. Zewnętrznie olejek może spowodować zapalenie skóry z obrzmieniem i bolesnością. Zastosowanie. Przetwory z jałowca stosuje się od dawna w schorzeniach wywołanych zatrzymaniem w ustroju wody i jonów sodu, zwłaszcza w obrzękach spowodowanych niedomogą nerek, a niekiedy również układu krążenia. Najczęściej podaje się jałowiec w stanach zapalnych dróg moczowych, zwłaszcza w zapaleniu miedniczek nerkowych i pęcherza moczowego, nawet jeśli są wywołane przez bakterie antybiotykooporne. Ponadto stosuje się owoc jałowca w zbyt skąpym wydzielaniu oraz w zastojach żółci i związanych z tym zaburzeniach trawiennych i trudnościach w przyswajaniu pokarmów. Surowiec ten jest składnikiem mieszanek ziołowych Cholagoga I i III (Herbapol), stosowanych w schorzeniach wywołanych zmianami czynnościowymi wątroby, osłabieniu mechanizmów odtruwających i niedostatecznym wytwarzaniu żółci. Wyciąg z owoców jałowca wchodzi w skład płynu Cholesol (Herbapol) o działaniu żółciopędnym, odtruwającym i usprawniającym procesy trawienia. Olejek jałowcowy stosuje się z reguły zewnętrznie na skórę w postaci złożonych mazideł do wcierań rozgrzewających w bólach reumatycznych i nerwobólach (Linimentum saponatocamphoratum). Przetwory. Napar jałowcowy: 1 łyżkę rozdrobnionych owoców jałowca zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wypić w ciągu dnia porcjami po 1-2 łyżki po posiłkach jako środek moczopędny, bakteriobójczy i żółciopędny. Przyjmować napar przez 5 tygodni, po czym zrobić przerwę na 1-2 tygodnie. Wino jałowców e: 50 g rozdrobnionych owoców jałowca zalać 1 l wina i powoli ogrzewać do wrzenia. Odstawić pod przykryciem na 3 dni. Odcedzić i zlać do butelki. Pić codziennie rano na czczo kieliszek jako środek moczopędny, a na 30 min przed posiłkiem jako wzmagający łaknienie. Owoce jałowca (doustnie). W zaburzeniach trawiennych oraz wzdęciach 176

177 Jałowiec pospolity (wg T. Hajka, 1562) przyjmować doustnie owoce według następującego schematu: rozpocząć od 4 sztuk i codziennie zwiększać o 1 sztukę do 15 owoców dziennie, po czym codziennie przyjmować o 1 sztukę mniej aż do 1 sztuki dziennie i na tym kurację zakończyć. Cholesol (Herbapol), płyn: 1 łyżeczkę preparatu rozmieszanego w 1/3 szklanki wody pić 3 razy dziennie na 30 min przed posiłkami w schorzeniach wątroby i zbyt skąpym wydzielaniu żółci oraz soków trawiennych. Kąpiel jałowcowa: zagotować 1 kg młodych gałązek jałowca oraz garść jego owoców w 2 l wody. Po ostudzeniu przecedzić, wlać do wanny i dopełnić wodą o temp. około 38 do 1/3 objętości. Czas kąpieli około 15 min. Stosować w reumatyzmie, artretyzmie i wypryskach skórnych. 177

178 48. JANOWIEC BARWIERSKI Genista tinctoria L. Jest to krzew z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), występujący w stanie naturalnym niemal w całej Europie i Małej Azji. W Polsce jest pospolity na całym niżu i w dolnych partiach gór. Rośnie w suchych lasach, zaroślach i na słonecznych wzgórzach. Janowiec ma łodygi do 60 cm wysokie o wzniesionych lub dźwigających się gałązkach. Liście podłużne lub równowąskolancetowate, po brzegach i spodem wzdłuż nerwów owłosione, z szydłowatymi przylistkami. Kwiaty żółte, grzbieciste, motylkowate, zebrane w grona na szczytach pędów i gałązek. Kielich nagi, co najwyżej na brzegu omszony. Owocem jest strąk prawie zawsze nagi, z 6-10 brunatnymi nasionami. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się górne, niezdrewniałe, ulistnione części łodyg janowca w czerwcu lub lipcu w okresie zakwitania i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się ziele janowca barwierskiego - Herba Genistae. Warto wspomnieć, że ziela janowca używano niegdyś do barwienia tkanin wełnianych, bawełnianych, lnianych i jedwabnych na kolor żółty i pomarańczowy. Podstawowe związki czynne. Ziele janowca zawiera alkaloidy chinolizydynowe, jak cytyzyna, lupanina i anagiryna, flawonoidy, jak genistyna, genisteina i luteolina, garbniki, związek goryczowy, ślady olejku eterycznego oraz sole mineralne. Działanie. Ziele janowca wykazuje silne własności moczopędne. Dzięki skojarzonemu działaniu związków flawonowych oraz alkaloidów umożliwia szybkie wydalanie z organizmu nadmiaru płynów oraz szkodliwych produktów przemiany materii. Natomiast występująca w zielu genisteina, należąca do grupy izoflawonów, ma silne własności estrogenne. Alkaloidy ziela janowca, zwłaszcza cytyzyna, pobudzają zarówno ośrodkowy, jak i autonomiczny układ nerwowy, a zwłaszcza ośrodki wegetatywne w rdzeniu przedłużonym. W wyniku tego zwiększa się częstotliwość i amplituda ruchów oddechowych, podnosi ciśnienie krwi, wzmaga transpiracja i perspiracja skóry, a także ruchy perystaltyczne jelit. Nieznacznie zostają pobudzone ośrodki wymiotny i kaszlowy. Na autonomiczny układ nerwowy alkaloidy janowca działają podobnie do nikotyny. Początkowo pobudzają zwoje nerwowe, a w większych dawkach porażają je na skutek zahamowania przenoszenia bodźców w synapsach nerwowych. Działania niepożądane. Ziele janowca wyróżnia się silnym działaniem i w dawkach wyższych od leczniczych powoduje nudności i wymioty oraz kurcze toniczno-kloniczne, zbliżone do strychninowych. Zastosowanie. Wyciągi z ziela janowca stosuje się najczęściej jako lek moczopędny w osłabieniu czynności nerek, zapaleniu pęcherza i dróg moczowych, obrzękach, a pomocniczo w niektórych chorobach przemiany materii, gośćcu, skazie moczanowej, kamicy moczowej, a także w niektórych chorobach skórnych, spowodowanych nagromadzeniem substancji toksycznych w ustroju. Również jako środek ułatwiający wypróżnienie, gdyż wzmaga perystaltykę jelit. Wraz z innymi ziołami wykorzystywany jest jako środek podwyższający ciśnienie krwi. Czysty alkaloid cytyzyna występuje w zielu janowca w niewielkiej ilości. Znosi ona objawy głodu nikotynowego i jest stosowana doustnie w postaci tabletek Tabex (Pharmachim, Bułg.) w kuracji odwykowej palaczy tytoniu. Jednakże na skalę prze- 178

179 myślową cytyzynę otrzymuje się ze złotokapu zwyczajnego - Laburnum anagyroides Med. (syn. Cytisus laburnum L.). Przetwory. Odwar z ziela janowe a: 1 łyżkę rozdrobnionego ziela zalać 1 szklanką wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie 1-3 łyżki jako środek moczopędny i łagodnie rozwalniający. Zioła w hipotonii: zmieszać po 20 g ziela janowca i ziela tasznika oraz po 30 g ziela krwawnika i liści melisy. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 11/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 2 razy dziennie po 1/2 szklanki małymi łykami rano i wieczorem w niskim ciśnieniu krwi. 49. JARZĄB POSPOLITY (JARZĘBINA) Sorbus aucuparia L. Jarzębina jest niezbyt wysokim drzewem z rodziny Różowatych (Rosaceae), występującym w Europie i w Azji na Syberii. W Polsce rośnie bardzo często w lasach i zaroślach na niżu i w górach aż po strefę kosodrzewiny. Bywa też często wysadzana koło zabudowań, w parkach oraz wzdłuż ulic jako roślina ozdobna. Jarzębina osiąga wysokość do 15 m. Korę ma jasną, gładką. Pączki zimowe kosmato owłosione. Liście nieparzystopierzaste, za młodu miękko owłosione, listki podłużnielancetowate, z nierówną podstawą, krótkoogonkowe, ostro na brzegach piłkowane. Kwiaty promieniste, białe, zebrane w szczytowo stojących podbaldachach. Owoc jest prawie kulisty, barwy szkarłatnej, cierpki, niejadalny w stanie świeżym. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w maju rozkwitające kwiatostany i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych, a następnie ociera je na sitach i odrzuca szypułki. Surowcem jest kwiat jarzębiny - Flos Sorbi, obecnie bardzo już rzadko używany. Jesienią, po przymrozkach, zbiera się owocostany, kiedy smak owoców staje się łagodniejszy i mniej gorzki. Suszy się je w suszarniach ogrzewanych, rozłożone cienką warstwą, w temp. około 30 C, a następnie dosusza w temp. około 60. Otrzymuje się owoc jarzębiny - Fructus Sorbi. Kwiaty i owoce należy przechowywać w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i chronić od światła i owadów. Podstawowe związki czynne. Owoce jarzębiny zawierają kwasy organiczne, jak jabłkowy, winowy, sorbowy oraz parasorbowy, ponadto garbniki, kwasy wielofenolowe, cyjaninę, barwniki karotenoidowe, np. β-karoten, witaminę C (do 0,2%), sacharozę, glukozę, alkohol D- sorbitol (do 10%) i produkt jego utleniania L-sorbozę, a także nieznany bliżej związek gorzki. Skład chemiczny kwiatów jarzębiny jest dotychczas słabo poznany. Działanie. Owoce jarzębiny nieznacznie zwiększają wydalanie moczu, działają też przeciwzapalnie zarówno w obrębie dróg moczowych, jak i błon śluzowych przewodu pokarmowego. Mają też własności łagodnie ściągające i słabo przeciwbiegunkowe, a nadto przeciwmiażdżycowe. Owoce jarzębiny nie działają zbyt silnie, zwykle więc łączy się je z innymi surowcami moczopędnymi lub przeciwzapalnymi. Kwas parasorbowy był przez długie lata uważany za toksyczny, a nawet za rakotwórczy. Amerykanie, na podstawie dokładnych badań (Food Cosmet. Toxicol. 1975, nr. 5, 387) stwierdzili brak jakiejkolwiek toksyczności, z wywoływaniem raka włącznie. Dlatego uznali, że obecność tego kwasu w żywności w ilościach naturalnych jest dopuszczalna. 179

180 W innych badaniach wykazano, że kwas parasorbowy, warunkujący działanie przeczyszczające świeżych owoców jarzębiny, łatwo rozkłada się podczas ogrzewania i gotowania. Dlatego napar z owoców (przy ogrzewaniu do wrzenia) lub konfitury czy dżem nie zawierają już kwasu parasorbowego i wobec tego działają zapierające ze względu na obecność garbników. Działania niepożądane. Świeże owoce jarzębiny mogą wywołać wymioty i biegunkę. Zastosowanie. Przetwory z owoców jarzębiny zawierające garbniki stosuje się w mało nasilonych biegunkach oraz nieżytach przewodu pokarmowego. Działają również osłaniające na wątrobę i, jako środek odtruwający, są lepsze od cysteiny. Przetwory z jarzębiny stosuje się ze względu na ich działanie przeciwzapalne w zaburzeniach obwodowego krążenia krwi, zwłaszcza w żylakach odbytu i stanach zapalnych w obrębie dróg moczowych. Również w osłabieniu czynności nerek i pomocniczo w kamicy moczowej, a także w łagodnych stanach miażdżycy. Owoce jarzębiny wchodzą w skład mieszanki ziołowej Rektosan (Herbapol), używanej w leczeniu żylaków odbytu (hemoroidów), oraz mieszanki Sklerosan (Herbapol), stosowanej w początkowych stanach miażdżycy i zaburzeniach krążenia obwodowego. Przetwory. Odwar jarzębinowy: 1 łyżkę rozdrobnionych owoców jarzębiny zalać 11/2 szklanki wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie 1/3-1/2 szklanki jako lek przeciwbiegunkowy i moczopędny. W biegunce można również stosować konfitury lub dżem jarzębinowy, sporządzany tak samo jak z czarnej porzeczki. Im krócej będą ogrzewane, tym więcej zachowają witamin. Dawki: po 1 łyżeczce lub 1 łyżce 2-3 razy dziennie. Mają one również korzystne działanie w gośćcu stawowym, jeśli kuracja nimi trwa kilka miesięcy. Macerat jarzębinowy: 1 łyżkę rozgniecionych owoców zalać 2/3 szklanki wody zimnej i pod przykryciem pozostawić na noc. Rano przecedzić i pić porcjami w ciągu dnia w utrudnionym wypróżnianiu i niezbyt uporczywym zaparciu. Zioła przeciw zaparcie m: zmieszać 60 g rozdrobnionej kory kruszyny i po 20 g rozgniecionych owoców jarzębiny oraz liści babki. Zalać 1 łyżkę ziół 2/3 szklanki wody ciepłej i pozostawić na 2-3 godz. Przecedzić i wypić przed snem w zaparciu. Sklerosan (Herbapol): zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej. Gotować łagodnie 3-5 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu w początkowych stanach miażdżycy, zwłaszcza u osób starszych. Również pomocniczo w mało zaawansowanym nadciśnieniu tętniczym i zaburzeniach ciśnienia obwodowego na tle miażdżycowym. 50. JASNOTA BIAŁA Lamium album L. Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), rozpowszechniona w strefie umiarkowanej półkuli pomocnej. W Polsce bardzo pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich. Rośnie na przychaciach, rumowiskach, przydrożach i w zaroślach. Jasnota ma łodygi wzniesione lub podnoszące się, do 60 cm wysokie, z rzadka owło- 180

181 sione bądź prawie nagie, na przekroju poprzecznym czworokątne. Liście długoogonkowe, owłosione, jajowate, długo zaostrzone, w nasadzie sercowate lub ucięte, grubo piłkowane, osadzone na łodydze naprzeciwległe. Kwiaty dość duże, grzbieciste, dwu wargo we, o koronie białej, do 2,5 cm długiej. Górna warga długo i gęsto owłosiona. Pylniki czarniawe. Kwitnie od maja do jesieni. Jasnota rozrasta się w kępy, dzięki licznie wytwarzanym rozłogom. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od maja do jesieni rozkwitające korony kwiatowe. Jeśli jest ciepło i sucho, suszy się je w cieniu i przewiewie, rozkładając cienką warstwą. Przy złej pogodzie lepiej korzystać z suszarni ogrzewanej o temp. do 35. Kwiaty suszone zbyt długo, łatwo ciemnieją. Surowcem jest kwiat jasnoty białej - Flos Lamii albi. Podstawowe związki czynne. Kwiaty zawierają około 1% flawonoidów, jak kwercymetryna oraz glikozydy kwercetyny i kemferolu, niewielkie ilości śluzu, garbników katechinowych i saponin oraz nieco olejku eterycznego (do 0,05%). Ponadto występują związki zasadowe, jak cholina, tyramina i ślady histaminy, związki irydoidowe, jak lamiolid, kwasy wielofenolowe i sole mineralne. Działanie. Kwiaty jasnoty białej mają szczególne powinowactwo z błonami śluzowymi różnych narządów. Działają przeciwzapalnie i regenerujące na uszkodzony nabłonek, uszczelniające na ściany włośniczek, hamująco na mikrokrwawienie z drobnych naczyń oraz przeciwwysiękowo. Dlatego mogą być stosowane albo same, albo korzystniej - w połączeniu z surowcami zawierającymi: krzemionkę (ziele skrzypu, ziele poziewnika, ziele miodunki, ziele rdestu ptasiego) lub związki hamujące krwawienia (ziele tasznika, ziele rdestu ostrogorzkiego, ziele przymiotna kanadyjskiego), lub też związki regenerujące błony śluzowe (kwiat nagietka, kwiat rumianku, ziele krwawnika, ziele przywrotnika, ziele bukwicy, ziele świetlika, liść babki, korzeń łopianu i korzeń żywokostu). Działania niepożądane. W dawkach leczniczych objawów niepożądanych nie obserwowano. Zastosowanie. Działanie przetworów z jasnoty obejmuje oskrzela, przewód pokarmowy, odbyt i odbytnicę, zewnętrzne narządy rodne, drogi moczowe, prostatę oraz skórę. Dlatego stosuje się je w nieżytach tych narządów, zwłaszcza przewlekłych i nie poddających się innym sposobom leczenia, wówczas gdy występują nawet stany ropne (np. płuc, szyjki macicy) lub w krwawieniach (np. z płuc, narządów rodnych), w nieregularnym, obfitym, przedłużonym i bolesnym miesiączkowaniu i upławach białych. Podaje się je również w nieżytach gardła, krtani i oskrzeli, poczynając od błahej chrypki, a kończąc na zapaleniu oskrzeli z dużą, obfitą wydzieliną, męczącym kaszlem i bólem. Również zaleca się je w postaci wlewów doodbytniczych w schorzeniach odbytnicy i odbytu oraz do irygacji kobietom, a także w formie okładów i przymoczek na uszkodzoną skórę i trudno gojące się rany. W lecznictwie ludowym stosowano doustnie odwar z kwiatów jasnoty w biegunkach niemowląt i małych dzieci. Przetwory. Odwar z kwiatów jasnoty: 2 łyżki kwiatów zalać 11/2 szklanki wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki w stanach zapalnych kobiecych narządów rodnych, nawet z upławami i krwawieniami, a także w nieżytach przewodu pokarmowego, dróg oddechowych oraz wysypkach skórnych. Odwar można też stosować zewnętrznie do płukań jamy ustnej i gardła oraz do irygacji i wlewań doodbytniczych. 181

182 Zioła metaboliczne: zmieszać równe ilości kwiatów jasnoty, liści pokrzywy, ziela fiołka trójbarwnego i ziela skrzypu. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody letniej i ogrzewać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w złej przemianie materii i wysypkach skórnych. Zioła do okładów: zmieszać po 50 g ziela hyzopu i ziela krwawnika oraz po 25 g kwiatów jasnoty białej i liści babki. Zalać 1 łyżkę mieszanki 11/3 szklanki wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła oraz do okładów i przemywań miejsc stłuczonych i obrzęków. Zioła w upławach: zmieszać po 30 g kwiatów jasnoty i ziela rdestu ptasiego, 20 g ziela skrzypu, 10 g liści pokrzywy, 5 g kory dębu i 5 g kłączy pięciornika. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 11/2 szklanki wody wrzącej, zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić porcjami, po uprzednim przecedzeniu, w ciągu dnia między posiłkami w stanach zapalnych pochwy i szyjki macicy z upławami. 51. JEMIOŁA POSPOLITA Viscum album L. Jemioła jest wiecznie zielonym, półpasożytniczym krzewem z rodziny Gązewnikowatych (Loranthaceae), rosnącym na gałęziach różnych drzew na terenie Europy i Azji w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce występuje na terenie całego kraju, najczęściej na topolach, lipach, brzozach i sosnach, nie wszędzie jednak w dużej ilości. Jemioła ma charakterystyczne, równomiernie widlasto rozgałęzione łodygi barwy zielonej lub oliwkowozielonej oraz grube, skórzaste, bezogonkowe, całobrzegie liście kształtu lancetowatego lub eliptycznego, osadzone naprzeciwległe. Kwiaty rozdzielnopłciowe, niepozorne, rozwijają się już w lutym lub marcu. Owoc biały, kulisty, bardzo lepki, podobny do jagody, wielkości ziarna grochu, zawiera 1 do 3 nasion. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od grudnia do marca szczyty pędów jemioły o niezdrewniałej łodydze i suszy w suszarniach w temp. do 25 C. Otrzymuje się ziele jemioły - Herba Visci. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera flawonoidy, jak m.in. pochodne kwercytryny, aminy, jak cholina, acetylocholina i histamina, fenolokwasy, jak kwas kawowy, trójterpeny, jak β-amyryna i kwas oleanolowy, glikoproteidy typu lektyny o własnościach cytostatycznych i kancerostatycznych, wiskotoksynę (0,05-0,1%), alkohole cukrowe, jak inozyt oraz inne związki, jak kwas γ-aminomasłowy. Zawartość poszczególnych składników jest bardzo zmienna, a wyniki badań różnych autorów są dość rozbieżne. Działanie. Zarówno wodne, jak i alkoholowe wyciągi z ziela jemioły po podaniu doustnym obniżają ciśnienie krwi. Pod wpływem składników ziela, hamujących czynność serca, następuje osłabienie napięcia ścian naczyń krwionośnych i w wyniku tego obniżenie ciśnienia tętniczego krwi. Nie ustalono jeszcze, czy to działanie należy przypisywać związkom chemicznym rozpuszczalnym w wodzie i alkoholu, to jest flawonoidom i aminom, czy też nieznanemu dotychczas składnikowi ziela jemioły, ponieważ znajdujące się w surowcu glikoproteidy oraz wiskotoksyna nie rozpuszczają się w wodzie i brak ich w naparze lub odwarze. Nie ulegają też resorpcji w przewo- 182

183 Jemioła pospolita (wg T. Hajka, 1562) dzie pokarmowym. Wywierają natomiast silne działanie cytotoksyczne i nekrotyczne tylko po bezpośrednim wstrzyknięciu do guza nowotworowego. Obserwuje się także działanie moczopędne ziela jemioły. Więżę się ono z efektem hipotonicznym oraz obserwowanym niekiedy obniżeniem poziomu kwasu moczowego we krwi (działanie przeciwartretyczne). Ziele jemioły wykazuje synergizm ze związkami czynnymi, np. kwiatów głogu i ziela konwalii. Działania niepożądane. Jemioła jest rośliną o stosunkowo silnym działaniu. Przedawkowana może wywołać wymioty, kolki, a nawet majaczenia i drgawki. Przetwory z jemioły należy stosować w konsultacji z lekarzem. 183

184 Zastosowanie. Wyciągi z ziela jemioły zaleca się od dawna doustnie jako lek pomocniczy osobom z nadciśnieniem I lub II stopnia, lub też wahaniami ciśnienia pod wpływem bodźców emocjonalnych, przyśpieszonym rytmie serca, a także w okresie przekwitania. Niekiedy zaleca się w nadmiernych krwawieniach miesięcznych, nieznacznych krwawieniach płucnych, również często powtarzających się krwawieniach z nosa. Ziele jemioły jest składnikiem mieszanki przeciwmiażdżycowej Sklerosan (Herbapol) oraz nasercowej Cardiosan (Herbapol), a wyciąg alkoholowy wchodzi w skład kropli nasercowych Neocardina (Herbapol). Przetwory. Macerat w nadciśnieniu: 1/2-1 łyżkę rozdrobnionego ziela jemioły zalać 1-11/2 szklanki wody ciepłej i macerować 15 min. Przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie 1/4-1/3 szklanki między posiłkami w nadciśnieniu. Wino z jemioł ą: 40 g świeżych liści lub rozdrobnionego ziela jemioły zalać 1 l białego, słodkiego wina i pozostawić na 10 dni, mieszając co pewien czas. Przecedzić. Pić 2 razy dziennie 1/4 szklanki przed jedzeniem w nadciśnieniu. Kurację stosować przez 2 tygodnie. Wyciąg alkoholowy ze świeżego ziela jemioły, Intractum Visci (Herbapol): przyjmować po kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie między posiłkami. Działa silniej od maceratu w nadciśnieniu i miażdżycy. Iscador (Weleda, RFN), ampułki z wodnym wyciągiem z ziela jemioły zebranego z jabłoni, sosen i dębów do stosowania w nieoperacyjnych postaciach nowotworów. Plenosol (Madaus, RFN), ampułki zawierające wodny wyciąg z ziela jemioły do stosowania jako środek przestrajający w zesztywnieniu kręgosłupa, zwyrodnieniu stawów oraz jako pomocniczy środek przeciwnowotworowy. 52. JEŻYNA FAŁDOWANA Rubus plicatus W. et N. Jest to kolczasty krzew z rodziny Różowatych (Rosaceae), występujący w Europie, Azji oraz Ameryce Pomocnej. W Polsce spotyka się ją na całym niżu i w niższych partiach górskich, w lasach, zaroślach, na miedzach i przydrożach. Na terenie naszego kraju rośnie blisko 50 gatunków jeżyn, z których wiele może być wykorzystanych w lecznictwie. Jeżyna fałdowana ma pędy do 1,5 m wysokie, jesienią dość silnie łukowato wygięte. Kolce średnio duże, nagle zaostrzone, nieco zakrzywione. Liście nieparzystopierzastozłożone. Listki (zwykle 5) spodem miękko owłosione, ostro nierówno- pił-kowane, zwykle za młodu wzdłuż nerwów sfałdowane. Listek szczytowy najczęściej sercowaty. Kwiaty promieniste o płatkach białych lub jasnoróżowych. Owoce czarne, jadalne, bardzo smaczne. Surowiec. Na potrzeby zielarskie zbiera się wiosną i na początku lata wyrośnięte liście i suszy w cieniu i przewiewie. Surowcem leczniczym jest liść jeżyny - Folium Rubi fruticosi. Jest to termin tradycyjny, utrzymujący się od wielu dziesiątków lat w lecznictwie. Rubus fruticosus L. jest bowiem zarzuconą już dawno nazwą botaniczną gatunku zbiorowego, obejmującego jeżynę fałdowaną. Owoce jeżyny są masowo zbierane do celów spożywczych, a czasem bywają suszone po zerwaniu w stanie dojrzałym, gdy są jeszcze jędrne i nie przejrzałe. Po wysuszeniu w suszarniach ogrzewanych, początkowo w temp. około 30, a później do 40 C otrzymuje się owoc jeżyny - Fructus Rubi fruticosi. Oba surowce należy prze- 184

185 chowywać w opakowaniu w miejscach suchych i ciemnych, a owoce chronić od owadów. Podstawowe związki czynne. Liście jeżyny zawierają garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, inozyt, witaminę C i sole mineralne. W owocach występują cukry, kwasy organiczne, barwniki antocyjanowe, witamina C, pektyny i sole mineralne. Działanie. Liście jeżyny wykazują działanie przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne na przewód pokarmowy, również u małych dzieci. Zwiększają poza tym nieznacznie ilość wydalanego moczu i działają lekko napotnie. Łagodnie regulują przemianę materii i ułatwiają usuwanie z moczeni toksycznych metabolitów. Sok ze świeżych owoców jeżyny, podobnie jak z malin, jest masowo wykorzystywany jako środek dietetyczny. Działa lekko przeciwgorączkowo i napotnie. Działania niepożądane. Przetwory z jeżyn, stosowane w zalecanych niżej dawkach, nie wywołują odczynów szkodliwych. Zastosowanie. Odwary z liści jeżyny zaleca się przede wszystkim w podostrych i przewlekłych schorzeniach żołądka i jelit różnego pochodzenia, objawiających się stanem zapalnym błon śluzowych przewodu pokarmowego, nadmiernym rozwojem flory bakteryjnej, skłonnością do biegunek, bólami brzucha i wzdęciami. Są niekiedy stosowane jako lek łagodnie moczopędny, napotny, regulujący przemianę materii i ogólnie odtruwający w chorobie reumatycznej, chorobach z przeziębienia, a nawet pomocniczo w grypie. Służą także za namiastkę herbaty. Zewnętrznie odwary z liści jeżyny stosuje się do przemywań oraz do płukań jamy ustnej i gardła. Również do kąpieli w świądzie skóry, wyprysku i trądziku. Przetwory. Odwar z liści jeżyny: 11/2 łyżki liści jeżyny zalać 2 szklankami wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/3-1/2 szklanki między posiłkami w dolegliwościach przewodu pokarmowego (zgaga, ból brzucha, biegunka przewlekła - także u dzieci i młodzieży). Zewnętrznie zaleca się do płukania i okładów. Napój z owoców jeżyny: wlać 2 łyżki soku z owoców jeżyny do 1 szklanki przegotowanej, ciepłej wody. Podawać do picia w chorobach gorączkowych w zastępstwie soku malinowego. Zioła hamujące biegunkę: zmieszać 40 g liści jeżyny i po 20 g owoców borówki czernicy i kłączy pięciornika. Zalać 1-2 łyżki ziół 1-11/2 szklanki wody. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-3 razy dziennie po 1/2-1 szklance zależnie od stopnia nasilenia biegunki i wieku chorego. Zalecane dla dorosłych i dzieci. Zioła wzmacniające: zmieszać po 30 g liści jeżyny i ziela krwawnika oraz po 20 g kwiatów lipy i ziela pięciornika gęsiego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej. Ogrzewać powoli pod przykryciem do wrzenia i gotować 3-4 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Można osłodzić miodem i podawać dzieciom po 2 łyżki 2-3 razy dziennie, małym dzieciom - połowę dawki. Działa jako środek wspomagający w odrze, zwiększający odporność organizmu. Zioła jako namiastka herbaty: zmieszać 20 g liści jeżyny i po 10 g liści maliny, liści pokrzywy i wysuszonej skórki z jabłka oraz 5 g liści poziomki. Zaparzać tak jak chińską herbatę. Działa korzystnie na przewód pokarmowy, przeciwdziała wzdęciom, zgadze i odbijaniu. 185

186 53. KALINA KORALOWA Viburnum opulus L. Jest to krzew z rodziny Przewiertniowatych (Caprifoliaceae), występujący w Europie, na Syberii oraz w Ameryce Północnej. W Polsce spotyka się ją w lasach i zaroślach nad brzegami wód na całym niżu, a w strefie górskiej - tylko w niższych partiach. Jest również często sadzona w parkach i ogrodach jako roślina ozdobna o ładnych koralowoczerwonych owocach. W Polsce jest pod częściową ochroną. Kalina ma pędy do 4 m wysokie o gałązkach nagich. Liście z drobnymi przylistkami, bez zmarszczek, spodem nieco omszone, o klapach jajowatych, ostrych, zatokowoząbkowanych. Gałązki kwiatostanów nagie lub krótko ogruczolone. Kwiaty o koronach białych, brzeżne płaskie średnicy mm, środkowe krótko-dzwonkowate długości 4-5 mm. Owoce owalne, szkarłatnoczerwone. Surowiec. Do celów zielarskich zbiera się wczesną wiosną korę z gałązek młodych 2-, 3- letnich, gładkich oraz zdrowych i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie, a niekiedy w suszarniach ogrzewanych, w temp. poniżej 40 C. Surowcem leczniczym jest kora kaliny koralowej - Cortex Viburni opuli. Można też zbierać korę jesienią po opadnięciu liści, ale zdejmuje się wtedy trudniej niż wiosną. Niekiedy zbiera się również owoce, które dojrzewają we wrześniu. Po oderwaniu szypułek suszy się je w suszarni ogrzewanej w temp. do 40 C. Surowcem jest owoc kaliny koralowej - Fructus Viburni opuli. Dawniej zbierano również kwiatostany tej rośliny i po wysuszeniu w warunkach naturalnych ocierano na sitach, odrzucając szypułki. Otrzymywano kwiaty kaliny koralowej - Flos Viburni opuli. Podstawowe związki czynne. Kora zawiera 2-3% garbników katechinowych, bliżej nieznaną substancję o działaniu rozkurczowym, katechinę, trójterpeny (np. β-amyrynę), kwas oleanolowy i ursolowy, fitosterole (np. β-sytosterol), związek kumarynowy skopoletynę, olejek eteryczny do 0,3% oraz sole mineralne. Pewne zainteresowanie budzi p-ksylilenodwucyjanid o słabym działaniu cytotoksycznym. Działanie. Przetwory z kaliny wykazują działanie rozkurczowe, zwłaszcza na mięsień macicy. Obserwuje się zwolnienie napięcia mięśniowego i osłabienie lub całkowite zniesienie uczucia bólu. Wyciągi z kaliny hamują również niezbyt nasilone krwawienia z narządów rodnych i zmniejszają grożące niebezpieczeństwo poronienia. Działają też korzystnie w żylakach odbytu. Ponadto nieznacznie obniżają tętnicze ciśnienie krwi. Wyciągi alkoholowe i wodne z kory kaliny koralowej wykazują ponadto słabe działanie cytotoksyczne. Owoce kaliny koralowej działają podobnie jak kora. Działania niepożądane. Nie należy przekraczać zalecanych dawek, gdyż może to spowodować nudności i inne objawy toksyczne. Zastosowanie. Przetwory z kory kaliny koralowej stosuje się głównie w stanach skurczowych macicy oraz w bolesnym miesiączkowaniu, w predyspozycji do przedwczesnych porodów lub poronień, a także w dodatkowych krwawieniach okresu przekwitania. Zaleca się je również, w połączeniu z innymi surowcami zielarskimi, w leczeniu przewlekłych i uporczywie utrzymujących się stanów zapalnych oraz żylaków odbytu. Wyciąg gęsty z kory kaliny koralowej wchodzi w skład czopków Hemorol (Herbapol), stosowanych w żylakach odbytu. Przetwory. Odwar z kory kaliny: 1 łyżkę stołową rozdrobnionej kory zalać 186

187 1 szklanką wody gorącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki stołowe 3-4 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach miesiączkowania. Hemorol (Herbapol), czopki: doodbytniczo 1 czopek na noc w żylakach odbytu, krwawieniach odbytniczych oraz przewlekłych stanach zapalnych odbytu z dolegliwościami bólowymi. W przypadkach ciężkich 2-3 czopki w ciągu dnia. 54. KARCZOCH ZWYCZAJNY Cynara scolymus L. Jest to roślina wieloletnia z rodziny Złożonych (Compositae), pochodząca z obszaru śródziemnomorskiego, stanowiąca uprawną odmianę rosnącego tam karczocha dzikiego, zwanego też kardem - Cynara cardunculus L. Karczoch zwyczajny jest uprawiany w wielu krajach europejskich i północnoafrykańskich, także w ZSRR na Krymie, na Cejlonie, Jawie, w Indiach, Brazylii i USA. W Polsce możliwa jest uprawa karczocha jako rośliny jednorocznej (z importowanych nasion), wydającej jedynie rozetę przyziemnych liści, które w stanie świeżym lub wysuszone służą do sporządzania wyciągów używanych w lecznictwie. Karczoch ma łodygę grubą, wysokości do 2 m, obficie szaro lub biało owłosioną. Liście odziomkowe duże, zebrane w różyczkę, dolne w zarysie szerokolancetowate, około 1 m długie i 50 cm szerokie, podwójniepierzastosieczne. Liście łodygowe są stopniowo mniejsze, a umieszczone najwyżej są równowąskie i mają zaledwie 5-6 cm długości. Kwiatostan stanowi duży, głowiasty koszyczek średnicy do 10 cm, o zmięśniałych i niemal bezkolczastych okrywach. Również zmięśniałe jest dno koszyczka. Kwiaty liczne, niebieskawopurpurowe. Kwitnie od czerwca do października. Surowiec. Dla potrzeb lecznictwa zbiera się liście karczocha zwyczajnego, zarówno odziomkowe jak i łodygowe - Folium Cynarae scolymi lub liście z łodygami - Herba Cynarae scolymi i w stanie świeżym przerabia na wyciągi płynne lub suche, przeznaczone do produkcji specyfików farmaceutycznych. Surowiec ma intensywnie gorzki smak. Dla celów kulinarnych zbiera się przed kwitnieniem zmięśniałe koszyczki kwiatowe, pozbawione goryczy, które po oczyszczeniu i usunięciu łuskowatych części gotuje się i spożywa, zazwyczaj z sosem. Jest to delikatna, smaczna jarzyna, o dużej wartości dietetycznej, popularna w krajach śródziemnomorskich. Podstawowe związki czynne. W liściach i zielu karczochów głównym związkiem czynnym jest pochodna dwuhydroksyfenolowa, zwana cynaryną, wchodząca w skład kompleksu pokrewnych substancji. W świeżych liściach jest do 0,02% cynaryny, w łodygach mniej. Ponadto występują liczne kwasy polifenolowe (np. kawowy) i kwasy organiczne (np. glikolowy), trójterpeny, flawonoidy i sole mineralne. W jadalnych koszyczkach kwiatowych stwierdzono obecność znacznych ilości wielocukrów, m.in. pektyn i śluzu, kwasów organicznych, np. jabłkowego i glutaminowego, witaminy C i grupy witamin B, fitosteroli, glikozydu flawonowego cynarozydu, karotenoidów, enzymów i wielu mikroelementów. Działanie. Wyciągi z liści i ziela karczochów działają żółciopędnie i żółciotwórczo, moczopędnie, przeciwmiażdżycowo, przeczyszczające, ochronnie na wątrobę i rozkurczowo. Stwierdzono, że po podaniu doustnym wyciągów z liści i ziela następuje szybkie i znaczne pobudzenie wytwarzania żółci przez wątrobę oraz 187

188 łatwiejszy jej przepływ w drogach żółciowych. Towarzyszy temu wpływ ogólnie odtruwający na organizm i na jego funkcje metaboliczne. Następuje bowiem szybkie usuwanie szkodliwych produktów przemiany materii przez zwiększenie wydalania moczu, łatwiejsze utlenianie związków cukrowych i tym samym - ochrona przed możliwością objawów cukrzycowych. Wyciągi z karczochów zmniejszają poziom związków tłuszczowych i cholesterolu we krwi i zapobiegają miażdżycy tętnic. Wymienić też trzeba działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit, dróg moczowych i żółciowych, jak też nieznaczne własności przeczyszczające. Działania niepożądane. Przetwory z karczocha stosowane w zalecanych dawkach, nawet przez dłuższy okres, nie wywołują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Roślina była od wieków stosowana do celów spożywczych, ale o jej właściwościach leczniczych dowiedziano się w XIV w., do lecznictwa zaś wprowadzono w XVIII w., a dopiero w 1926 r. przeprowadzono badania farmakologiczne i kliniczne. Preparaty z karczocha są zalecane w schorzeniach związanych z wytwarzaniem i przepływem żółci w stanach zapalnych pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych, kamicy żółciowej, zastoju żółci spowodowanym stanem skurczowym i atonicznym, w niewydolności wątroby, żółtaczce, dolegliwościach po usunięciu pęcherzyka żółciowego. Również w miażdżycy naczyń krwionośnych, zaburzeniach przemiany tłuszczowej, pomocniczo w niewydolności nerek, cukrzycy i białkomoczu. Przetwory. Nalewka z liści karczocha: 100 g wysuszonych i rozdrobnionych liści lub ziela karczocha zalać 200 ml alkoholu 40-procentowego i macerować 15 dni, często wstrząsając. Następnie przecedzić i wycisnąć surowiec, płyny połączyć i przesączyć przez watę, przelać do butelki i przechowywać w lodówce. Pić po kropli w kieliszku wody kilka razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem. Działa pobudzająco na apetyt, żółciopędnie i metabolicznie. Wino z liści karczocha: 50 g rozdrobnionych świeżych liści karczocha macerować 8 dni w litrze wytrawnego białego wina, często mieszając. Następnie przecedzić. Pić po małym kieliszku 3-4 razy dziennie przed jedzeniem jako środek moczopędny, przeciwmiażdżycowy i żółciopędny. Cynarein (Herbapol), drażetki zawierające wyciąg z ziela karczochów i korzeni rzewienia z dodatkiem chelidoniny. Dawki 1-3 drażetki 3 razy dziennie przed posiłkami w podanych wyżej schorzeniach wątroby i przewodów żółciowych, połączonych z atonią jelit i zaparciem. Cynarex (Herbapol), tabletki zawierające wyciąg z ziela karczochów, lek standaryzowany na zawartość cynaryny. Dawki 1-2 tabletki 2-4 razy dziennie przed jedzeniem. Preparat ma pełny zakres zastosowania rośliny. Cynarzym (RFN), drażetki zawierające wyciągi z liści karczochów, liści boldo, liści aloesu i ziela glistnika oraz pankreatynę i żółć. Dawki 1-2 drażetki 3 razy dziennie po jedzeniu jako środek w zaburzeniach trawiennych spowodowanych niewydolnością wątroby i trzustki. 188

189 55. KASZTANOWIEC ZWYCZAJNY Aesculus hippocastanum L. Jest to drzewo z rodziny Kasztanowcowatych (Hippocastanaceae), pochodzące z Grecji, południowej części Azji Mniejszej oraz Iranu. W Polsce kasztanowiec jest powszechnie znany jako dekoracyjna roślina parkowa, wysadzana często wzdłuż dróg i alei. Kasztanowiec jest dużym drzewem o gęstej, szerokiej koronie, siedmiopalczastych liściach i białych, różowo nakrapianych, grzbiecistych kwiatach, zebranych w okazałe, wzniesione kwiatostany. Owoce - to kuliste, kolczaste torebki, zawierające zwykle 1 duże, okrągławe i nieco spłaszczone, połyskujące nasienie barwy intensywnie brązowej, z dużą szarą plamą. W uprawie spotyka się odmiany hodowlane o kwiatach od barwy białej poprzez żółtą i różową do czerwonej. Znaczenie w lecznictwie ma tylko odmiana biało kwitnąca. Surowiec. Kasztanowiec dostarcza kilku surowców. Wiosną zdejmuje się korę z młodych, gładkich oraz zdrowych gałązek i suszy w przewiewie. Surowcem jest kora kasztanowca - Cortex Hippocastani. W czerwcu ścina się w pełni kwitnienia całe kwiatostany kasztanowca, a następnie obrywa pojedyncze kwiaty z szypułkami i suszy rozkładając cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się kwiat kasztanowca - Flos Hippocastani. W końcu lipca zrywa się niedojrzałe owoce kasztanowca - Fructus Hippocastani immaturus, wyłącznie na zlecenie zakładów zielarskich i w stanie świeżym przerabia w przetwórniach na intrakt. Często zbiera się jesienią dojrzałe nasiona kasztanowca - Semen Hippocastani, które służą do wyrobu kleju dekstrynowego oraz saponin. Niekiedy bywają zbierane liście kasztanowca - Folium Hippocastani. Podstawowe związki czynne. W nasionach i owocach znaleziono mieszaninę saponin trójterpenowych w ilości 3-13%, zwaną escyną, która zawiera osiem połączeń glikozydowych protoescygeniny baryngtogenolu C z kwasami angelikowym, tiglinowym i octowym, ponadto około 0,15% flawonoidów, a wśród nich pochodne kwercetyny, następnie związki kumarynowe, garbniki i karotenoidy. Kora obfituje w hydroksykumarynę - eskulinę oraz fraksynę, zawiera też escynę, flawonoidy, garbniki i trójterpeny. W kwiatach znajduje się escyną, flawonoidy, obejmujące 5 pochodnych kemferolu i izokwercetyny, związki kumarynowe, jak eskulina i fraksyna, cukry, kwasy polifenolowe, jak kwas chlorogenowy, a ponadto garbniki. W liściach są flawonoidy pochodne kemferolu i kwercetyny oraz escyną i związki kumarynowe. Działanie. Zawarte w przetworach z kasztanowca flawonoidy, pochodne kumaryny oraz escyną uszczelniają ściany naczyń włosowatych i doprowadzają ich przepuszczalność do stanu normalnego. Zmniejszają nadmierną kruchość naczyń, przywracają im elastyczność i wzmacniają odporność. Poprawiają jednocześnie krążenie obwodowe, ukrwienie skóry oraz narządów o umięśnieniu gładkim. Usprawniają także przepływ krwi w naczyniach żylnych i przeciwdziałają zastojom żylnym. Wydaje się, że nieznacznie hamują krzepliwość krwi i przeciwdziałają powstawaniu zakrzepów wewnątrznaczyniowych. Wyciągi z kasztanowca, zawierające escynę, działają nie tylko zapobiegawczo, lecz także wyraźnie przyśpieszają wchłanianie płynu surowiczego w miejscu obrzęku. Podane zewnętrznie na skórę działają przeciwbakteryjnie, łagodnie ściągające i przeciwzapalnie. 189

190 Dzięki obecności garbników zespół ciał czynnych kasztanowca wywiera na przewód pokarmowy działanie rozkurczowe, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne oraz łagodnie zapierające. Przyjmuje się, że kora kasztanowca przewyższa nasiona i kwiaty w działaniu uszczelniającym drobne naczynia krwionośne, a także przeciwzapalnym i przeciw-bakteryjnym na przewód pokarmowy, ale znacznie ustępuje obu wymienionym surowcom w działaniu przeciwobrzękowym. Działania niepożądane. Nie należy przekraczać zalecanych dawek, gdyż może to spowodować nudności i wymioty. Zastosowanie. Wykorzystując działanie przeciwobrzękowe i przeciwprzesiękowe wyciągów z nasion, kwiatów i liści kasztanowca podaje się je doustnie w obrzękach wywołanych urazami mechanicznymi i zwichnięciami bądź w stanach zapalnych skóry i tkanki podskórnej, obrzęku głośni, płuc, a nawet mózgu. Również w przypadku wysięków, krwiaków, nacieków krwawych oraz odmrozin. Izolowaną escynę stosuje się dożylnie w iniekcjach (ale nie domięśniowo). Chociaż jest mieszaniną saponin, to nie hemolizuje czerwonych krwinek. Dobre wyniki dają przetwory z kasztanowca stosowane doustnie w zakrzepach i zastojach żylnych, zwłaszcza w zakrzepowym zapaleniu żył, owrzodzeniach żylakowych, żylakach odbytu oraz zapaleniu ścięgna. Zewnętrznie podaje się przetwory z kasztanowca w postaci okładów w leczeniu oparzeń i odmrożeń I stopnia, wyprzeń, ubytków naskórka oraz ograniczonym, ogniskowym zapaleniu naczyń włosowatych skóry. Kwiaty kasztanowca wchodzą w skład mieszanki ziołowej Rektosan (Herbapol), używanej w leczeniu żylaków odbytu. Świeże, niedojrzałe owoce kasztanowca służą do wyrobu intraktu - Intractum Hippocastani (Herbapol), stosowanego w zakrzepach i zastojach żylnych, nadmiernej przepuszczalności naczyń oraz stanach zapalnych i nieżytowych żołądka i jelit. Wyciąg gęsty z nasion kasztanowca jest jednym ze składników czopków Hemorol (Herbapol) i drażetek Venescin (Herbapol), używanych w żylakach odbytu. Wchodzi ponadto do pasty Fitoven. Z kory kasztanowca otrzymuje się eskulinę, wchodzącą w skład wspomnianych już preparatów Hemorol i Venescin oraz drażetek Venacorn (Filofarm). Przetwory z kasztanowca mają też szerokie zastosowanie w homeopatii. Przetwory. Odwar z kwiatów kasztanowca: 1 łyżkę stołową suszonych kwiatów zalać 1-11/2 szklanki wody letniej. Gotować na wolnym ogniu pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/4-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie 30 min po jedzeniu w obrzękach pourazowych, żylakach i miejscowym zapaleniu żył. Zewnętrznie zaleca się do okładów na kontuzje. Odwar z kory kasztanowca: 1 łyżkę rozdrobnionej kory zalać 11/2-2 szklankami wody letniej i pozostawić na 1-2 godz. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5-10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w nieżytach przewodu pokarmowego, mało nasilonej biegunce, owrzodzeniu jelita grubego i obecności krwi w kale. Intrakt z kasztanowca, Intractum Hippocastani (Herbapol), sporządzany ze świeżych, niedojrzałych owoców. Dawki kropli do 1/2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody lub soku owocowego 2-4 razy dziennie po jedzeniu. Stosować w tych samych schorzeniach, co odwar z kwiatów kasztanowca. Zioła przeciwobrzękowe: zmieszać 50 g kwiatów lub liści kasztanowca, 30 g ziela krwawnika i 20 g ziela nostrzyka. Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej i ogrzewać powoli do wrzenia pod przykryciem lub postawić nad parą na 190

191 30 min. Przecedzić i wypić w 2 porcjach między posiłkami. Stosować w kontuzjach, obrzękach urazowych, podskórnych i wynaczynieniach. Okład przeciwobrzękowy: zmieszać 50 g rozdrobnionych kwiatów lub liści kasztanowca, 30 g ziela hyzopu i 20 g liści babki. Zarobić z wodą na papkę 3-6 łyżek ziół i 1 łyżkę płatków owsianych, ogrzewać w naczyniu, przenieść na płótno, przyłożyć na chore miejsce i owinąć. Zmieniać kilka razy dziennie. Stosować w kontuzjach, siniakach, obrzękach pourazowych, bólach po zwichnięciach stawów rąk i nóg. Venacorn (Filofarm), drażetki zawierające metanosulfonian dihydroergokrystyny, eskulinę i rutynę. Dawki: 3 razy dziennie po 1 drażetce w początkowym okresie nadciśnienia tętniczego, zaburzeniach krążenia mózgowego i w leczeniu migreny między napadami. Stosować tylko na zlecenie lekarza. Venescin (Herbapol), drażetki zawierające eskulinę, rutynę i wyciąg z kasztanowca suchy. Dawki 1-2 drażetki przed jedzeniem 3 razy dziennie w żylakach odbytu i stanach zapalnych odbytnicy. Aescusan (NRD), ampułki, drażetki, kapsułki, czopki i maść, zawierające wyciąg z nasion kasztanowca, standaryzowany na zawartość escyny. Stosuje się jako wzmacniający układ żylny, działający przeciw żylakom. Essaven (Nattermann, RFN), kapsułki zawierające wyciąg z kasztanowca, glistnika i owoców głogu. Poprawiają ukrwienie, uszczelniają ściany naczyń włosowatych, zmniejszają ich przepuszczalność, łagodzą bóle i stany zapalne. Służą w leczeniu żylaków i obrzęków, wynikających z zastoin żylnych. Reparil (Madaus, RFN), ampułki, drażetki i żel, zawierające escynę, stosuje się w zapaleniu żył, pourazowych i pooperacyjnych obrzękach, żylakach, pomocniczo w zapaleniu mózgu i udarze mózgowym. Kasztany dojrzałe. Obserwacje wskazują, że kasztany neutralizują szkodliwe promieniowanie podziemnych cieków wodnych i są pomocne w przywróceniu snu oraz zmniejszeniu dolegliwości reumatycznych w ciągu nocy w miejscu spoczynku. W tym celu umieszcza się pod łóżkiem 3 woreczki zawierające kasztanów, które należy corocznie zmieniać. 56. KMINEK ZWYCZAJNY Carum carvi L. Jest to roślina dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w Europie od Francji przez Niemcy poza wschodnie granice Polski aż po Ural i w Azji na Syberii po Himalaje. W Polsce rośnie pospolicie na łąkach, miedzach, przydrożach i pastwiskach. Kminek należy do najstarszych roślin znanych ludzkości, a jego owoce zostały znalezione w nawodnych budowlach neolitycznych w Niemczech, tzw. palofitach. Obecnie jest uprawiany w wielu krajach, niekiedy na dużą skalę. Kminek w pierwszym roku wegetacji tworzy przyziemną rozetę liści oraz wytwarza gruby korzeń spichrzowy, natomiast w drugim roku wydaje łodygę do 80 cm wysoką, nagą, dętą, kanciastą, dwudzielnie rozgałęzioną. Liście trzykrotnie pierzasto-sieczne, długoogonkowe o odcinkach równowąskich, przy czym ogonki są pochwiasto rozszerzone. Kwiaty małe, zwykle białe, tylko niekiedy różowe, mają płatki zaostrzone, na szczycie zagięte do środka, zebrane w kwiatostan baldach złożony z 5-10 baldaszków osadzonych na nierównych szypułkach. Kwitnie w maju lub czerwcu. Owocem jest charakterystyczna wydłużona rozłupka podłużnie bruzdowana i rozpadająca się na dwie niełupki. 191

192 Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się dojrzałe owocostany kminku, suszy w miejscach przewiewnych i omłaca owoce. W uprawie plantacyjnej kosi się dojrzewające rośliny, suszy, młóci i odwiewa owoce. Surowcem jest owoc kminku - Fructus Carvi. Owoce czasem są błędnie nazywane nasionami. Z surowca przez destylację z parą wodną otrzymuje się olejek kminkowy - Oleum Carvi, a z niego główny związek karwon. Podstawowe związki czynne. Owoce zawierają olejek eteryczny w ilości do 8,2%, a w nim jest do 75% karwonu, ponadto limonen oraz bardzo małe ilości innych składników. Poza tym w owocach występuje do 22% oleju tłustego, do 25% związków białkowych oraz cukry, flawonoidy, kwasy organiczne, związki kumarynowe, sole mineralne i inne. Działanie. Owoce kminku obejmują swym działaniem przewód pokarmowy, drogi żółciowe, wątrobę, nerki i skórę. Mają właściwości rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit, przewodów żółciowych i zwieracza Oddiego, regulującego dopływ żółci i soku trzustkowego do dwunastnicy. Po podaniu doustnym wzmagają wydzielanie soku żołądkowego, poprawiają apetyt i trawienie. Skojarzenie obu wymienionych działań powoduje, że kminek jest środkiem wiatropędnym, ułatwiającym bezbolesne odejście gazów, co ma szczególne znaczenie dla małych dzieci i młodzieży, a także dla osób w wieku podeszłym, cierpiących na atonię jelit. Istotne jest również działanie żółciopędne i żółciotwórcze, które nie jest zbyt energiczne, lecz wyraźnie uchwytne. Ponadto kminek wykazuje nieznaczne i nie zawsze uwidoczniające się działanie moczopędne oraz bakteriobójcze, ponieważ aktywne związki zawarte w olejku eterycznym i flawonoidy są trudno rozpuszczalne w wodnych naparach. Znacznie lepiej działa olejek kminkowy podawany doustnie w odpowiedniej dawce, a najwyższą skuteczność osiąga, gdy jest stosowany na skórę. Trzeba jeszcze wspomnieć o działaniu mlekopędnym powodowanym przez nieznany składnik, występujący we wszystkich częściach rośliny, nawet w korzeniach, dobrze rozpuszczalny w wodzie. Niekiedy obserwowano też działanie wykrztuśne. Działania niepożądane. Przetwory z kminku, stosowane w zalecanych dawkach leczniczych, nie wykazują działania toksycznego. Zastosowanie. Owoce kminku są surowcem leczniczym i znaną powszechnie przyprawą dietetyczną. Kminek jest też w pewnym zakresie rośliną przemysłową. Lecznicze własności są wykorzystywane najczęściej w połączeniu z innymi ziołami w postaci mieszanek i wyciągów. Małym dzieciom podaje się również przetwory z samego owocu kminku. Zakres zastosowania kminku obejmuje wiele dolegliwości trawiennych, jak wzdęcia, odbijanie, bóle brzucha i lekkie zaparcia. Osobom starszym zaleca się najczęściej w zaburzeniach wydzielania i przepływu żółci, atonii jelit oraz nerwicy wegetatywnej. Niekiedy wykorzystuje się kminek i pozostającą po wy-młóceniu słomę kminkową do zwiększenia laktacji u karmiących matek oraz zwierząt domowych. Olejek kminkowy podaje się doustnie jedynie jako składnik niektórych specyfików, natomiast zewnętrznie stosuje się go w przypadkach powierzchniowych zakażeń bakteryjnych, grzybiczych i pasożytniczych (świerzb). Skuteczniej jednak działa czysty karwon. Owoce kminku wchodzą w skład różnych preparatów ziołowych, produkowanych przez Herbapol, jak mieszanki ziołowe Normosan i Neonormosan, stosowane w zaparciach, Digestosan - podawany w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego i mieszanka Rektosan zalecana w żylakach odbytu. Wyciąg płynny z owoców kminku 192

193 jest składnikiem preparatu Rhelax w płynie, podawanego przede wszystkim w zaparciach i niedostatecznym wydzielaniu żółci. Suchy wyciąg jest składnikiem proszku Gastrochol, zalecanego w zaburzeniach związanych z wydzielaniem i przepływem żółci. Znaczenie kminku jako przyprawy jest ogólnie znane, nieodłącznie związane z jego właściwościami leczniczymi. Wszystkie bardziej znane przyprawy są aromatyczne, gdyż zawierają swoiste olejki eteryczne, jednocześnie są znanymi lekami. Istotny sens stosowania przypraw ziołowych opiera się na wywieranym przez nie działaniu fizjologicznym na organizm. Duże ilości kminku wykorzystuje się jako przyprawę do chleba i innego pieczywa, potraw mięsnych, wędlin, warzyw, sałatek, zup, niektórych gatunków sera i likierów. Zmielony wchodzi w skład mieszanek przyprawowych. Natomiast olejek kminkowy służy jako dodatek do mydeł, płynów odkażających, kremów kosmetycznych, past do zębów i perfum. Przetwory. Zioła wiatropędne z kminkiem: zmieszać równe ilości owoców kminku i owoców anyżu lub kopru włoskiego oraz liści mięty pieprzowej, kwiatów rumianku i ziela tymianku. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i ogrzewać pod przykryciem na parze przez 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 2 razy dziennie po posiłkach. Wino kminkowe: 3 łyżki sporządzonych wyżej ziół zalać butelką białego wytrawnego wina i macerować 2 tygodnie, często wstrząsając. Przecedzić i pić po małym kieliszku 2-3 razy dziennie po jedzeniu. Zaleca się dorosłym w przypadku wzdęć i zaburzeń trawiennych. Zioła trawienne z kminkiem: zmieszać 50 g owoców kminku i po 25 g owoców kopru włoskiego, ziela krwawnika, ziela drapacza lekarskiego i korzenia lukrecji. Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić 1/2-2/3 szklanki na 30 min przed każdym posiłkiem. Zioła z kminkiem w nerwicy wegetatywnej: zmieszać po 50 g owoców kminku, korzeni waleriany i ziela dziurawca oraz po 25 g kwiatów krwawnika, liści bobrka trójlistkowego i liści melisy. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 21/2 szklanki wody wrzącej. Zakryć i odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami. Syrop kminkowy dla dzieci: zmiksować starannie 1 łyżkę stołową owoców kminku w szklance gorącej wody, pozostawić pod przykryciem min i przecedzić. Dodać do smaku cukru lub miodu. Podawać po 1 łyżeczce kilkakrotnie w ciągu dnia po jedzeniu jako środek wiatropędny. Mazidło przeciw świerzbowcom: rozpuścić 10 g olejku kminkowego i 5 g olejku tymiankowego w 15 ml spirytusu 95-procentowego. Zmieszać ze 150 g oleju rycynowego (lub innego oleju roślinnego). Stosować do smarowania skóry przeciw świerzbowcom u ludzi i zwierząt domowych. Przechowywać w lodówce. Nalewka kminkowa złożona (NRD), zawiera olejek kminkowy, olejek miętowy i nalewkę walerianową. Dawki po 30 kropli 3 razy dziennie dla dorosłych jako środek wiatropędny i żołądkowy. 193

194 57. KOCANKA PIASKOWA Helichrysum arenarium Moench Jest to roślina wieloletnia z rodziny Złożonych (Compositae), występująca powszechnie w Europie Środkowej i w zachodniej części Syberii. W Polsce dość pospolita na niżu w suchych lasach, zaroślach, przydrożach, ugorach i nieużytkach, zwłaszcza na glebie piaszczystej. Jest jednak pod częściową ochroną. Kocanka wytwarza kłącze, z którego wyrastają liczne pędy pojedyncze, wzniesione lub wznoszące się, do 30 cm wysokie, czasem u góry rozgałęzione. Liście płaskie, dolne podłużnie odwrotniejajowate, tępawe, górne równowąskolancetowate, ostre, całobrzegie. Kwiaty drobne, zebrane w kuliste koszyczki cytrynowożółte, rzadziej pomarańczowe, bardzo rzadko czerwonawe lub białawe, o koronie zwykle pomarańczowej, ustawione na szczytach pędów w baldachokształtną wiechę, utworzoną z 3 do 20 koszyczków. Kwitnie od lipca do października. Cała roślina jest szaro wełniste owłosiona. Botanicy stosują nazwę kocanki piaskowe. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w początkach kwitnienia, z naturalnych stanowisk, całe kwiatostany bez szypułek i suszy rozłożone cienką warstwą w cieniu i przewiewie. Suszone zbyt wolno żyją nadal, wytwarzają nasiona i rozpadają się w postaci puchu, dając produkt niepełnowartościowy. Surowcem jest kwiatostan kocanki - Inflorescentia Helichrysi (syn. kwiat kocanki - Flos Helichrysi lub Flos Stoechados citrini). Podstawowe związki czynne. Kwiatostan kocanki zawiera do 4% flawonoidów, (m.in. izosalipurpurozyd - do 2%) o strukturze chalkonu, glikozydy pochodne naryngeniny, kemferolu i apigeniny oraz żółte barwniki pochodne α-pironu, jak arenol i homoarenol. Drugą grupę związków czynnych stanowią ftalidy, jak 5-, 7-dwuhyd-roksyftalid. Poza tym w kwiatach kocanki występuje do 0,05% olejku eterycznego, a w nim p-krezol, nadto fitosterole (np. glukuronid β-sytosterolu), niewielkie ilości związków kumarynowych (np. skopoletyna), karotenoidy, trójterpeny (np. kwas ursolowy) i inne. Działanie. Wyciągi z kocanki zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit, pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych. Przywracają im prawidłową ruchowość i ułatwiają przepływ żółci. Zwiększają jednocześnie czynność żółciotwórczą komórek wątroby. Kwiaty kocanki nieznacznie zwiększają wydzielanie soków trawiennych. Pobudzają trawienie i przyswajanie składników pokarmu, przywracają prawidłową amplitudę ruchów perystaltycznych. Ponadto zmniejszają stan zapalny błony śluzowej żołądka. Wykazują słabe działanie moczopędne i bakteriobójcze. Działania niepożądane. Kwiaty kocanki, stosowane w dawkach leczniczych, nie wykazują działania szkodliwego na organizm. Zastosowanie. Wyciągi z kocanki stosuje się w niewydolności wątroby spowodowanej nieznacznym, przewlekłym uszkodzeniem miąższu, w niedostatecznym wytwarzaniu żółci, również w stanach zapalnych i skurczowych dróg żółciowych, zastoju żółci i wynikających z tego zaburzeniach trawiennych. Pomocniczo w kamicy żółciowej i po operacjach dróg żółciowych. Niekiedy w połączeniu z innymi surowcami jako lek pomocniczy w bezsoczności żołądkowej. Kwiatostan kocanki wchodzi w skład wielu preparatów produkowanych przez Herbapol. Jest składnikiem mieszanki ziołowej Cholagoga II, granulatu Cholegran, płynu Cholesol i proszku Gastrochol, używanych w schorzeniach wątroby i pęche- 194

195 rzyka żółciowego oraz w bezsoczności i stanach nieżytowych przewodu pokarmowego. W lecznictwie ludowym stosuje się kwiaty kocanki również w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej. Przetwory. Odwar z kocanki: 2-3 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia i gotować na wolnym ogniu pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w niewydolności wątroby, zaburzeniach czynnościowych dróg żółciowych i przewodu pokarmowego oraz w braku łaknienia. Zioła w kamicy żółciowej: zmieszać 50 g kwiatów kocanki, 30 g liści mięty, po 20 g ziela dziurawca i kłączy tataraku oraz 10 g ziela piołunu. Wsypać do termosu 21/2 łyżki mieszanki i zalać 2 szklankami wody wrzącej, zamknąć i odstawić na 1 godz. Wypić po przecedzeniu w 2-3 porcjach miedzy posiłkami w zachowawczym leczeniu długo trwającej kamicy żółciowej cholesterolowej, także w dolegliwościach pooperacyjnych i w dyskinezji dróg żółciowych. Cholagoga II (Herbapol): zalać 2-3 łyżki ziół 2-3 szklankami wody gorącej. Ogrzewać powoli do wrzenia pod przykryciem i gotować 2-3 min. Odstawić na 5-10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie przed posiłkami w schorzeniach wątroby i niedostatecznym wytwarzaniu żółci. Mieszankę Cholagoga II stosuje się przy stolcach normalnych, Cholagoga I działa nieznacznie zapierające, a Cholagoga III umiarkowanie przeczyszczające. Cholegran (Herbapol): przyjmować 1/2 łyżeczki granulatu 2-4 razy dziennie przed jedzeniem, popijając 1/2-2/3 szklanki płynu w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego i niedostatecznym wytwarzaniu żółci. Flamin (ZSRR), tabletki zawierające wyciąg z ziela kocanki standaryzowany na zawartość flawonoidów. Dawki po 1 tabletce 3 razy dziennie 30 min przed jedzeniem, jako lek w zaburzeniach wydzielania żółci przez wątrobę i w kamicy żółciowej. 58. KOLENDRA SIEWNA Coriandrum sativum L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), pochodząca ze wschodniej części strefy śródziemnomorskiej, obecnie powszechnie uprawiana w Europie, północnej Afryce, Azji i innych częściach świata. W Polsce jest hodowana na plantacjach, a czasem spotyka się jako zdziczałą. Kolendra ma łodygę wzniesioną, do 40 cm wysoką, obłą, nie owłosioną, w górnej części rozgałęzioną. Liście dolne długoogonkowe, o ogonkach w nasadzie pochwiasto rozszerzonych i blaszkach pojedynczych lub podzielonych na 3 do 5 listków wyrastających parami. Brzeg blaszki ząbkowany. Liście środkowe również ogonkowe, 2-, 3-krotnie pierzastosieczne, o odcinkach równowąskich, na szczycie zaostrzonych. Liście górne siedzące, podobne do środkowych. Kwiaty białe lub różowe, zebrane w baldachy złożone, 3-6-promieniowe bez pokryw. Baldaszki 5-13-kwiatowe z 3-5--listkową pokrywką. Owoce kuliste dwurozłupki, zwykle nie rozpadające się, po dojrzeniu osypują się. Świeża, zielona roślina wyróżnia się silnym, nieprzyjemnym zapachem, przypominającym pluskwy, zanikającym po wysuszeniu. Surowiec. Do celów leczniczych ścina się całe rośliny, gdy około 2/3 owoców w baldachach nabierze żółtego odcienia, wiąże w snopki i suszy na wolnym powietrzu, aż wszystkie owoce dojrzeją i podeschną. Następnie młóci się i czyści owoce przez 195

196 odwiewanie. Surowcem jest owoc kolendry - Fructus Coriandri. Normy apteczne wymagają owoców kolendry z odmiany drobnoowocowej, która jest bogatsza w olejek eteryczny od odmiany gruboowocowej. Podstawowe związki czynne. Owoce zawierają do 1,5% olejku eterycznego, którego podstawowym składnikiem jest linalol (do 70%), oraz około 30 innych związków (np. geraniol, terpinen, α i β-pinen). Skład olejku eterycznego jest dość zmienny, zależnie od pochodzenia i ras chemicznych. Może zawierać niekiedy znaczne ilości borneolu i jego produktu utleniania - kamfory. Ponadto w owocach znajdują się flawonoidy (np. kwercetyno-3-glukuronid), związki kumarynowe (np. umbeliferon i skopoletyna), fitosterole (np. β-sytosterol), kwasy polifenolowe (np. kwas kawowy i chlorogenowy), olej tłusty (do 20%), związki białkowe (do 17%), węglowodany (wśród nich mannit). Działanie. Podstawowym składnikiem czynnym owoców kolendry jest olejek eteryczny, zwłaszcza zawarty w nim linalol, który wykazuje działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Powoduje on zmniejszenie napięcia mięśni gładkich szczególnie wyraźne, gdy były one w stanie nadmiernego skurczu. Zostaje wówczas przywrócona prawidłowa amplituda naturalnych ruchów perystaltycznych, przemieszczających treść jelitową i umożliwiających swobodne odchodzenie gazów oraz ustępowanie bólu wywołanego wzdęciem. Jest więc typowym środkiem wiatropędnym. Przetwory z kolendry mają też własności żółciopędne, gdyż dzięki zmniejszeniu napięcia mięśniówki przewodów żółciowych ułatwiają przepływ żółci i soku trzustkowego do dwunastnicy. Powoduje to lepsze trawienie i przyswajanie pokarmów. Napary z owoców kolendry mają nieco gorzki smak, toteż po przyjęciu doustnym pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i tym samym zwiększają łaknienie. Olejek kolendrowy wykazuje też działanie przeciwbakteryjne, różne w swej skuteczności wobec poszczególnych szczepów drobnoustrojów i może przyczyniać się do przywrócenia naturalnej flory jelitowej. Stwierdzono również, że ma właściwości grzybobójcze. Ponadto olejek eteryczny, a szczególnie podstawowy jego składnik linalol działa uspokajająco na ludzi. Zewnętrznie olejek kolendrowy działa keratolitycznie na zrogowaciałą warstwę skóry oraz powoduje nieznaczne miejscowe zaczerwienienie i podrażnienie. Działa też miejscowo przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybowo, najsilniej gdy jest podany w aerozolu lub wraz z parą wodną. Olejek ma własności wabienia pszczół oraz gąsienic jedwabnika, co oznacza, że jest dla nich tzw. atraktantem. Działania niepożądane. Owoce kolendry zawierają odporny na temperaturę czynnik przeciwwitaminowy (anty B 1 ), co przy długotrwałym stosowaniu powoduje zubożenie organizmu w witaminę B 1. Należy więc w takich przypadkach uzupełniać jej niedobór. Zastosowanie. Owoce kolendry stosuje się w lecznictwie z reguły jako składnik preparatów złożonych i mieszanek ziołowych. Służą one przede wszystkim w chorobach przewodu pokarmowego, a zwłaszcza w zmniejszonym wydzielaniu soku żołądkowego i utrudnionym trawieniu oraz braku apetytu. Ponadto w stanach skurczowych jelit, bólach brzucha spowodowanych wzdęciami i przy nadmiernej fermentacji w jelitach, a także w zaburzeniach związanych z przepływem żółci. Wyciąg z owoców wchodzi w skład płynu Cholesol (Herbapol), podawanego doustnie w schorzeniach wątroby oraz zapaleniu pęcherzyka i dróg żółciowych. Kolendra jest też składnikiem złożonej nalewki z kory chinowej - Tinctura Cinchonae composita (Herbapol), będącej lekiem gorzkim w zaburzeniach trawiennych. 196

197 Zewnętrznie stosuje się olejek kolendrowy w preparatach do płukania jamy ustnej i gardła, niektórych chorobach skórnych na tle bakteryjnym i grzybowym oraz trudno gojących się ranach i oparzeniach. Owoce kolendry stanowią przyprawę do niektórych gatunków chleba, pierników i różnych ciast oraz do cukierków, a także do konserwowania mięsa i wędlin oraz do peklowania szynki. Sproszkowane owoce kolendry wchodzą w skład indyjskiego proszku curry, służącego do sporządzania ostrego sosu. Używa się ich także do zaprawiania octu kolendrowego. Owoc kolendry jest też składnikiem niektórych aperitifów i likierów. Olejek eteryczny, zwłaszcza z niektórych ras kolendry bogatych w geraniol, służy w perfumerii do aromatyzowania wód toaletowych, kompozycji zapachowych i innych wyrobów. Olejek jest też wykorzystywany na szeroką skalę do aromatyzowania mydeł, detergentów, płynów i past dezynfekcyjnych. Wyodrębniony z olejku główny składnik linalol stanowi produkt wyjściowy do syntezy niektórych substancji zapachowych. Przetwory. Napar kolendrowy: 1 łyżeczkę rozgniecionych owoców kolendry zalać 1 szklanką wody wrzącej. Naparzać pod przykryciem 30 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem jako środek wiatropędny, regulujący trawienie, lekko uspokajający i rozkurczowy oraz zwiększający wydzielanie soku żołądkowego. Zioła przeciwnerwicowe: zmieszać po 10 g owoców kolendry i owoców kminku, po 15 g rozdrobnionego korzenia kozłka i owoców głogu oraz po 25 g ziela serdecznika i ziela dziurawca. Wsypać do termosu 1 łyżkę ziół i dodać 11/2 szklanki wody wrzącej. Termos zakręcić i odstawić na 1 godz. Pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu w nerwicy wegetatywnej z dolegliwością serca oraz ogólnego pobudzenia nerwowego z trudnościami zasypiania. Zioła wiatropędne (tzw. czterech nasion): zmieszać po 10 g owoców kolendry, owoców kopru włoskiego, owoców anyżu i owoców kminku. Nieco rozgnieść 1-11/2 łyżeczki mieszanki i wsypać do termosu. Zalać 1 szklanką wody wrzącej i zamknąć termos. Po 1 godz. przecedzić. Pić dwa razy dziennie po 1/2 szklanki przed jedzeniem. Nalewka z kory chinowej złożona- Tinctura Cinchonae composita (Herbapol) zawiera wyciągi z 4 ziół. Dawkowanie: dorosłym doustnie kropli w kieliszku wody na 30 min przed jedzeniem 2-3 razy dziennie jako środek pobudzający trawienie i zwiększający apetyt. 59. KONICZYNA ŁĄKOWA Trifolium pratense L. Jest to bylina z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), występująca w Europie na żyznych łąkach i trawnikach. Od XVIII w. wprowadzona do uprawy jako ważna roślina pastewna. W Polsce od dawna jest uprawiana, zwłaszcza na glebach żyznych, pod nazwą koniczyny czerwonej. Koniczyna ma łodygę zwykle przylegające owłosioną, podnoszącą się, do 50 cm wysoką. Liście trójlistkowe, listki szeroko odwrotniejajowate lub eliptyczne. Przy-listki trójkątne jajowate, nagle ściągnięte w szydłowaty koniec, orzęsione. Kwiaty motylkowe, grzbieciste, o koronie purpurowóczerwonej, wyjątkowo białej, zebrane w kulistawe lub częściej jajowate główki, do 3 cm długie. 197

198 Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od maja do września rozwinięte główki kwiatowe wraz z szypułką długości około 7 cm i górnymi liśćmi i suszy na powietrzu w przewiewnym miejscu lub suszarni ogrzewanej. Otrzymuje się jako surowiec ziele koniczyny - Herba Trifolii rubri. Niekiedy zbiera się również same główki kwiatowe, bez szypułek i liści, dające po wysuszeniu, jako surowiec, kwiat koniczyny - Flos Trifolii rubri. Podstawowe związki czynne. Kwiaty koniczyny zawierają flawonoidy, a wśród nich tryfolinę (3-galaktozyd kemferolu), barwniki antocyjanowe, hipoksantynę, ksantynę, Asparginę, tyrozynę, kwas salicylowy, kwas kumarowy, do 0,03% olejku eterycznego, w skład którego wchodzi furfurol, także witaminę C, E i karoten. Działanie. Przetwory z koniczyny działają moczopędnie i wykrztuśnie, zmniejszają stan zapalny oskrzeli i objawy dusznicy. Wyciągi wodne pobudzają czynność wątroby i pęcherzyka żółciowego, regulują czynności przewodu pokarmowego, ułatwiają wypróżnienia i poprawiają apetyt. Zewnętrznie działają przeciwświądowo, przeciwbólowe i przeciwzapalnie. Działania niepożądane. Przetwory z koniczyny, stosowane w zalecanych dawkach, nie wywołują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Odwary z ziela i kwiatów koniczyny czerwonej stosuje się w zaburzeniach pokarmowych, zaparciach i braku apetytu, również jako słaby środek moczopędny. Ponadto jako środek wykrztuśny w nieżytach górnych dróg oddechowych. Zewnętrznie do płukania w nieżycie jamy ustnej i gardła, a w postaci okładów i kąpieli - w świądzie skóry, niezbyt rozległych oparzeniach I i II stopnia, trudno gojących się ranach i ropniach. Przetwory. Odwar z koniczyny: 21/2 łyżki rozdrobnionego ziela koniczyny zalać 3 szklankami wody gorącej, postawić pod przykryciem na parze na min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem w braku apetytu, zaparciach, skąpym wydalaniu moczu, a także w nieżytach górnych dróg oddechowych. Zewnętrznie stosować do płukania w nieżytach jamy ustnej i gardła oraz do okładów w świądzie skóry, oparzeniach i trudno gojących się ranach. Nalewka na koniczynie: do 500 ml alkoholu 40-procentowego dodać 30 g sproszkowanego ziela koniczyny, 10 g ziela rdestu ptasiego i 10 g ziela nostrzyka. Pozostawić w zamkniętym naczyniu przez 10 dni, często wstrząsając. Przecedzić i przesączyć przez watę. Pić po 20 ml przed obiadem lub przed snem, w miarę potrzeby po rozcieńczeniu wodą lub sokiem owocowym, przez 3 miesiące, potem kurację przerwać na 10 dni i rozpocząć następny cykl. Kurację prowadzić w miażdżycy naczyń z normalnym ciśnieniem tętniczym, z objawami bólu głowy i szumu w uszach. Konieczne jest jednoczesne przestrzeganie odpowiedniej diety. Zioła moczopędne z koniczyną: zmieszać po 30 g ziela koniczyny i liści brzozy oraz po 20 g ziela skrzypu i kłączy perzu. Do termosu wsypać 21/2 łyżki ziół, zalać je 3 1/2 szklanki wody wrzącej, termos zamknąć i odstawić na 1 godz. Wypić w ciągu dnia w 3-4 porcjach między posiłkami przy skąpym wydalaniu moczu, przewlekłej lecz mało nasilonej niewydolności nerek, pomocniczo w kamicy moczowej, szczawianowej i fosforanowej oraz w dolegliwościach gośćcowych i skazie moczanowej, a także w niektórych objawach skórnych, spowodowanych nadmierną ilością szkodliwych metabolitów we krwi. Kąpiel przeciwświądowa: zmieszać 100 g ziela koniczyny z 50 g kwiatów lipy i 50 % ziela krwawnika. Całość zalać 3 l wody ciepłej, ogrzewać powoli pod przykryciem do wrzenia i odstawić na 5 min. Przecedzić do wanny. Pozostałe zioła 198

199 umieścić w woreczku płóciennym, zawiązać i przenieść do wanny wypełnionej wodą o temp C do 1/3 pojemności. Czas kąpieli min. Stosować 1-2 razy tygodniowo w świądzie skóry, wyprysku, trądziku, stanach zapalnych, bliznach pooperacyjnych, wynaczynieniach podskórnych, obrzękach po kontuzjach, stłuczeniach mięśni oraz dla uodpornienia skóry. Podaną wyżej mieszankę ziołową można stosować także do kąpieli częściowych, np. nóg lub mycia głowy w skłonnościach do łupieżu, łojotoku i nadmiernym wypadaniu włosów. Niekiedy zbiera się zakwitające części łodyg koniczyny białej - Trifolium repem L. Po wysuszeniu w warunkach naturalnych otrzymuje się ziele koniczyny białej -Herba Trifolii albi. Zawiera ono około 4% garbników i nieco olejku eterycznego. Ziele to ma dobre własności przeciwbiegunkowe. Odwar z całego ziela koniczyny białej działa silnie przeciwbiegunkowe. Bywa stosowany w lecznictwie ludowym przeciw biegunkom jako środek wzmacniający, przeciwbólowy, a także w przeziębieniach, gruźlicy płuc, podagrze, zatruciach i dolegliwościach kobiecych. 60. KONWALIA MAJOWA Convallaria maialis L. Jest to bylina z rodziny Liliowatych (Liliaceae), występująca w Europie, umiarkowanej strefie Azji i Ameryce Pomocnej. W Polsce spotyka się ją często na całym obszarze, z wyjątkiem wyższych partii gór. Rośnie najczęściej w widnych lasach liściastych i zaroślach. Obecnie jest pod częściową ochroną przyrody. Bywa także uprawiana jako roślina ozdobna i lecznicza. Znane są rasy chemiczne o zmiennej zawartości niektórych glikozydów nasercowych. Konwalia ma podziemne czołgające się kłącza, podzielone na krótkie międzywęźla. Na końcach kłączy wyrastają pojedyncze pędy kwiatowe, do 30 cm wysokie, otulone u nasady pochwami 2-3 dużych nagich, eliptycznojajowatych liści. Głąbik kwiatowy nagi, bezlistny, zakończony jednostronnym gronem białych, przyjemnie pachnących kwiatów. Owocem jest czerwona jagoda. Surowiec. Do celów leczniczych ścina się w końcu maja lub w czerwcu, w czasie suchej pogody i po obeschnięciu rosy, rozkwitające kwiatostany wraz z 2-3 otaczającymi liśćmi z okazów dziko rosnących lub uprawianych i suszy w cieniu i przewiewie w temp. około 20 C lub w suszarni ogrzewanej w temp C. Surowcem leczniczym jest ziele konwalii - Herba Convallariae, które przed wprowadzeniem do użytku winno być mianowane metodą biologiczną na zawartość związków czynnych. Podstawowe związki czynne. Największe znaczenie w lecznictwie mają liczne kardenolidowe glikozydy nasercowe (około 20 związków) w ilości do 0,4%. Wśród nich najważniejsza jest konwalatoksyna, podstawowy składnik (około 40% zespołu), najbardziej aktywny biologicznie. Powstaje ona w czasie suszenia z konwalozydu. Jest ponadto konwalatoksol (około 20% zespołu) i lokundiozyd, związek o bardzo silnym działaniu, ustępujący jednak konwalatoksynie. Pozostałe związki z tej grupy występują w małych ilościach. Drugą grupę stanowią saponiny steroidowe, a wśród nich pochodna konwalamarogeniny, nie hemolizująca krwinek czerwonych, oraz konwalaryna o silnych własnościach hemolitycznych, jeżeli zetknie się bezpośrednio z krwią, stanowiąca mieszaninę saponiny kwaśnej i obojętnej. Ułatwiają one wchłanianie glikozydów nasercowych z przewodu pokarmowego. Trzecią grupę związków 199

200 czynnych stanowią flawonoidy, m.in. pochodne izoramnetyny i kwercetyny. Są także kwasy organiczne (np. chelidonowy - do 1,5% i acetydyno-2-karbonowy), ślady olejku eterycznego z farnezolem i sole mineralne. Działanie. Zawarte w zielu konwalii glikozydy nasercowe zwiększają silę skurczu mięśnia sercowego i nieznacznie zwalniają częstotliwość jego skurczów. Pod ich wpływem serce zaczyna pracować bardziej ekonomicznie, a w nieco dłuższych przerwach między skurczami mięsień lepiej wypoczywa. Związki czynne ziela konwalii nie wiążą się prawie zupełnie z białkami osocza krwi, czym upodobniają się do strofantyny, a tym samym nie ulegają kumulacji w ustroju, groźnej dla chorego przy niewłaściwym dawkowaniu. Ich działanie uwidacznia się szybko, ale też stosunkowo wcześnie przemija, co wymaga racjonalnego dawkowania podtrzymującego. Preparaty z ziela konwalii odznaczają się stosunkowo dużą rozpiętością terapeutyczną, to jest różnicą między dawką leczniczą a graniczną dawką toksyczną. Dzięki temu nieznaczne przedawkowanie nie powoduje dostrzegalnych szkodliwych objawów ubocznych. Ziele konwalii wykazuje też słabe działanie uspokajające i moczopędne. To ostatnie zależy od obecności flawonoidów oraz od ogólnej poprawy krążenia krwi pod wpływem glikozydów nasercowych. Działania niepożądane. Ziele konwalii należy do surowców leczniczych silnie działających, których stosowanie wymaga konsultacji lekarskiej oraz ścisłego przestrzegania zalecanych dawek. Zastosowanie. Przetwory z ziela konwalii są chętnie stosowane w niewydolności serca z mniej lub więcej zaznaczonym częstoskurczem, a także skłonnością do zakłóceń czynności serca wynikających z niewłaściwego przewodnictwa impulsów nerwowych. Są one szczególnie cenne dla osób wyróżniających się nadwrażliwością na inne preparaty nasercowe oraz cierpiących na uszkodzenie serca pod wpływem toksyn bakteryjnych, a także dla osób w wieku podeszłym z dolegliwościami serca starczego, jak napadowe kołatanie serca, zaburzenia rytmu, osłabienie skurczów, skłonność do obrzęków związanych z niewydolnością serca. Ziele konwalii wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cardiosan (Herbapol), używanej zwłaszcza w leczeniu dolegliwości serca starczego. Ponadto służy do produkcji nalewki - Tinctura Convallariae (Herbapol), która wchodzi w skład kropli nasercowych Cardiol (Herbapol), Kelicardina (Herbapol), Neocardina (Herbapol) i Guttae cardiacae (Lab. Gal. Cefarm) oraz drażetek Convafort (Herbapol), stosowanych w chorobach serca. Przetworów domowych z ziela konwalii nie zaleca się, gdyż napary są mało trwałe i niepewne w działaniu. Jest to w dodatku surowiec silnie działający, mogący spowodować poważne zatrucie, dlatego ziele i jego przetwory wydawane są w aptekach z przepisu lekarza. Przetwory. Cardiol (Herbapol), krople: dorosłym zaleca się kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w czynnościowych zaburzeniach i osłabieniu mięśnia sercowego. Dzieciom odpowiednio mniej po uzgodnieniu z lekarzem. Convafort (Herbapol), drażetki zawierają wyciąg z ziela konwalii standaryzowany biologicznie. Dorośli: 1-2 drażetki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w schorzeniach serca wymienionych wyżej. Guttae cardiacae (Lab. Gal.), krople złożone z nalewki konwaliowej, kozłkowej i głogowej. Dorośli: kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie w osłabieniu mięśnia sercowego. 200

201 Konwalia majowa (wg Ortus Sanitatis, 1496 Kelicardina (Herbapol), krople zawierające wyciągi z ziela konwalii, głogu i aminka egipskiego oraz rutynę. Dorośli: kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie między posiłkami w przewlekłych schorzeniach serca, postępującej miażdżycy i skurczu naczyń wieńcowych. Neocardina (Herbapol), krople zawierające wyciągi z głogu, konwalii, kozłka i jemioły. Dorośli: kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie po jedzeniu w osłabieniu mięśnia sercowego, miażdżycy naczyń wieńcowych, bólu i kołataniu serca. Tinctura Convallariae (Herbapol), nalewka konwaliowa, biologicznie standaryzowana. Dorośli: kropli 2-3 razy dziennie. Najwyższa dawka jednorazowa 1,5 g, dobowa 5 g. Działa w niewydolności serca i krążenia. Konwalatoksyna (ZSRR), ampułki zawierające w 1 ml 0,03% roztworu glikozydu. Dawki: 0,5 ml - 1 ml zgodnie z zaleceniem lekarza w podostrej i przewlekłej niewydolności sercowej i częstoskurczu napadowym. 201

202 61. KOPER OGRODOWY Anethum graveolens L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), występująca w stanie naturalnym na Bliskim Wschodzie, Kaukazie oraz krajach strefy śródziemnomorskiej, obecnie powszechnie uprawiana w wielu krajach jako przyprawa kuchenna. W Polsce udaje się dobrze. Niekiedy dziczeje. Koper ogrodowy ma łodygę prostą, rozgałęzioną, do 1 m wysoką, kreskowaną, nie owłosioną. Liście modre, potrójniepierzaste, o odcinkach nitkowatych, nie owłosione. Kwiaty żółte, zebrane w duże podwójne baldachy na szczytach łodyg. Owoc soczewkowaty, 3-5 mm długi. Cała roślina obdarzona jest charakterystycznym zapachem. Surowiec. Do celów spożywczych, jako przyprawę, wykorzystuje się świeże ziele kopru ogrodowego, natomiast do celów leczniczych zbiera się w sierpniu dojrzałe owocostany kopru, suszy w miejscach przewiewnych i omłaca. Surowcem leczniczym jest owoc kopru ogrodowego - Fructus Anethi. Podstawowe związki czynne. Owoce zawierają 3-4% olejku eterycznego, a w nim jest karwon (40-60%), limonen, felandren, terpinen i inne związki, do 18% oleju tłustego, 15% związków białkowych, kwasy wielofenolowe (np. kwas kawowy i chlorogenowy), flawonoidy (np. wicenina), związki kumarynowe (np. eskuletyna, umbeliferon i skopoletyna), a ponadto sole mineralne. Działanie. Przetwory z owoców kopru ogrodowego działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, a w mniejszym stopniu dróg żółciowych i moczowych. Pobudzają jednocześnie wydzielanie soku żołądkowego i poprawiają przyswajanie składników pokarmów, a ponadto hamują rozwój drobnoustrojów w jelitach. U niektórych osób zwiększają nieznacznie ilość wydalanego moczu. Pobudzają czynność gruczołów mlecznych u kobiet karmiących. Przenikają jednak do mleka matki i wywierają słabe działanie wiatropędne na niemowlęta. Działania niepożądane. Przetwory z kopru ogrodowego, stosowane w zalecanych niżej dawkach leczniczych, nie wywołują objawów szkodliwych dla zdrowia. Zastosowanie. Napary z owoców kopru ogrodowego stosuje się przede wszystkim w zaburzeniach trawiennych. Są one bezpiecznym środkiem wiatropędnym i mogą być nawet podawane niemowlętom. Zaleca się je młodzieży i osobom w wieku podeszłym jako lek przeciwskurczowy i zwiększający wydzielanie soku żołądkowego w niezbyt nasilonych przypadkach niestrawności. Przetwory. Napar dla dzieci: rozdrobnić 1/3-1/2 łyżki owoców kopru ogrodowego i zalać 1 szklanką wody wrzącej. Naparzać pod przykryciem min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Podawać dzieciom doustnie 1-3 łyżki, zależnie od wieku, 2-3 razy dziennie bezpośrednio po posiłkach, w zaburzeniach trawiennych; oseskom po 1/2-1 łyżeczce naparu, który można dodać do butelki z mlekiem lub podać doustnie po karmieniu. Napar dla dorosłych: rozdrobnić 1/2-1 łyżki owoców kopru ogrodowego i zalać 1 szklanką wody wrzącej. Naparzać jak wyżej. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po posiłkach w mało nasilonych zaburzeniach trawiennych. 202

203 62. KOPYTNIK POSPOLITY Asarum europaeum L. Jest to roślina wieloletnia z rodziny Kokornakowatych (Aristolochiaceae), występująca w cienistych lasach liściastych i mieszanych oraz w zaroślach od Francji poza wschodnie granice Polski, również we Włoszech, na Bałkanach, Turcji i na Syberii. W Polsce jest dość pospolita w całym kraju. Kopytnik jest rośliną do 10 cm wysoką, wykształcającą pełzające, silnie rozgałęzione kłącze z licznymi nitkowatymi, krótkimi korzeniami. Łodyga czerwonawofiole- Kopytnik pospolity (wg T. Hajka, 1562) 203

204 towonabiegła, również pełzająca, przeważnie z 2-3 liśćmi. Poszczególne liście na długich, owłosionych ogonkach są okrągławonerkowate, zbliżone kształtem do odcisku końskiego kopyta, skórzaste, od strony górnej ciemnozielone, błyszczące, od strony dolnej - jaśniejsze, matowe, zimotrwałe. Kwiaty pojedyncze, brunatnoczerwone, dzwonkowate, wyrastają z pachwin liści tuż przy ziemi i są zapylane przez mrówki i inne pełzające owady. Kwitnie od marca do maja. Cała roślina, zwłaszcza po roztarciu, wydziela zapach pieprzowy. Kopytnik objęty jest częściową ochroną gatunkową. Surowiec. Zbiera się od wiosny do jesieni całą roślinę, wykopując ją wraz z częścią nadziemną, otrząsa z ziemi i rozkłada pojedynczą warstwą w cieniu i przewiewie. Następnie dosusza w suszarni ogrzewanej w temp. około 30 C. Otrzymuje się ziele kopytnika z korzeniami - Herba Asari cum radicibus. Powinno ono zawierać minimum 0,8% olejku eterycznego. Jedynie w lecznictwie ludowym są stosowane same liście kopytnika - Folium Asari. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera około 1,5% olejku eterycznego, ale ilość ta jest zmienna i zależy od miejsca zbioru oraz przypuszczalnie od właściwości genetycznych. W liściach znaleziono 0,13-0,24% olejku, natomiast w organach podziemnych do 3,6%, a w pochodzących z gór nawet do 8,25%. Podstawowym składnikiem olejku jest trans-izoazaron, oprócz niego są małe ilości izomerów azaronu, aldehydu azarylowego, safrolu i innych. Znane są jednak rasy chemiczne kopytnika, w których podstawowym składnikiem olejku eterycznego jest trans-izoelemicyna lub eter metylowy trans-izoeugenolu. Ponadto ziele zawiera około 6,5% garbników, związki cukrowe, żywicowe, sole mineralne (około 8%), pochodną kumarynową i inne. Brak alkaloidów. Działanie. Kopytnik i jego przetwory działają pobudzająco na czynności wydzielnicze różnych narządów. Najbardziej znaczące jest wzmaganie wydzielania śluzu przez błony śluzowe żołądka, jelit i oskrzeli, następnie zwiększanie wydalania moczu i potu. Działają także rozkurczowo na jelita i oskrzela, zapobiegają i przeciwdziałają kurczom w obrębie układu trawiennego i oddechowego. Są też środkiem wykrztuśnym ułatwiającym usuwanie śluzu zalegającego w górnych drogach oddechowych z jednoczesnym przywróceniem swobodnego, naturalnego ruchu nabłonka rzęskowego. Kopytnik wywiera również wpływ hamujący na sferę psychiczną i przewodzenie bodźców w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Działa w sposób zbliżony, a może nawet identyczny, do środków uspokajających i auksjolitycznych. Działa również przeciwbakteryjnie. Działania niepożądane. Większe dawki surowca, niż zalecane, powodują wiele objawów szkodliwych. Najpierw pojawiają się nudności i podrażnienie żołądka, następnie wymioty i biegunka. U kobiet następuje przekrwienie narządów miednicy małej i w przypadku ciąży istnieje groźba poronienia. Opisano jeden z przypadków poronienia, w którym doszło również do lekkiego porażenia połowiczego. Dlatego kopytnik jest zaliczany do roślin trujących, a jego stosowanie w celach leczniczych wymaga ścisłego dawkowania. Zastosowanie. Kopytnik jest skuteczny w stanach nieżytowych górnych dróg oddechowych, kiedy zalega je sucha i ściśle przylegająca wydzielina z towarzyszącym suchym i ostrym kaszlem, który nie jest w stanie usunąć nagromadzonego śluzu. Podobnie jest w pylicy płuc i w gruźlicy. Pomocniczo stosuje się w astmie, stanach skurczowych oskrzeli, zapaleniu gardła i w przewlekłym zapaleniu oskrzeli u palaczy tytoniu. 204

205 W lecznictwie ludowym kopytnik stosowano niekiedy jako środek wymiotny, wykorzystując jego działanie toksyczne, a nie lecznicze, co było niebezpieczne. Jeszcze bardziej nieracjonalne było dodawanie kopytnika do wódki dla alkoholików, aby obrzydzić im picie i spowodować wymioty, ponieważ po przedawkowaniu występowały ciężkie objawy zatrucia. Zresztą zapach i smak wódki kopytnikowej są łatwo wyczuwalne. Poza tym istnieją obecnie znacznie lepsze i bezpieczne syntetyczne środki odwykowe. Wspomniane w starych książkach działanie poronne kopytnika wymaga dużych dawek, które zagrażają życiu matki i powodują utratę dużej ilości krwi. W homeopatii stosuje się świeże kłącza kopytnika przeciw migrenie, dusznicy bolesnej, zapaleniu płuc i astmie, a także w histerii oraz nadpobudliwości nerwowej. Przetwory. Nalewka kopytnikowa:20g rozdrobnionego ziela zalać 100 ml alkoholu 70% (przez zmieszanie po 50 ml spirytusu 95 i wódki 45 ) i macerować 10 dni, często wstrząsając. Przecedzić i przyjmować doustnie 2-3 razy dziennie po 20 kropli (maksymalnie do 40 kropli) po jedzeniu. Dla dzieci można sporządzić syrop, mieszając 6 g nalewki ze 100 g stężonego roztworu cukru w wodzie (syropu prostego). Podawać po 1 łyżeczce co 3-4 godz. po jedzeniu jako środek wykrztuśny. Azarina (Herbapol) - tabletki zawierające sproszkowane ziele kopytnika, korzeń lukrecji, wyciągi z ziela glistnika i korzenia żywokostu oraz kodeinę i olejek anyżowy. Dorosłym zaleca się doustnie 2-5 razy dziennie po 1 tabletce, dzieciom powyżej 6 roku życia po 1/4-1/2 tabletki, zależnie od wieku 2-3 razy dziennie. Tabletkę należy rozkruszyć i popić płynem. 63. KOSACIEC NIEMIECKI Iris germanica L. Jest to bylina z rodziny Kosaćcowatych (Iridaceae), pochodząca ze strefy Morza Czarnego i Śródziemnego, uprawiana obecnie w Polsce i wielu innych krajach. Wyhodowano dotąd wiele odmian i mieszańców z innymi gatunkami, wyróżniających się pięknymi, grzbiecistymi kwiatami. Kosaciec wytwarza pełzające, spłaszczone kłącze, widlasto rozgałęzione z przewężeniami w miejscach rozgałęzień. Na stronie górnej kłącza widoczne są poprzeczne wgłębione blizny po obumarłych liściach, a na dolnej liczne korzenie. Liście szablaste, całobrzegie. Kwiaty zebrane po kilka w kwiatostanach. Dziko rosnące kosaćce (prócz żółtego) są w Polsce pod ścisłą ochroną. Surowiec. Do celów leczniczych kopie się jesienią kłącza, odcina fragmenty cieńsze z pąkami liściowymi na rozsadę, a grubsze okorowuje i suszy na słońcu lub w suszarni ogrzewanej w temp. nie przekraczającej 35 C. Otrzymuje się kłącze kosaćca (syn. korzeń fiołkowy - od słabego zapachu fiołkowego) - Rhizoma Iridis. Równorzędnego surowca dostarczają pokrewne gatunki: kosaciec blady Iris pallida Lam. i kosaciec florencki - Iris florentina L. Podstawowe związki czynne. Kłącze zawiera 0,2-0,3% olejku eterycznego, a w nim m.in. iron i kwas mirystynowy, 6-8% garbników, około 8% oleju tłustego, około 6% związków cukrowych, około 50% skrobi, do 10% śluzu. Są ponadto flawonoidy, glikozyd irydyna i sole mineralne. Działanie. Z uwagi na zawarty śluz surowiec działa powlekające, powoduje pęcznienie wydzieliny zalegającej górne drogi oddechowe, wyzwala łagodny odruch wykrztuśny i przywraca naturalny ruch nabłonka rzęskowego, co umożliwia stopniowe oczyszczenie gardła i oskrzeli z zalegającej wydzieliny. Wyciągi wodne z kłącza kosaćca zwiększają nieznacznie wydalanie moczu, co 205

206 Kosaciec niemiecki (wg T. Hajka, 1562) przypisuje się flawonoidom. Ponadto zawarte w surowcu garbniki działają łagodnie ściągające i przeciwbakteryjnie na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Działania niepożądane. Napary i odwary z samego kłącza kosaćca mogą spowodować wymioty i biegunki. Dawniej podawano obtoczone i polerowane kłącza kosaćca dzieciom w okresie ząbkowania, co ułatwiało wyrzynanie się zębów, zaniechano jednak tego z uwagi na częste zakażenia jamy ustnej. Zastosowanie. Kłącze kosaćca stosuje się w lecznictwie wyłącznie jako składnik wykrztuśnych lub moczopędnych mieszanek ziołowych. 206

207 Najszersze zastosowanie kłącze kosaćca ma w perfumerii jako utrwalacz zapachów. W kosmetyce sproszkowane kłącze kosaćca stanowiło dawniej dodatek do proszków do czyszczenia zębów oraz zasypek przeciwpotowych. Przetwory. Zioła wykrztuśne: zmieszać po 10 g kłącza kosaćca, liści babki i owoców kopru włoskiego oraz po 20 g ziela macierzanki i liści podbiału. Zalać 1 1/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej, zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić 1/3 do 1-2 szklanki przecedzonego naparu 2-3 razy dziennie. Małym dzieciom podawać po 1 łyżeczce, starszym po 1 do 2 łyżek kilka razy po jedzeniu w ciągu dnia. Napar można osłodzić miodem lub cukrem. 64. KOZIERADKA POSPOLITA Trigonella foenum graecum L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), pochodząca z Małej Azji oraz rejonu Morza Śródziemnego. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce, w niewielkich jednak ilościach. Kozieradka przypomina nieco wyglądem koniczynę. Wydaje łodygę cm wysoką, w górnej części owłosioną. Liście złożone trójlistkowe z przylistkami. Kwiaty grzbieciste, motylkowate, bardzo krótkoogonkowe, bladożółtawe, wyrastające pojedynczo lub niekiedy parami z kątów liści. Owocem jest długi strąk, przypominający rogi koziorożca. Nasiona czterościenne, pryzmatyczne lub romboidalne, do 5 mm długie, matowe, szarożółte lub brunatne z ukośną bruzdą widoczną z boku. Surowiec. Do celów leczniczych kosi się uprawiane rośliny po dojrzeniu owoców, suszy i młóci w celu otrzymania nasion. Surowcem leczniczym jest nasienie kozieradki - Semen Foenugraeci (syn. Semen Trigonellae). Podstawowe związki czynne. Nasienie kozieradki zawiera 20 do 30% substancji śluzowych, składających się głównie z galaktomannanów. Występują też saponiny o szkielecie sterolowym (do 0,3%), np. pochodne diosgeniny, jamogeniny, tigogeniny i gitogeniny. Są również flawonoidy (np. witeksyna, izowiteksyna i wicenina), witaminy (np. amid kwasu izonikotynowego - wit. PP), tłuszcze do 10%, białka do 30%, cholina, lecytyna, alkaloid trygonelina do 0,4%, gorycze, ślady olejku eterycznego i sole mineralne. Działanie. Nasiona kozieradki były od dawna uznawane za lek śluzowy, przede wszystkim do użytku zewnętrznego. Jednakże badania wykazały, że stosowane doustnie wywierają u ludzi i zwierząt działanie pobudzające czynności wydzielnicze oraz wzmagające mechanizmy odpornościowe. Nasiona i wyciągi z nasion zwiększają wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego oraz śliny, ułatwiają trawienie pokarmów i przyswajanie ich składników, zwłaszcza aminokwasów. Powodują uchwytny przyrost wagi ciała, mają więc właściwości ogólnie wzmacniające. Ponadto pobudzają czynność krwiotwórczą szpiku kostnego i przyczyniają się do zwiększenia ilości czerwonych krwinek. Ponieważ jednocześnie wzrasta liczba krwinek białych, podnosi się tym samym odporność organizmu na patogenne szczepy bakterii. Nasiona mają też słabe działanie przeciwcukrzycowe. Te niewątpliwe zalety kozieradki są jednak rzadko wykorzystywane, z uwagi na jej nieprzyjemny, przenikliwy zapach. Dlatego surowiec nieczęsto wchodzi w skład mieszanek ziołowych stosowanych wewnętrznie. Działania niepożądane. W zalecanych dawkach surowiec ten nie wykazuje objawów szkodliwych. 207

208 Zastosowanie. W preparatach doustnych stosuje się nasiona kozieradki najczęściej w połączeniu z innymi surowcami zielarskimi. Nasiona te są największym ilościowo składnikiem granulatu ziołowego Gastrogran (Herbapol), w którym wyzyskano osłaniające działanie śluzu oraz pobudzający wpływ goryczy kozieradki na czynności wydzielnicze przewodu pokarmowego. Lecznicze właściwości tych nasion na drogi moczowe wykorzystano w preparacie Fitolizyna (Herbapol), a uszczelniające działanie flawonoidów na ściany naczyń krwionośnych znalazło zastosowanie w mieszance ziołowej Rektosan (Herbapol), zalecanej w żylakach odbytu. Zewnętrznie stosuje się sproszkowane nasiona kozieradki jako lek zmiękczający do kompresów i okładów w ropnym zapaleniu skóry, naczyń chłonnych i tkanki łącznej oraz w czyrakach. Nasiona kozieradki służą za przyprawę do niektórych serów, a także ostrych sosów typu curry, ulubionych zwłaszcza w południowo-wschodniej Azji. Rozdrobnione nasiona kozieradki dodawano do mieszanek paszowych jako środek tuczący i zwiększający apetyt u zwierząt. Ostatnie jednak badania wykazały słabe działanie kozieradki w tym kierunku. Poza tym ostra, nieprzyjemna substancja zapachowa nasion kozieradki przechodzi do mleka zwierząt karmionych, psując jego jakość. Przetwory. Nasiona kozieradki: zmieszać sproszkowane nasiona kozieradki z równą ilością konfitur lub miodu. Przyjmować doustnie 2 razy dziennie po 1 łyżeczce w czasie posiłku jako środek ogólnie wzmacniający. Można również całe nasiona podprażyć na patelni na oleju i przyjmować same w całości lub sproszkować i zmieszać z miodem. Stosować jako środek odżywczy i wzmacniający dla osób wychudzonych i rekonwalescentów, dawkując jak poprzednio. Odwar z kozieradki: 1 łyżkę stołową sproszkowanych nasion zalać 1 szklanką wody letniej i wymieszać dokładnie. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na kilka minut i ciepłe stosować zewnętrznie do okładów na czyraki, wrzody i stany zapalne skóry. Okład z kozieradki: sproszkować 50 do 100 g nasion kozieradki i zarobić wodą na pastę. Dodać 1/2 łyżeczki kwasu octowego 10%, ponownie zarobić, nieco ogrzać, rozsmarować na płótnie i przyłożyć na chore miejsce. Okład zmieniać 2-3 razy dziennie stosując go w podobnych przypadkach chorobowych jak odwar. Kompresy na ropnie: rozdrobnić w moździerzu 20 g nasion kozieradki. Osobno rozdrobnić w mikserze po 10 g świeżego ziela ogórecznika i ziela nostrzyka (lub liści babki lancetowatej). Zmieszać, dodać wody i zarobić na papkę. Ogrzać w naczyniu, przenieść na gazę i ciepły kompres przyłożyć na skórę, na miejsce objęte zapaleniem, lub ropień. Zmieniać okład 2-3 razy dziennie, trzymając go w miarę możliwości pod ceratką, aby jak najdłużej zachował ciepło. Gastrogran (Herbapol): 1 łyżeczkę granulatu przyjmować doustnie 3 razy dziennie po jedzeniu, popijając 1/2 szklanki wody lub wody z sokiem w schorzeniach nieżytowych żołądka i dwunastnicy oraz wrzodzie trawiennym. Rektosan (Herbapol): 1 1/2 łyżki ziół zalać 2-2 1/2 szklanki wody gorącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2 do 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w żylakach odbytu. Ten sam odwar można stosować do obmywania odbytu i do okładów, a po rozcieńczeniu w 1-2 szklanki wody do lewatyw w schorzeniach odbytnicy.. 208

209 65. KOZŁEK LEKARSKI Valeriana officinalis L. Kozłek lekarski, zwany powszechnie walerianą, jest byliną z rodziny Kozłkowa-tych (Valerianaceae), występującą w lesistych i wilgotnych rejonach Europy, Azji Mniejszej, Zachodniej i Środkowej aż po Japonię. W Polsce rośnie w wilgotnych zaroślach, a nawet na skałach całego kraju. Kozłek lekarski (wg T. Hajka, 1562) 209

210 Kozłek jest zbiorowym gatunkiem, obejmującym kilka odmian, różniących się wysokością łodygi oraz kształtem liści. Najczęściej występuje u nas i jest uprawiana odmiana kozłka szerokolistna - Valeriana officinalis L. varietas latifolia Vahl. o łodydze do 2 m wysokiej, listkach niezbyt licznych, eliptycznolancetowatych. Znane też są inne odmiany, jak varietas media Koch o łodydze do 150 cm wysokiej i listkach dość licznych, lancetowatych oraz varietas tenuifolia Vahl. (var. angustifolia Tausch) o łodydze do 70 cm wysokiej i listkach licznych, wąskolancetowatych lub równowąskich, zwykle całobrzegich. Wszystkie wymienione odmiany mają łodygę silną, prosto wzniesioną, niegałęzistą, bruzdowaną, dołem nieco owłosioną, wyżej nagą. Liście dolne ogonkowe, górne siedzące, pierzastodzielne. Kwiaty drobne, o koronie 4-5 mm długiej, białawej lub bladoróżowej, bardzo liczne, zebrane w baldachokształtne kwiatostany na szczytach łodyg. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Owoce bardzo drobne, nagie lub owłosione. Pod ziemią kozłek wytwarza jajowate lub odwrotnie stożkowate kłącza, do 5 cm długie, oraz bardzo liczne walcowate korzenie do 3 mm grube, długości do 30 cm. Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się jesienią lub wiosną w maju przed kwitnieniem korzenie i kłącza, suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35 C. Otrzymuje się jako surowiec korzeń kozłka - Radix Valerianae (syn. Radix Polemonii lub kłącze kozłka - Rhizoma Valerianae). Świeża roślina nie pachnie. Swoistego zapachu nabiera dopiero w czasie suszenia. Podstawowe związki czynne. Korzeń kozłka zawiera 0,5-2,0% olejku eterycznego, stanowiącego mieszaninę terpenów, seskwiterpenów, pochodnych azulenowych i estrów z kwasami organicznymi, np. izowaleryloborneol. Są ponadto w korzeniu alkaloidy terpenowe (np. walerynina, scynantyna, aktynidyna działająca pobudzająco na koty), związki trójterpenowe (np. walerozyd A), a także wolne kwasy organiczne (np. kwas izowalerianowy, powstający z rozpadu związków estrowych w czasie suszenia surowca, kwas chlorogenowy i kwas kawowy). Podstawowe związki czynne kozłka stanowią trójestrowe połączenia zwane walepotriatami w ilości 0,1-0,9%. Są to trójestry polihydroksycyklopentanopyranu z kwasami izowalerianowym, octowym, izokapronowym i β-acetooksywalerianowym. Działanie. Korzeń kozłka jest aktywnym i skutecznym lekiem uspokajającym i przeciwskurczowym, pod warunkiem, że jest prawidłowo przetworzony i odpowiednio dawkowany. Korzystniej działają przetwory ze świeżego korzenia, a decydujący wpływ na jego aktywność ma sposób i czas suszenia oraz przechowywania tego surowca. Działanie uspokajające kozłka polega na tłumieniu refleksów motorycznych i psychicznych w ośrodkowym układzie nerwowym. Obniżenie wrażliwości ośrodków mózgowych oraz zmniejszenie pobudzenia ruchowego wymaga nieco większych dawek preparatów z kozłka, niż uzyskanie efektu rozkurczającego. Działanie rozkurczowe korzeni kozłka obejmuje mięśnie gładkie, głównie przewodu pokarmowego, a w niewielkim stopniu ścian naczyń krwionośnych. Działanie wiatropędne jest ściśle powiązane z efektem rozkurczowym oraz zwiększonym wydzielaniem soków trawiennych, zwłaszcza gdy przyczyną dolegliwości był stan nerwowy pacjenta. Obserwuje się także słabe działanie przeciwcukrzycowe z jednoczesnym zmniejszeniem częstotliwości oddawania moczu i osłabieniem uczucia pragnienia. Mało znane jest również działanie przeciwrobaczycowe na owsiki i glisty jelitowe, a także działanie zewnętrzne na skórę głowy przy łupieżu i łojotoku, w niektórych dermatozach, a nawet stanach zapalnych oczu. 210

211 Działania niepożądane. W zalecanych niżej dawkach przetworów z korzenia waleriany nie zaobserwowano objawów toksycznych. Zastosowanie. Przetwory z korzeni kozika mają szerokie zastosowanie w stanach pobudzenia nerwowego, wywołanych czynnikami zewnętrznymi i są bardzo często zalecane w różnych schorzeniach jako jeden z ważnych środków łagodnie uspokajających. Przetwory z kozika wywołują stan odprężenia psychicznego u osób z trudnością zasypiania. Korzeń kozłka wchodzi w skład różnych preparatów wytwarzanych przez Herbapol, np. mieszanka ziołowa Nervosan, granulat Nervogran oraz specyfiki Neospasmina, Passispasmina i Nervosol o działaniu uspokajającym. Przetwory z kozłka stosuje się również w niektórych dolegliwościach spowodowanych zaburzeniami czynnościowymi, jak przyspieszone bicie serca na tle nerwowym, ból głowy, pulsowanie w skroniach, a nawet lekkie zawroty głowy i zaburzenia naczynioruchowe. Surowiec ten jest składnikiem mieszanki ziołowej Cardiosan (Herbapol), poprawiającej czynność serca i układu krążenia. Jednoczesne podawanie wyciągu z korzeni kozłka i barbituranów w padaczce umożliwia obniżenie dawki tych ostatnich i zmniejszenie ich ubocznego działania. Większe znaczenie ma stosowanie kozłka w napadach padaczkowych częściowych, przebiegających bez utraty świadomości (np. drganie policzków, zawroty głowy, upośledzenie mowy, wzroku lub słuchu) jako leczenie skojarzone z odpowiednimi preparatami syntetycznymi. Działanie rozkurczowe kozłka wykorzystuje się, stosując odpowiednie przetwory w stanach skurczowych żołądka i jelit w tak zwanych nerwicach wegetatywnych. Stosuje się je także w okresie przekwitania u kobiet, a częściowo także u mężczyzn, zwłaszcza kiedy przetwory z kozłka są umiejętnie łączone z innymi preparatami roślinnymi. Olejek eteryczny z korzeni kozłka jest rzadko dziś stosowany w lecznictwie. Wchodzi w skład doustnych preparatów działających uspokajająco i wzmacniająco, jak spirytus z arcydzięgla złożony - Spiritus Angelicae compositus oraz preparatów zewnętrznych do wcierań kojących i przeciwskurczowych. Przetwory z korzeni kozłka mają zróżnicowaną wartość leczniczą w zależności od tego, czy są to wyciągi alkoholowe, czy wodne, ponieważ główne składniki czynne, jak olejek eteryczny i walepotriaty rozpuszczają się lepiej w alkoholu, niż w wodzie. Przetwory. Napar z korzeni kozłka: 1 łyżkę rozdrobnionych korzeni zalać 11/2 szklanki wody wrzącej i postawić pod przykryciem nad parą na 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek uspokajający i rozkurczowy. Natomiast jako środek wiatropędny dla starszych dzieci i młodzieży oraz osób w wieku podeszłym podawać 2-3 razy dziennie 1-2 łyżki stołowe po jedzeniu. Przeciw owsikom i glistom jelitowym u dzieci stosować doodbytniczo około 1 szklanki powyższego naparu. W łupieżu i łojotoku natrzeć owłosioną skórę głowy powyższym naparem, zawiązać ręcznikiem na min, po czym wytrzeć do sucha. Stosować 1-2 razy w tygodniu. W zapaleniu spojówek przemywać brzegi powiek wacikiem zwilżonym naparem. Przemywanie powtarzać parokrotnie w ciągu dnia. Intrakt ze świeżych korzeni kozłka, Intractum Valerianae (Herbapol) -działa silniej od nalewki. Dorosłym zaleca się doustnie kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie, w celu zmniejszenia niepokoju, napięcia i strachu oraz agresywności. Pomocniczo stosować w napadach padaczkowych częściowych po 1/3-1/2 łyżeczki w kieliszku wody kilka razy dziennie między posiłkami. 211

212 Nalewka kozłkowa, Tinctura Valerianae (Herbapol): dorosłym podawać doustnie kropli w kieliszku wody kilka razy dziennie po jedzeniu w stanach nerwowych i nerwicy wegetatywnej. Pomocniczo w stanach padaczkowych bez utraty przytomności po 1/2-1 łyżeczce nalewki w 1/4 szklanki wody 2 razy dziennie po jedzeniu. Nalewka kozłkowa na eterze, Tinctura Valerianae aetherea (Herbapol): dorosłym zaleca się doustnie kropli w kieliszku wody po jedzeniu jako środek uspokajający i rozkurczowy. Działa ośrodkowo silniej od poprzedniej. Napój uspokajający z walerianą: 60 kropli (około 1/3 łyżeczki) nalewki kozłkowej dodać do szklanki gorącego mleka osłodzonego łyżką miodu. Zmieszać i wypić na godzinę przed snem jako środek uspokajający i przywracający spokojny, głęboki sen. Nervogran (Herbapol): dorosłym zaleca się doustnie 3 razy dziennie po łyżeczce granulatu po jedzeniu, popijanego 1/4 szklanki ciepłej wody lub wody z sokiem w nerwicach różnego pochodzenia, pobudzeniu nerwowym i trudności w zasypianiu. Wino walerianowe: do 1 butelki wina gronowego (700 ml) wlać 15 g nalewki lub intraktu z korzenia waleriany, dodać łyżeczkę do herbaty liści melisy i ziela dziurawca i pozostawić na 14 dni, często wstrząsając. Przecedzić i pić po łyżce stołowej 1-2 razy dziennie, korzystnie na godzinę przed snem, jako środek ogólnie uspokajający. W przypadku nadmiernej pobudliwości płciowej przyrządzić wino, dodając szyszek chmielowych zamiast ziela dziurawca. Dawki jak wyżej. Zioła rozkurczowe: zmieszać równe ilości rozdrobnionych korzeni kozłka, szyszek chmielowych, ziela macierzanki, owoców kopru włoskiego i ziela dziurawca. Zalać 11/2-2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej i po zamknięciu odstawić na godzinę. Pić 1/2 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu w nerwicy wegetatywnej z zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi. Jeśli objawami nerwicy są zaburzenia sercowo-naczyniowe, to zamiast ziela macierzanki dodać taką samą ilość mieszaniny kwiatów głogu i owoców głogu. Dalej postępować jak poprzednio. Zioła sedatywne: zmieszać równe ilości rozdrobnionego korzenia kozłka, ziela serdecznika, liści mięty, liści szałwii oraz liści melisy. Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej. Zamknąć termos i zostawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 2 razy dziennie po jedzeniu w stanach pobudzenia nerwowego i bezsenności. Nervosan (Herbapol): 2 łyżki ziół zalać 2 szklankami wody wrzącej, nakryć i postawić nad parą na 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 2/3 szklanki po jedzeniu rano i wieczorem na godzinę przed snem w stanach pobudzenia nerwowego i bezsenności. Plantival (Schwabe, RFN), płyn i drażetki zawierające wyciągi z 4 ziół. Stosuje się w stanach nerwicowych i napięcia nerwowego: płyn 3 razy dziennie po 20 kropli na cukier lub wodę, bądź 1-2 drażetki 2-3 razy dziennie. Valmane (Kali-Chemie, RFN), drażetki zawierające mieszaninę walepotriatów. Stosuje się w celu regulowania psychicznych i ruchowych zaburzeń nerwowych, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Dawki 1-2 drażetki 3 razy dziennie w ciągu 3-4 tygodni. Dzieciom odpowiednio mniej. Valosedan (CSRS), płyn zawierający wyciąg z 4 ziół z dodatkiem barbitalu. Działa ogólnie uspokajająco, zwłaszcza w nadmiernym pobudzeniu w okresie przekwitania, bólach głowy, migrenie, trudnościach zasypiania i szumie w uszach. Dawki po 1/2 łyżeczki 2-3 razy dziennie. 212

213 66. KRUSZYNA POSPOLITA Rhamnus frangula L. Jest to krzew z rodziny Szakłakowatych (Rhamnaceae), występujący w całej Europie, północnej Afryce i północno-zachodniej Azji. W Polsce spotyka się ją w wilgotnych lasach i zaroślach na całym niżu i w dolnych partiach górskich. W niektórych okolicach jest jednak bardzo przetrzebiona w wyniku nadmiernej eksploatacji. Z tego powodu jest w Polsce pod częściową ochroną gatunkową. Kruszyna pospolita (wg T. Hajka, 1562) 213

214 Kruszyna jest krzewem do 5 m wysokim, nie kolczastym, silnie rozgałęzionym i ulistnionym, o szarobrunatnej, matowej korze z licznymi jaśniejszymi przetchlinkami. Liście eliptyczne, całobrzegie, o 6-8 parach nerwów bocznych. Kwiaty zielonkawe, niepozorne. Owoce soczyste pestkowce wielkości grochu, o 3-4 pestkach, początkowo zielone, następnie czerwone, a po dojrzeniu niemal czarne. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wiosną przed rozwojem liści korę z młodych 2-4-letnich gałązek, zdejmując ją w odcinkach długości około 20 cm, i następnie suszy w suszarniach naturalnych w miejscach przewiewnych. Surowcem leczniczym jest kora kruszyny - Cortex Frangulae (syn. Cortex Rhamni frangulae). Przed użyciem powinna być przechowywana dłużej niż rok lub po wysuszeniu ogrzewana w temp. 100 C przez 2 godz. Niekiedy zbiera się we wrześniu dojrzewające owoce kruszyny i suszy w suszarniach ogrzewanych, początkowo w temperaturze niższej, a następnie dosusza w temp. około 60 C. Otrzymuje się owoc kruszyny - Fructus Frangulae (syn. Fructus Rhamni frangulae). Podobnie do kruszyny działa kora szakłaku amerykańskiego - Rhamnus purshiana De Candolle (Rhamnaceae), przywożona dawniej do Polski z Ameryki Pomocnej pod nazwą Cortex Rhamni purshianae (syn. Cascara sagrada). Podstawowe związki czynne. Kora kruszyny zawiera do 4% mieszaniny hydroksymetyloantrazwiązków, głównie w postaci glikozydowej. Wśród nich najważniejsze są glukofrangularozydy A i B oraz produkty ich częściowej hydrolizy frangulozydy A i B. Ponadto stwierdzono obecność palmidyn oraz antranoli i antronów, które są substancjami niestałymi i powoli ulegają utlenieniu do odpowiednich, lecz mało aktywnych antrachinonów. Inne składniki kory nie mają właściwości leczniczych. Należą do nich flawonoidy (np. ksantoramnina i ramnetyna), saponiny, związki garbnikowe, alkaloidy peptydowe (np. frangulanina i franganina) oraz sole mineralne. W owocach kruszyny znaleziono mieszaninę antrazwiązków, a wśród nich palmidynę B, dwuantron aloeemodyny, chryzofanol i aloeemodynę, cukry i sole mineralne. Działanie. Zarówno kora, jak i owoce kruszyny zawierają antrazwiązki, które pobudzają perystaltykę jelita grubego, drażniąc jego ścianę bezpośrednio poprzez splot Auerbacha. Obserwuje się wówczas wzmożenie ruchów perystaltycznych, przekrwienie błony śluzowej w wyniku rozszerzenia naczyń włosowatych oraz zahamowanie wchłaniania wody przez ścianę jelit, co powoduje rozrzedzenie i zwiększenie objętości mas kałowych. Zależnie od dawki i zawartości antrazwiązków w korze stolce mogą być papkowate lub płynne. Działanie przeczyszczające obserwuje się dopiero po upływie 6-10 godz. od podania leku, ponieważ zawarte w surowcu glikozydowe połączenia antrazwiązków muszą ulec, pod wpływem bakterii, przemianom do wysokoaktywnych metabolitów. Kora kruszyny ma również słabe własności żółciopędne, zapewne w wyniku bodźcowego działania na miąższ wątroby oraz rozkurczającego wpływu na drogi żółciowe. Antrazwiązki wyróżniają się gorzkim smakiem, dzięki czemu pobudzają na drodze odruchowej wydzielanie soków trawiennych i wpływają na lepsze przyswajanie pokarmów. Antrazwiązki działają też bakteriobójczo. Kruszyna ponadto działa toksycznie na pasożyty jelitowe, np. glisty i owsiki. Działania niepożądane. Antrazwiązki kory kruszyny powodują przekrwienie okrężnicy oraz narządów miednicy małej i w dawkach większych mogą być niebez- 214

215 pieczne dla kobiet ciężarnych. Przenikają one do mleka matek karmiących, co może powodować płynne stolce u niemowląt. Zastosowanie. Kora kruszyny jest jednym z najczęściej u nas stosowanych roślinnych surowców przeczyszczających. Służy zwłaszcza w zaparciach przejściowych, powstałych w wyniku przebytych chorób zakaźnych, zaburzeń neurologicznych lub długo trwającego unieruchomienia, a także z zaparciach nawykowych, wywołanych atonią jelita grubego. W schorzeniach tych doskonałe wyniki dają też preparaty zawierające kruszynę, jak drażetki Altra, granulaty Neonormacol i Normogran oraz mieszanka ziołowa Normosan, produkowane w Polsce przez Herbapol. Dobre wyniki daje kruszyna także w stanach skurczowych jelit oraz upośledzonym przyswajaniu pokarmów, powiązanym z niedostatecznym wydzielaniem soków trawiennych, zwłaszcza w jelicie cienkim na skutek niedoboru żółci. Kora kruszyny zalecana jest szczególnie osobom starszym, cierpiącym na zaburzenia trawienne i utrudnione przyswajanie składników pokarmowych, a także osobom otyłym z uszkodzeniami miąższu wątroby i zmniejszonym wydzielaniem żółci. W stanach skurczowych dobre wyniki daje dodatek pokrzyku lub jaskółczego ziela. Kora kruszyny jest składnikiem wielu roślinnych preparatów działających przeczyszczające, żółciopędnie i regulujących trawienie, produkowanych przez Herbapol, jak mieszanki ziołowe Cholagoga II i Cholagoga III, stosowane w schorzeniach wątroby i dróg żółciowych, płyn Cholesol oraz granulat Cholegran, używane w nieżycie żołądka, jelit i przewodów żółciowych. Suchy wyciąg z kruszyny wchodzi w skład proszku Gastrochol, zawierającego wyciągi z 9 ziół i stosowanego w schorzeniach związanych z wydzielaniem i przepływem żółci przez drogi żółciowe. Korzystne działanie flawonoidów kory kruszyny na ściany naczyń krwionośnych oraz działanie przeczyszczające antrazwiązków wykorzystano w mieszance ziołowej Rektosan, stosowanej w żylakach odbytu. Te same własności kruszyny wyzyskano w mieszance ziołowej Sklerosan, podawanej w miażdżycy. Kora kruszyny jest najważniejszym składnikiem czynnym mieszanek ziołowych Normosan i Degrosan. Przetwory. Odwar z kory kruszyny: 1/2 łyżki rozdrobnionej kory zalać 1 szklanką wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Popłukać na sitku korę ostudzoną przegotowaną wodą, uzupełniając odwar do pełnej szklanki. Pić 1/2-3/4 szklanki wieczorem jako środek przeczyszczający, natomiast 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie w przewlekłej atonii jelit i otyłości. Odwar z owoców kruszyny: 1/2 łyżki owoców zalać 1 szklanką wody zimnej. Gotować pod przykryciem przez 15 min. Po ostygnięciu przecedzić. Pić po 1-3 łyżki jako lek łagodnie przeczyszczający. Zioła w otyłości: zmieszać po 20 g kory kruszyny, liści mięty pieprzowej i kwiatów rumianku oraz po 10 g korzeni kozłka, liści melisy i ziela dziurawca. Wsypać do termosu 2 łyżki ziół i zalać 21/2 szklanki wody wrzącej. Pozostawić na 11/2 godz. Pić 3 razy dziennie po 2/3 szklanki między posiłkami jako lek regulujący czynność przewodu pokarmowego, zapobiegający zaparciom i zwiększający ilość wydalanego moczu. Wraz z odpowiednią dietą, kinezyterapią i balneoterapią stosować jako środek zapobiegający dalszemu przyrostowi wagi ciała lub powodujący po pewnym czasie powolny jej spadek. Degrosan (Herbapol): 2 łyżki ziół zalać 21/2 szklanki wody gorącej, ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do 215

216 termosu. Pić po 1 szklance 2 razy dziennie po posiłkach w zaburzeniach procesów trawienia i przyswajania pokarmów, otyłości i miażdżycy naczyń krwionośnych. Normosan (Herbapol): 1/2-1 łyżkę ziół zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem min. odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/4-1/3 szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem w lekkich stanach nieżytowych jelit. Natomiast jako środek przeczyszczający wypić wieczorem szklankę naparu po jedzeniu. Altra (Herbapol), drażetki zawierające wyciąg suchy z kruszyny i z drożdży. Dawkowanie: dorosłym zaleca się 1-3 drażetki na noc, jako środek przeczyszczający, popite szklanką wody. W otyłości i atonii jelit po 1-2 drażetki 2 razy dziennie. Dzieciom starszym podawać 1-2 drażetki wieczorem, zależnie od wieku, przy zaparciach. Neonormacol (Herbapol): dorosłym zaleca się jednorazowo łyżeczkę granulatu, popitego ciepłą wodą, jako środek łagodnie przeczyszczający. Można podwyższyć dawkę do 2 łyżeczek 2 razy dziennie. Dzieciom podawać odpowiednio mniej, stosownie do wieku. Normogran (Herbapol): dorosłym zaleca się 1 łyżeczkę granulatu 2 razy dziennie - rano na czczo i wieczorem przed snem; popić 1/2 szklanki płynu. Dzieciom, zależnie od wieku, zwykle 1/3-1/2 łyżeczki 1-2 razy dziennie. Stosuje się w zaparciach, również po przyjęciu środków przeciwrobaczycowych. 67. KRWAWNIK POSPOLITY Achillea millefolium L. Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w Europie, umiarkowanej części Azji oraz w Ameryce Północnej. W Polsce rośnie bardzo pospolicie w całym kraju na suchych łąkach, miedzach, przydrożach i skrajach lasów. Tworzy liczne podgatunki i rasy chemiczne. Krwawnik pospolity wytwarza cienkie kłącza z podziemnymi rozłogami. Łodygi ma sztywne, prosto wzniesione, do 80 cm wysokie, słabo rozgałęzione tylko w górnej części, zakończone płaskim baldachogronem białych lub różowych kwiatów, zebranych w drobne koszyczki. Liście dolne krótkoogonkowe, górne siedzące, ustawione skrętolegle, ciemnozielone, owłosione, w zarysie lancetowate, zwykle 4-krotnie dłuższe od szerokości, podwójnie lub potrójnie pierzastosieczne, o wycinkach lancetowatych, szydlasto zakończonych. Surowiec. Do celów leczniczych ścina się od czerwca do września górne części pędów, długości do 25 cm w okresie rozkwitania i suszy w suszarniach naturalnych, w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się ziele krwawnika - Herba Millefolii. Zbiera się również same kwiatostany i suszy jak ziele w suszarniach naturalnych w temp. poniżej 35 C. Surowcem jest kwiat krwawnika - Flos Millefolii, syn. Anthodium Millefolii. Podstawowe związki czynne. Ziele krwawnika zawiera 0,25-0,5% olejku eterycznego (jego składnikami jest m.in. azulen, cyneol, borneol, er- i β-pinen), ponadto glikozyd cyjanogenny zwany achilleiną, flawonoidy (np. glikozydy apigeniny i luteoliny), cholinę, do 3% garbników, kwas askorbowy, furanokumarynę oraz sole mineralne obfitujące w związki manganu. W kwiatach znaleziono około 0,5%, a niekiedy więcej, olejku eterycznego o podobnym składzie, jak w zielu, cholinę, flawonoidy i sole mineralne. Działanie. Ze względu na urozmaicony skład chemiczny ziele krwawnika wykazuje wielokierunkowe działanie. Od wieków uchodzi za środek powstrzymujący 216

217 Krwawnik pospolity (wg L. Fuchsa, 1543) krwawienia, co uwidoczniło się nawet w polskiej nazwie tej rośliny. Sądzi się, że przetwory z ziela krwawnika hamują mikrokrwawienia, m.in. z uszkodzonych naczyń włosowatych w przewodzie pokarmowym. Obserwuje się ponadto działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit, dróg żółciowych i moczowych, przypisywane flawonoidom. Dzięki temu ziele wzmaga nieznacznie przepływ żółci do dwunastnicy, nieco zwiększa dobową ilość wydalanego moczu, a także osłabia ból wywołany skurczem jelit lub kolką jelitową. Działa ogólnie odtruwające, usuwa z moczem toksyczne produkty przemiany materii oraz te związki, które wniknęły do organizmu z zewnątrz. Pobudza u kobiet miesiączkowanie i łagodzi bóle w bolesnym miesiączkowaniu. Gorzka substancja achilleina pobudza w niewielkim stopniu receptory smakowe i za pośrednictwem ośrodkowego układu nerwowego zwiększa wydzielanie soku 217

218 żołądkowego i usprawnia trawienie oraz przyswajanie pokarmów. Wyciągi działają wiatropędnie i są podawane zwłaszcza dzieciom, młodzieży i osobom starszym. Dzięki obecności garbników oraz olejku eterycznego, zawierającego azulen, ziele i kwiaty krwawnika działają przeciwzapalnie i słabo bakteriostatycznie. Działania niepożądane. Dotknięcie świeżej rośliny wywołuje u niektórych osób odczyn alergiczny i wysypkę. Natomiast przetwory z krwawnika, podawane w zalecanych dawkach, nie powodują odczynów niepożądanych. Zastosowanie. Przetwory z ziela krwawnika stosuje się w nieżytach i stanach zapalnych przewodu pokarmowego, zwłaszcza gdy towarzyszą im niewielkie krwawienia, pomocniczo w żylakach odbytu, a także w nieznacznych krwawieniach płucnych obok leczenia przyczynowego. Ponadto wykorzystuje się je w stanach skurczowych mięśni gładkich dróg żółciowych i jelit oraz przewlekłych zaburzeniach trawiennych, którym towarzyszą brak łaknienia, odbijanie, wzdęcia i nudności, w napadowych bólach jelitowych i zaparciach nawykowych. Ziele krwawnika wchodzi w skład wielu preparatów roślinnych produkowanych przez Herbapol, jak: mieszanka ziołowa Cholagoga II i proszek Gastrochol, używane w schorzeniach wątroby i niedostatecznym wydzielaniu żółci oraz nieżytach żołądka i jelit, mieszanka Digestosan oraz tabletki Calmagina, używane w przewlekłych stanach nieżytowych przewodu pokarmowego oraz zmniejszonym wydzielaniu soku żołądkowego i zaburzeniach w przyswajaniu pokarmów. Mieszanka ziołowa Degrosan, zawierająca ziele krwawnika, reguluje procesy trawienne, a także korzystnie wpływa na przemianę materii, równowagę między koloidami i krystaloidami w moczu oraz przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych. Dzięki korzystnemu działaniu flawonoidów na ściany naczyń krwionośnych wykorzystano ziele krwawnika w mieszance ziołowej Sklerosan, używanej o początkowych stanach miażdżycy. Z uwagi na rozkurczowe i słabe przeciwbólowe działanie flawonoidów włączono ziele krwawnika do mieszanki ziołowej Nervosan oraz granulatu Nervogran, które stosuje się m.in. w stanach pobudzenia nerwowego pod wpływem bodźców wewnętrznych, np. ból. Zewnętrznie wykorzystuje się odwary z ziela do okładów w stanach zapalnych skóry i błon śluzowych oraz do płukania jamy ustnej i gardła. Lepiej jednak nadają się do tego kwiaty krwawnika, bogatsze w olejek eteryczny i flawonoidy. Ziele i kwiaty krwawnika rzadko stosuje się pojedynczo, a zwykle w połączeniu z innymi surowcami zielarskimi. Drobno posiekane liście krwawnika służą w hodowli jako cenna pasza dla małych indycząt. Kwiaty krwawnika można stosować podobnie jak ziele, mają one jednak silniej zaznaczone działanie przeciwzapalne i rozkurczowe. Wyciągi z kwiatów podaje się doustnie w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego, nawet wówczas gdy nastąpiło uszkodzenie błon śluzowych, jak choroba wrzodowa, owrzodzenie jelita grubego i żylaki odbytu. Zewnętrznie stosuje się kwiat krwawnika jako surowiec równorzędny kwiatom rumianku. W postaci naparów służy do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych, do okładów i przymoczek w niektórych przypadkach podrażnienia skóry, a także do kąpieli kosmetycznych. Kwiat krwawnika jest składnikiem granulatu ziołowego Normogran, używanego w zaparciach atonicznych i spastycznych, zwłaszcza u osób otyłych. Wchodzi również do mieszanki Pulmosan, stosowanej jako preparat pomocniczy w schorzeniach płuc, w których nastąpiło uszkodzenie tkanki. Jest też składnikiem mieszanki Rektosan, polecanej w leczeniu żylaków odbytu. Wyciąg z kwiatów wchodzi w skład aerozolu Sanofil, stosowanego w wyprysku alergicznym, świerzbiączce i zapaleniu skóry. 218

219 Przetwory. Napar z ziela krwawnika: 1 łyżkę ziela zalać 11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/3-1/2 szklanki w nieznacznych, przewlekłych zaburzeniach trawiennych z krwawieniami. Natomiast w zaburzeniach miesiączkowania i dla usunięcia z organizmu związków toksycznych pić 3-4 razy dziennie po 2/3 szklanki naparu. Do stosowania zewnętrznego sporządza się napar z 2 łyżek ziela na 1 szklankę wody. Do kąpieli bierze się 2-3 garście ziela na 2 l wody. Napar z kwiatów krwawnika: 1 łyżkę kwiatów krwawnika zalać 11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie porcjami w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Ten sam napar można stosować do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, do przymoczek, przemywania oczu. Może on także zastępować rumianek. Sok ze świeżego ziela krwawnika: 500 g świeżo zebranego kwitnącego ziela przepuścić przez maszynkę, zmiksować lub odcisnąć w sokowirówce. Otrzymany sok przecedzić i dodać dla utrwalenia 1 część spirytusu 95-procentowego na 4 części soku. Przechowywać w lodówce. Pić po łyżce 2-4 razy dziennie w 1/4 szklanki wody lub soku owocowego. Sok ten ma wszystkie działania przypisywane krwawnikowi. Sanofil (Herbapol), aerozol: skórę zmienioną chorobowo spryskać z odległości paru centymetrów, a wytworzoną pianę rozprowadzić cienką warstwą. Stosować 2-3 razy na dobę w leczeniu pokrzywki, wyprysku alergicznego, świerzbiączki i kontaktowego zapalenia skóry. 68. KUKURYDZA ZWYCZAJNA Zea mays L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Traw (Gramineae), występująca w stanie naturalnym w Ameryce Środkowej i Południowej, wprowadzona do uprawy parę tysięcy lat temu i obecnie uprawiana jako roślina zbożowa w cieplejszej strefie klimatu umiarkowanego oraz w klimacie gorącym. W Polsce udaje się z trudem z uwagi na zbyt chłodne i krótkie dla niej lato. Nie wykształca dojrzałych nasion i służy jako kiszonka na paszę dla bydła. Kukurydza ma łodygę do 2,5 m wysoką, 3-5 cm grubą z gąbczastym rdzeniem. Liście szerokości 5-10 cm. Kwiaty rozdzielnopłciowe, męskie zebrane w wielką szczytową wiechę, żeńskie - skupione w kolby wyrastające w pochwach liści. U szczytu kwiatostanów żeńskich widoczne są pęczki nitkowatych znamion. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu i sierpniu znamiona ze słupkami żeńskich kwiatów i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest znamię kukurydzy - Stigma Maydis. Podstawowe związki czynne. Surowiec zawiera 0,1-0,2% olejku eterycznego, do 3% związków saponinowych, około 4% garbników katechinowych około 2,3% żywic, około 4,15% cukrów redukujących, ponadto alantoinę, glikozyd goryczowy, fitosterole (np. stygmasterol i β-sytosterol), witaminę K oraz sole mineralne. Działanie. Wyciągi ze znamion kukurydzy obniżają napięcie mięśni gładkich dróg moczowych i nieznacznie pobudzają wydalanie moczu. Zwiększają jednak 219

220 Kukurydza zwyczajna (wg T. Hajka, 1562) wyraźnie ilość usuwanych tą drogą moczanów, fosforanów i szczawianów. Wykazują również swoiste działanie przeciwzapalne na drogi moczowe, a zwłaszcza na pęcherz. Ponadto wywierają korzystny wpływ na wątrobę i zwiększają nieznacznie wytwarzanie żółci. Zmniejszają przy tym napięcie mięśni gładkich dróg żółciowych, dzięki czemu ułatwiają jej przepływ do dwunastnicy. Obserwuje się często niewielki spadek podwyższonego ciśnienia krwi, który można przypisać skojarzonemu działaniu moczopędnemu oraz przeciwskurczowemu znamion kukurydzy. Stwierdza się również nieznaczne zwiększenie krzepliwości krwi. Działania niepożądane. Przetwory z kukurydzy stosowane w zalecanych dawkach nie wywołują objawów niepożądanych. 220

221 Zastosowanie. Znamiona kukurydzy stosuje się przede wszystkim jako lek moczopędny oraz w pewnym stopniu przeciwzapalny i rozkurczowy w przypadku trudności w oddawaniu moczu. Ponadto w zapaleniu miedniczek nerkowych i pęcherza oraz w obrzękach wywołanych niewydolnością krążenia i nerek. Pomocniczo stosowane są w kamicy moczanowej i fosforanowej, białkomoczu, skazie moczanowej oraz chorobie reumatycznej. Podaje się je również jako lek żółciopędny w zastoju żółci i pomocniczo w zapaleniu wątroby oraz kamicy żółciowej. Czasem wykorzystuje się je jako lek wspomagający w początkowych stanach cukrzycy, otyłości oraz skłonności do krwawień na skutek obniżonej krzepliwości krwi. W lecznictwie ludowym znamiona kukurydzy są traktowane jako środek zwiększający popęd płciowy oraz regulujący krwawienia miesięczne u kobiet, ale brak na to uzasadnienia naukowego. Przetwory. Odwar ze znamion kukurydzy: 2 łyżki znamion zalać 2 szklankami wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako lek moczopędny i żółciopędny. Działanie moczopędne można wzmocnić, dodając nieco kwiatów chabru, a działanie żółciopędne - przez dodanie liści mięty pieprzowej. Zioła moczopędne: zmieszać 50 g znamion kukurydzy, ziela nawłoci i ziela połonicznika oraz po 25 g ziela rdestu ptasiego i ziela skrzypu. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami wody ciepłej i ogrzewać do wrzenia pod przykryciem. Gotować 5 min i odstawić na 10 min. Przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 1 szklance po jedzeniu w stanach zapalnych dróg moczowych i w kamicy moczowej. 69. LAWENDA LEKARSKA Lavandula officinalis Chaix ex Villars Lawenda jest półkrzewem z rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzącym prawdopodobnie z Persji lub z Wysp Kanaryjskich, przeniesionym już w czasach starożytnych do strefy basenu Morza Śródziemnego. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce. Lawenda ma łodygi proste lub nieco wygięte, silnie rozgałęzione, u dołu zdrewniałe, do 0,5 m wysokie. Liście krótkoogonkowe lub siedzące, równowąskie bądź podłużnie lancetowate, całobrzegie z brzegiem nieco podwiniętym, osadzone na łodydze naprzeciwległe. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, zebrane w kwiatostany podobne do kłosa, osadzone na szczytach łodyg. Każdy kwiatostan złożony jest z kilku okółków kwiatów wyrastających w pachwinach wydłużonych przykwiatków. Kwiaty dość drobne, długości do 8 mm. Kielich niebieskawoszary lub niebieski, korona fioletowoniebieska lub szarobrunatna, wyraźnie owłosiona. Cała roślina wyróżnia się silnym aromatycznym zapachem. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub w sierpniu kwiatostany lawendy w początkowym okresie rozkwitania, kiedy przeważająca część kwiatów jest jeszcze w pączkach i suszy je w cieniu i przewiewie w temperaturze nie przekraczającej 35 C. Następnie okrusza się na sitach kwiaty i odrzuca szypułki. Otrzymuje się surowiec, kwiat lawendy - Flos Lavandulae. Należy go przechowywać w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych i chronić od światła. Podstawowe związki czynne. Kwiaty zawierają olejek eteryczny w ilości do 3%, czasem więcej. Polskie normy apteczne wymagają co najmniej 1,7% olejku. Podsta- 221

222 wowym jego składnikiem jest linalol i jego estry z kwasem octowym (do 40% octanu linalolu o przyjemnym zapachu), masłowym, kapronowym oraz izowalerianowym, poza tym β-cymen, α-terpineol, geraniol, β-mircen i inne terpeny. Skład chemiczny olejku lawendowego wykazuje dużą zmienność. Różnice mają niewielkie znaczenie w lecznictwie, natomiast odgrywają znaczną rolę w ocenie przydatności olejku do celów perfumeryjnych i kosmetycznych. Kwiaty lawendy zawierają również garbniki charakterystyczne dla rodziny Wargowych, związki trójterpenowe (np. kwas ursolowy), pochodne kumarynowe (np. m.in. herniaryna), antocyjany, kwasy organiczne, fitosterole i sole mineralne. Działanie. Głównym składnikiem czynnym kwiatów lawendy jest olejek eteryczny. Zarówno kwiaty, jak i sam olejek podane doustnie pobudzają czynność wydzielniczą różnych narządów. Zwiększają wydzielanie soku żołądkowego i wytwarzanie żółci przez komórki wątroby oraz jej przepływ przez drogi żółciowe. Dzięki temu usprawniają procesy trawienia i przyswajania pokarmów. Obserwuje się także słabe działanie moczopędne i napotne. Surowiec, dzięki zawartości olejku eterycznego, związków trójterpenowych oraz pochodnych kumarynowych, wykazuje działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit, dróg żółciowych oraz dróg moczowych. Przyczynia się do ustąpienia lub osłabienia bólu brzucha, a także kolki jelitowej wskutek przywrócenia prawidłowych ruchów perystaltycznych jelit, uregulowania procesów przyswajania pokarmów, zwiększenia dopływu żółci do dwunastnicy oraz bardziej regularnego oddawania moczu. Destylowany z kwiatów z parą wodną olejek lawendowy - Oleum Lavandulae również ma zastosowanie w lecznictwie. Niektóre jego składniki, jak linalol i terpineol wywierają bezpośredni wpływ na ośrodkowy układ nerwowy i osłabiają spontaniczną aktywność ruchową ludzi i zwierząt. Pod ich wpływem zmniejsza się stan napięcia nerwowego, uczucie niepokoju oraz trudność w zasypianiu. Olejek lawendowy niszczy wiele szczepów bakterii chorobotwórczych, w tym również opornych na antybiotyki. Słabo natomiast działa na grzyby chorobotwórcze. Stosowany zewnętrznie na skórę olejek działa przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo i przeciwświądowo, a dzięki obniżeniu wrażliwości nerwów czuciowych zmniejsza nasilenie bólu w chorobie reumatycznej. Działania niepożądane. Olejek lawendowy podany doustnie w zbyt dużej dawce może wywołać stan zapalny błony śluzowej żołądka i jelit. Drażni też nerki i pęcherzyki płucne. Działa również nieco drażniąco na skórę i u niektórych osób powoduje rozszerzenie podskórnych naczyń krwionośnych oraz zaczerwienienie i rozgrzanie skóry, zwłaszcza w miejscach delikatnych. Zastosowanie. Napar z kwiatów lawendy stosuje się doustnie w łagodnych dolegliwościach trawiennych, zwłaszcza zmniejszeniu apetytu, złym przyswajaniu pokarmów i nadmiernej fermentacji. Stosowany jest także jako łagodny środek rozkurczowy w bólach brzucha, wzdęciach i kolce jelitowej, zwłaszcza u młodzieży i osób starszych. Napar i inne przetwory z kwiatów lawendy stosuje się także w nerwicach. Wyciąg z kwiatów lawendy jest jednym ze składników kropli Nervosol (Herbapol) o działaniu uspokajającym. Olejek eteryczny z kwiatów lawendy wchodzi w skład różnych preparatów recepturowych stosowanych niekiedy wewnętrznie w niestrawności i braku łaknienia, wzdęciach, kolce jelitowej i stanach nerwicowych. Natomiast częściej używa się go zewnętrznie jako dodatku do płukania jamy nosowo-gardzielowej, dziąseł, jamy ust- 222

223 nej i gardła w stanach zapalnych, także jako składnika płynów do inhalacji w nieżytach oskrzeli oraz stanach infekcyjnych płuc, oskrzeli, krtani i gardła. Jest składnikiem balsamów i maści do smarowania ropiejących i trudno gojących się ran, czasem balsamu do nosa o działaniu przeciwbakteryjnym. Służy jako dodatek do maści stosowanych w zapaleniu odbytu. Jest ponadto wykorzystywany do aromatyzowania maści i kremów. Wchodzi też w skład niektórych preparatów do nacierań przeciwreumatycznych. Olejek lawendowy ma również szerokie zastosowanie w perfumerii i kosmetyce. Służy do wyrobu perfum i kompozycji zapachowych do aromatyzowania mydła i detergentów, do wyrobu wód toaletowych, płynów do kąpieli i wielu innych preparatów. Przetwory. Napar lawendowy: 1 łyżkę kwiatów lawendy zalać 11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami, jako środek wiatropędny, lub po 1/2 szklanki po jedzeniu rano i wieczorem, jako środek uspokajający i rozkurczowy. Wino lawendowe: 10 g kwiatów lawendy, 5 g owoców kolendry i 2 g owoców anyżu macerować przez 2 tygodnie w 1/2 l czerwonego wina często mieszając, następnie przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po małym kieliszku na 30 min przed jedzeniem w złym trawieniu i braku łaknienia albo po jedzeniu jako środek wiatropędny, rozkurczowy, znoszący ból brzucha oraz żółciopędny i moczopędny. Zioła jelitowe: zmieszać po 20 g kwiatów lawendy i liści mięty pieprzowej, 30 g kwiatów wiązówki i 40 g rozdrobnionych kłączy pięciornika. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody gorącej, ogrzać powoli do wrzenia i gotować pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami w nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdęciach i bólach brzucha. Zioła regulujące trawienie: zmieszać 50 g kwiatów lawendy oraz po 25 g rozdrobnionego korzenia omanu, liści orzecha włoskiego, ziela serdecznika i znamion kukurydzy. Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej, zakryć i pozostawić na 1 godz. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem jako środek zwiększający apetyt i regulujący procesy trawienia, natomiast między posiłkami również jako środek moczopędny. Zioła uspokajające do kąpieli: zmieszać po 50 g kwiatów lawendy, kwiatów lipy i ziela macierzanki. Z całości ziół sporządzić napar, zalewając je 2-3 l wody wrzącej. Po 15 min przecedzić go przez płótno do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp Zioła pozostałe po odcedzeniu przełożyć do woreczka płóciennego i umieścić w wannie z wodą. Czas kąpieli min, następnie odpoczynek w łóżku. Stosować jako środek uspokajający i ułatwiający zasypianie. Balsam wykrztuśny: zmieszać 20 g olejku lawendowego, 10 g salicylanu metylu, oraz po 5 g olejku eukaliptusowego, olejku tatarakowego, olejku kosodrzewinowego lub sosnowego, terpentyny i oleju rycynowego lub oliwy. Balsam rozprowadza się (lecz nie wciera) palcami na górnej części mostka, z reguły przed snem: niemowlętom 1-2 krople, małym dzieciom 2-4 krople, młodzieży 5-10 kropli, dorosłym do 15 kropli, zależnie od potrzeby 1-3 razy dziennie. Stosuje się w niedrożności przewodów nosowych, spowodowanej nieżytem, obfitej wydzielinie z nosa, chrypce, w początkach zapalenia oskrzeli z utrudnionym oddychaniem i bólem oskrzelowym. Niektóre osoby, zwłaszcza małe dzieci, mogą być uczulone na składniki balsamu i reagować wysypką alergiczną. Należy wówczas przerwać podawanie balsamu. Apteki przygotowują balsam na podstawie recepty lekarskiej. 223

224 70. LEBIODKA POSPOLITA Origanum vulgare L. Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), występująca w Europie, Azji Mniejszej i na Syberii. W Polsce rośnie w zaroślach, na skrajach lasów i suchych, słonecznych pagórkach; pospolita na całym niżu i w strefie podgórskiej. Lebiodka wytwarza pełzające kłącza, często z rozłogami oraz liczne, wzniesione, czterokanciaste łodygi, rozgałęzione w części górnej, zwykle czerwono nabiegłe i owłosione, cm wysokie. Liście jajowate, tępe, całobrzegie lub odległe ząbkowane, naprzeciwległe. Kwiaty drobne, dwuwargowe, purpurowe lub jasnoczerwone, zebrane w szczytowych podbaldachach. Kielich biało owłosiony. Cała roślina wyróżnia się swoistym, aromatycznym zapachem. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września górne, gęsto ulistnione części zakwitających pędów lebiodki pospolitej i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie bądź w suszarni ogrzewanej w temp. do 35 C. Surowcem jest ziele lebiodki - Herba Origani. Podstawowe związki czynne. Ziele lebiodki zawiera do 1,2% olejku eterycznego o dość zmiennym składzie, bogatego w fenole, jak karwakrol i tymol, których ilość może sięgać do 40%. Poza tym w olejku znaleziono octan geranylu i nieco seskwiterpenów. Drugą grupę ciał czynnych stanowią garbniki (ok. 4%). Są również flawonoidy obejmujące pochodne luteoliny, diosmetyny i apigeniny, fitosterole, związki żywicowe, substancja goryczowa i sole mineralne. Działanie. Ziele lebiodki pobudza w nieznacznym stopniu czynności wydzielnicze wielu narządów. Zwiększa sekrecję śliny, soku żołądkowego i żółci, usprawniając procesy trawienia i przyswajania pokarmów. Wzmaga też nieco wydzielanie śluzu, zwłaszcza przez błony śluzowe górnych dróg oddechowych, a także czynność gruczołów potowych oraz nerek, zwiększając łagodnie ilość wydalanego moczu. Z uwagi na zawartość flawonoidów surowiec ten działa również rozkurczowo na mięśnie gładkie oskrzeli, jelit, dróg żółciowych i moczowodów oraz na macicę w okresie krwawień miesięcznych. Uchodzi za dobry środek wiatropędny. Ze względu na garbniki oraz fenolowe składniki olejku eterycznego wykazuje własności przeciwbiegunkowe, bakteriobójcze, a nadto wiąże szkodliwe produkty przemiany materii. Działania niepożądane. Przy stosowaniu ziela lebiodki w zalecanych dawkach nie obserwuje się objawów niepożądanych. Zastosowanie. Ziele lebiodki można podawać w różnych rodzajach schorzeń. Najczęściej stosuje się jako lek łagodnie moczopędny. Również w niedoczynności wątroby i dróg żółciowych oraz stanach nieżytowych żołądka, dyspepsji, atonii jelit oraz nadmiernej fermentacji i wzdęciach. Ponadto w nieżytach górnych dróg oddechowych, kaszlu i utrudnionym odkrztuszaniu. Zewnętrznie służy do płukania w zapaleniu jamy ustnej i gardła oraz do kąpieli w świądzie skóry i trudno gojących się ranach, a także do obmywania ciała chorych, nie opuszczających łóżka. W lecznictwie ludowym ziele lebiodki uważane jest za skuteczny środek uspokajający w niektórych zaburzeniach psychicznych, jak histeria i erotomania. Przetwory. Napar z ziela lebiodki: 2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem jako lek żołądkowy i rozkurczowy, a po posiłkach - jako wiatropędny i wykrztuśny. Można stosować również do płukania jamy ustnej i gardła. 224

225 Zioła żółciopędne: zmieszać po 50 g ziela lebiodki, ziela bożego drzewka i kwiatów rumianku rzymskiego (lub rumianku pospolitego) oraz po 25 g ziela szanty, ziela nawłoci, ziela rdestu ptasiego i owoców bzu czarnego. Wsypać do termosu 11/2 łyżki ziół i wlać 2 szklanki wody wrzącej. Termos zamknąć i odstawić na godzinę. Pić 2/3 szklanki rano na czczo i wieczorem przed snem jako środek żółciopędny w niedoczynności wątroby. Zioła do obmywania ciała i do kąpieli: zmieszać po 2 garście ziela lebiodki, ziela rdestu ptasiego i ziela mniszka. Całość zalać 3 l wody zimnej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5-10 min. Przecedzić i użyć do obmywania ciała osób ciężko chorych lub do kąpieli. Zapobiega w pewnym stopniu tworzeniu się odleżyn. 71. LEN ZWYCZAJNY Linum usitatissimum L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Lnowatych (Linaceae), udomowiona w Mezopotamii prawdopodobnie już w szóstym tysiącleciu p.n.e., nie znana dziś w stanie dzikim. Obecnie uprawiana w wielu krajach świata, w tym również w Polsce. Len ma łodygę nagą, prostą, do 70 cm wysoką, u góry silnie rozgałęzioną. Liście lancetowate, długo zaostrzone, trójnerwowe, ustawione skrętolegle. Kwiaty promieniste, błękitne lub białawe, zebrane w wachlarzowatą wiechę. Owocem jest kulista torebka, zawierająca prawie z reguły 10 błyszczących nasion barwy żółtobrunatnej lub czerwonobrunatnej. Nasiona podłużniejajowate, spłaszczone, z jednego końca zaostrzone, o brzegach ostrokanciastych. Mają długość do 6 mm i grubość około 1 mm. Zanurzone w wodzie pęcznieją, pokrywając się warstwą śluzu. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się po dojrzeniu nasion całe rośliny, suszy na wolnym powietrzu i omłaca. Otrzymuje się jako surowiec nasienie lnu - Semen Lini, syn. siemię lniane. Należy pamiętać, że wyraz siemię jest spolszczonym łacińskim terminem semen, używanym tylko w odniesieniu do nasion lnu. Nasiona lnu służą również do wytłaczania oleju lnianego - Oleum Lini. Podstawowe związki czynne. Nasiona zawierają do 6% substancji śluzowych, rozmieszczonych w łupinie nasiennej, i 30-40% oleju tłustego, ponadto glikozydy cyjanogenne, jak linamaryna i lotaustralina (do 1,5%), które uwalniają się tylko z rozdrobnionych i namoczonych nasion, dając wolny cyjanowodór. Są w nasionach również inne glikozydy, jak linocymarozyd, będący pochodną estru metylowego kwasu ohydroksycynamonowego i linkafeinozyd (pochodna kwasu kawowego). W grupie steroli znaleziono sytosterol, kampesterol, cykloartenol i cholesterol. Surowiec zawiera także około 20% białka. Ponadto stwierdzono, że w niedojrzałych nasionach jest toksyczny aminokwas linatyna, pochodna proliny, będący antagonistą witaminy B 6. Olej lniany należy do najlepszych olejów schnących. Zawiera około 20% glicerydu nienasyconego kwasu linolenowego (z 3 podwójnymi wiązaniami), około 60% glicerydu kwasu linolowego (z 2 podwójnymi wiązaniami) i do 5% glicerydu kwasu olejowego (z 1 podwójnym wiązaniem). Wszystkie wymienione kwasy tłuszczowe mają po 18 atomów węgla w cząsteczce. Ponadto olej zawiera około 8% glicerydów nasyconych kwasów mirystynowego, stearynowego, palmitynowego i erukowego. W oleju znajduje się też około 1% wolnych kwasów, których zawartość wzrasta w miarę przechowywania, a nadto są fitosterole, wit. E i inne związki. 225

226 Działanie. Nasiona lnu są najczęściej stosowanym w Polsce surowcem śluzowym o działaniu osłaniającym przewód pokarmowy. Wodne wyciągi z nierozdrobnionych nasion, sporządzone na zimno, drogą maceracji, lub korzystniej na gorąco, w postaci odwaru, i podane doustnie powlekają cienką warstwą błony śluzowe przełyku, żołądka i częściowo dwunastnicy, osłaniając je przed substancjami szkodliwymi pochodzenia endogennego lub egzogennego. Ma to wielkie znaczenie w owrzodzeniu żołądka lub dwunastnicy, któremu często towarzyszy nadmiar silnie kwaśnego soku żołądkowego, a także w zatruciach substancjami żrącymi. Śluz z nasion lnu jest dość odporny na czynniki hydrolizujące i długo nie zmienia lepkości. Dzięki temu pewna jego część przemieszcza się stopniowo aż do jelita grubego. Warstwa śluzu zatrzymuje szkodliwe związki, utrudnia ich wchłanianie i zmniejsza odczyny miejscowe w przewodzie pokarmowym. Nasiona lnu wypite razem z kleikiem mają, oprócz własności powlekających i ochronnych, również łagodnie przeczyszczające. Pęcznieją bowiem nadal w jelicie grubym, spulchniają jego zawartość i, drażniąc nieznacznie ścianę jelita, przyspieszają ruchy perystaltyczne; ułatwiają wypróżnienie. Rozdrobnione nasiona lnu zarobione z wodą, podane zewnętrznie, działają odmiękczająco i słabo przeciwzapalnie. Olej lniany zawiera glicerydy nienasyconych kwasów tłuszczowych uważanych za witaminę F. Nienasycone kwasy tłuszczowe, a zwłaszcza kwas arachidonowy, zawierający 20 atomów węgla w cząsteczce i 4 podwójne wiązania, są biogenetycznie związane z prostaglandynami, mającymi charakter hormonów tkankowych. Prostaglandyny obejmują wiele związków wykazujących różnorodne działanie na tkanki. Niektóre mają wpływ na zmiany ciśnienia krwi, inne na gospodarkę lipidową, co może zapobiegać miażdżycy, jeszcze inne na zmianę krzepliwości krwi. Frakcja kwasów nienasyconych, jako tzw. witamina F, niezbędna jest do regeneracji i właściwej elastyczności skóry. Olej lniany podany wewnętrznie wchłania się łatwo w przewodzie pokarmowym i obniża poziom cholesterolu we krwi, a także wpływa regenerujące na skórę. Zastosowany miejscowo na skórę normalizuje jej czynności, nadaje prawidłową elastyczność i odporność na niekorzystne czynniki zewnętrzne oraz poprawia zdolność ziarninowania i szybkiej regeneracji naskórka. Podobnie korzystnie działa regenerujące i powlekające na błony śluzowe. Działania niepożądane. Preparaty lnu podawane w zalecanych dawkach nie powodują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Odwar z nasion lnu jest szeroko stosowany jako lek powlekający w zapaleniu żołądka i dwunastnicy bądź uszkodzeniu błony śluzowej substancjami żrącymi, zwłaszcza kwasami, a także niektórymi lekami, jak PAS lub salicylany. Ten sam odwar bywa stosowany zewnętrznie do płukania jamy ustnej przy oparzeniu gorącymi płynami lub uszkodzeniu niektórymi kwasami bądź ługami. Pęczniejące nasiona lnu podaje się doustnie w przewlekłych zaparciach atonicznych, towarzyszących otyłości. Rozdrobnione nasiona zarobione z wodą można stosować zewnętrznie w postaci okładów odmiękczających na wrzody, ropnie mnogie oraz w zapaleniu tkanki podskórnej. Olej lniany jest stosowany przede wszystkim zewnętrznie. Są jednak doniesienia, że przyjmowanie doustnie g oleju lnianego dziennie może mieć korzystny wpływ w stwardnieniu rozsianym u niektórych osób. Zewnętrznie podaje się olej lniany w postaci maści, kremów i mazideł, często z 226

227 Azulanem lub alantoiną, w leczeniu oparzeń I i II stopnia, przewlekłej suchości, łuszczeniu i pękaniu naskórka, trądziku pospolitym, wysypce alergicznej i świądzie skóry. Również dobry jest na odleżyny i owrzodzenia żylakowe kończyn. Profilaktycznie stosowany jest przeciw zaczerwienieniu skóry u niemowląt. Len jest rośliną włóknodajną, oleistą, a także leczniczą. Od kilkunastu lat wykorzystuje się produkt dotąd odpadowy, jakimi były paździerze, do wyrobu płyt paździerzowych, używanych w budownictwie i przemyśle meblarskim. Przetwory. Odwar z nasion lnu: 2 łyżki nie rozdrobnionych nasion wsypać do 1-1 1/2 szklanki wody letniej. Przelać do odpowiedniego naczynia i gotować powoli pod przykryciem do 15 min. Ostudzić i przecedzić. Można dodać łyżeczkę syropu owocowego lub 2-3 krople nalewki miętowej. Pić po 1/2 szklanki 2 razy dziennie między posiłkami jako lek osłaniający przewód pokarmowy. Zawiesina z nasion lnu: rozdrobnić 1-2 łyżki nasion i zalać 1/2-2/3 szklanki wody letniej, soku owocowego, kefiru lub jogurtu. Pozostawić na min. Pić rano i wieczorem przez 2-4 tygodnie w przypadku zaparć. Można też nasiona rozdrobnić w mikserze albo 1-2 łyżki nasion podprażyć na patelni i przyjmować same lub z dodatkiem soli, albo też zmieszane z powidłami, dżemem bądź miodem. Okład z nasion lnu: 50 g rozdrobnionych nasion zalać 1/4-1/2 szklanki wody wrzącej i wymieszać dokładnie. Zagotować i odstawić na kilka minut. Zawinąć w płótno i przyłożyć ciepłe pod ceratką na chore miejsce. Linal (Unia) - zawiesina kwaśnego węglanu glinu w śluzie z nasion lnu jako środek osłaniający i zobojętniający kwas solny w żołądku. Dawki 1-2 łyżeczki między posiłkami. Linomag (Ziołolek) - zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe o 3 podwójnych wiązaniach, zaliczane do grupy wit. F, ze śladowymi ilościami aktywatora magnezowego, rozpuszczone w oleju lnianym. Postać: płyn do użytku wewnętrznego i zewnętrznego oraz maść, krem i puder do stosowania wyłącznie zewnętrznego. Doustnie po 30 kropli do 3 łyżeczek płynu dziennie przez kilka miesięcy w chorobach skórnych. Nie podawać w przypadku biegunki. Zewnętrznie do smarowania w odleżynach, owrzodzeniach, po oparzeniach i innych. Lipopharm (NRD) - kapsułki, zawierające ester etylowy kwasu linolowego i lecytyny. Stosuje się jako środek przeciwmiażdżycowy i w zwiększonej zawartości lipidów we krwi. LIPA DROBNOLISTNA Tilia cordata Miller Roślina jest dużym drzewem z rodziny Lipowatych (Tiliaceae), występującym powszechnie w Europie, niekiedy w większych zespołach, np. w ZSRR w Baszkirii i na południu Uralu, gdzie tworzy wielkie lasy. W Polsce występuje na całym niżu. Często bywa sadzona w parkach oraz wzdłuż ulic jako roślina dekoracyjna. Lipa jest drzewem do 30 m wysokim, o koronie gęstej, zaokrąglonej. Liście pojedyncze, ogonkowe. Kwiaty promieniste, żółtawe, zebrane w wieloramienną wierzchotkę z dużą, lancetowatą skórzasto-błoniastą podsadką. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się pod koniec czerwca lub w lipcu, w czasie suchej pogody, rozkwitające kwiatostany wraz z podsadkami i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych w temp. do 35 C. Surowcem jest kwiatostan lipy - Inflorescentia Tiliae, syn. kwiat lipy - Flos Tiliae. Równorzędnego surowca dostarcza lipa szerokolistna - Tilia platyphyllos Scopoli, 227

228 również duże drzewo, występujące częściej na południu Polski. Zakwita ona wcześniej, już w połowie czerwca. Obydwa gatunki lipy są roślinami miododajnymi, wysoko cenionymi przez pszczelarzy i konsumentów miodu. Drewno lipowe służy do wypalania lekkiego, chłonnego węgla - Carbo medicinalis (syn. Carbo ligni, Carbo Tiliae). Podstawowe związki czynne. Kwiatostan lipy zawiera flawonoidy, których poznano dotąd ponad 20, wśród nich są pochodne glikozydowe kwercetyny, kemferolu i akacetyny. Na uwagę zasługuje tylirozyd o budowie glikozydoestru flawonoidowego. Ponadto znaleziono do 0,05% olejku eterycznego, a w nim do 5% farnezolu o przyjemnym zapachu, nieco geraniolu i eugenolu oraz znaczną ilość (do 50%) węglowodorów (alkanów). Występują również związki śluzowe, kwasy organiczne, fitosterole, trójterpeny, nieco garbników i sole mineralne. Działanie. W przypadku choroby gorączkowej napary lub odwary z kwiatów lipy łagodnie zwiększają wydzielanie potu i poprawiają nieco transpirację i perspirację skóry. Działanie to polega częściowo na bezpośrednim pobudzeniu czynności gruczołów potowych, a także, w pewnym stopniu, na zwiększeniu ich wrażliwości na bodźce przekazywane przez nerwy układu współczulnego przewodu pokarmowego i narządów rodnych u kobiet. Zmniejszają one nieznacznie napięcie mięśni gładkich, pobudzają w niewielkim stopniu wydzielanie soku żołądkowego, wzmagają przepływ żółci do dwunastnicy oraz wydalanie moczu. Działają korzystnie na stan napięcia układu nerwowego, wpływają na konsystencję krwi, obniżają nieznacznie jej lepkość i przeciwdziałają skupianiu się krwinek czerwonych. Działania niepożądane. W zalecanych dawkach przetwory z kwiatów lipy nie powodują żadnych odczynów niepożądanych. Zastosowanie. Napary z kwiatów lipy stosuje się jako pomocniczy łagodny środek napotny w stanach gorączkowych w niektórych chorobach zakaźnych, jak angina, grypa, zapalenie gardła, oskrzeli i tzw. choroba z przeziębienia. Napary z lipy służą również jako lek uspokajający w nadmiernej pobudliwości nerwowej i stanach napięcia nerwowego, zwłaszcza u młodzieży i osób starszych. Napar z kwiatów lipy podaje się także w łagodnych zaburzeniach trawiennych i metabolicznych oraz w miażdżycy. Surowiec jest jednym ze składników mieszanek ziołowych Degrosan i Pyrosan produkowanych przez Herbapol. Zewnętrznie stosuje się do obmywań, okładów, kąpieli, płukanek oraz irygacji, do pielęgnacji cery, usuwania piegów, a także w lekkich stanach zapalnych, podrażnieniu i świądzie skóry. Przetwory. Napar z kwiatów lipy: 1 1/2 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody wrzącej i naparzać 15 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu jako środek napotny. Stosować także do użytku zewnętrznego. Zioła napotne: zmieszać równe ilości kwiatów lipy, kwiatów bzu czarnego i owoców berberysu (lub kłączy perzu). Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i postawić pod przykryciem na parze na 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Dodać 2 łyżki syropu malinowego (lub kieliszek rumu dla dorosłych) i wypić gorące wieczorem przed snem. Jednocześnie przyjmować po 2 drażetki wit. C 4-5 razy dziennie oraz Polopirynę S. Zioła uspokajające: zmieszać po 20 g kwiatów lipy, korzeni kozłka i liści melisy. Łyżkę mieszanki zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/3 szklanki 3 razy dziennie po posiłkach w stanach pobudzenia nerwowego. 228

229 Lipa drobnolistna (wg T. Hajka, 1562) Zioła do kąpieli: zmieszać 50 g kwiatów lipy, 30 g rozdrobnionego kłącza tataraku oraz po 20 g kwiatów lawendy i kwiatów (lub ziela) wrzosu. Zioła zalać 2 l wody wrzącej i pod przykryciem postawić nad parą na 30 min lub tak ogrzewać, aby nie doprowadzić do wrzenia. Przecedzić i wlać napar do wanny. Wytrawione po odcedzeniu zioła umieścić w woreczku płóciennym, zawiązać i zanurzyć w wannie wypełnionej do 1/3 wodą o temp C. Czas kąpieli min. Po kąpieli nie wycierać się ręcznikiem, ale owinąć prześcieradłem kąpielowym, położyć do łóżka i ciepło okryć. Kąpiel działa uspokajająco, ułatwia zasypianie, regeneruje skórę i czyni ją elastyczną, usprawnia transpirację i ma także właściwości przeciwskurczowe. 229

230 Ponadto działa napotnie i często przerywa ostry nieżyt nosa. Korzystnie jest przyjąć Polopirynę S, witaminę C oraz Rutinoscorbin i popić gorącą herbatą z dodatkiem soku malinowego. Węgiel drzewny, Carbo medicinalis (Polfa), (syn. Carbo Tiliae): przyjmować 1/2 łyżeczki proszku w mleku lub wodzie albo 3-5 tabletek 3-4 razy dziennie w biegunce, zatruciach pokarmowych, nadkwaśności i dolegliwościach żołądkowych. Proszek z dodatkiem sproszkowanych liści szałwii służy także do czyszczenia zębów. 73. LNICA POSPOLITA Linaria vulgaris (L.) Miller Jest to bylina z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae), występująca w niemal całej Europie oraz zachodniej części Azji. W Polsce rośnie bardzo często na polach, przydrożach, skałach i żwirowiskach na całym niżu i w górach po regiel dolny. Lnica ma łodygę prostą, cm wysoką, u góry w kwiatostanie zwykle ogruczoloną. Liście wąskie, cienkie, zaostrzone, 1-, 3-nerwowe, zielone, u form nadmorskich niekiedy sinawe. Kwiaty grzbieciste z ostrogą, o koronie bladożółtej, w gardzieli pomarańczowej, zebrane w luźne grona na szczytach łodyg. Ostroga krótsza od reszty korony. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września, w okresie zakwitania, górne części łodyg z kwiatami oraz liśćmi i suszy w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się ziele lnicy - Herba Linariae. Podstawowe związki czynne. W zielu znaleziono flawonoidy, jak linarynę i neolinarynę, alkaloid peganinę, kwasy organiczne, a wśród nich γ-oksyglutaminowy i askorbowy, fitosterol, węglowodór n-triakontan oraz sole mineralne. Działanie. Zawarty w zielu lnicy alkaloid peganina słabo pobudza ruchy perystaltyczne jelit, zwłaszcza jelita grubego i działa łagodnie przeczyszczająco. Ziele lnicy wykazuje synergizm z surowcami zawierającymi antrazwiązki, jak korzeń rzewienia, kora kruszyny, alona oraz liść senesu i wyraźnie zwiększa ich działania przeczyszczające. Lnica działa słabo żółciopędnie oraz nieznacznie moczopędnie, co przypisuje się flawonoidom. Zewnętrznie działa przeciwzapalnie, nieco przeciwbakteryjnie i przyspiesza gojenie się ran. Działania niepożądane. Nie należy przekraczać zalecanych dawek, gdyż może to spowodować nudności i biegunkę. Zastosowanie. Wyciągi wodne z ziela lnicy stosuje się wewnętrznie w łagodnych przewlekłych zaparciach z zaburzeniami czynności jelit i dróg żółciowych, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Najczęściej łączy się je z innymi surowcami przeczyszczającymi, jak np. kora kruszyny. Pomocniczo zaleca się w zmniejszonym wydalaniu moczu w zestawieniu z innymi surowcami moczopędnymi. Odwar z ziela lnicy stosuje się zewnętrznie w stanach zapalnych skóry, wynaczynieniach podskórnych, świądzie i trądziku, a także do obmywania w żylakach odbytu oraz do przemywania i tamponowania w zapaleniu sromu i pochwy oraz do irygacji. Napar wykorzystuje się do okładów w zapaleniu spojówek. Przetwory. Napar z ziela lnicy: 1/2 łyżki ziela zalać 1/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 230

231 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek regulujący wypróżnienia (korzystnie z dodatkiem kory kruszyny) i wydalania moczu (korzystnie z dodatkiem ziela skrzypu). Napar w dolegliwościach skórnych: zmieszać równe ilości ziela lnicy i kwiatów rumianku lub krwawnika. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do okładów, przemywań i tamponów. Również do nasiadówek (korzystnie z dodatkiem liści szałwii lub kory dębowej), w zapaleniu sromu, pęcherza moczowego, żylakach odbytu i kłykcinach. Po nasiadówce posmarować odbyt maścią Tormentiol lub maścią nagietkową bądź olejeni dziurawcowym. Zioła do kąpieli: zmieszać po 75 g ziela lnicy i liści babki lancetowatej oraz 50 g ziela nostrzyka. Całą porcję ziół zalać 5 l wody gorącej i ogrzewać powoli do wrzenia. Odstawić na kilka minut i przecedzić do wanny; wannę dopełnić do 1/3 wodą o temp C. Czas kąpieli min. Następnie nie wycierać ciała, lecz owinąć prześcieradłem kąpielowym i położyć się do łóżka. Kąpiel działa pobudzająco i regenerujące, a także nieco bakteriobójczo w stanach zapalnych skóry i w trądziku. 74. LUBCZYK OGRODOWY Levisticum officinale Koch Jest to roślina wieloletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae). Jej ojczyzna nie jest dokładnie znana. Przypuszczalnie pochodzi z Iranu. Lubczyk jest obecnie dość często uprawiany w wielu krajach Europy i innych kontynentów. Niekiedy spotyka się zdziczały. W Polsce można go znaleźć na plantacjach zielarskich, w ogrodach działkowych i ogródkach wiejskich. Lubczyk ma łodygę do 2 m wysoką, rozgałęzioną, obłą, nie owłosioną, wewnątrz pustą. Liście podwójnie pierzaste o listkach wydłużonych, romboidalnych, grubo wcinanoząbkowanych. Kwiaty żółte, zebrane w baldachy 6- lub wieloszypułkowe. Owoc 6-8 mm długi, jajowaty. Cała roślina wyróżnia się specyficznym zapachem przypominającym selery. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią korzenie lubczyka w drugim roku wegetacji, czyści, płucze, kraje podłużnie grubsze fragmenty i szybko suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 35 C. Surowcem leczniczym jest korzeń lubczyka -Radix Levistici. W lecznictwie ludowym pewne znaczenie ma owoc lubczyka - Fructus Levistici, nie wykorzystywany w lecznictwie oficjalnym, jakkolwiek zasługuje na uwagę. Podstawowe związki czynne. Korzeń zawiera do 1 % olejku eterycznego (normy apteczne wymagają co najmniej 0,7%), w skład którego wchodzą różne ftalidy, stanowiące około 70% masy olejku, jak n-butyloftalid, n-butylenoftalid, czyli lakton Ligusticum, oraz sedanolid, tj. lakton kwasu sedanowego, o charakterystycznym zapachu selera. Są również pochodne terpenowe, np. α-terpineol, pinen i estry linalolu. Występują także kwasy polifenolowe (np. kawowy i chlorogenowy), związki kumarynowe (np. psoralen, bergapten, apteryna i kumaryna) oraz cukry, cholina, fitosterole, kwasy organiczne i sole mineralne. Owoce lubczyka zawierają olejek eteryczny, a w nim są różne terpeny, mirystycynę i inne składniki (do 5% w surowcu pochodzącym z Indii), flawonoidy (np. rutyna), olej tłusty, fitosterole, wit. E i sole mineralne. 231

232 Świeże liście, spożywane w formie naci, zawierają 0,09-0,45% olejku eterycznego o składzie zbliżonym do olejku z korzeni, ponadto nieco żywic, substancje gorzkie, witaminy i inne związki oraz sole mineralne. Działanie. Przetwory z lubczyka działają słabo moczopędnie dzięki obecności olejku eterycznego, choć inne składniki, zwłaszcza związki kumarynowe, również mają takie właściwości. Ilość dobowa wydalanego moczu wzrasta wprawdzie nieznacznie, ale wyraźnie zwiększa się w nim zawartość jonów chloru, sodu i potasu, a także niektórych związków, zwłaszcza mocznika. Jest to przypuszczalnie wynik przyśpieszenia filtracji kłębkowej oraz ułatwienia przepływu krwi przez naczynia nerkowe. Odwary z lubczyka działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, a znacznie słabiej na mięśnie dróg moczowych. Dzięki temu po doustnym podaniu przetworów z lubczyka zostaje przywrócone prawidłowe napięcie mięśniówki jelit i następnie właściwy rytm ruchów perystaltycznych. Powoduje to ustąpienie bólu wywołanego skurczem oraz nagromadzeniem się gazów w jelitach. Przetwory z lubczyka przeciwdziałają wzdęciom i ułatwiają odprowadzenie gazów. Stanowią więc typowy środek wiatropędny. Powodują też rozluźnienie mięśni gładkich dróg żółciowych i ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy. Obserwuje się także pobudzające działanie przetworów z lubczyka na czynność wydzielniczą żołądka, poprawę procesów trawienia oraz przyswajania pokarmów. Przetwory z lubczyka są skuteczne również w zaburzeniach miesiączkowych spowodowanych stanami skurczowymi w obrębie narządów rodnych. Olejek eteryczny lubczyka działa łagodnie bakteriobójczo na bakterie saprofityczne w przewodzie pokarmowym i tym samym wpływa korzystnie na przebieg procesów fermentacyjnych. W niektórych rejonach Europy utrwaliło się przekonanie, zwłaszcza w wierzeniach ludowych, że lubczyk zwiększa popęd płciowy i może być skutecznym środkiem na miłość, czego jednak nie potwierdziły badania naukowe. Działania niepożądane. Przetwory z lubczyka stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywołują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Przetwory z lubczyka stosuje się przede wszystkim w lekkich zaburzeniach czynności nerek oraz zmniejszonym wydalaniu składników mineralnych i szkodliwych produktów przemiany materii, a także w stanach zapalnych nerek, cewek nerkowych i pęcherza. Ponadto mają zastosowanie w obrzękach spowodowanych upośledzeniem czynności nerek, a pomocniczo w zapaleniu miedniczek nerkowych i pęcherza oraz w skazie moczanowej. Korzeń lubczyka jest składnikiem granulatu ziołowego Urogran (Herbapol), stosowanego w stanach zapalnych dróg moczowych oraz w kamicy moczowej. Dobre wyniki zapewnia podawanie przetworów z lubczyka w dolegliwościach trawiennych, zwłaszcza wzdęciach, bólach brzucha, niestrawności, braku łaknienia, osłabieniu czynności wątroby i niedostatecznym wydzielaniu żółci. Korzeń lubczyka wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cardiosan (Herbapol), polecanej w chorobach serca, zwłaszcza u osób starszych, w której wykorzystuje się działanie wiatropędne lubczyka celem obniżenia nacisku jelit na przeponę i ułatwienia pracy mięśnia sercowego. Wyciąg z korzenia lubczyka jest składnikiem granulatu ziołowego Cholegran (Herbapol), podawanego w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego i niedostatecznym wydzielaniu żółci, oraz granulatu Gastrogran (Herbapol), stosowanego w stanach nieżytowych żołądka i dwunastnicy. 232

233 Lubczyk ogrodowy (wg A. Lonicerusa, 1564) W lecznictwie ludowym lubczyk uchodzi za środek wiatropędny, moczopędny, pobudzający krwawienia miesięczne oraz zwiększający popęd płciowy. W niektórych okolicach Niemiec służy również jako antidotum dla palaczy tytoniu. Celowość podawania palaczom przetworów z lubczyka znalazła uzasadnienie w przeprowadzonych badaniach klinicznych. Młode liście lubczyka zbierane od czerwca do sierpnia nadają się do spożycia na świeżo w formie pociętej naci lub wysuszone jako przyprawa do pieczeni, sosów i sałatek. Zmielone i zmieszane z innymi ziołami lub całe stanowią ulubioną przyprawę do marynat i innych potraw w krajach południowej Europy. Wyciągi z ziela i korzenia lubczyka służą do wyrobu kostek przyprawowych typu Maggi. W niektórych okolicach Szwajcarii młode liście oraz 233

234 łodygi lubczyka spożywa się jak jarzynę. Również i u nas lubczyk ostatnio zyskuje na znaczeniu jako roślina przyprawowa i dodatek do surówek. Przetwory. Korzeń lubczyka podawany sam działa dość słabo, ale jego skuteczność zostaje podwyższona w prawidłowo zestawionych mieszankach ziołowych. Zioła moczopędne: zmieszać 30 g korzenia lubczyka, po 20 g liści brzozy, ziela skrzypu i strąków fasoli oraz po 10 g liści mącznicy lekarskiej i owoców dzikiej róży. Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej. Zakryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/3 szklanki 2 razy dziennie miedzy posiłkami. Zioła wiatropędne: zmieszać po 50 g korzenia lubczyka i kwiatu rumianku oraz po 25 g owoców anyżu i korzenia arcydzięgla. Zalać 1 łyżkę mieszanki 11/2 szklanki wody gorącej i pod przykryciem ogrzewać powoli do wrzenia. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu. Zioła żołądkowo-jelitowe: zmieszać po 50 g owoców lub korzenia lubczyka i liścia orzecha włoskiego oraz po 25 g owocu kminku i ziela krwawnika. Zalać 11/2-2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i utrzymywać na parze pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2 razy dziennie 2/3 szklanki po jedzeniu w lekkich przypadkach nieżytu żołądka i jelit, przebiegających z zaburzeniami trawiennymi i nieregularnymi wypróżnieniami. Zioła do kąpieli: zmieszać po 50 g korzenia lubczyka, korzenia łopianu, liścia babki i ziela krwawnika. Sporządzić odwar z całości ziół, zalewając je 3-4 l wody, ogrzewać pod przykryciem na małym ogniu do wrzenia i odstawić na 15 min. Przecedzić do wanny. Wytrawione zioła przełożyć do woreczka płóciennego, zawiązać i również umieścić w wannie wypełnionej do 1/3 objętości wodą o temp. 38 C. Czas kąpieli min. Następnie mokre ciało owinąć prześcieradłem kąpielowym i odpoczywać min. Kąpiel stosować co 2-3 dni przez 4 tygodnie z dolegliwościach skórnych, zapaleniu i stanach skurczowych pęcherza i organów płciowych. 75. LUKRECJA GŁADKA Glycyrrhiza glabra L. Lukrecja jest byliną z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), występującą w południowej Europie i Azji Mniejszej, obecnie uprawianą w wielu krajach, w tym również w Polsce. W uprawie znanych jest kilka odmian. Lukrecja ma system korzeniowy bardzo silnie rozwinięty, składający się z palowego korzenia głównego i odchodzących od niego długich korzeni bocznych, sięgających do kilku metrów w głąb ziemi. Z pąków na szyjce korzeniowej wyrasta system rozgałęzionych rozłogów, rozrastających się poziomo na odległość 3 do 4 m, z których tworzą się nowe pędy. Dzięki systemowi rozłogów lukrecja opanowuje teren i tworzy silne, zwarte zarośla. Raz posadzoną trudno wytępić. Lukrecja ma łodygi wzniesione, wysokości 1-1,5 m. Liście nieparzystopierzaste, podobne do robinii (tzw. białej akacji), skórzaste, lśniące, ciemnozielone. Kwiaty grzbieciste, motylkowate, barwy fioletowej, liliowej, a czasem białej, zebrane w długie, dość luźne grona. Owocem jest gładki (nie kolczasty) strąk. Roślina rozmnaża się wegetatywnie z rozłogów, a nie z nasion. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią lub wczesną wiosną korzenie i rozłogi, płytko okorowuje i suszy w suszarniach ogrzewanych. Otrzymuje się jako surowiec korzeń lukrecji - Radix Glycyrrhizae (syn. Radix Liquiritiae). Okorowanie ma na celu usunięcie gorzkiej, zewnętrznej części kory. Surowiec pochodzi z dwóch 234

235 głównych odmian lukrecji: var. glandulifera - z łodygą i liśćmi ogruczolonymi, oraz violacea, z fioletowymi kwiatami. Może zawierać domieszkę równowartościowych korzeni Glycyrrhiza uralensis Fisch lub Glycyrrhiza korshinskyi Grig., gdyż obie te rośliny występują na terenach sąsiadujących z lukrecją gładką, a surowiec zbiera się ze stanu naturalnego. Wtórnym surowcem otrzymywanym z korzeni wymienionych roślin jest suchy wyciąg lukrecjowy - Extractum Glycyrrhizae siccum (syn. Extr. Liquiritiae siccum), czyli sok lukrecjowy - Succus Glycyrrhizae, przygotowywany przez wytrawianie korzeni wodą i zagęszczanie do konsystencji stałej. Głównymi dostawcami korzeni są ZSRR i Turcja, a suchego wyciągu - Italia. Surowiec ma zapach słaby, smak słodki, mdły. Podstawowe związki czynne. Korzeń lukrecji zawiera liczne saponiny trójterpenowe, m.in. kwas glicyryzynowy (glicyryzyna) o smaku bardzo słodkim, występujący w surowcu w postaci soli potasowej lub wapniowej, w ilości 2,5-9%, silnie pieniący się w wodzie, słabo natomiast hemolizujący. Stanowi on galakturonid kwasu glicyrytynowego. Zbliżoną budowę mają inne saponiny, np. kwasy echinatowy, glabrykowy i likwirycjowy. W surowcu występują również flawonoidy (m.in. izolikwirytygenina i likwirytygenina) biologicznie czynne oraz ich glukozydy - likwirytyna i izolikwirytyna, biologicznie nieczynne. Nadają one korzeniowi żółtą barwę. Trzecią grupę związków stanowią pochodne hydroksykumaryny, jak umbeliferon, herniaryna i likumaryna. Jest ponadto związek estrogenny o nie wyjaśnionej strukturze, są fitosterole (np. β-sytosterol), węglowodany, aminokwasy, betaina, cholina, substancja gorzka glicyramaryna, gromadząca się w części korowej korzenia. Ponadto występuje żywica (do 5%), nieco olejku eterycznego, sole mineralne i inne związki. Działanie. Korzeń lukrecji i sok lukrecji należą do najbardziej wszechstronnych i skutecznych leków roślinnych, znanych w starożytnej Grecji i Rzymie, wprowadzonych do medycyny europejskiej w XIII w. (Anglia) i XIV w. (Niemcy). Doświadczalnie poznano działanie wykrztuśne, obejmujące gardło, krtań i oskrzela, a dopiero obecnie udowodniono, że lukrecja pobudza czynność wydzielniczą błon śluzowych górnych dróg oddechowych oraz przywraca samoistne ruchy nabłonka rzęskowego. Również znane było od dawna działanie rozkurczowe, zwłaszcza na mięśnie gładkie oskrzeli i przewodu pokarmowego. Później poznano jej działanie na drogi moczowe i ściany naczyń krwionośnych. Nowoczesne badania zarówno składu chemicznego, jak i własności farmakologicznych poszczególnych związków wykazały, że lukrecja działa przeciwzapalnie na błony śluzowe żołądka i jelit oraz zwiększa skuteczność salicylanów i w pewnym stopniu hamuje rozwój bakterii. Przyspiesza również proces gojenia w przypadku owrzodzeń przewodu pokarmowego, hamuje uwalnianie histaminy z uszkodzonych tkanek i jest czynnikiem przeciwalergicznym. Istotne znaczenie miało też odkrycie, że niektóre trójterpeny lukrecji, m.in. glicyryzynę, można uważać za prehormon typu kortykosterydów i że mają one własności cytostatyczne oraz, być może, przeciwnowotworowe, zwłaszcza w obrębie żołądka. Najnowszym sukcesem jest wykazanie działania immunologicznego lukrecji, a więc wpływu na różnorodne mechanizmy obronne organizmu człowieka i zwierząt. Działania niepożądane. Większe dawki przetworów z lukrecji przyjmowane przez dłuższy okres powodują objawy niekorzystne, jak hamowanie wydalania wody, jonów sodu i chloru, oraz ucieczkę z ustroju jonów potasu. Pojawiają się obrzęki w wyniku zmniejszonego wydalania moczu, a więc objawy podobne do wywoływanych przez hormony kory nadnerczy, zwane pseudoaldosteronizmem. 235

236 Zastosowanie. Lukrecję i jej przetwory stosuje się w schorzeniach przewodu pokarmowego, w nieżycie i wrzodzie trawiennym żołądka i dwunastnicy, w żółciowym nieżycie żołądka, nadwrażliwości jelita grubego, a także po zabiegach chirurgicznych w przewodzie pokarmowym oraz w zagrożeniu wystąpieniem zmian nowotworowych i innych. Ponadto zaleca się, ale tylko pomocniczo i pod kontrolą lekarza, w początkowym okresie nowotworu żołądka, alergicznych reakcjach na niektóre pokarmy oraz niekorzystnych zmianach ogólnej odporności organizmu. Stosuje się również w schorzeniach górnych dróg oddechowych, nieżycie gardła i oskrzeli, uporczywym kaszlu z zalegającą wydzieliną (tzw. suchy kaszel), chrypce, zapaleniu dziąseł i migdałków. Korzeń lukrecji jest składnikiem wielu preparatów produkowanych przez Herbapol i inne zakłady, stosowanych w chorobach przewodu pokarmowego, jak drażetki przeczyszczające Alax. Wchodzi też w skład tabletek Gastro, używanych w chorobie wrzodowej, a także w skład granulatu Gastrogran, przyjmowanego w stanach nieżytowych żołądka i dwunastnicy oraz zaburzeniach czynnościowych i wydzielniczych górnego odcinka przewodu pokarmowego. Wyciąg płynny z korzenia lukrecji wchodzi w skład płynu Herbogastrin. Sól amonową glicyryzyny zawierają preparaty Uldenol i Ulventrol, stosowane w chorobie wrzodowej dwunastnicy i żołądka. Ponadto proszek z korzenia lukrecji wchodzi w skład tabletek Azarina, podawanych w stanach nieżytowych górnych dróg oddechowych. Przetwory. Odwar z korzeni lukrecji: 1/3 łyżki rozdrobnionych korzeni zalać 1 szklanką wody gorącej i ogrzewać do wrzenia. Gotować pod przykryciem 5-7 min i odstawić na 15 min. Następnie przecedzić. Pić 1-2 łyżki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek wykrztuśny i przeciwzapalny. Ten sam odwar, po dodaniu 1/2 łyżeczki Azulanu, można stosować do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. Zioła o działaniu immunologicznym: zmieszać równe ilości korzeni lukrecji, kory wierzbowej, liści bobrka trójlistkowego, liści maliny, liści melisy, liści mięty pieprzowej, liści pokrzywy, liści szałwii, nasion lnu, ziela pięciornika gęsiego i ziela świetlika. Starannie drobno sproszkować i zmieszać z trzykrotną ilością miodu, dżemu lub powideł. Przyjmować po 1 łyżeczce 2 razy dziennie, popijając mlekiem lub wodą z sokiem. Działają ogólnie wzmacniająco i zwiększają odporność organizmu. Zioła wykrztuśne z lukrecją: zmieszać 30 g korzeni lukrecji oraz po 10 g nasion lnu, liści podbiału, ziela miodunki lub ziela rdestu ptasiego, ziela tymianku i owoców kopru włoskiego. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić w 3-4 porcjach w ciągu dnia między posiłkami. Gastro (Unia), tabletki zawierające wyciąg z lukrecji, korę kruszyny, kłącze tataraku, zasadowy azotan bizmutu i węglan magnezu. Dorosłym zaleca się doustnie 3 razy dziennie po 2 tabletki po jedzeniu w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz nadkwaśności treści żołądkowej. Uldenol (Herbapol), drażetki, zawierające glicyryzynian amonu, alantoinę, olejek tatarakowy i olejek rumiankowy. Rozpadają się i działają w dwunastnicy. Dorosłym zaleca się doustnie 1-3 drażetki 3 razy dziennie po jedzeniu w początkowym okresie choroby wrzodowej dwunastnicy. Ulventrol (Herbapol), drażetki o takim samym składzie jak Uldenol, rozpadające się w żołądku. Dorosłym zaleca się doustnie 1-3 drażetki 3 razy dziennie po jedzeniu, zależnie od rodzaju i stopnia zaawansowania choroby we wrzodzie tra- 236

237 wiennym żołądka z jednoczesnym niezbyt obfitym wydzielaniem soku żołądkowego. Korzystne jest równoczesne przyjmowanie naparu z ziół immunologicznych, zwłaszcza w przypadkach opornych na leczenie. Biogastrone (Hamburg, RFN), tabletki (przy wrzodzie żołądka) i drażetki (przy wrzodzie dwunastnicy), zawierające sól dwusodową karbenoksolonu, związku trójterpenowego i soku lukrecji. Dawkowanie i sposób przyjmowania określa lekarz. Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierające wyciąg z lukrecji i 9 innych ziół oraz fosfolipidy. Są także kapsułki. Pobudzają wątrobę do wydzielania żółci oraz trzustkę do wytwarzania soku trawiennego. Dawki ustala lekarz. Likwiryton (ZSRR), tabletki zawierające mieszaninę flawonoidów korzenia lukrecji. Dorosłym zaleca się 1-2 tabletki 3-4 razy dziennie po jedzeniu w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz zapaleniu żołądka z nadkwaśnością. 76. ŁOPIAN WIĘKSZY Arctium lappa L. Jest to roślina dwuletnia z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w strefie umiarkowanej półkuli północnej. W Polsce rośnie pospolicie na niżu oraz w niższej strefie Karpat i Sudetów na przychaciach, przydrożach, w zaroślach i na brzegach lasów. Łopian wytwarza w pierwszym roku rozetę dużych, długoogonkowych liści odziomkowych oraz silne, mięsiste pojedyncze lub rozgałęzione korzenie. W drugim roku wydaje do 2 m wysoką, silną i rozgałęzioną łodygę. Liście duże, sercowatojajowate, spodem gęsto kutnerowato owłosione. Kwiaty zebrane w koszyczki okryte haczykowatymi łuskami. Korona purpurowa. Po dojrzeniu koszyczki łatwo przyczepiają się do ubrań lub do sierści zwierząt, ułatwiając w ten sposób rozsiewanie. Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się późną jesienią lub bardzo wczesną wiosną korzenie roślin jednorocznych, które jeszcze nie kwitły. Po umyciu i oczyszczeniu kraje się grubsze fragmenty i suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 50 C. Otrzymuje się jako surowiec korzeń łopianu - Radix Bardanae (syn. Radix Arctii). W lecznictwie ludowym stosowane są również liście łopianu - Folium Bardanae, oraz owoce łopianu - Fructus Bardanae. Równorzędnego surowca dostarczają łopian pajęczynowaty - Arctium tomentosum Miller i łopian mniejszy - Arctium minus (Hill.) Bernh. Podstawowe związki czynne. Korzeń zawiera mieszaninę związków poliacetylenowych, m.in. tridekadien-tetrainę i tridecen-pentainę. Jest również do 0,2% olejku eterycznego, są kwasy organiczne (np. kwas γ-guanidynomasłowy), fitosterol, śluz, inulina (do 40%), substancje białkowe (do 12,5%) i sole mineralne. Działanie. Łopian pobudza łagodnie działanie niektórych narządów. Zwiększa wytwarzanie soku żołądkowego, a także żółci w wątrobie oraz enzymów proteolitycznych w trzustce i usprawnia ich przepływ do dwunastnicy. Dzięki temu ułatwia trawienie i przyswajanie pokarmów. Jednocześnie zwiększa przesączanie w kłębkach nerkowych i hamuje resorpcję zwrotną, w wyniku czego wzrasta dobowa ilość wydalanego moczu. Działa również słabo napotnie. Przetwory z łopianu poprawiają przemianę materii i przyspieszają usuwanie z organizmu szkodliwych jej produktów, a także działają słabo przeciwcukrzycowo. 237

238 Podawany zewnętrznie na skórę i błony śluzowe w postaci okładów i kąpieli, łopian hamuje silnie rozwój szkodliwych bakterii oraz grzybów chorobotwórczych i służy w leczeniu łagodnych zaburzeń czynności skóry, zwłaszcza na tle łojotokowym. Ma również własności przeciwzapalne. Działania niepożądane. Przetwory z łopianu stosowane w zalecanych dawkach nie wykazują działania toksycznego. Zastosowanie. Odwary i sok ze świeżego korzenia łopianu stosuje się wewnętrznie w mało nasilonych nieżytach przewodu pokarmowego, wątroby i dróg żółciowych oraz dróg moczowych, a także w niektórych zaburzeniach przemiany materii, zwłaszcza w okresie pokwitania. Pomocniczo są zalecane w przewlekłym reumatyzmie stawowym i mięśniowym. Najczęściej jednak podaje się je doustnie w rozmaitych przewlekłych schorzeniach skóry, zwłaszcza chorobach łojotokowych, wyprysku, świądzie, trądziku i czyraczności. Ze świeżego korzenia sporządza się sok - Succus Bardanae. Korzeń łopianu sproszkowany jest składnikiem preparatu Betagran, a wyciąg płynny wchodzi do preparatów Betasol oraz Seboren, produkowanych przez Herbapol. Zewnętrznie odwary i sok ze świeżego korzenia łopianu stosuje się w postaci przemywań lub okładów, w łojotoku suchym, wypadaniu toksycznym i łojotokowym włosów oraz do kąpieli leczniczych i kosmetycznych. W lecznictwie ludowym łopian jest uważany za skuteczny w początkowym okresie cukrzycy oraz pomocniczy w terapii niektórych nowotworów, ale w tym przypadku stosuje się owoce łopianu (Fructus Bardanae), zawierające związki z grupy lignanów. Przetwory. Odwar z korzenia łopianu: 2-3 łyżki rozdrobnionego korzenia zalać 2 szklankami wody ciepłej i ogrzewać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w lekkich nieżytach przewodu pokarmowego, wątroby i dróg żółciowych oraz w schorzeniach przemiany materii. Ten sam odwar można stosować zewnętrznie do okładów i przemywań w łojotoku i innych schorzeniach skórnych. Sok ze świeżego korzenia łopianu- Succus Bardanae (Herbapol), przyjmować doustnie po kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w stanach zapalnych w obrębie przewodu pokarmowego, dróg moczowych i żółciowych, słabo nasilonych schorzeniach wątroby, zaburzeniach przemiany materii oraz niektórych chorobach skóry. Jest skuteczny również w trądziku młodzieńczym. Zioła w kamicy moczowej: zmieszać po 50 g rozdrobnionego korzenia łopianu, ziela marzanki wonnej i ziela skrzypu oraz po 25 g liści pokrzywy, kwiatów bzu czarnego i owoców bzu czarnego. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, czyszczący krew i uszczelniający naczynia włosowate. W przypadku kamicy szczawianowej i fosforanowej korzystnie jest przyjmować węglan lub tlenek magnezu na koniec noża i popijać naparem z powyższych ziół, jak podano wyżej. Betagran (Herbapol), granulat zawierający korzeń łopianu, strąki fasoli, korzeń wilżyny, korzeń rzewienia, ziele gryki, ziele skrzypu, owoc bzu i liście brzozy. Dorosłym zaleca się doustnie 1-11/2 łyżeczki granulatu 2-3 razy dziennie po jedzeniu, popijanego 1/2 szklanki wody lub wody z sokiem, jako lek wspomagający w łuszczycy, zwłaszcza osób starszych. Betasol (Herbapol), płyn zawierający środki roślinne jak Betagran. Dorosłym 238

239 zaleca się doustnie po 1 łyżeczce w 1/3 szklanki wody 2-3 razy dziennie jako preparat wspomagający w łuszczycy, zwłaszcza w postaci zadawnionej u osób starszych. Dzieciom podawać odpowiednio mniej. Seboren (Herbapol), płyn zawierający wyciągi płynne z korzenia łopianu, korzenia pokrzywy, kłącza tataraku i owoców pasternaku, stosowany zewnętrznie w łysieniu plackowatym i męskim, łuszczycy oraz łojotokowym zapaleniu skóry owłosionej części głowy. Płyn należy wcierać dłonią w gumowej rękawiczce w skórę głowy w przypadku łojotoku i łupieżu 1 raz dziennie przez dni, a następnie 1 raz dziennie co 3 dni. W przypadku łysienia plackowatego i męskiego stosować 2 razy dziennie przez 6 miesięcy, a potem rzadziej. Należy unikać kontaktu Seborenu ze zdrową skórą, gdyż zwiększa jej wrażliwość na promienie słoneczne i lampy kwarcowej. 77. MACIERZANKA PIASKOWA Thymus serpyllum L. Roślina jest drobnym półkrzewem z rodziny Wargowych (Labiatae), występującym w licznych odmianach niemal w całej Europie, pomocnej Afryce, środkowej i północnej Azji oraz Ameryce Pomocnej. W Polsce jest bardzo pospolita na niżu. Rośnie w lasach sosnowych, na suchych polanach i na odkrytych piaszczystych stanowiskach. Macierzanka piaskowa tworzy na naturalnych stanowiskach gęste darnie. Łodygi ma cienkie, płożące się, przy ziemi rozgałęzione, u dołu drewniejące, często ponownie zakorzenione w węzłach. Liście drobne, jajowate, eliptyczne lub równowąskie, naprzeciwległe. Kwiaty drobne, grzbieciste, dwuwargowe, różowopurpurowe, zebrane w główkowate kwiatostany na zakończeniach niektórych pędów. Cała roślina odznacza się silnym, aromatycznym zapachem. Pod nazwą macierzanki znane są liczne podgatunki, różniące się wysokością, kształtem liści i zapachem, oraz wiele ras chemicznych o różnym składzie olejku eterycznego. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września w dni suche, słoneczne, po obeschnięciu rosy, zakwitające górne części łodyg, omijając fragmenty dolne zdrewniałe i bezlistne. Suszy się w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie bądź w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35 C. Surowcem leczniczym jest ziele macierzanki - Herba Serpylli. Podstawowe związki czynne. Surowiec zawiera 0,2-0,6% olejku eterycznego, w którym znajduje się p-cymen, karwakrol, tymol, terpineol i cytral w zmiennych ilościach, zależnie od odmiany. Zawiera ponadto około 5% garbników, związki goryczowe, kwasy organiczne oraz flawonoidy (np. glikozydy apigeniny, diosmetyny, luteoliny i skutelareiny) oraz sole mineralne i inne związki. Działanie. Przetwory z ziela macierzanki wzmagają czynność wydzielniczą błon śluzowych górnych dróg oddechowych i zwiększają objętość zalegającego śluzu oskrzelowego, który staje się dzięki temu bardziej płynny. Jednocześnie pobudzają naturalne ruchy nabłonka rzęskowego i wyzwalają odruch wykrztuśny. Zawarte w zielu flawonoidy wykazują nieznaczne działanie rozkurczowe i zmniejszają napięcie mięśni gładkich górnych dróg oddechowych, a także przewodu pokarmowego. Związki goryczowe zwiększają w niewielkim stopniu wydzielanie soku żołądkowego i usprawniają trawienie. Garbniki ziela macierzanki hamują rozwój drobnoustrojów 239

240 Macierzanka piaskowa (wg T. Hajka, 1562) jelitowych, natomiast fenolowe składniki olejku eterycznego wywierają podobne działanie również w obrębie dróg oddechowych. Napar z ziela macierzanki podany zewnętrznie na skórę działa bakteriobójczo i przeciwzapalne, a na błony śluzowe jamy ustnej, gardła, sromu i pochwy również nieznacznie ściągająco. Należy jednak mieć na uwadze, że surowiec pochodzi z różnych podgatunków i odmian różniących się zwłaszcza cechami chemicznymi i z tego powodu wykazuje dość zmienne działanie lecznicze, zwykle 2-, 3-krotnie słabsze od ziela tymianku. 240

241 Działania niepożądane. Przetwory z ziela macierzanki stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywołują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Napary z ziela macierzanki stosuje się doustnie przede wszystkim jako lek wykrztuśny, rozkurczowy i odkażający w nieżytach jamy ustnej, gardła, krtani i oskrzeli, połączonych ze skurczem mięśni gładkich, zalegającą wydzieliną śluzową, osłabieniem lub zanikiem odruchu wykrztuśnego, męczącym, uporczywym suchym kaszlem, a także w zakażeniu bakteriami ropotwórczymi. Wyciąg płynny z ziela macierzanki wchodzi w skład kropli Pectosol (Herbapol), stosowanych w nieżytach dróg oddechowych i suchym męczącym kaszlu. Ponadto zaleca się je w stanach nieżytowych żołądka i jelit, nadmiernej fermentacji, wzdęciach, bólach brzucha, zaparciach atonicznych, niedokwaśności, osłabieniu łaknienia i przyswajania pokarmów. Zewnętrznie stosuje się napary lub odwary z ziela macierzanki do płukania jamy ustnej i gardła przy anginie. Wykorzystuje się je również do irygacji, obmywań i tamponowania w zapaleniu sromu i pochwy, świądzie oraz upławach. Służą ponadto do okładów i przemywań na skórę w trądziku krostkowym, zapaleniu torebek włosowych, świądzie skóry, ukłuciach owadów, drobnych zranieniach i oparzeniach I i II stopnia, a także do okładów w bólach reumatycznych i nerwobólach. Przetwory. Napar z ziela macierzanki: 1 łyżkę ziela zalać 1 1/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem jako lek zwiększający łaknienie lub po jedzeniu jako środek wiatropędny i wykrztuśny. Do płukania jamy ustnej i gardła przy anginie oraz do obmywania skóry korzystny jest dodatek równej ilości liści szałwii. Do okładów sporządza się napar z 2-3 łyżek ziela na 1 szklankę wody wrzącej, natomiast do tamponowania oraz do irygacji napar z 1 łyżki ziela na 2 1/2 szklanki wody. Kąpiel z ziela macierzanki: 200 g ziela macierzanki zalać 3 l wody wrzącej, odstawić pod przykryciem na min i przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp C. Czas kąpieli min. Po wyjściu z wanny owinąć się prześcieradłem kąpielowym i nie wycierając się położyć się do łóżka. Kąpiel działa dezynfekujące i przeciwzapalnie oraz wzmacniająco i regenerujące. 78 MAK POLNY Papaver rhoeas L. Jest to roślina jednoroczna, czasem dwuletnia z rodziny Makowatych (Papaveraceae), pochodząca przypuszczalnie ze strefy śródziemnomorskiej. Obecnie występuje dziko w wielu krajach europejskich. W Polsce rośnie pospolicie na niżu i w strefie podgórskiej jako chwast pól uprawnych i ugorów. Mak wydaje łodygi rozgałęzione, do 90 cm wysokie, odstająco owłosione. Liście pojedynczo lub podwójnie pierzastopodzielone bądź wrębne, o odcinkach wydłużonych lub lancetowatych, ząbkowanych, owłosione. Kwiaty duże, promieniste, o płatkach okrągławych, 2-4,5 cm długich, purpurowo- lub brudnoczerwonych, w nasadzie zwykle z czarną plamą. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od maja do sierpnia płatki rozkwitających kwiatów maku polnego, delikatnie, unikając zgniatania lub załamywania ich w palcach, i suszy szybko, rozłożone pojedynczą warstwą w cieniu i przewiewie lub w suszarni ogrzewanej w temp. do 30 C. W suszeniu płatki zmieniają barwę z czerwo- 241

242 Mak polny (wg T. Hajka, 1562) nej na różowofioletową. Załamane przy zrywaniu, ciemnieją w czasie suszenia i nie nadają się do użytku. Należy je odrzucić. Surowcem jest kwiat maku polnego - Flos Rhoeados. Przechowuje się go w miejscu suchym, szczelnie opakowany i chroni od światła. Podstawowe związki czynne. Kwiat maku polnego zawiera jako podstawowy związek alkaloid readynę o budowie odmiennej od szkieletu typowych alkaloidów izochinolinowych, należy do tzw. papawerubin. Ponadto występują w nim alkaloidy izochinolinowe, antocyjany (np. cyjanina i mekocyjanina), kwasy organiczne (np. mekonowy), fitosterol, do 10% związków śluzowych i sole mineralne. Działanie. Surowiec działa słabo powlekające na błony śluzowe górnych dróg oddechowych, zmniejsza stany ich podrażnienia, pobudza fizjologiczne ruchy 242

243 nabłonka rzęskowego i ułatwia odkrztuszanie. Jednocześnie hamuje nadmierne odruchy kaszlowe. Podawany dzieciom i młodzieży oraz osobom starszym powoduje przejściowe uspokojenie, a czasem senność. Zewnętrznie odwar lub napar z kwiatów maku polnego zmniejsza stany zapalne błon śluzowych i skóry. Działania niepożądane. Nie należy przekraczać zalecanych dawek, gdyż może to spowodować nudności oraz senność. Zastosowanie. Odwary z kwiatów maku polnego stosuje się wewnętrznie w nieżytach jamy ustnej i gardła, w uporczywym suchym kaszlu ze skąpą wydzieliną oraz w bólu gardła i chrypce. Korzystne jest łączenie z innymi surowcami o działaniu wykrztuśnym, jak np. kwiat pierwiosnka. Odwary podaje się też jako środek uspokajający w nadmiernej pobudliwości i bezsenności wywołanej m.in. uporczywym kaszlem, zwłaszcza u dzieci i osób w wieku podeszłym. Zewnętrznie odwary z maku polnego służą do płukania w zapaleniu jamy ustnej, dziąseł i gardła, do irygacji w stanach zapalnych pochwy oraz do przymoczek w zapaleniu powiek i spojówek. Przetwory. Odwar z kwiatów maku polnego: 2 łyżki kwiatów zalać 1 szklanką wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Dorosłym podawać po 1/4 szklanki, dzieciom 1-2 łyżki 3-5 razy dziennie w uporczywym kaszlu. Dla dzieci wskazane jest dodanie na 1/2 szklanki odwaru 2 łyżek cukru lub miodu, aby uzyskać syrop. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki syropu 3-5 razy dziennie. Dla dorosłych korzystnie jest dodać równą ilość kwiatów pierwiosnka lub liści podbiału. Odwar uspokajający: zmieszać po 20 g kwiatów maku polnego i liści melisy. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i postawić pod przykryciem na parze na min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie w bezsenności i stanach pobudzenia nerwowego. Płukanka przeciwzapalna: zmieszać po 20 g kwiatów maku polnego i kwiatów rumianku lub kwiatów krwawnika. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła, do przymoczek oraz irygacji. 79. MALINA WŁAŚCIWA Rubus idaeus L. Jest to krzew z rodziny Różowatych (Rosaceae), występujący w Europie oraz północnej i zachodniej Azji. W Polsce rośnie dość pospolicie na niżu i w górach aż po strefę kosodrzewiny, w lasach i zaroślach oraz na porębach leśnych. Malina wydaje pędy obłe, nieco oszronione, łukowato wygięte, do 2 m wysokie, w dole okryte słabymi szczecinowatymi kolcami. Liście 3- lub 5-, 7-listkowe, ogonkowe z wąskimi przylistkami u nasady. Listki pod spodem białofilcowate, na brzegu ostro piłkowane. Kwiaty białe, promieniste, zebrane w grona lub baldachogrona. Owoc wielokrotny pestkowiec, barwy czerwonej, malinowej, jadalny, bardzo smaczny, o przyjemnym swoistym zapachu. Malina jest obecnie uprawiana na dużą skalę jako krzew owocowy w wielu krajach klimatu umiarkowanego. W uprawie znanych jest wiele odmian. Pędy maliny żyją przez 2 lata. Owocują w drugim roku i jesienią usychają. Przedtem jednak roślina wydaje nowe pędy. 243

244 Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu świeżo dojrzałe, jędrne owoce maliny i suszy w suszarni ogrzewanej początkowo w temp. około 30, a następnie dosusza w temp. około 50 C. Otrzymuje się owoc maliny - Fructus Rubi idaei. Ze świeżych owoców sporządza się syrop malinowy - Sirupus Rubi idaei. Duże ilości świeżych owoców malin zużywa przemysł spożywczy do wyrobu soku i innych przetworów, a znaczną część zbioru spożywa się na surowo. Do celów farmaceutycznych zbiera się również w ciągu lata młode, dobrze wyrośnięte liście maliny i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest liść maliny - Folium Rubi idaei. Zarówno owoce, jak i liście malin można zbierać z roślin uprawianych oraz występujących na stanowiskach naturalnych. Podstawowe związki czynne. Owoce malin zawierają do 2% kwasów organicznych, m.in. kwas cytrynowy, jabłkowy i askorbowy (wit. C), antocyjany (np. cyjanidynę), związki śluzowe i pektyny, cukry redukujące, lotne związki zapachowe (np. β-jonon, aldehyd benzylowy oraz alkohole izoamylowy i β-fenylooctowy), inozyt, lecytynę i sole mineralne. W liściach maliny znaleziono około 4,6% garbników ciągowych, około 1,5% kwasów organicznych, a wśród nich kwas cytrynowy, mlekowy i askorbowy, związki żywicowe i sole mineralne. Działanie. Napar z suszonych owoców lub syrop ze świeżych pobudzają czynność gruczołów potowych i w stanach gorączkowych wywołują po min obfite wydzielanie potu. Związek działający nie jest dotąd znany. Liście maliny działają ściągające, przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Wyciągi wodne, zawierające garbniki, hamują rozwój bakterii jelitowych i zmniejszają biegunkę. Powodują też nieznaczny rozkurcz mięśni gładkich jelit, naczyń krwionośnych oraz macicy. Działania niepożądane. Przetwory z maliny podawane w zalecanych dawkach nie wywołują objawów niepożądanych. Zastosowanie. Zarówno napar z suszonych owoców maliny, jak i syrop malinowy są od dawna znanym i często stosowanym domowym lekiem napotnym w bakteryjnych lub wirusowych chorobach z podwyższoną temperaturą. Suszone owoce maliny wchodzą w skład mieszanki ziołowej Pyrosan (Herbapol), stosowanej jako lek napotny i przeciwgorączkowy. Syrop malinowy podaje się zwłaszcza dzieciom. Przetwory z liści maliny stosuje się jako słaby lek ściągający w nieżytach żołądka i jelit oraz w łagodnie przebiegającej biegunce, zwłaszcza u dzieci, a nadto w słabo nasilonych wzdęciach. Lepsze wyniki daje łączenie z innymi surowcami o podobnym działaniu. Zewnętrznie wykorzystuje się do płukania jamy ustnej i gardła. Przetwory. Napar z owoców maliny: 2 łyżki suszonych owoców zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Dorosłym można dodać 1 łyżkę rumu lub 1-2 łyżki syropu malinowego. Wypić wieczorem cały, gorący napar jednorazowo w chorobach z podwyższoną temperaturą. Wskazane jest jednoczesne przyjmowanie Polopiryny oraz witaminy C. Dzieciom do naparu sporządzonego jak wyżej można dodać miodu, syropu z czarnej porzeczki lub syropu malinowego, a dawkowanie dla niemowląt rozpoczynać od 2 łyżeczek naparu. Zioła w anginie: zmieszać po 20 g liści maliny, liści szałwii i kwiatów rumianku. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła wielokrotnie w ciągu dnia przy anginie oraz do okładów. 244

245 Malina właściwa (wg T. Hajka, 156J) 80. MARCHEW SIEWNA Daucus carota L. Marchew jest rośliną dwuletnią z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae), występującą w stanie naturalnym w strefie umiarkowanej niemal całej półkuli północnej. W Polsce rośnie dziko na niżu i w dolnych partiach górskich na łąkach, wzgórzach i przydrożach. W uprawie pospolita. 245

246 Marchew została udomowiona przez Rzymian jako odmiana siewna na początku Imperium Rzymskiego, ale nie znalazła uznania i zarzucono jej uprawę. Ponownie udomowiono ją w Afganistanie na początku VII wieku naszej ery jako odmianę purpurową. Żółty mutant został wyselekcjonowany w Iranie lub Syrii w IX albo X wieku. Marchew o korzeniu pomarańczowym pojawiła się jako mutant marchwi żółtej w Holandii w XVII w. i stopniowo rozpowszechniała się na świecie. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią świeży korzeń odmiany uprawnej marchwi - Radix Dauci recens, a także dojrzałe baldachy, które suszy się w cieniu i przewiewie, a następnie młóci i otrzymuje owoc marchwi - Fructus Dauci. Podstawowe związki czynne. W świeżych korzeniach marchwi znaleziono karotenoidy, m.in. β-karoten (prowitamina A), witaminy B 1 i B 2, węglowodany, zwłaszcza glukozę i sacharozę, pektyny (ponad 11%), substancje siarkowe pobudzające wzrost bakterii Lactobacillus bifidus, jak m.in. 4-fosfo-D-panteino-S-sulfonian, następnie substancję o działaniu insulinopodobnym, ślady olejku eterycznego, sole mineralne bogate w mangan, wapń i miedź. W owocach marchwi występuje wiele flawonoidów, olejek eteryczny do 2,4% (a w nim karotol, octan geranylu i limonen), ponadto olej tłusty (13%), związki białkowe, octan choliny i sole mineralne. Działanie. W świeżych korzeniach oraz soku z marchwi znajdują się specyficzne związki siarkowe, nazywane czynnikami bifidus. Pobudzają one rozwój bakterii Bifidobacterium bifidum (syn. Lactobacillus bifidus) i zwalczają zaburzenia trawienne u dzieci. Marchew bogata w β-karoten działa witaminizująco. Zawarte w marchwi pektyny obniżają poziom cholesterolu we krwi i przeciwdziałają miażdżycy. Znane jest też działanie przeciwrobacze, zwłaszcza na glistę ludzką i owsiki. Owoce marchwi, obfitujące w zespół flawonoidów, działają przeciwskurczowo na naczynia wieńcowe serca 2,5 razy silniej od teobrominy. Związki te łatwo wchłaniają się w jelitach po podaniu doustnym i zwiększają przepływ krwi do mięśnia sercowego, podobnie, lecz skuteczniej, niż kelina z owoców aminka egipskiego. Działania niepożądane. W przypadku podawania wyciągów z marchwi niemowlętom i małym dzieciom, a nawet dorosłym, ważne jest, aby marchew pochodziła z ogrodów działkowych, przydomowych lub z upraw biodynamicznych, w których nie stosowano nawozów mineralnych, zwłaszcza azotowych, ponieważ marchew hodowana na tych nawozach może spowodować objawy nietolerancji, a nawet niebezpieczne zatrucia. Zastosowanie. Miazgę ze świeżych korzeni lub wyciśnięty sok z marchwi podaje się w zaburzeniach trawiennych niemowlętom, zwłaszcza gdy nie są karmione mlekiem matki, a także małym dzieciom i młodzieży w przypadkach niedożywienia, niedokrwistości, stanów zapalnych skóry oraz w początkach awitaminozy A, spowodowanych dłużej trwającą biegunką i zaburzeniami przemiany materii. Jako lek pomocniczy miazga z marchwi służy przeciw owsikom i glistom ludzkim. Dorosłym i osobom w wieku podeszłym marchew podaje się jako środek dietetyczny, usprawniający perystaltykę jelit, zwiększający odporność i elastyczność skóry, a także błon śluzowych. Służy również jako lek pomocniczy w początkach cukrzycy oraz miażdżycy. Wyciągi z owoców marchwi podaje się doustnie w lekkich, przewlekłych stanach choroby wieńcowej, natomiast w przypadkach ciężkich wyłącznie jako lek pomocniczy i wspomagający. Doniesienia o możliwości działania antykoncepcyjnego wyciągów z owoców marchwi dotyczą surowca indyjskiego. Przeprowadzone w Polsce badania krajowego materiału siewnego marchwi na zwierzętach dały wyniki negatywne. 246

247 Przetwory. Sok ze świeżej marchwi. Po wyciśnięciu nieco osłodzić lub dodać soku owocowego. Podawać doustnie niemowlętom g dziennie, podzielone na 2 lub 3 porcje. Małym dzieciom podawać g soku dziennie rozdzielone na 2 lub 3 porcje jako środek witaminowy i poprawiający trawienie. Dorosłym zaleca się do 120 g soku w początkach cukrzycy. Świeży korzeń marchwi w postaci surówki zaleca się w zaburzeniach dietetycznych u dorosłych, osłabieniu widzenia i początkach tzw. kurzej ślepoty, a także w niektórych chorobach skórnych, związanych z niedoborem witaminy A oraz, pomocniczo, w miażdżycy. Kuracji sokiem i surówką z marchwi nie należy przeciągać tygodniami, gdyż witamina A nie jest w nadmiarze obojętna dla ustroju i może spowodować poważne zatrucia. Sok z warzyw. Równe ilości świeżych korzeni marchwi, ogórków i buraków ćwikłowych przepuścić przez maszynkę do mięsa i z miazgi wycisnąć sok (można przez sokowirówkę). Sok przechowywać w stanie świeżym w lodówce 24 godz., ewentualnie sterylizować krótko w słoikach, ale wówczas traci się część witamin. Pić sok po 1/2 szklanki dziennie, zwłaszcza w miesiącach zimowych i wczesnowiosennych. Warzywa powinny pochodzić z upraw bez nawozów mineralnych. Według opinii dietetyków zachodnich picie wymienionego soku ma wpływ na cały organizm, regeneruje czynność różnych narządów wewnętrznych, przede wszystkim wątroby i przewodu pokarmowego, wzmacnia skórę, oczy i mechanizmy obronne organizmu, dodaje sił, zwłaszcza osobom w wieku podeszłym i rekonwalescentom oraz dzieciom. Sok z warzyw można słodzić cukrem lub miodem. Daucaron (NRD), wysuszony preparat z marchwi, jest podawany nawet niemowlętom w ostrych zaburzeniach trawiennych, biegunce, braku łaknienia i w przewlekłych zatruciach pokarmowych. Dawki do 40 g w 1 l wody. Daukarin (ZSRR), tabletki powlekane, zawierające wyciąg z nasion marchwi, są stosowane w przewlekłej chorobie wieńcowej serca. Dawki 3-5 razy dziennie po 1 tabletce przed jedzeniem w ciągu 2-4 tygodni. 81. MARZANKA WONNA Asperula odorata L. Jest to bylina z rodziny Marzanowatych (Rubiaceae), występująca w cienistych lasach liściastych Europy po Syberię, ponadto w Iranie i północnej Afryce. W Polsce spotyka się na niżu i w górach po regiel dolny. Jest pod częściową ochroną. Marzanka wytwarza cienkie pełzające kłącza, z których wyrastają czterokanciaste łodygi do 60 cm wysokie, z drobnymi włoskami w węzłach, a w pozostałych częściach nagie. Liście cienkie, ciemnozielone, lancetowate, u szczytu tępe, z maleńkim nasadzonym koniuszkiem, brzegiem i spodem na nerwie z maleńkimi w górę zwróconymi zadziorkami. Liście zebrane w okółki - u dołu po 6, a u góry po 8 listków. Kwiaty promieniste, białe, w luźnym szczytowym podbaldachu. Cała roślina pachnie po wysuszeniu kumaryną. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od kwietnia do czerwca zakwitające, ulistnione szczyty pędów i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się ziele marzanki - Herba Asperulae (syn. Herba Matris silvae). Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera glikozyd uwalniający kumarynę w 247

248 wyniku rozpadu podczas suszenia (do 0,56%), glikozyd irydoidowy asperulozyd (około 0,05%), flawonoidy, garbniki, sole mineralne. Działanie. Przetwory z ziela marzanki wykazują działanie rozkurczowe na ściany naczyń krwionośnych. Zmniejszają ich napięcie i poprawiają krążenie krwi. Zwiększają również ilość wydalanego moczu na skutek rozkurczającego działania na drogi moczowe i jednoczesnego hamowania przez asperulozyd resorpcji zwrotnej w cewkach nerkowych. Wywierają też korzystny wpływ na naczynia chłonne i obieg chłonki, co przypisuje się obecności kumaryny. Ponadto przetwory z ziela marzanki działają nieznacznie uspokajająco, przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. Działania niepożądane. W dużych dawkach, powtarzanych odpowiednio długo, przetwory z marzanki wonnej działają niekorzystnie, zmniejszają krzepliwość krwi, uszkadzają wątrobę, powodują nudności, ból i zawroty głowy. Z tego względu zabronione jest używanie wyciągów z tego surowca do aromatyzowania produktów spożywczych. Zastosowanie. Napary lub odwary z ziela marzanki podaje się doustnie w zaburzeniach krążenia obwodowego, żylakach odbytu i nóg oraz zastojach żylnych. Ponadto stosuje się je w lekkich stanach skurczowych dróg moczowych i jelit, w zmniejszonej ilości wydalanego moczu, a także w przypadkach pobudzenia nerwowego i w nerwicach wegetatywnych. Przetwory. Napar z ziela marzanki: 1/2 łyżki ziela zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki do 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, uspokajający i przeciwzapalny. Stosować także w zaburzeniach krążenia i żylakach. Przyjmować przez 2-3 tygodnie, po czym kurację przerwać na 2 tygodnie. Przy dłuższym stosowaniu kontrolować krzepliwość krwi. Osobom cierpiącym na żylaki (również żylaki odbytu) zaleca się ziele marzanki zmieszane z równą ilością kwiatów kasztanowca. Napar sporządzać i stosować, jak podano wyżej. Zioła moczopędne z marzanką: zmieszać po 20 g ziela marzanki, korzenia wilżyny, liści brzozy i kwiatów chabru. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako lek moczopędny. Zioła w zapaleniu dróg moczowych: zmieszać po 20 g ziela marzanki wonnej, ziela pięciornika gęsiego, kwiatów rumianku i kwiatów ślazu dzikiego oraz po 50 g ziela bluszczyka i ziela rdestu ptasiego. Zalać 2 łyżki ziół 11/2 szklanki wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami w przypadku znacznych ilości śluzu i białych krwinek w moczu. 82. MARZANA BARWIERSKA Rubia tinctorum L. Jest to bylina z rodziny Marzanowatych (Rubiaceae), pochodząca ze strefy śródziemnomorskiej i Małej Azji. Dawniej była uprawiana na dużych przestrzeniach w wielu krajach europejskich, zwłaszcza we Francji i w Niemczech, do celów farbiarskich i farmaceutycznych. Od początków XX w. jej uprawa dla farbiarstwa stopniowo ustała wobec konkurencji syntetycznej alizaryny i innych barwników. W Polsce jest uprawiana obecnie na plantacjach zielarskich. Marzana wytwarza około 1 cm grube i do 1 m długie, poziomo ustawione kłącza 248

249 barwy żółtobrunatnej z licznymi węzłami i między węzłami. Łodygi cm wysokości, niewyraźnie czterokanciaste, pokładające się, gdy brak oparcia. Podpierające się łodygi osiągają wysokość do 2 m. Liście lancetowate długości 5-8 cm z odgiętymi do tyłu ostrymi, haczykowatymi włoskami na brzegu blaszki i wzdłuż nerwu głównego, zebrane w okółki, u dołu łodygi po 4, wyżej po 6 listków, z tego zawsze 2 wyraźnie większe. Kwiaty promieniste, żółtozielone, zebrane w pseudobaldachy na szczytach pędów. Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się jesienią kłącza roślin 2-, 3-letnich i suszy w suszarniach ogrzewanych w możliwie niskiej temperaturze. Surowcem są kłącza marzany barwierskiej - Rhizoma Rubiae tinctorum. Podstawowe związki czynne. Kłącze zawiera związki dwu- i trójoksyantrachinonowe w formie glikozydowej (np. kwas ruberytrynowy, alizarynę, kwas purpury-nowy, rubiadynę) i związki pokrewne w ilości do 3,8% oraz produkty rozpadu glikozydów. Ponadto garbniki, glikozyd asperulozyd (bez znaczenia terapeutycznego), związki pektynowe, węglowodany (do 15%), kwasy organiczne (np. kwas cytrynowy) oraz sole mineralne. Działanie. Wyciągi z kłączy marzany zawierają pochodne antrachinonowe, które nie mają własności przeczyszczających (brak grup hydroksylowych w położeniu 1 i 8), natomiast wiążą jony wapniowe i ułatwiają rozpuszczanie kamieni fosforanowo-szczawianowych w kamicy moczowej. Pod wpływem tych związków, a zwłaszcza galiozyny i kwasu ruberytrynowego, następuje powolne rozpuszczanie kamieni fosforanowych bądź szczawianowych. Preparaty z marzany barwierskiej zapobiegają również tworzeniu się kamieni moczowych zawierających wapń. Ponadto zmniejszają napięcie mięśni gładkich dróg moczowych i nieznacznie wzmagają perystaltykę moczowodów, ułatwiając w ten sposób przesuwanie się złogów kamieni oraz ich rozpad na mniejsze fragmenty, które ulegają częściowemu rozpuszczeniu i wydaleniu. Przetwory z marzany działają słabo moczopędnie, dzięki czemu ilość dobowa wydalanego moczu nieznacznie wzrasta. Zwiększa się w moczu jednak zawartość jonów sodu, potasu i chloru. Wyciągi z marzany barwierskiej nie mają wpływu na zmianę odczynu moczu i nie powodują jego zakwaszenia. Wykazują natomiast własności przeciwbakteryjne oraz przeciwzapalne, i to zarówno w obrębie dróg moczowych po podaniu doustnym, jak i zastosowaniu zewnętrznym na skórę. Ponadto działają żółciopędnie i zwiększają łaknienie. Działania niepożądane. Przetwory z marzany barwierskiej zabarwiają mocz na czerwono dzięki wydalaniu tą drogą związków barwnych alizaryny i purpuryny. W przypadku zbyt silnego, brunatnoczerwonego zabarwienia moczu należy przejściowo zmniejszyć wysokość dawek podawanych preparatów. Zastosowanie. Wyciągi z kłączy marzany barwierskiej podaje się doustnie w kamicy fosforanowej lub fosforanowo-szczawianowej dróg moczowych, zwłaszcza gdy kamienie są umiejscowione w moczowodzie lub pęcherzu moczowym. Pożądane jest doprowadzenie pod kontrolą lekarza odczynu moczu do wartości optymalnej ph 5,2-5,6 w kamicy fosforanowej lub 6,0-6,2 w kamicy szczawianowej. Preparaty z marzany podaje się zarówno w okresie napadu bólu dla osłabienia skurczów, jak i w czasie między atakami kolki, w celu spowodowania rozpadu złogów i stopniowego ich rozpuszczania. Profilaktyczne stosowanie przetworów z marzany ma szczególne znaczenie przy dużej ilości kryształów szczawianu lub fosforanów wapnia w moczu. Również po operacyjnym usunięciu złogów kamieni z dróg moczowych dla zapobieżenia nawrotom choroby. Przetwory. Rubinex (Herbapol), tabletki 0,5 g, zawierające wyciąg z korzeni 249

250 marzany. Stosuje się w podanych wyżej przypadkach kamicy moczowej w dawce 1-2 tabletki 2-3 razy dziennie. Okres leczenia 4-6 tygodni. Korzystne jest jednoczesne picie naparu z mieszanki ziołowej Urosan (Herbapol) lub innej o działaniu moczopędnym. Rubiolizyna (Herbapol), pasta w tubach do użytku wewnętrznego, zawierająca wyciąg gęsty z korzeni marzany z dodatkiem kwasu cytrynowego. Działa jak Rubinex. Stosuje się 1/2-1 łyżeczkę 3 razy dziennie 30 min po posiłku. Cystenal (ZSRR i CSRS), płyn zawierający wyciąg z korzenia marzany, salicylan magnezu i olejki eteryczne. Działa moczopędnie, rozkurczowo i przeciwkamicowo. Dawki 3-4 krople na cukier 30 min przed jedzeniem 4-5 razy dziennie. W kolce stosować jednorazowo 20 kropli. Uralyt (Madaus, RFN), drażetki zawierające sproszkowane korzenie marzany i inne składniki roślinne oraz fosforan magnezu. Stosuje się w leczeniu i zapobieganiu kamicy moczowej. 83. MĄCZNICA LEKARSKA Arctostaphylos uva ursi L. Jest to krzewina z rodziny wrzosowatych (Ericaceae), występująca w całej niemal Europie, na Kaukazie, w Himalajach, na Syberii oraz w Ameryce Północnej. W Polsce rośnie w sosnowych lasach dość często w północnej części niżu, rzadziej na południu, a bardzo rzadko w górach. Jest u nas pod częściową ochroną, zbiór zaś możliwy jest tylko za zgodą władz ochrony przyrody i w porozumieniu z administracją leśną. W czasie zbioru nie wolno wyrywać roślin. Mącznica ma pędy rozgałęzione, rozesłane po ziemi, do 1 m długie. Liście zimotrwałe, skórzaste, krótkoogonkowe, łopatkowate lub odwrotnie jajowate, u szczytu zaokrąglone, całobrzegie. Kwiaty drobne, dzwoneczkowate, o koronie białej lub różowej, zebrane w niewielkie grona. Pylniki z rożkowatymi wyrostkami na szczycie. Owocem jest czerwona, mączysta jagoda. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się pod koniec okresu wegetacji, na jesieni, liście z górnych części pędów i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest liść mącznicy lekarskiej - Folium Uvae ursi. Zgodnie z wymogami surowiec dopuszczony do aptek powinien zawierać co najmniej 6% arbutyny. Podstawowe związki czynne. Liście mącznicy zawierają do 12% glikozydów fenolowych (np. arbutynę i niekiedy metyloarbutynę), estry arbutyny z kwasem galusowym i wolny hydrochinon. Drugą grupę stanowią garbniki hydrolizujące (6-19%), które dają w wyniku rozpadu głównie kwas galusowy (około 85%) i do 4% kwasu ciągowego. Trzecią grupę związków czynnych tworzą flawonoidy (do 1,5%), jak izokwercytryna, hiperozyd, kwercytryna i mirycetyna. W surowcu są również trójterpeny (np. kwas ursolowy w ilości do 0,75%) i uwaol (pochodna α-amyryny), kwasy polifenolowe (np. elagowy i galusowy) - do 6%, ponadto sole mineralne. Działanie. Glikozydy fenolowe mącznicy lekarskiej, a zwłaszcza arbutyna, hydro-lizują w moczu i uwalniają hydrochinon, który hamuje rozwój drobnoustrojów w drogach moczowych. Rozpad arbutyny następuje w alkalicznym środowisku moczu przy ph 7,5-8,0 i wówczas jest ona 100 razy aktywniejsza niż w moczu kwaśnym. Działanie lecznicze arbutyny odnosi się do wielu gatunków drobnoustrojów, w tym 250

251 również do szczepów opornych na antybiotyki. Także garbniki zawarte w surowcu ulegają częściowej hydrolizie, uwalniając pirogalol, który, podobnie jak hydrochinon, działa bakteriobójczo. Przeciwbakteryjnie działają też kwasy polifenolowe, jak kwas galusowy, elagowy i chinowy, znajdujące się w liściach mącznicy. Występujące w surowcu flawonoidy pobudzają nieznacznie wydzielanie moczu, natomiast wyraźnie zwiększają w nim zawartość jonów sodu i chloru, które są w ten sposób usuwane razem z moczem. Wodne wyciągi z liści mącznicy lekarskiej zawierają znaczne ilości garbników. Podane doustnie, działają ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Garbniki tworzą połączenia z białkami i zmniejszają przepuszczalność ścian jelit, unieczynniają drobnoustroje jelitowe i produkowane przez nie toksyny, hamują krwawienia z uszkodzonych drobnych naczyń krwionośnych i działają przeciwbiegunkowe. Działania niepożądane. Zbyt duże dawki wyciągów z liści mącznicy lub zbyt długotrwałe ich stosowanie mogą wywołać objawy szkodliwe, jak ból brzucha, wymioty, biegunkę, sinicę, krwiomocz i kurcze. Zastosowanie. Przetwory z liści mącznicy stosuje się przede wszystkim w zakażeniach bakteryjnych układu moczowego, jak zapalenie kłębków nerkowych, miedniczek nerkowych, odmiedniczkowe zapalenie nerek, zapalenie pęcherza, niezależnie od leczenia antybiotykami, sulfonamidami i innymi preparatami. Szczególnie dobre wyniki uzyskuje się w przewlekłych i powracających zakażeniach układu moczowego u młodzieży i osób w wieku podeszłym. Pod wpływem związków czynnych mącznicy mocz zabarwia się na oliwkowozielono. Przed zastosowaniem wyciągów z mącznicy należy sprawdzić i ewentualnie zalkalizować odczyn moczu, podając preparaty Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt-U (Madaus, RFN). Ponadto często stosuje się przetwory z liści mącznicy pomocniczo jako lek moczopędny w kamicy moczowodowej. Liście mącznicy wchodzą w skład mieszanki ziołowej Urosan (Herbapol). Przetwory. Odwar z liści mącznicy: 1/2-1 łyżkę liści zalać 1 szklanką wody letniej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki co 3 godz. jako lek dezynfekujący drogi moczowe i łagodnie moczopędny. Nie przekraczać jednorazowej dawki liści 0,5 g i dziennej 4 g. Zioła antyseptyczne: zmieszać równe ilości liści mącznicy, liści mięty pieprzowej, ziela nawłoci, ziela połonicznika, korzenia wilżyny i korzenia lukrecji. Zalać 1 1/2-2 łyżki ziół w termosie 2 1/2-3 szklankami wody wrzącej i po 1 godz. pić porcjami, między posiłkami, wypijając całość w ciągu dnia. Stosować w ostrych i przewlekłych zapaleniach dróg moczowych, zwłaszcza pęcherza, przede wszystkim w nawracających infekcjach po leczeniu antybiotykami. Urosan (Herbapol), zioła zawierające liść mącznicy, liść brzozy, ziele skrzypu i korzeń cykorii. Zalać 3 łyżki ziół 31/2 szklanki wody gorącej i ogrzewać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 5-10 min i przecedzić do termosu. Pić 2-4 razy dziennie po 1/2-2/3 szklanki między posiłkami jako środek moczopędny i odkażający drogi moczowe oraz ułatwiający usuwanie z ustroju zbędnych produktów przemiany materii. Uvasol (NRD), drażetki zawierające wyciąg z liści mącznicy i salicylan fenylu. Stosuje się w bakteryjnych infekcjach dróg moczowych. Dawki 1-2 drażetki co 3 godz. Nephrisol (Redel, RFN), krople zawierające wyciągi z 3 ziół. Działa moczopęd- 251

252 nie i antyseptycznie w drogach moczowych. Dawki zwykle stosowane: 15 kropli w wodzie 3 razy dziennie po jedzeniu; w stanach ostrych kropli co 1 godz. Warto pamiętać, że hydrochinon występuje również w liściu borówki brusznicy -Folium Vitis idaeae (do 7%), i w liściu borówki czarnej - Folium Myrtilli (do 1,5%). Są to swego rodzaju surowce zastępcze, bo mącznicy grozi w Polsce wyniszczenie. Surowiec mącznicy mogą również zastąpić liście i kora gruszy, łatwo dostępne, a zupełnie u nas nie wykorzystywane. 84. MELISA LEKARSKA Melissa officinalis L. Melisa lekarska jest byliną z rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzącą z obszaru śródziemnomorskiego, uprawianą od wieków w wielu krajach europejskich. W Polsce hodowana jest przez pszczelarzy oraz na plantacjach zielarskich. Udaje się dobrze, czasem dziczeje. Melisa ma łodygę rozgałęzioną, do 1 m wysoką, u dołu drewniejącą. Kłącze wytwarza liczne rozłogi nadziemne, z których rozwijają się nowe, ulistnione pędy. Dzięki temu roślina może być rozmnażana wegetatywnie. Liście ogonkowe, ustawione naprzeciwległe, o blaszce szerokojajowatej, niemal sercowatej, na brzegu grubo okrągło ząbkowane, do 8 cm długie, cienkie. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, o koronie różowej lub białawej, w jednostronnie zwróconych nibyokółkach. Kwitnie w lipcu lub sierpniu. Cała roślina wyróżnia się silnym, przyjemnym zapachem cytrynowym. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu przed okresem kwitnienia i ponownie w sierpniu górne części pędów z dobrze wykształconymi liśćmi, następnie obrywa liście i suszy je w suszarniach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się surowiec - liść melisy - Folium Melissae. Do celów przemysłowych zbiera się czasem ziele melisy - Herba Melissae, w tym samym czasie co liść, ścinając górne, dobrze ulistnione części łodyg. Liście i ziele należy przechowywać w szczelnym opakowaniu w pomieszczeniu suchym, możliwie chłodnym i ciemnym. Podstawowe związki czynne. Obydwa surowce zawierają te same związki czynne, w różnych jednak ilościach. Bogatsze i stąd wyżej cenione są liście melisy. Zawierają one do 0,3% (zwykle 0,1%) olejku eterycznego, a w nim znajduje się mieszanina pochodnych fenolowych (np. octan eugenolu) oraz związków terpenowych (np. cytral i cytronelal o miłym zapachu cytrynowym, kariofilen i kopaen). Ponadto są w surowcach trójterpeny (np. kwas oleanolowy, kwas ursolowy i ich pochodne), kwasy polifenolowe (np. kwas kawowy, chlorogenowy i rozmarynowy), około 5% garbników oraz flawonoidy (np. ramnazyna i luteolino-7-glukozyd). Znaleziono także kwasy organiczne (np. kwas melisowy), związki śluzowe i sole mineralne. Działanie. Najbardziej znane i najczęściej wykorzystywane w praktyce jest działanie uspokajające liści melisy. Powodują je składniki olejku eterycznego, m.in. kariofilen i cytral, a w mniejszym stopniu niektóre związki trójterpenowe. Działanie to potwierdzono również w doświadczeniach na zwierzętach. Inne związki, zwłaszcza cytronelol i octan eugenolu, zawarte w olejku eterycznym z melisy, wykazują działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie jelit, a więc i wiatropędne. Najsilniej zmniejszają napięcie mięśni jelita grubego. Niektóre składniki liścia melisy działają przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo. Działanie na bakterie przypisuje się kilku składnikom surowca, zwłaszcza związkom 252

253 terpenowym olejku, mającym charakter aldehydów (cytral, cytronelal). Bakteriobójcze oraz wirusobójcze działanie ma kwas kawowy oraz związki garbnikowe rozpuszczalne w wodzie. Napary z liści melisy zwiększają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego i żółci oraz pobudzają trawienie. Wykazują również słabe działanie moczopędne i napotne. Zawarty zaś w liściach kwas rozmarynowy i kawowy oraz ich estry działają nieco przeciwzapalnie. Działania niepożądane. Preparaty z ziela melisy stosowane w zalecanych dawkach nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Napar i inne przetwory z liści melisy stosuje się najczęściej jako środek uspokajający w stanach ogólnego pobudzenia nerwowego, bezsenności i uczucia niepokoju, a także w nerwicy wegetatywnej, stanowiącej zespół różnorodnych objawów ze strony narządów wewnętrznych, np. żołądka, jelit, dróg żółciowych, serca i naczyń krwionośnych. Liście melisy wchodzą w skład mieszanki ziołowej Nervosan, granulatu Nervogran, a wyciąg płynny jest składnikiem kropli Nervosol, produkowanych przez Herbapol. Preparaty powyższe stosuje się jako leki uspokajające. Przetwory z liści melisy służą również w stanach skurczowych jelit i dróg żółciowych, wywołujących ból, a czasem kolkę, utrudnione przemieszczanie treści jelitowej i żółci, a także w niedostatecznym przyswajaniu składników pokarmowych. U kobiet dobre wyniki uzyskuje się niekiedy w dolegliwościach miesiączkowych, bólach i skąpym miesiączkowaniu lub jego zmiennym nasileniu. Przetwory. Napar melisowy: 1-11/2 łyżki liści melisy zalać w termosie 11/2 szklanki wody wrzącej i pozostawić pod zamknięciem na 1 godz. Pić po 1-3 łyżki wielokrotnie w ciągu dnia jako środek uspokajający i rozkurczowy. Analogicznie stosuje się torebki Melissa-fix (Herbapol). Wino melisowe: 25 g rozdrobnionych liści melisy macerować 3 dni w 1/2 l białego wina gronowego i przecedzić. Pić 1-2 łyżki kilka razy dziennie w miarę potrzeby, jako środek uspokajający i przeciwskurczowy. Zioła uspokajające i nasenne: zmieszać po 25 g liści melisy i kwiatów rumianku, po 15 g ziela dziurawca i ziela bożego drzewka oraz po 10 g szyszek chmielu i liści mięty. Zalać 1/2 łyżki ziół 2/3 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Przecedzić i wypić całość na 2 godz. przed snem. Zioła przeciwnerwicowe: zmieszać po 25 g liści melisy i ziela krwawnika oraz po 10 g liści pokrzywy, kwiatów nagietka, rozdrobnionego korzenia arcydzięgla i korzenia kozika oraz rozgniecionych owoców kopru włoskiego. Zalać 1 1/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej. Zamknąć termos i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie po posiłkach. Zioła w nerwicy serca: zmieszać po 25 g liści melisy i rozdrobnionego korzenia biedrzeńca, po 15 g rozgniecionego owocu głogu i ziela serdecznika oraz po 10 g ziela jemioły i ziela srebrnika. Naparzać 1-1 1/2 łyżki ziół w 2 szklankach wody wrzącej w termosie przez 1-2 godz. Pić po przecedzeniu 1/5-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu, zależnie od stanu zaawansowania schorzenia. Nervosol (Herbapol), płyn zawierający wyciągi z melisy, lawendy, kozika, arcydzięgla i szyszek chmielu. Dorosłym zaleca się zwykle kropli w 1/4 szklanki wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w stanach zwiększonego napięcia nerwowego, uczuciu niepokoju i trudności w zasypianiu. W razie potrzeby dawkę można zwiększyć do 1 łyżeczki przed snem. Dzieciom podawać odpowiednio mniej, stosownie do wieku. 253

254 85. MIĘTA PIEPRZOWA Mentha piperita L. Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), otrzymana przez skrzyżowanie mięty nadwodnej - Mentha aquatica L., i mięty zielonej - Mentha viridis L. Jest mieszańcem nie wytwarzającym kiełkujących nasion. Obecnie uprawia się ją powszechnie w Europie i Ameryce Północnej. W Polsce hodowana od wielu lat. Rozmnaża się wegetatywnie, głównie z rozłogów. Niekiedy dziczeje. Mięta pieprzowa wytwarza krótkie podziemne kłącze, silnie ukorzenione, z którego wyrastają czterokanciaste, ulistnione łodygi, do 60 cm wysokie, słabo owłosione. Ponadto kłącze wydaje nieliczne rozłogi podziemne i liczne rozłogi nadziemne, łatwo zakorzeniające się. Liście jajowate lub jajowatolancetowate, krótkoogonkowe, na brzegach nierówno ostro piłkowane, na szczycie zaostrzone. Kwiaty grzbieciste, dwu wargo we, o koronie różowofioletowej, zebrane na szczytach łodyg w gęste pozorne kłosy. Mięta pieprzowa znana jest w dwu podgatunkach i kilku formach. W lecznictwie znaczenie ma tylko Mentha piperita subspecies eupiperita varietas officinalis Briquet, uprawiana w dwu formach: rubescens i pallescens. Forma rubescens należy do typu angielskiej mięty Mitcham, najwyżej ocenianej w Europie, wyróżniającej się różowo-fioletowym zabarwieniem łodyg, ogonków liściowych i nerwów w blaszce liściowej. Natomiast forma pallescens ma barwę czysto zieloną i jest uprawiana w RFN, a także innych krajach. Surowiec. Do celów farmaceutycznych ścina się na wysokości 5 cm od ziemi dobrze rozwinięte i ulistnione pędy, które osiągnęły wysokość około 30 cm, a na ich szczytach pojawiły się pierwsze pąki kwiatowe. Następnie obsmykuje się liście i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Korzystając w przypadku niepogody i deszczów z suszarni ogrzewanej, nie należy przekraczać temp. 35 C. Otrzymuje się jako surowiec liść mięty pieprzowej - Folium Menthae piperitae. Przechowuje się go w szczelnym opakowaniu w miejscu ciemnym, suchym i chłodnym. Przez destylację z parą wodną liści i ziela mięty pieprzowej otrzymuje się olejek miętowy - Oleum Menthae piperitae, stanowiący osobny surowiec leczniczy, z którego przez wymrożenie można otrzymać mentol - Mentholum. Podstawowe związki czynne. Liść zawiera do 2%, czasem nieco więcej olejku eterycznego (polskie normy apteczne wymagają co najmniej 1,5%), którego głównymi składnikami są: mentol (powyżej 50%), menton (do 20%), estry mentolu (np. octan i walerianian - około 5%), nadto felandren, pinen, cyneol, mentofuran i inne (w sumie ponad 30 związków). W okresie kwitnienia zwiększa się zawartość mentofuranu, co pogarsza zapach surowca. Prócz olejku znaleziono w liściu mięty garbniki (6-12%), flawonoidy (np. luteolinę, apigeninę, diosmetynę i ich połączenia glikozydowe), gorycze, fenolokwasy i sole mineralne. Działanie. Wyciągi z liści mięty pobudzają czynności wydzielnicze żołądka i wątroby. Zwiększają ilość soku żołądkowego oraz żółci, dzięki czemu ułatwiają trawienie i przyswajanie pokarmów. Jednocześnie wykazują działanie rozkurczowe i obniżają napięcie mięśni gładkich jelit oraz dróg żółciowych i moczowych. Przywracają prawidłowe ruchy perystaltyczne jelit, umożliwiają odpowiednie przemieszczanie treści jelitowej oraz odejście gazów i zapobiegają wzdęciom. Przeciwdziałają także zastojom żółci w pęcherzyku żółciowym. Ponadto zwiększają nieznacznie dobową ilość wydalanego moczu. Ważne znaczenie praktyczne ma również działanie przeciwbakteryjne liści mięty, 254

255 przypisywane garbnikom i niektórym składnikom olejku eterycznego, zwłaszcza mentolowi i mentonowi. Po przyjęciu doustnym ogranicza się ono jednak głównie do przewodu pokarmowego oraz dróg żółciowych, gdyż mentol i menton wydalają się z żółcią. Jest ono dość silne, a ponadto skuteczne również w stosunku do szczepów opornych na działanie antybiotyków. Napary z mięty działają słabo uspokajająco i hipotensyjnie, co jednak nie ma większego znaczenia praktycznego. Olejek miętowy działa podobnie jak liść mięty, niektóre jednak jego własności, zwłaszcza odkażające, rozkurczowe i uspokajające, wyrażone są silniej, a inne znacznie słabiej. Najskuteczniej działa rozpylony w postaci aerozolu. Zastosowany w ten sposób na skórę i błony śluzowe, działa miejscowo silnie bakteriobójczo, a także przeciwbólowe, chłodzące i przeciwzapalnie. Mentol, podstawowy składnik olejku miętowego, działa słabiej żółciotwórczo i przeciwskurczowo od liści mięty, natomiast silniej odkażająco. Podany zewnętrznie na nie uszkodzoną skórę, wykazuje działanie bakteriobójcze, przeciwświądowe, miejscowo znieczulające i przeciwzapalne. Ponadto wywołuje uczucie chłodu. Podobnie jak olejek, mentol działa silniej w postaci aerozolu. Działania niepożądane. Liście mięty pieprzowej oraz wyciągi z liści stosowane w zalecanych dawkach leczniczych, a nawet nieco wyższych, nie powodują objawów szkodliwych. Natomiast olejek miętowy, podany doustnie w dawkach większych od leczniczych, może wywołać ból brzucha, wymioty, a w dużych dawkach - zachwianie równowagi i głęboki sen. Olejek i mentol stosowane zewnętrznie mogą wywołać u osób nadwrażliwych pokrzywkę, świąd i przekrwienie skóry. Nie należy stosować mentolu w kroplach do nosa u małych dzieci. Zastosowanie. Liście mięty należą do najwszechstronniejszych i najczęściej stosowanych w Polsce surowców zielarskich. Napary i inne przetwory z liści mięty podaje się w zaburzeniach trawiennych, zwłaszcza bólu brzucha, wzdęciach, braku łaknienia, stanach nieżytowych przewodu pokarmowego, nieprawidłowej fermentacji, złym trawieniu tłuszczów, a nawet w kolce jelitowej i stanach skurczowych przewodu pokarmowego. Przetwory z mięty są często stosowane w schorzeniach wątroby i dróg żółciowych, zapaleniu pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych, a także w lekkiej niewydolności wątroby i zmniejszonym wytwarzaniu żółci. Pomocniczo stosowane są w kamicy żółciowej i żółtaczce oraz w okresie rekonwalescencji po przebytym zapaleniu wątroby. Mięta wchodzi również w skład niektórych preparatów ziołowych zalecanych jako leki uspokajające, jak zioła Nervosan i granulat Nervogran, produkowanych przez Herbapol. Zewnętrzne napary z mięty służą do płukania jamy ustnej i gardła, najczęściej jednak w połączeniu z innymi surowcami ziołowymi, np. w mieszance Septosan (Herbapol). Liście mięty są składnikami wielu gotowych preparatów złożonych, wytwarzanych przez Herbapol, jak mieszanka ziołowa Digestosan, używana w nieżytach żołądka i jelit, oraz płyn Herbogastrin, podawany w niedokwaśności, nieżytach żołądka i jelit, osłabieniu czynności trzustki oraz niedoborze żółci. Mięta jest też składnikiem mieszanki ziołowej Normosan i granulatu Normogran, stosowanych w zaparciach atonicznych i spastycznych. Ponadto liść ten wchodzi w skład mieszanki Tannosan, używanej w biegunkach, a także mieszanki ziołowej Cholagoga II, granulatu Cholegran i 255

256 proszku Gastrochol, stosowanych w schorzeniach wątroby, stanach skurczowych dróg żółciowych oraz nieżytach żołądka i jelit. Olejek miętowy nie jest doustnie stosowany w lecznictwie sam, ze względu na zbyt silne reakcje, jakie może wywoływać po przedawkowaniu. Jest jednak wykorzystywany w aptekach w recepturze jako składnik wielu leków do użytku wewnętrznego i zewnętrznego o wskazaniach podobnych jak dla przetworów z liści mięty. Wchodzi w skład niektórych preparatów wytwarzanych przez Herbapol, jak nalewka miętowa - Tinctura Menthae piperitae, granulaty Cholegran i Gastrogran, pasta Fitolizyna, drażetki Raphacholin i Raphalamid, oraz wielu specyfików zagranicznych. Mentol, otrzymywany z olejku miętowego, służy w aptekach do niektórych maści (np. Boromentol do nosa) i papek przeciwświądowych oraz preparatu Balsamum Mentholi compositum (Polfa) do wcierań przeciwbólowych. Olejek miętowy ma również zastosowanie w kosmetyce. Wchodzi w skład past i proszków do czyszczenia zębów oraz płynów do płukania jamy ustnej. W przemyśle spożywczym używany jest do wyrobu cukierków miętowych oraz niektórych likierów. Przetwory. Napar z liści mięty: zalać 1 łyżkę liści 1 1/2-2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 10 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki na 1 godz. przed jedzeniem w nieżytach żołądka i braku łaknienia, natomiast po posiłkach jako środek rozkurczowy, wiatropędny i żółciopędny. Do płukania jamy ustnej i gardła sporządzić napar z 1 łyżki liści na 1 szklankę wody wrzącej. Mentha-fix (Herbapol): napar z 1 torebki na 3/4 szklanki wody wrzącej. Czas naparzania 4 min. Stosować jak napar z liści. Nalewka miętowa (krople miętowe), Tinctura Menthae piperitae (Herbapol): stosować doustnie kropli w kieliszku wody 2-5 razy dziennie na 30 min przed jedzeniem jako środek pobudzający trawienie, a po jedzeniu jako lek wiatropędny i żółciopędny. Neonormosan (Herbapol), zawiera oprócz liści mięty korzenie rzewienia, kłącza perzu, korzenie mniszka, owoce bzu czarnego i owoce kminku. Sporządzić napar z 1/2-1 łyżki mieszanki na 1 szklankę wody wrzącej. Naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2/3-1 szklankę wieczorem jako środek przeczyszczający. Ingakamf (ZSRR), inhalator podręczny, zawierający roztwór mentolu i kamfory do rozpylania w przewodach nosowych. Roztwór ten służy jako lek przeciwzapalny i bakteriobójczy. Stosować ostrożnie u małych dzieci. Inhalex (CSRS), mieszanina olejków eterycznych z dodatkiem mentolu i kamfory. Służy do inhalacji w dolegliwościach górnych dróg oddechowych po zmieszaniu z ośmiokrotną ilością wody w inhalatorach-rozpylaczach lub, po dodaniu kropli na 1 szklankę wody wrzącej, do wdychania par. Oleum cholagogum (NRD), mieszanina olejków eterycznych w oleju roślinnym. Stosuje się 3-5 kropli na cukier przed jedzeniem 4-5 razy dziennie jako lek żółciopędny. Olimetin (ZSRR), kapsułki zawierające olejki eteryczne w oleju roślinnym. Stosuje się w kamicy żółciowej i moczowej po 2 kapsułki 3-5 razy dziennie jako lek rozkurczowy, żółciopędny, moczopędny i przeciwzapalny. 256

257 86. MILEK WIOSENNY Adonis vernalis L. Jest to bylina z rodziny Jaskrowatych (Ranunculaceae), występująca w południowej i środkowej Europie oraz w Azji. W Polsce spotykana dość rzadko w kilku rejonach Wyżyny Małopolskiej i Lubelszczyzny, sporadycznie w niektórych okolicach Kielecczyzny i czasem na Pomorzu oraz w Poznańskiem. Rośnie wyłącznie na stanowiskach słonecznych na glebach żyznych, zasobnych w wapno. W Polsce jest pod ścisłą ochroną, dlatego surowiec może pochodzić wyłącznie z upraw lub z importu. Miłek wytwarza czarnobrązowe, wielogłowe kłącze, z którego wyrastają nieliczne płonę i kwiatonośne pędy pojedyncze lub słabo rozgałęzione, w czasie kwitnienia 5-20 cm wysokie, później dosięgające około 40 cm. Liście łodygowe siedzące, skrętoległe, wielokrotniedzielne, o odcinkach równowąskich. Kwiaty duże, średnicy około 5 cm, wielosłupkowe, promieniste, o płatkach cytrynowożółtych, osadzone pojedynczo na szczytach niektórych pędów. Owoce wielokrotne, złożone z odwrotniejajowatych niełupek o powierzchni siatkowate pomarszczonej, opatrzonych zakrzywionym dziobkiem. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się pędy wiosną w kwietniu lub maju w czasie kwitnienia i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest ziele miłka wiosennego - Herba Adonidis vernalis. Należy je przechowywać w szklanych, szczelnie zamkniętych słoikach, w miejscach chłodnych, suchych i ciemnych. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera liczne glikozydy kardenolidowe w ilości 1,4%. Najważniejszym ilościowo składnikiem jest adonitoksyna. Ponadto występuje adonitoksol, cymaryna, β-strofantyna K, wernadigina i inne. Towarzyszy im pochodna pregnanu - adonilid. Następną grupę związków stanowią flawonoidy, np. luteolina i jej pochodne, orientyna, czyli 8-glukozyloluteolina, izoorientyna, czyli 8-heksytyloorientyna, monoksylozyd izoorientyny oraz występująca w pylnikach witeksyna. Ziele zawiera też alkohol cukrowy adonitol i inne związki o małym znaczeniu, a także sole mineralne. Farmakopea Polska IV wymaga oznaczenia biologicznego ziela miłka na gołębiach. Jeden gram ziela powinien odpowiadać 8 jednostkom gołębim. Działanie. Ziele miłka należy do ważnych surowców nasercowych, a jego przetwory są często przepisywane przez lekarzy. Zwiększają one siłę skurczu mięśnia sercowego, a zmniejszają ich częstotliwość. Dzięki temu serce przepompowuje w jednostce czasu więcej krwi, a w nieco dłuższych przerwach między skurczami lepiej wypoczywa. Glikozydy nasercowe miłka podane doustnie ulegają w dużym stopniu rozpadowi hydrolitycznemu w kwaśnym środowisku soku żołądkowego, a uwolnione przy tym geniny są znacznie mniej aktywne niż glikozydy pierwotne. W związku z tym działanie ziela miłka na serce jest znacznie słabsze, niż wynikałoby to z ogólnej zawartości związków czynnych w surowcu. Działanie to jest krótkotrwałe, ponieważ glikozydy ziela miłka prawie wcale nie wiążą się z białkami osocza krwi i niemal zupełnie nie kumulują się w ustroju, w czym są zbliżone do strofantyny. Zawarte w zielu miłka flawonoidy ułatwiają przesączanie w kłębkach nerkowych. Dzięki temu oraz na skutek usprawnienia pracy serca i poprawy krążenia krwi zwiększa się dobowa ilość wydalanego moczu. Wyciągi z ziela miłka wykazują również działanie uspokajające. Działania niepożądane. Ziele miłka należy do surowców silnie działających, nie wolno więc przekraczać zalecanych dawek preparatów, gdyż może to spowodować 257

258 nudności, wymioty, zwolnienie akcji serca i inne objawy zatrucia. Przetwory z miłka stosuje się tylko z przepisu lekarza. Zastosowanie. Przetwory z ziela miłka zaleca się w przewlekłych zaburzeniach czynnościowych serca o łagodnym przebiegu, w przewlekłej niewydolności krążenia z towarzyszącymi obrzękami i zmniejszonym wydalaniu moczu, zmianach miażdżycowych naczyń wieńcowych, tzw. sercu starczym, nie wyrównanych wadach serca z równoczesnym upośledzeniem czynności nerek. Przetwory. Nalewka z ziela miłka, Tinctura Adonidis vernalis (Herbapol). Dawki: kropli w kieliszku wody przed posiłkiem 3-5 razy dziennie jako środek nasercowy. Adonisid (ZSRR), płyn zawierający glikozydy kardiotoniczne z miłka. Stosuje się w niewydolności serca, krążenia krwi i nerwicach naczyniowo-wegetatywnych. Dawki dla dorosłych: kropli 2-3 razy dziennie. Dzieciom podawać tyle kropli, ile mają lat. Cardiovalen (ZSRR), płyn zawierający wyciągi ze świeżego ziela miłka, ziela pszonaka, owoców głogu, korzenia waleriany oraz bromków i kamfory. Stosuje się w miażdżycowych i gośćcowych zmianach w sercu, niewydolności nerek i krążenia oraz w stenokardii. Dawki: kropli 1-2 razy dziennie. 87. MIODUNKA PLAMISTA Pulmonaria officinalis L. Jest to bylina z rodziny Szorstkolistnych (Boraginaceae), występująca w południowej i środkowej Europie. W Polsce przebiega jej wschodnia granica zasięgu. Rośnie w lasach i zaroślach tylko w zachodniej części niżu, na Pomorzu Zachodnim i w Poznańskiem. Miodunka wydaje łodygi do 30 cm wysokie, rozgałęzione. Liście zwykle od strony górnej białawoplamiste. Liście odziomkowe szerokojajowate, u szczytu zaostrzone, łodygowe jajowatolancetowate. Niektóre liście przypominają kształtem płuco, stąd łacińska nazwa rośliny. Kwiaty promieniste, barwy różowej lub czerwonej, później fioletowej. Cała roślina jest silnie owłosiona. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od marca do maja górne kwitnące części pędów wraz z liśćmi odziomkowymi, pozostawiając dolną część łodygi dla ułatwienia odrostów. Suszy się w suszarniach naturalnych lub w ogrzewanych w temp. do 35 C, rozłożone cienką, pojedynczą warstwą. Otrzymuje się ziele miodunki plamistej - Herba Pulmonariae. Podstawowe związki czynne. W surowcu znajduje się prawie 2,5% krzemionki częściowo rozpuszczalnej w wodzie, około 6% garbników, do 1% alantoiny, ponadto saponina, flawonoidy, kwasy organiczne, związki śluzowe i sole mineralne. Działanie. Wyciągi z ziela miodunki wywierają korzystne działanie na błony śluzowe dróg oddechowych. Przyspieszają bliznowacenie uszkodzonej tkanki płucnej oraz zwapnienie ognisk gruźliczych. Dzięki obecności alantoiny oraz krzemionki rozpuszczalnej ziele miodunki zmniejsza stany zapalne i zwiększa odporność pęcherzyków płucnych na działanie szkodliwych substancji lotnych i pyłów. Natomiast saponina i śluz z ziela miodunki pobudzają ruch nabłonka rzęskowego, wyzwalają odruch wykrztuśny i ułatwiają upłynnianie i usuwanie wydzieliny zalegającej w górnych drogach oddechowych. Z kolei garbniki zwężają nadmiernie rozszerzone włosowate naczynia krwionośne, zmniejszają stany zapalne błony śluzowej jamy ustnej i gardła oraz hamują rozwój drobnoustrojów. 258

259 Działania niepożądane. W zalecanych dawkach przetwory z ziela miodunki nie wywierają działania szkodliwego. Większe dawki odwaru powodują krótkotrwałe zaparcia, a ponadto nieznacznie wzmagają wydalanie moczu. Zastosowanie. Przetwory z ziela miodunki stanowią lek pomocniczy w chorobach płuc, zwłaszcza w gruźlicy i zapaleniu płuc, a także uszkodzeniu tkanki płucnej przez pyły węgla, cementu, azbestu i krzemu bądź przez związki lotne, np. pary kwasów, gazy spalinowe, produkty naftowe i dymy. Przetwory z miodunki zaleca się szczególnie, kiedy wymienionym wyżej dolegliwościom towarzyszy nieżyt gardła i oskrzeli, suchy kaszel oraz utrudnione odkrztuszanie, chrypka i bóle gardła. Zaleca się je także przy stosowaniu dużych dawek leków przeciwgruźliczych (jak np. PAS) i salicylanów, uszkadzających błonę śluzową żołądka, bądź antybiotyków niekorzystnie wpływających na błony śluzowe płuc i dróg moczowych oraz w zapaleniu miedniczek nerkowych i pęcherza. Przetwory. Odwar z ziela miodunki: 2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzewać do wrzenia i łagodnie gotować 10 min pod przykryciem. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pić 1/3-2/3 szklanki kilka razy dziennie po posiłkach. Odwar ma wszystkie wymienione wyżej działania surowca. Dla zwiększenia właściwości mineralizujących można dodać równe ilości ziela rdestu ptasiego i liści pokrzywy. Zioła płucne: zmieszać po 25 g ziela miodunki, ziela skrzypu, ziela poziewnika, ziela rdestu ptasiego i liści babki. Zalać 1 łyżkę mieszanki 2 szklankami wody zimnej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami jako mineralizujący środek pomocniczy w różnych postaciach gruźlicy oraz zmniejszający szkodliwe działanie chemioterapeutyków przeciwprątkowych. Bezwzględnie przestrzegać regularnego stosowania przepisanych przez lekarza specyfików przeciwgruźliczych. Zioła w kokluszu i anginie: zmieszać po 20 g ziela miodunki i liści babki (lancetowatej lub zwyczajnej) oraz po 30 g ziela tymianku i ziela jemioły. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 1 1/2 szklanki wody wrzącej, zakryć i odstawić na 1 godz. Pić 3-4 razy dziennie 1/4-1/3 szklanki po jedzeniu. Dzieciom i młodzieży osłodzić miodem, podawać małym dzieciom po 1 łyżeczce, starszym po 1 łyżce. Zioła wykrztuśne: zmieszać po 20 g ziela miodunki, ziela bluszczyka kurdybanka, ziela krwawnika i liści podbiału. Zalać 2 łyżki ziół 2 1/2 szklanki wody gorącej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5-10 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić małymi łykami 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami przy kaszlu, zapaleniu gardła i chrypce. 88. MNISZEK POSPOLITY Taraxacum officinale Wiggers Jest to roślina wieloletnia z rodziny Złożonych (Compositae), pochodząca prawdopodobnie z Europy. Stopniowo rozprzestrzeniła się najpierw częściowo na Azję, następnie na Amerykę Północną i później na niektóre kraje półkuli południowej. W Polsce jest pospolitym chwastem rosnącym na ugorach, poboczach dróg, łąkach i trawnikach. Mniszek tworzy pionowy, walcowaty, mięsisty korzeń, z którego na wiosnę wyrasta rozeta liści odziomkowych, a później kilka pędów kwiatonośnych. Liście są w 259

260 zarysie lancetowate lub podłużnie lancetowate, mniej lub bardziej głęboko wcinane, połyskujące, zielone. Pędy są właściwie szypułkami do 25 cm długimi, wzniesionymi, wewnątrz pustymi, zakończonymi pojedynczymi koszyczkami, średnicy do 5 cm. W koszyczkach znajdują się wyłącznie grzbieciste, żółte kwiaty języczkowe. Kwitnie od kwietnia do lipca, później ponownie. W całej roślinie znajduje się biały gorzki, piekący sok mleczny. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią korzenie roślin starszych, wykopując je z ziemi, myje, usuwa części nadziemne i suszy w suszarni ogrzewanej lub w warunkach naturalnych. Otrzymuje się korzeń mniszka pospolitego - Radix Taraxaci. Na wiosnę, gdy roślina wytworzy rozetę liści i wykształci pędy z koszyczkami kwiatowymi w stanie pąków, ścina się całą część nadziemną i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się ziele mniszka pospolitego - Herba Taraxaci. Jeżeli po zbiorze ziela odrzucimy pędy kwiatowe, to otrzymamy po wysuszeniu liście mniszka pospolitego - Folium Taraxaci. W okresie kwitnienia zbiera się również całe rozkwitające koszyczki kwiatowe, które po wysuszeniu w cieniu i przewiewie dają kwiat mniszka pospolitego - Flos Taraxaci. Podstawowe związki czynne. Sok mleczny, znajdujący się we wszystkich częściach rośliny, jest emulsją zawierającą jako podstawowy związek czynny rozpuszczalną gorzką substancję taraksacynę, o nie ustalonej dotąd budowie. Towarzyszą jej białka, żywica, inozyt, trójterpeny tarakserol i taraksasterol, cholina, laktucerol i kauczuk. Oprócz tych związków wykryto w korzeniach inulinę, fruktozę, kwasy organiczne, trójterpeny (m.in. β-amyrynę), garbniki, flobafeny, a także olejek eteryczny. W liściach i kwiatach stwierdzono obecność żółtych barwników ksantofilowych, jak taraksantyny, i flawonoidów, a także soli mineralnych obfitujących w potas, magnez, siarkę i krzem. Są również witaminy, zwłaszcza znaczne ilości wit. C. Przypuszcza się, że korzenie i ziele mniszka zawierają stymulatory biogenne, zbliżone do tych, które są w liściach aloesu. Działanie. Mniszek i jego przetwory działają w dwu podstawowych kierunkach, co wielokrotnie potwierdzono badaniami farmakologicznymi i klinicznymi. Pierwszym z nich jest pobudzający wpływ na wytwarzanie żółci przez wątrobę oraz ułatwienie jej przepływu przez drogi żółciowe do dwunastnicy. Następuje wówczas zwiększenie kurczliwości tych przewodów, zwłaszcza pęcherzyka żółciowego, i tym samym przeciwdziałanie zastojowi żółci. Związki czynne mniszka mają również korzystny, aczkolwiek ograniczony wpływ na czynność wydzielniczą trzustki, a zatem i na normalizację całego procesu trawienia. Drugim kierunkiem jest działanie moczopędne, przede wszystkim przez zwiększanie przesączania w kłębkach nerkowych. Ważna jest też zdolność niektórych substancji mniszka tworzenia rozpuszczalnych w środowisku wodnym kompleksów ze szkodliwymi metabolitami, powstającymi w organizmie człowieka. Jest to działanie odtruwające i oczyszczające, nazywane dawniej czyszczącym krew. Ponadto mniszek powoduje rozkurcz niektórych mięśni gładkich, jeżeli są w stanie częściowego skurczu, co ma znaczenie w usprawnianiu przepływu żółci i moczu. Działa także nieznacznie przeciwcukrzycowo, pobudzająco na wydzielanie soku żołądkowego, a poza tym, co stwierdzono niedawno, zwiększa odporność organizmu, czyli jest środkiem immunoregulującym. Wywiera korzystny wpływ na czynność fagocytarną białych ciałek krwi, a przypuszcza się, że pobudza również wytwarzanie interferonu, substancji o właściwościach przeciwwirusowych. O tym, że mniszek ma istotny wpływ na mechanizmy obronne i regulujące prawidłowy rozwój, świadczy też 260

261 Mniszek pospolity (wg T. Hajka, 1562) fakt, że w Chinach przeprowadzono udane próby żywienia jedwabników młodymi liśćmi mniszka, uzyskując zaskakująco korzystne wyniki. Zewnętrznie wyciągi z mniszka i świeży sok działają regenerujące na skórę, przyspieszają bliznowacenie i zanikanie uszkodzeń skóry. Działania niepożądane. Przetwory z mniszka stosowane w zalecanych dawkach nie wywierają szkodliwego działania ubocznego. Zastosowanie. Przetwory z mniszka stosuje się w wielu schorzeniach powodujących uszkodzenie wątroby i zmniejszenie wytwarzania żółci, zwłaszcza w stanach rekonwalescencji po wirusowym zapaleniu wątroby, po zabiegach na drogach żół- 261

262 ciowych, w zastoju żółci w pęcherzyku żółciowym, w zagrożeniu kamicą żółciową i jej początkach. Zaleca się je również w chorobach z upośledzeniem czynności kłębków nerkowych i zmniejszeniem dobowej ilości moczu, w obrzękach spowodowanych niedomogą krążenia i nerek, pomocniczo w reumatyzmie, dnie (podagrze), otyłości i niektórych chorobach skórnych, zwłaszcza u dorastającej młodzieży. Ponadto jako środek uzupełniający, zwykle w połączeniu z innymi ziołami, stosuje się w stanach przedcukrzycowych oraz w początkach cukrzycy (łącznie z właściwą dietą). Mniszek jest także stosowany w niedoborze soku żołądkowego, ogólnym osłabieniu organizmu u osób starszych i rekonwalescentów oraz w zwiększonej podatności na choroby infekcyjne i wirusowe. Zewnętrznie używa się mniszka do kąpieli kosmetycznych, a świeży sok mleczny do okładów na brodawki, kurzajki i kłykciny (podobnie jak sok z glistnika). Kwiaty mniszka mają takie same własności co korzeń i ziele, lecz są godne polecenia, zwłaszcza w przewlekłym nieżycie jamy ustnej, gardła i oskrzeli. Mniszek wchodzi w skład kilku mieszanek ziołowych i innych preparatów produkowanych przez Herbapol, jak zioła przeciwcukrzycowe Diabetosan, zioła wątrobowe Cholagoga II, zioła przeczyszczające Neonormosan oraz Normosan, zioła metaboliczne Degrosan, zioła piersiowe Pulmosan. Preparat Cholesol zawiera wyciągi płynne z mniszka i 7 innych ziół, działa regulujące na wytwarzanie żółci i trawienie pokarmów. Ponadto wyciąg z korzeni mniszka jest składnikiem preparatu Gastrochol, zawierającego wyciągi suche z 9 ziół, normalizującego czynności przewodu pokarmowego. Przetwory. Odwar z korzenia mniszka: 2 łyżki rozdrobnionego korzenia zalać 2 szklankami gorącej wody i odstawić do napęcznienia przez 1 godz. Następnie ogrzewać powoli do wrzenia i gotować pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem jako środek moczopędny i żółciopędny. Wino z korzeni mniszka: rozdrobnić g wysuszonych korzeni mniszka i zalać butelką (700 ml) białego wina gronowego. Pozostawić na 2 tygodnie, często wstrząsając. Przecedzić i pić po 1 łyżce lub 1 kieliszku do likieru 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem jako środek pobudzający apetyt lub po jedzeniu jako ułatwiający trawienie. Sok ze świeżych liści mniszka: zebrane wiosną młode liście mniszka lub całe rośliny z korzeniami wymyć w wodzie, rozłożyć, by obciekła woda, zemleć w maszynce do mięsa i wycisnąć sok przez płótno. Na 5 szklanek soku dodać 1 szklankę spirytusu dla utrwalenia, rozlać do butelek i przechowywać w lodówce. Pić sok, rozpoczynając od 1 łyżeczki dziennie w ciągu 10 dni (zmieszany z napojem owocowym lub kompotem), następnie zwiększać stopniowo do 4 łyżeczek dziennie i w końcu pić 3 razy dziennie po 1 łyżce stołowej. Działa ogólnie wzmacniająco, uodporniające, odtruwające, zwłaszcza jako środek pomocniczy dla rekonwalescentów i osób w wieku podeszłym. Niekiedy zaleca się pić na wiosnę do 5-7 l soku w podanych dawkach. Okład ze świeżo wyciśniętego soku mniszka niszczy stopniowo brodawki, kurzajki i kłykciny, podobnie jak sok z glistnika. Succus Taraxaci (Herbapol), świeży sok z mniszka. Zaleca się dorosłym doustnie kropli w 1 kieliszku wody 30 min przed posiłkiem 2-4 razy dziennie jako środek żołądkowy, trawienny i zwiększający przyswajanie składników pokarmowych. 262

263 Zielony napój z liści mniszka: 2-4 liście mniszka pociąć na kilka kawałków i zmiksować w 1/2-2/3 szklanki napoju owocowego, mleka, kefiru lub jogurtu. Wypić rano i po południu między posiłkami jako środek ogólnie wzmacniający, witaminizujący i poprawiający cerę. Stosować wiosną przez 3-4 tygodnie. Syrop z kwiatów mniszka: zebrać świeżo rozwinięte koszyczki, wyskubać z nich żółte kwiaty, włożyć do słoika, przesypując warstwami cukrem, nieco je ugnieść, by zaczęły puszczać sok, wlać na wierzch 1 łyżkę spirytusu, dosypać cukru i odstawić na tydzień. Później przechowywać w lodówce nie dłużej niż 3-4 miesiące. Przyjmować powoli i stopniowo przełykać, najpierw po 1 łyżeczce syropu wraz z płatkami, zwiększając stopniowo do 3-4 łyżeczek dziennie. Działa korzystnie w przewlekłym nieżycie jamy ustnej, gardła i oskrzeli, z uporczywym kaszlem, bólem i obrzękiem. Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierające wyciągi z 11 ziół oraz fosfolipidy. Dawki: 30 kropli w wodzie 3 razy dziennie w zaburzeniach czynnościowych wątroby, trzustki i w kamicy żółciowej. 89 MORSZCZYN PĘCHERZYKOWATY Fucus vesiculosus L. Morszczyn pęcherzykowaty jest glonem morskim z rodziny Morszczynowatych (Fucaceae), klasy Phaeophyta - Brunatnieć, występującym na podmorskich skałach na głębokości do 15 m w chłodniejszych strefach Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego oraz w Morzu Północnym i Bałtyku. W Polsce spotyka się często plechy morszczynu na plażach nadmorskich, wyrzucone przez fale, zwłaszcza po silnych burzach. Morszczyn tworzy plechę, za życia oliwkowobrunatną, ciemniejącą po wysuszeniu, kształtu wstęgowatego, widlasto rozgałęzioną, szerokości do 2 cm i długości często ponad 1 m. Plecha przymocowana jest chwytnikami do skał i kamieni podmorskich i cała zanurzona w wodzie. Rozgałęzia się stale w jednej płaszczyźnie i ma żeberkowate zgrubienie, biegnące wzdłuż jej środka. Po obu stronach zgrubienia znajdują się, rozmieszczone w różnych odstępach, zwykle parzyste pęcherze powietrzne, utrzymujące plechę w pozycji pionowej. Dzięki wspomnianym pęcherzom nie tonie po oderwaniu od podłoża i utrzymuje się na powierzchni wody. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się na wybrzeżu morskim świeże plechy morszczynu pęcherzykowatego, wyrzucone przez fale, płucze, dokładnie czyści z piasku, muszelek oraz innych zanieczyszczeń i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest plecha morszczynu - Fucus. Przeznaczona do aptek, powinna zawierać co najmniej 0,1% jodu. Równowartościowego surowca dostarcza morszczyn piłkowany - Fucus serratus L. Podstawowe związki czynne. Plecha morszczynu zawiera organiczne połączenia jodu - surowiec z Bałtyku około 0,04%, a z Atlantyku do 3,5%, oprócz tego polisacharydy, jak kwas alginowy (do 19%), fukoidyna (do 7%) i laminaryna (około 2%). Ponadto jest mannitol (5-12%), brunatny barwnik fukoksantyna, ślady witamin z grupy B, floroglucyna i jej homologi, nieco związków bromu oraz inne sole mineralne. Działanie. Plecha morszczynu jest źródłem dobrze przyswajalnych organicznych związków jodu, niezbędnych do wytwarzania przez tarczycę hormonów tyroksyny i trójjodotyroniny. Hormony te przyspieszają procesy przemiany materii, zapobiegają otyłości i przerostowi gruczołu tarczycowego. Poza jodem pewne znaczenie mają również niektóre inne mikroelementy, znajdujące się w omawianym surowcu. 263

264 Polisacharydy, jak kwas alginowy i pokrewne mu związki, zawarte w morszczynie, mają korzystny wpływ na czynność przewodu pokarmowego. Podane doustnie w postaci rozdrobnionej plechy morszczynu silnie pęcznieją.w przewodzie pokarmowym, spulchniają masy kałowe, łagodnie drażnią ściany jelit, przyspieszają ich perystaltykę i ułatwiają wypróżnienia osobom cierpiącym na zaparcia. Działania niepożądane. Przetwory z morszczynu stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Morszczyn i jego przetwory stosuje się przede wszystkim w niedoczynności tarczycy, wywołanej niedoborem jodu, a jako lek pomocniczy - w wolu endemicznym. Może służyć również jako źródło mikroelementów, zwłaszcza dla osób starszych i ozdrowieńców. W chorobach przemiany materii sam morszczyn działa słabo. Lepsze wyniki daje w połączeniu z innymi surowcami. Jest również stosowany w leczeniu uporczywych zaparć, zwłaszcza u osób otyłych. Morszczyn jest składnikiem mieszanki ziołowej Degrosan (Herbapol), podawanej w zaburzeniach procesów trawienia i wadliwej przemianie materii, oraz mieszanki Sklerosan (Herbapol), używanej w miażdżycy. Ponadto morszczyn wchodzi w skład granulatu ziołowego Normogran (Herbapol), stosowanego w zaparciach. Plecha morszczynu służy w przemyśle do otrzymywania kwasu alginowego i jego pochodnych. Przetwory. Morszczyn sproszkowany: sproszkować plechę w moździerzu lub w inny sposób. Przyjmować 1-2 łyżki proszku 2 razy dziennie w 1/2 szklanki wody jako lek łagodnie przeczyszczający i poprawiający przemianę materii. Dla polepszenia smaku można dodać nieco soku owocowego lub przyjmować w miodzie, dżemie bądź powidłach. Normogran (Herbapol), granulat zawierający morszczyn, ziele dziurawca, korzeń lukrecji, korzeń prawoślazu, kwiat krwawnika, liść mięty i wyciąg z kory kruszyny. Stosowanie podane jest na opakowaniu. Degrosan (Herbapol), zioła zawierające morszczyn, korzeń mniszka, kłącze perzu, ziele krwawnika, ziele fiołka trójbarwnego, kwiatostan lipy i korę kruszyny. Sklerosan (Herbapol), zioła zawierające morszczyn, kwiat i owoc głogu, ziele krwawnika, ziele jemioły, ziele rdestu ptasiego, korę kruszyny i owoc jarzębiny. 90. MYDLNICA LEKARSKA Saponaria officinalis L. Jest to bylina z rodziny Goździkowatych (Caryophyllaceae), występująca dość pospolicie w środkowej i południowej Europie oraz umiarkowanej strefie Azji. W Polsce można ją spotkać bardzo często na całym niżu w widnych zaroślach, nad brzegami rzek, w rowach i na piaszczystych nieużytkach. Często bywa uprawiana jako roślina lecznicza. Mydlnica wytwarza długie, walcowate, czerwonobrunatne kłącza oraz liczne korzenie. Z kłączy wyrastają łodygi do 80 cm wysokie, pojedyncze lub w górze rozgałęzione, nieco owłosione, kanciaste. Liście jajowatolancetowate, nagie, parami naprzeciwległe. Kwiaty dość duże, promieniste, o koronie białoróżowej, zebrane w kwiatostany typu dwuramiennej wierzchołki. Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się z upraw we wrześniu korzenie roślin pierwszorocznych bądź wczesną wiosną roku następnego i suszy możliwie szybko w suszarniach ogrzewanych w temp C. Można też zbierać korzenie 264

265 roślin starszych oraz rozłogi powstające w drugim roku wegetacji. Surowcem jest korzeń mydlnicy - Radix Saponariae. Podstawowe związki czynne. Korzeń mydlnicy zawiera około 5% saponin, stanowiących zespół glikozydów trójterpenowych, zwany saporubiną. Wśród nich poznano bliżej budowę dwóch związków pochodnych gipsogeniny, które nazwano saponazydami A oraz D. Natomiast saponarozydy B i C są połączeniami trójterpenowego kwasu gipsogeninowego z 4-10 drobinami cukrów. Mniejsze znaczenie ma glikozyd flawonowy - saponaryna, fitosterol, węglowodany i sole mineralne. Działanie. Korzeń mydlnicy jest typowym surowcem saponinowym. Wyciągi z mydlnicy podane doustnie drażnią błony śluzowe jamy ustnej, gardła oraz przewodu pokarmowego i pobudzają czynności wydzielnicze, zwłaszcza błon gardła i oskrzeli. Na błony suche, pozbawione śluzu działają powlekające, obniżają wrażliwość gardła i oskrzeli na bodźce i osłabiają odruch kaszlowy. Jeśli zaś błony pokryte są zgęstniałą wydzieliną, to spęczniają i rozrzedzają śluz. Umożliwia to przywrócenie naturalnego ruchu nabłonka rzęskowego oraz wyzwolenie reakcji wykrztuśnej i w konsekwencji powolne usuwanie zalegającej wydzieliny i bakterii z górnych dróg oddechowych. Wyciągi z mydlnicy zwiększają wydzielanie żółci i ułatwiają jej przepływ do dwunastnicy. Pobudzają też nieznacznie czynności wydzielnicze żołądka, jelit i trzustki. Na skutek obniżenia napięcia powierzchniowego i przyspieszenia emulgowania tłuszczów przez saponiny wyciągi wodne z tego surowca ułatwiają wchłanianie w jelitach składników pokarmowych i różnych substancji leczniczych. Według badań polskich z 1976 r. wyciągi z mydlnicy działają również przeciwobrzękowo i przeciwbólowe po podaniu doustnym, a więc mają znaczenie w procesach gojenia ran i normalizowania czynności ścian naczyń krwionośnych i limfatycznych, podobnie jak wyciągi z kasztanowca. Przetwory z mydlnicy nieznacznie wzmagają wydzielanie moczu i potu. Wiążą też szkodliwe produkty przemiany materii i ułatwiają usuwanie ich z ustroju. Ma to istotne znaczenie w niektórych chorobach skórnych, zwłaszcza spowodowanych wadliwym metabolizmem. Zewnętrznie działają korzystnie w niektórych schorzeniach owłosionej skóry głowy. Działania niepożądane. Duże dawki wyciągów z korzenia mydlnicy drażnią silnie błony śluzowe żołądka i jelit, wywołują nudności, wymioty i biegunkę. Należy więc unikać ich stosowania podczas ostrego nieżytu żołądka i jelit, krwawień z przewodu pokarmowego i we wczesnych okresach pooperacyjnych. Zastosowanie. Najczęściej stosuje się odwar z korzenia mydlnicy jako lek wykrztuśny w ostrych i przewlekłych nieżytach górnych dróg oddechowych, zwłaszcza ze skąpą i gęstą wydzieliną śluzową oraz trudnościach w odkrztuszaniu. Dobre wyniki osiąga się, podając przetwory z korzenia mydlnicy z innymi surowcami o działaniu wykrztuśnym, np. w kroplach Pectosol (Herbapol). Odwary stosuje się również doustnie w niektórych chorobach na tle wadliwej przemiany materii, np. chorobie gośćcowej, skazie moczanowej, kamicy moczowej i żółciowej oraz niektórych schorzeniach skórnych, zwłaszcza trądziku, opryszczce i egzemie. Zewnętrznie odwar z mydlnicy stanowi środek pomocniczy w łój otokowym zapaleniu skóry na głowie, wypadaniu włosów, łupieżu, a także w trądziku, opryszczce i egzemach. Korzenie mydlnicy są również wykorzystywane w technice do produkcji czystych saponin, używanych w przemyśle farmaceutycznym. Przetwory. Odwar z korzenia mydlnicy: 1/2 łyżki rozdrobnionych 265

266 korzeni zalać 1 szklanką wody letniej. Ogrzewać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako środek wykrztuśny i regulujący przemianę materii. Odwar można stosować zewnętrznie do mycia owłosionej części głowy w łojotokowym zapaleniu skóry, wypadaniu włosów i łupieżu. Sporządza się wówczas odwar z 2 łyżek rozdrobnionych korzeni i 1 l wody i ciepłym odwarem myje skórę głowy przez min 2 razy w tygodniu. Nalewka z korzenia mydlnicy, Tinctura Saponariae (Herbapol). Jest stosowana jako środek wykrztuśny. Dawki: kropli w kieliszku wody kilka razy dziennie. Częściej służy jako składnik różnych mikstur wykrztuśnych. Zioła w schorzeniach skórnych: zmieszać po 25 g korzeni mydlnicy, ziela fiołka trójbarwnego, kłącza perzu i po 50 g korzeni łopianu, ziela skrzypu i korzeni lukrecji. Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej, ogrzać do wrzenia i gotować 3-5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami w dolegliwościach skórnych, skazie moczanowej i kamicy moczowej. Pectosol (Herbapol), krople zawierające wyciągi płynne z mydlnicy, omanu, porostu islandzkiego, hyzopu i macierzanki. Dorosłym zaleca się doustnie po kropli w 1 kieliszku osłodzonego płynu 2-4 razy dziennie między posiłkami w nieżycie gardła, utrudnionym odkrztuszaniu, męczącym suchym kaszlu i chrypce. W razie dłuższego stosowania brać kropli 3 razy dziennie. 91. NAGIETEK LEKARSKI Calendula officinalis L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w stanie naturalnym w rejonie śródziemnomorskim oraz na Bliskim Wschodzie. Obecnie uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce, jako roślina lecznicza i ozdobna. Niekiedy dziczeje. Nagietek osiąga wysokość do 50 cm, wydaje łodygi wzniesione, rozgałęzione. Liście dolne odwrotnie jajowate, ogonkowe, a liście górne niemal lancetowate, siedzące. Na szczytach rozgałęzień łodyg znajdują się pojedyncze kwiatostany w postaci koszyczków z brzeżnymi kwiatami języczkowymi i w środku rurkowymi. Wszystkie części rośliny pokrywają delikatne włoski i gruczoły wydzielnicze, w dotyku nieco lepkie i wydzielające charakterystyczny zapach. Owocem są nieco kolczaste niełupki nieregularnego kształtu. Kwitnie od czerwca do września. Znanych jest wiele odmian hodowlanych nagietka, mających koszyczki różnej wielkości i barwę kwiatów od jasnożółtej do ciemnopomarańczowej, a także zmienną ilość kwiatów rurkowych i języczkowych. Do celów leczniczych nadają się odmiany mające w koszyczkach jedynie kwiaty języczkowe, tzw. pełne, o barwie intensywnie pomarańczowej. Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się stopniowo, w miarę zakwitania, koszyczki kwiatowe z odmian o barwie pomarańczowej, wyskubuje z nich kwiaty języczkowe, nazywane potocznie płatkami, rozkłada cienką warstwą i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się kwiat nagietka - Flos Calendulae. Niekiedy zbiera się całe koszyczki nagietka - Anthodium Calendulae, które suszy się w suszarniach ogrzewanych w temp. do 40 C. Podstawowe związki czynne. Kwiaty nagietka zawierają mieszaninę saponin trójterpenowych, pochodnych kwasu oleanolowego (np. kaledulozydy A i B) oraz 266

267 alkoholi trójterpenowych (np. arnidiol, faradiol i kalenduladiol). Drugą grupę stanowi mieszanina karotenoidów (do 3%), a wśród nich są karoteny, ksantofile i likopen. W trzeciej grupie znajdują się flawonoidy - pochodne izoramnetyny. Ponadto wykryto wiele innych związków, jak śluz, gorycze, około 0,1% olejku eterycznego, fitosterole, kwasy organiczne, żywice (około 3,4%), poliacetyleny (np. kalendulapolien), seskwiterpeny (np. kalendynę), pochodne fenolowe i sole mineralne. Działanie. Nagietek i jego przetwory, stosowane zewnętrznie, działają przeciwzapalnie, bakteriobójczo i grzybobójczo, przede wszystkim ze względu na obecność karotenoidów i trójterpenów. Karotenoidy jako prowitamina A warunkują prawidłowy wzrost nabłonka, przeciwdziałają nadmiernemu łuszczeniu się naskórka, przyspieszają ziarninowanie i bliznowacenie wszelkich uszkodzeń skóry, nawet w początkowym okresie skórnych zmian nowotworowych. Mają one znaczenie nie tylko lecznicze, ale i kosmetyczne, gdyż regulują i wzmagają resorpcyjne własności skóry i chronią ją przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych. Korzystne ochronne i regenerujące własności nagietka obejmują również błony śluzowe jamy ustnej, gardła, nosa, oczu, pochwy i odbytu. Po podaniu doustnym nagietek wywiera korzystne działanie na błony śluzowe przełyku, żołądka i jelit. Najbardziej jednak uchwytne są jego właściwości wywoływania miesiączki. Ułatwia on pojawienie się miesiączki i czyni ją mniej bolesną wskutek działania rozkurczowego, zwłaszcza gdy towarzyszy jej anemia lub depresja nerwowa. Na błony śluzowe przewodu pokarmowego nagietek działa również ochronnie i przeciwzapalnie oraz przeciwwrzodowo, a nawet - jak wykazały to wielokrotnie powtarzane doświadczenia - w pewnym stopniu zapobiegawczo przeciw-nowotworowo. Chodzi tu przede wszystkim o zapobieganie rakowaceniu czynnych wrzodów żołądka i jelit oraz blizn pozostałych po zabiegach operacyjnych. Ostatnie badania dostarczyły dowodów na istnienie działania immunopobudzającego, zwiększającego ogólną odporność i zdolność przeciwstawienia się inwazji mikroorganizmów chorobotwórczych oraz wzmagającego aktywność układu siateczkowo-śródbłonkowego i tym samym umożliwiającego skuteczną obronę przed zakażeniem. Należy dodać, że nagietek pobudza czynność wątroby i zwiększa ilość wytwarzanej przez nią żółci. Podnosi nieznacznie ilość wydalanego moczu i potu, dzięki czemu ułatwia usuwanie z organizmu zbędnych produktów przemiany materii. Nagietek jest więc wszechstronnym i wartościowym lekiem ziołowym, co zresztą wynika z bogatego i różnorodnego składu chemicznego. Należy też pamiętać, że wykryte w nagietku saponiny trójterpenowe mają budowę zbliżoną do saponin korzenia żeńszenia, aralii mandżurskiej i eleuterokoka, znanych surowców leczniczych Dalekiego Wschodu. Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych nagietek nie wywołuje objawów szkodliwych. Zastosowanie. Zewnętrznie stosuje się zwykle alkoholowe i olejowe wyciągi z kwiatów nagietka, ponieważ podstawowe związki czynne nie rozpuszczają się w wodzie. Podaje się je w różnych uszkodzeniach skóry, jak kontuzje, rany, wrzody, stłuczenia i obtarcia naskórka, a także w owrzodzeniach żylakowych, zapaleniu skóry, żylakach odbytu, oparzeniach, ranach pooperacyjnych, odmrożeniach, wysypkach skórnych i innych. Przetwory z nagietka wykorzystuje się do celów kosmetycznych w postaci maseczek, mleczka, kremu, pasty, szamponu i olejku na cerę suchą, łuszczącą się i skłonną do infekcji, zaczerwienienia i pękania. Stosowane są również na błony śluzowe jako środek przeciwzapalny i bakteriobójczy, przeciw rzęsistkom (irygacje i tampony), a nawet we wczesnych stanach nowotworowych w porozumieniu z onkologiem. 267

268 Wewnętrzne zaleca się przetwory z nagietka w nieżycie żołądka i jelit, a zwłaszcza w przewlekłym i opornym na inne leki wrzodzie żołądka i dwunastnicy oraz we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego. Również w stanach zapalnych dróg żółciowych spowodowanych infekcją, w niedomodze wątroby i upośledzeniu jej czynności po przebytym wirusowym zapaleniu lub uszkodzeniu przez trujące związki (np. toksyny grzybów). Pomocniczo i w skojarzeniu z innymi lekami podaje się je w nie-operacyjnych postaciach raka żołądka, stanach przednowotworowych w przewodzie pokarmowym (np. długo utrzymującym się zapaleniu błon śluzowych, owrzodzeniu z krwawieniami, braku poprawy po innych lekach) itp. Dobre wyniki osiąga się w zaburzeniach miesiączkowania połączonych z bólem, ogólnym osłabieniem, zawrotami głowy, a także w dolegliwościach okresu przekwitania (klimakterium). Należy jednak pamiętać, że w niektórych z wymienionych chorób konieczna jest stała opieka lekarska i okresowe kontrole postępów leczenia. Najnowsze badania naukowe upoważniają, by zalecać nagietek, w połączeniu z innymi ziołami, do stosowania w ogólnym ubytku sił i odporności na zakażenia bakteryjne i wirusowe oraz przewlekłych i nie poddających się innym lekom dolegliwościach różnych narządów wewnętrznych, w tym także serca. Przetwory. Napar z kwiatów nagietka: 1 łyżkę kwiatów lub wysuszonego rozdrobnionego ziela z kwiatami nagietka zalać 11/2 szklanki wody wrzącej i postawić pod przykryciem na parze na 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki na 1 godz. przed posiłkiem. Korzystne jest dodanie szczypty liści szałwii i ziela dziurawca. Stosuje się w nieżytach przewodu pokarmowego, bolesnym miesiączkowaniu, zaburzeniach wydzielania żółci i zewnętrznie do okładów i przymoczek w różnych dolegliwościach skórnych, także na żylaki i blizny oraz do irygacji, płukanek i lewatyw. Nalewka nagietków a: 50 g kwiatów lub ziela z kwiatami macerować 14 dni w 500 ml alkoholu 40-procentowego, często wstrząsając. Następnie przecedzić, wycisnąć ziele, a płyn rozlać do małych, ciemnych butelek. Zaleca się doustnie kropli, niekiedy do 1/2 łyżeczki w kieliszku wody 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkami. Zewnętrznie stosować 1 łyżeczkę na 1/2 szklanki wody do okładów. Nalewka ma pełny zakres działania nagietka. Wyciąg olejowy z nagietka: świeżo zebrane kwiaty (1/2 garście) zalać olejem roślinnym w małym naczyniu, tak aby były nim pokryte, postawić na parze na 1-2 godz. przez 2-3 dni, aż płatki kwiatów staną się kruche, a olej będzie żółtopomarańczowy. Przecedzić i wycisnąć kwiaty. Przelać do małych butelek i przechowywać w lodówce. Stosować zewnętrznie na skórę i błony śluzowe jako środek przeciwzapalny i gojący rany, oparzenia termiczne i słoneczne, także do maści, np. przez zmieszanie z Dermosanem lub Tormentiolem. Ocet nagietków y: świeże kwitnące ziele drobno posiekać. Na 100 g ziela dodać 25 ml spirytusu i 135 ml octu 10-procentowego. Starannie wymieszać i pozostawić na 10 dni, często wstrząsając. Przecedzić i użyć do smarowania przeciw brodawkom, zgrubieniom skóry, trądzikowi, świądowi i zapaleniu skóry oraz kontuzjom. Wino nagietków e: świeże kwiaty języczkowe (20-40 g) zalać butelką wina gronowego (700 ml), ewentualnie winem gronowym lub owocowym, sporządzonym sposobem domowym, macerować 14 dni, przecedzić i dodać 30 g soku dziurawcowego - Succus Hyperici (Herbapol). Pić po kieliszku 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkami jako środek ogólnie wzmacniający i mający wszystkie właściwości nagietka. Zioła zwiększające odporność: zmieszać po 50 g kwiatów nagietka i 268

269 korzeni mniszka oraz po 25 g ziela jemioły, ziela drapacza, ziela skrzypu, ziela pięciornika gęsiego, kwiatów jasnoty białej i korzeni pokrzywy. Zalać 1/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 3 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami jako środek wzmacniający, zwiększający odporność organizmu i regulujący czynność narządów wewnętrznych. Vagosan (Herbapol), mieszanka ziołowa zawierająca 6 składników, w tym kwiat nagietka: 3 łyżki ziół zalać 5-6 szklankami wody gorącej. Ogrzewać do wrzenia i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na min i przecedzić. Stosować do irygacji, przemywań, tamponów i okładów w stanach zapalnych i infekcjach pochwy oraz w zakażeniu rzęsistkiem pochwowym. Azucalen (Herbapol), płynny wyciąg z kwiatów nagietka i rumianku: wziąć 1 łyżkę płynu na 1 l przegotowanej, ciepłej wody. Stosować do irygacji oraz tamponowania w tych samych dolegliwościach co zioła Vagosan. Arcalen (Herbapol), maść zawierająca wyciągi z kwiatów nagietka i arniki oraz eskulinę i olejek tatarakowy. Działa przeciwzapalnie i przeciwobrzękowo. Stosuje się na kontuzje, obrzęki, siniaki i oparzenia słoneczne. Calendulin (Herbapol), tabletki dopochwowe, zawierające suchy wyciąg z kwiatów nagietka. Stosuje się w zapaleniach pochwy i nadżerce szyjki macicy, a pomocniczo przeciw rzęsistkowi i zakażeniu bakteryjnemu. Mucosit (Herbapol), maść zawierająca wyciągi z 6 ziół oraz alantoinę, olejek miętowy i rumiankowy. Stosuje się do wcierań w zapaleniu dziąseł, paradontopatii i po zabiegach stomatologicznych. 92. NAWŁOĆ POSPOLITA Solidago virga aurea L. Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w całej niemal Europie, i w strefie umiarkowanej Azji. W Polsce rośnie niekiedy masowo na niżu i w górach w zaroślach oraz na suchych wzgórzach. Nawłoć ma łodygę wzniesioną, do 1 m wysoką, sztywną, wewnątrz pustą, mało rozgałęzioną. Liście odziomkowe jajowate lub eliptyczne, tępe, na brzegu piłkowane. Liście łodygowe siedzące, ostre. Kwiaty drobne, żółte, zebrane w koszyczki, ustawione w grona na wierzchołkach rozgałęzień łodygi. Surowiec. Na potrzeby lecznictwa zbiera się od lipca do września, w okresie zakwitania, tylko górne, ulistnione części łodyg, długości około 25 cm i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewanych w temp. do 40 C. Surowcem jest ziele nawłoci - Herba Solidaginis (syn. Herba Virgaureae). Podstawowe związki czynne. Ziele nawłoci zawiera flawonoidy (np. rutynę, kwercetynę i kwercytrynę), około 8% garbników pirokatechinowych, kwasy wielofenolowe (np. kawowy i chlorogenowy), około 1% saponin (w których jako aglikon występuje kwas oleanolowy i kwas poligalowy), do 0,7% olejku eterycznego i sole mineralne. Działanie. Flawonoidy i olejek eteryczny, zawarte w przetworach z ziela nawłoci, działają silnie moczopędnie. Aktywniejsze są wyciągi alkoholowe niż wodne. Flawonoidy, jak rutyna i kwercetyna z ziela nawłoci, wchłaniają się w jelicie cienkim i uszczelniają ściany włosowatych naczyń krwionośnych. Dzięki obecności garbników przetwory z ziela nawłoci działają w przewodzie 269

270 pokarmowym ściągające, przeciwbakteryjnie, a przede wszystkim przeciwzapalnie, gdyż współdziałają z nimi związki saponinowe. Garbniki oraz kwasy polifenolowe mają też własności odtruwające po podaniu doustnym, gdyż wiążą w przewodzie pokarmowym toksyny i inne związki szkodliwe dla ustroju lub tworzą z nimi połączenia mniej trujące, usuwane następnie z moczem. Działania niepożądane. Przetwory z ziela nawłoci stosowane w zalecanych dawkach nie wykazują działania szkodliwego. Zastosowanie. Najczęściej stosuje się przetwory z ziela nawłoci w stanach zapalnych dróg moczowych, zwłaszcza w zapaleniu kłębków nerkowych, miedniczek nerkowych, moczowodów i pęcherza moczowego, a także jako środek pomocniczy w kamicy moczowej, skazie moczanowej i nadciśnieniu. Ziele nawłoci wchodzi w skład granulatu Urogran i pasty Fitolizyna. Niekiedy podaje się napary lub odwary z ziela nawłoci jako pomocniczy środek usprawniający przemianę materii, odtruwający i przeciwzapalny w chorobie gośćcowej, dnie i niekiedy schorzeniach skórnych. Można również stosować przetwory z nawłoci w nieżycie żołądka i jelit oraz niewłaściwej fermentacji w przewodzie pokarmowym. Także w drobnych krwawieniach po nieznacznych uszkodzeniach błon śluzowych przewodu pokarmowego i osłabieniu oraz nadmiernej przepuszczalności ścian letniczek i naczyń włosowatych w jelitach. Z uwagi na garbniki i saponiny trójterpenowe podaje się napary z nawłoci zewnętrznie do płukań w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, do okładów na trudno gojące się rany, owrzodzenia skóry i czyraki, a także do okładów i tamponów oraz do irygacji pochwy. Przetwory. Napar z ziela nawłoci: 1 łyżkę ziela zalać 1-11/2 szklanki wody wrzącej i postawić na parze pod przykryciem na 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, odtruwający oraz regulujący czynność przewodu pokarmowego. Ten sam napar można stosować zewnętrznie do irygacji oraz okładów. Można dodać 1/2 łyżeczki Azulanu. Odwar z ziela nawłoci: 11/2 łyżki ziela zalać 1 szklanką wody letniej, ogrzewać do wrzenia i gotować łagodnie 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować zewnętrznie do okładów, obmywań i tamponów, a także do płukania jamy ustnej i do kąpieli. Można dodać 1/2 łyżeczki Azulanu. Powidełka moczopędne dla dzieci: zmieszać po 10 g ziela nawłoci, liści brzozy, pączków topoli, kwiatów wiązówki i kwiatów rumianku. Całą ilość ziół rozdrobnić na proszek w wysokoobrotowym młynku elektrycznym i zmieszać dokładnie z 50 g powideł lub dżemu na jednolitą masę. Podawać doustnie dzieciom 1-2 łyżeczki 2 razy dziennie po jedzeniu. Popić wodą lub wodą z sokiem. Powidełka te działają moczopędnie i rozkurczowo. Zioła do okładów: zmieszać równe ilości ziela nawłoci, ziela przywrotnika i kwiatów nagietka. Zalać 11/2 łyżki ziół 1 szklanką wody letniej, ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować zewnętrznie do okładów, obmywań i tamponów, a także do płukania jamy ustnej i gardła. Zioła moczopędne: zmieszać po 50 g ziela nawłoci, ziela połonicznika i znamion kukurydzy oraz po 25 g ziela rdestu ptasiego i ziela skrzypu. Zalać 3 łyżki mieszanki 3 szklankami wody ciepłej. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3 razy dziennie 1 szklankę po jedzeniu w kamicy szczawianowej. Optymalne ph moczu 6,0-6,2. 270

271 93. MOSTRZYK ŻÓŁTY Melilotus officinalis Desr. Jest to roślina dwuletnia, czasem jednoroczna, należąca do rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), rozpowszechniona w całej Europie i Azji środkowej. W Polsce rośnie na całym niżu oraz w rejonach podgórskich na łąkach, miedzach, przydrożach i w zaroślach. Nostrzyk wytwarza silny korzeń palowy i liczne, do 1 m wysokie, rozgałęzione u góry łodygi, nagie lub słabo w górze owłosione. Liście z przylistkami, trójlistkowe, długoogonkowe, na brzegu ząbkowane. Kwiaty drobne, motylkowate, żółte, zebrane w luźne jednostronne grona. Owocem jest strąk o jednym, rzadziej o dwu nasionach. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub sierpniu na początku zakwitania wierzchołki pędów długości około 25 cm, o łodygach cienkich, silnie ulistnionych i ukwieconych. Suszy się w miejscach zacienionych i przewiewnych bądź w suszarniach ogrzewanych o temperaturze nie przekraczającej 35 C. Surowcem jest ziele nostrzyka - Herba Meliloti. Równowartościowego surowca dostarcza nostrzyk wyniosły - Melilotus altissimus Thuillier, rosnący w podobnych miejscach jak poprzedni. Podstawowe związki czynne. Świeże ziele po zebraniu zawiera połączenia glikozydowe, z których w wyniku rozpadu hydrolitycznego w czasie suszenia powstaje kumaryna o charakterystycznym, przyjemnym zapachu siana. Są to melilotozyd oraz glikozyd kwasu kumarynowego. Z obu wymienionych połączeń uwalnia się najpierw nietrwały kwas kumarynowy, który laktonizuje bezpośrednio do kumaryny. Jej zawartość w surowcu wysuszonym dosięga 0,9%. Ponadto w suchym zielu występuje melilotyna w ilości około 0,2%, połączenie kwasu o- kumarynowego z kwasem melilotowym (dwuhydrokumarynowym), wolny kwas kumarynowy oraz do 0,2% dwukumarolu. Surowiec zawiera także związki azotowe (m.in. trygonelinę, alantoinę, kwas alantoinowy i kwas moczowy), a poza tym flawonoidy, garbniki i sole mineralne. Działanie. Przetwory z -ziela nostrzyka podane doustnie wywierają swoiste, wyraźne działanie na krew oraz ściany naczyń krwionośnych. Zawarty w zielu dwukumarol zmniejsza krzepliwość krwi, co jest korzystne w przypadku niebezpieczeństwa powstania zakrzepów żylnych, ale niewłaściwie stosowany, bez nadzoru lekarza, może spowodować przedłużające się krwawienia po skaleczeniach lub nawet krwotoki (np. po usunięciu zęba), ponadto przedłużające się krwawienia miesięczne u kobiet. Pod wpływem związków kumarynowych poprawia się przepływ krwi przez naczynia krwionośne żylne i włosowate oraz polepsza ukrwienie obwodowe i mózgowe. Związki kumarynowe ziela nostrzyka pobudzają w pewnym stopniu lub przywracają ruchy perystaltyczne ścian naczyń limfatycznych w przypadkach upośledzenia ich czynności i zapobiegają obrzękom limfatycznym oraz ułatwiają przepływ chłonki. Inne składniki ziela, zwłaszcza flawonoidy, zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych i zwiększają ich odporność na różne czynniki wewnętrzne oraz toksyny bakteryjne. Działają rozkurczowo na naczynia krwionośne, a także słabo przeciwzapalnie i moczopędnie. Przetwory z ziela nostrzyka podane zewnętrznie na skórę działają odmiękczająco i przyspieszają gojenie ran, owrzodzeń i czyraków. Działania niepożądane. Duże dawki nostrzyka lub długo podawane przetwory doustne powodują nudności, wymioty, ból głowy, niemoc płciową, a nawet uszko- 271

272 dzenia wątroby i krwawienia wewnętrzne oraz porażenie mięśni gładkich i lekkie stany narkotyczne. Zastosowanie. Ziele nostrzyka stosuje się doustnie tylko w mieszankach ziołowych i zestawieniach recepturowych. Częściej podaje się je zewnętrznie na okłady w leczeniu wrzodów, ropni mnogich, czyraków i stanów zapalnych skóry, ponadto w obrzękach i wybroczynach krwawych po kontuzjach, owrzodzeniach żylakowych oraz w zapaleniach naczyń chłonnych skóry i żył. Stosuje się również do przemywania oczu w zapaleniu powiek i spojówek oraz jako środek kosmetyczny do zmywania twarzy. Ziele służy do produkcji plastra nostrzykowego (syn. zielona maść) - Emplastrum Meliloti, używanego w owrzodzeniach i chorobach skórnych. Przetwory. Plaster nostrzykowy, Emplastrum Meliloti. Rozsmarować lekko rozgrzanym nożem na płótnie warstwę grubości około 1 mm i przyłożyć na chore miejsce w owrzodzeniach i zapaleniu skóry. Zioła przeciw żylakom: zmieszać po 20 g ziela nostrzyka i kory kruszyny oraz 40 g korzenia arcydzięgla i 10 g korzenia goryczki (lub 20 g liści bobrka trójlistkowego). Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej i ogrzać do wrzenia. Gotować 3 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2 razy dziennie 1/3-1/2 szklanki przed jedzeniem w ciągu 3 tygodni. Kąpiel odmładzająco-regenerująca skórę: zmieszać 50 g ziela nostrzyka oraz po 75 g ziela lnicy i liści babki lancetowatej. Całą porcję ziół zalać 5 l wody ciepłej i ogrzać do wrzenia. Gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić do wanny. Wytrawione zioła umieścić w woreczku płóciennym i przenieść do wanny, wypełnionej do 1/3 wodą o temp. 38. Czas kąpieli min. Po wyjściu z wanny owinąć ciało prześcieradłem kąpielowym i nie wycierając się położyć się do łóżka. Kąpiel działa przeciwzapalnie, regenerujące i uspokajająco. Cumarinol-Bad (NRD), sól do kąpieli zawierająca kumarynę i wyciągi z korzeni kozłka oraz szyszek chmielowych. Działa uspokajająco. Venalot (Sch. u Brüm., RFN), kapsułki, drażetki, maść i ampułki zawierające kumarynę z ziela nostrzyka oraz rutynę. Stosuje się w zapaleniu żył, hemoroidach, żylakach, zakrzepach żylnych i obrzękach. 94. OGÓRECZNIK LEKARSKI Borago officinalis L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Szorstkolistnych (Boraginaceae), pochodząca z zachodniej części basenu Morza Śródziemnego, skąd rozprzestrzeniła się aż po Azję Mniejszą i Syberię, a także Europę środkową i zachodnią. W Polsce rośnie jako rzadki chwast ogrodowy. Ogórecznik ma łodygę wzniesioną, wysoką do 60 cm, w górze wiechowato rozgałęzioną. Cała roślina jest odstające szorstko owłosiona. Liście dolne duże, jajowate, górne małe, wpół obejmujące łodygę. Kwiaty promieniste o koronie niebieskiej, rzadko białej. Płatki zaostrzone. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w okresie zakwitania górne ulistnione części pędów ogórecznika i szybko suszy rozłożone cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się ziele ogórecznika - Herba Boraginis. Podstawowe związki czynne. Skład chemiczny ziela nie jest jeszcze dokładnie poznany. Wyizolowano flawonoidy (m.in. kwercetynę, izoramnetynę i kemferol oraz ich glukozydy), związki śluzowe (do 12,5%), garbniki (około 3%), cholinę, kwasy 272

273 organiczne, a wśród nich kwas askorbowy (wit. C), a także sole mineralne zawierające rozpuszczalną krzemionkę. Działanie. Ziele ogórecznika należy do surowców o łagodnym działaniu na organizm. Dzięki obecności flawonoidów i niektórych soli mineralnych, zwłaszcza azotanu potasu, przetwory z ogórecznika nieznacznie zwiększają dobową ilość wydalanego moczu i przyspieszają usuwanie z ustroju jonów chloru, mocznika, kwasu moczowego i innych szkodliwych produktów przemiany materii. Daje to dobre wyniki w chorobach nerek, dnie, chorobie reumatycznej i schorzeniach skórnych. Ziele ogórecznika wykazuje ponadto słabe działanie napotne i przeciwgorączkowe. Działanie napotne sprzyja usuwaniu z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii. Na uwagę zasługuje również działanie przeciwzapalne wyciągu z ziela ogórecznika, związane z obecnością śluzów, które osłaniają błonę śluzową jamy ustnej, przełyku i żołądka, oraz flawonoidów, które uszczelniają ściany włosowatych naczyń krwionośnych przewodu pokarmowego i tym samym zmniejszają stany zapalne. Podobne działanie obserwuje się po podaniu wyciągu zewnętrznie na skórę i na rany. Działania niepożądane. Przetwory z ziela ogórecznika stosowane w zalecanych dawkach nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Wyciągi z ziela ogórecznika znajdują zastosowanie w mało nasilonych, przewlekłych stanach zapalnych kłębków nerkowych oraz zmniejszonym wydalaniu moczu. Ponadto w zaburzeniach przemiany materii i nadmiernym gromadzeniu się kwasu moczowego, skazie moczowej i artretycznym zapaleniu stawów, a także w początkowym okresie choroby reumatycznej, i to zarówno u dzieci i młodzieży, jak też u osób w wieku podeszłym. Również korzystne wyniki osiąga się w niektórych chorobach skórnych, mających swoje podłoże w niewłaściwym wydalaniu z ustroju szkodliwych produktów przemiany materii, zwłaszcza w trądziku młodzieżowym, wyprysku przewlekłym, zapaleniu opryszczkowym i krostkowym skóry oraz świądzie skóry. Działanie napotne wykorzystuje się stosując wyciągi z ziela ogórecznika w stanach podgorączkowych i gorączkowych spowodowanych przeziębieniem, grypą, anginą z objawami dreszczy i uczucia chłodu. Zewnętrznie stosuje się przetwory z ogórecznika jako środki ułatwiające gojenie ran, oparzeń termicznych i promieniami nadfioletowymi, uszkodzeń naskórka i wybroczyn oraz obrzęków spowodowanych stłuczeniami. Ogórecznik stosuje się również w kosmetyce do kąpieli i okładów w celu przywrócenia skórze jędrności i elastyczności oraz dla zmniejszenia widoczności niektórych wad skóry, zwłaszcza drobnych blizn, zaczerwień, odmrozin i wyprysków. Niegdyś napary z kwiatów ogórecznika stosowano do przemywań i okładów w przypadkach zapalenia spojówek i zaczerwienienia oczu. W lecznictwie ludowym przetwory z ogórecznika stosowano jako środek moczopędny, czyszczący krew i przeciwzapalny. Świeży sok z ogórecznika podawano w zapaleniu opłucnej. Przetwory. Odwar z ogórecznika: 1 łyżkę ziela zalać 3/4 szklanki wody ciepłej. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie w schorzeniach gardła, krtani i oskrzeli, zwłaszcza u dzieci i osób w wieku podeszłym. Ten sam odwar można stosować zewnętrznie do okładów w schorzeniach skórnych, a także do zmywania twarzy w celach kosmetycznych. Miazga ze świeżego ziela ogórecznika: przepuścić szybko świeże ziele 273

274 przez maszynkę do mięsa lub rozdrobnić w mikserze. Otrzymaną miazgę stosować do okładów na blizny po ranach, wrzodach i oparzeniach, na odmroziny, a także na stłuczenia, obrzęki, wybroczyny podskórne, siniaki, uszkodzenia naskórka, wypryski swędzące i trądzik młodzieżowy. Lepsze wyniki osiąga się niekiedy stosując miazgę z równych ilości świeżego ziela ogórecznika i świeżych liści babki lancetowatej. Można dodać do miazgi 1-3 g maści Alantan, Dermosan lub Tormentiol. Zioła moczopędne i przeciwzapalne: zmieszać po 2 części ziela ogórecznika, kwiatów bzu czarnego i liści brzozy oraz po 1 części kwiatów wrzosu, owoców dzikiej róży, ziela krwawnika i ziela nawłoci. Zalać 21/2 łyżki ziół w termosie 3 szklankami wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami w stanach zapalnych dróg moczowych i skąpym wydalaniu moczu, trądziku młodzieżowym, wyprysku przewlekłym oraz zapaleniu opryszczkowym i krostkowym skóry, a także w początkowych objawach gośćca stawowego i skazy moczowej. Zioła napotne: zmieszać 50 g ziela ogórecznika i po 25 g ziela bratków i kwiatów lipy. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 2 1/2 szklanki wody wrzącej i odstawić na 1 godz. Pić rano i w południe po 1/2 szklanki gorącego naparu po jedzeniu, natomiast wieczorem pełną szklankę z dodatkiem 1-3 łyżek soku malinowego lub kieliszka rumu. Jednocześnie przyjmować 3-4 razy dziennie po 2 drażetki witaminy C lub po 2 drażetki Scorbopyrinu bądź Rutinoscorbinu i Polopirynę. Stosować w chorobie przeziębieniowej, grypie i przy podwyższonej temperaturze. Zioła w nieżycie gardła: zmieszać równe ilości ziela ogórecznika, ziela tymianku i korzenia lukrecji. Zalać 1 łyżkę ziół 3/4 szklanki wody ciepłej. Ogrzać do wrzenia i gotować pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w stanach zapalnych gardła, krtani i oskrzeli. Kąpiel ziołowa: zmieszać po 50 g ziela ogórecznika, ziela krwawnika i kwiatów lipy. Całość zalać 2-3 l wody wrzącej i pozostawić pod przykryciem przez min. Następnie przecedzić do wanny. Wytrawione zioła przełożyć do woreczka płóciennego, zawiązać i umieścić w wannie wypełnionej wodą o temp C do 1/3 objętości. Czas kąpieli min. Kąpiel działa regenerujące na skórę i czyni ją elastyczniejszą i odporniejszą. 95. OMAN WIELKI Inula helenium L. Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), pochodząca prawdopodobnie z Azji Środkowej i rozpowszechniona dość pospolicie w Europie. W Polsce występuje w zaroślach, na porębach i przy źródłach, zarówno na niżu, jak też w niższych położeniach górskich. Roślinę tę uprawia się w Polsce do celów farmaceutycznych. Oman wytwarza bulwiaste zgrubiałe, rozgałęzione kłącza, z których wyrastają łodygi proste, bruzdowane, górą wełnisto owłosione i nieco rozgałęzione, do 1,5 m wysokie. Liście dolne są podłużnieeliptyczne, zwężające się w ogonek, u szczytu zaostrzone. Liście łodygowe sercowatojajowate, nasadą obejmujące łodygę. Wszystkie liście od spodu filcowato owłosione, na brzegu nierówno karbowanoząbkowane. Kwiaty żółte, zebrane w duże koszyczki, ustawione na szczycie łodygi w baldachokształtną wiechę. 274

275 Oman wielki (wg A. Lonicerusa, 1564) Surowiec. Do celów leczniczych uprawia się oman z nasion na wilgotnych, gliniastych gruntach. W 2-3 roku wegetacji zbiera się jesienią korzenie i kłącza, myje i czyści, kraje grubsze fragmenty i suszy w temperaturze nie przekraczającej 35 C w suszarni ogrzewanej. Otrzymuje się jako surowiec korzeń omanu - Radix Inulae (syn. Radix Enulae, Radix Helenii). Należy go przechowywać w miejscach suchych i ciemnych. Chronić od owadów. Podstawowe związki czynne. Korzeń omanu zawiera do 3,5% olejku eterycznego (polskie normy wymagają od surowca aptecznego co najmniej 1,8% olejku). Olejek stanowi mieszaninę krystalicznych laktonów seskwiterpenowych (m.in. alantolaktonu, izoalantolaktonu i dwuhydroalantolaktonu), nazywaną heleniną, oraz towarzyszących jej innych substancji (m.in. azulenu i pentainenu - pochodnej tymolu). Są również w korzeniu fitosterole (np. β-sytosterol), polifruktozan inulina (43%) oraz do 6% soli mineralnych. Działanie. Olejek zawarty w korzeniu omanu pobudza ruchy nabłonka rzęskowego dróg oddechowych, zwiększa czynność wydzielniczą błon śluzowych gardła i oskrzeli, ułatwiając usuwanie zalegającego tam śluzu. Składnik olejku, heleniną, wykazuje również działanie bakteriobójcze i ogranicza rozwój flory bakteryjnej w jelitach. Związki czynne omanu wchłaniają się łatwo z przewodu pokarmowego i docierają do wątroby, gdzie część z nich przedostaje się do żółci, a z nią przepływa przez drogi żółciowe do dwunastnicy i jest wydalana z kałem. Niewielka ilość tych związków przenika również do moczu i wywiera słabe działanie bakteriobójcze, natomiast tylko 275

276 znikoma część przedostaje się do oskrzeli i płuc. Wyciągi omanu działają też odkażająco na skórę i błony śluzowe. Z własnościami bakteriobójczymi heleniny wiąże się działanie przeciwzapalne przetworów z korzenia omanu. Wyciągi z omanu zmniejszają ponadto napięcie mięśni gładkich jelit, zwłaszcza jeśli znajdują się one w stanie skurczu. Tym samym łagodzą bóle brzucha, ułatwiają odejście gazów i regulują wypróżnienia. Słabiej działają na drogi moczowe i nieznacznie zwiększają wydzielanie moczu. Działanie goryczowe składników korzenia omanu, wzmagające wydzielanie soku żołądkowego, ma znaczenie niewielkie, podobnie jak własności przeciwpasożytnicze olejku eterycznego, obserwowane in vitro. Związki te, mające charakter laktonów, ulegają po części rozkładowi w alkalicznym środowisku jelita cienkiego albo ulegają resorpcji, wobec czego docierają do pasożytów w zbyt niskim stężeniu. Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z omanu nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Najczęściej podaje się przetwory z korzenia omanu w schorzeniach górnych dróg oddechowych, zwłaszcza stanach zapalnych jamy ustnej, gardła i oskrzeli, uporczywym kaszlu, np. w gruźlicy, trudnościach w odkrztuszaniu, zaleganiu i wysychaniu wydzieliny oraz podrażnieniu i zaczerwienieniu gardła. Korzeń omanu jest składnikiem mieszanki ziołowej Pektosan, a wyciąg wchodzi w skład kropli Pectosol, o działaniu wykrztuśnym. Niekiedy podaje się wyciągi z korzenia omanu w zaburzeniach trawiennych, zwłaszcza w nieżycie żołądka i jelit, nudnościach i wymiotach, a nawet biegunkach. W lecznictwie ludowym oman znajduje zastosowanie w zapaleniu nerek i dróg moczowych, a zwłaszcza pęcherza moczowego. Wielocukier inulinę, wykrytą po raz pierwszy w korzeniu omanu, stosuje się w stanie odpowiednio oczyszczonym w postaci dożylnych wlewań kroplowych, w celu oznaczenia sprawności czynnościowej nerek. Wbrew dawnym twierdzeniom inulina nie ma znaczenia w cukrzycy jako zastęka sacharozy lub glukozy, ponieważ w organizmie człowieka brak enzymu rozkładającego inulinę do przyswajalnej fruktozy. Przetwory. Napar z korzenia omanu: 1 łyżeczkę rozdrobnionych, suchych korzeni omanu zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/3 szklanki rano i wieczorem na 1 godz. przed jedzeniem w dolegliwościach trawiennych, nieżycie żołądka i nadmiernej fermentacji jelitowej. W nieżycie górnych dróg oddechowych, kaszlu i chrypce dodać do naparu 1-2 łyżki miodu i przyjmować łyżkami wielokrotnie w ciągu dnia. Odwar z korzenia omanu: 1 łyżeczkę rozdrobnionych korzeni omanu zalać 3/4 szklanki wody ciepłej. Ogrzać do wrzenia pod przykryciem i gotować 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować zewnętrznie na skórę do obmywań i okładów. Wino z korzenia omanu, Vinum enulatum: zmieszać po 10 g rozdrobnionego korzenia omanu, owocu anyżu, ziela tysiącznika (lub ziela drapacza lekarskiego) i ziela dziurawca oraz 2 g rodzynek i wsypać do 0,7 l wina wytrawnego. Macerować 14 dni często wstrząsając, po czym przecedzić. Pić po małym kieliszku na 1 godz. przed jedzeniem w braku łaknienia lub 30 min po jedzeniu w zaburzeniach trawiennych i wzdęciach. Syrop wykrztuśny: zmieszać po 10 g korzenia omanu, liści podbiału, korzenia biedrzeńca i owoców anyżu lub kopru włoskiego. Zalać 1/2 l wody gorącej i pod przykryciem pozostawić na noc. Następnie przecedzić, wsypać 1/2 szklanki cukru i 276

277 ogrzać do wrzenia. Po ostudzeniu dodać kilka kropli pomarańczowej esencji spożywczej. Pić po 1 łyżeczce lub 1 łyżce, zależnie od wieku, wielokrotnie w ciągu dnia w nieżycie górnych dróg oddechowych, zwłaszcza u dzieci i młodzieży. Zioła w gruźlicy: zmieszać po 25 g korzeni omanu, kłączy perzu i ziela skrzypu oraz 50 g liści szałwii. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzać do wrzenia i gotować 3 min. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Wypić małymi porcjami w ciągu dnia. Zioła w nieżycie dróg moczowych: zmieszać po 50 g rozdrobnionego korzenia omanu i ziela macierzanki oraz po 25 g liści borówki brusznicy, ziela nawłoci i ziela połonicznika. Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami. Zioła w pokrzywce: zmieszać po 25 g korzenia omanu, liści bobrka, kory kruszyny i korzenia mniszka oraz 50 g kwiatów bzu czarnego. Zalać 4 łyżki ziół 3 szklankami wody ciepłej i ogrzać do wrzenia. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3-4 razy dziennie po 2/3 szklanki po jedzeniu. Zioła do obmywa ń: zmieszać po 20 g rozdrobnionych korzeni omanu, liści szałwii, liści babki i kwiatów rumianku. Zalać 1 łyżkę mieszanki 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzać do wrzenia i gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować zewnętrznie na skórę do okładów i obmywań. Po rozcieńczeniu dwukrotną ilością wody ciepłej można używać do irygacji i obmywań sromu oraz odbytu. Pectosol (Herbapol), krople zawierające wyciągi płynne z omanu, mydlnicy, porostu islandzkiego, hyzopu i macierzanki. Stosowanie zob. mydlnica lekarska, nr 90. Eupatal (Madaus, RFN), płyn i syrop, zawierające wyciągi z 7 ziół i 2 olejki eteryczne. Stosuje się w przewlekłym kaszlu i bronchicie. 96. ORZECH WŁOSKI Juglans regia L. Jest to piękne drzewo z rodziny Orzechowatych (Juglandaceae), występujące w stanie naturalnym w Azji, poczynając od Turcji, przez Iran, Indie, do Półwyspu Indochińskiego i Japonii. Od dawna orzech jest uprawiany w Europie, również w Polsce, jako drzewo owocowe. Orzech włoski wyrasta do 25 m wysokości. Pień ma prosty, pokryty jasnoszarą korą, podłużnie spękaną. Gałęzie są szarooliwkowe, a młode pędy zielonobrunatne. Liście nieparzystopierzaste, złożone z 5-9 listków. Listki podłużniejajowate lub eliptyczne, zaostrzone, całobrzegie, połyskujące, długości 6-12 cm. Kwiaty męskie zebrane w zielonawe kotki, a kwiaty żeńskie w kłębiki. Orzech kwitnie w kwietniu lub maju. Owocem jest duży pestkowiec, średnicy do 6 cm, z zewnętrzną zieloną, mięsistą naowocnią, pękającą po dojrzeniu i odsłaniającą twardą, niemal kulistą pestkę, zwaną orzechem włoskim. Znane są liczne odmiany uprawne tej rośliny. Surowiec. Do celów leczniczych obcina się w końcu czerwca całe dobrze wykształcone liście, obrywa pojedyncze listki, suszy w cieniu i przewiewie i otrzymuje jako surowiec liście orzecha włoskiego - Folium Juglandis. Mają one barwę zieloną i tracą nieprzyjemny zapach wydzielany przy potarciu powierzchni świeżych liści. W końcu lipca zbiera się również niedojrzałe, zielone owoce orzecha włoskiego - Fructus Jug- 277

278 landis recens. Można też zbierać owoce dojrzewające, z których zdejmuje się mięsistą naowocnię - Pericarpium Juglandis, i stosuje w stanie świeżym lub po wysuszeniu (surowiec przybiera wówczas barwę niemal czarną). Wymienione surowce mają smak bardzo gorzki i zapach słabo aromatyczny. Z dojrzałych owoców po rozbiciu twardej skorupy otrzymuje się jądra nasienne o dużej wartości dietetycznej. Stosuje się je w cukiernictwie. Podstawowe związki czynne. W wysuszonych liściach orzecha włoskiego znaleziono do 10% garbników ciągowych, związki naftochinonowe, jak hydrojuglon i ślady juglonu (w świeżych liściach proporcje są odwrotne), flawonoidy - pochodne kwercetyny i kemferolu, leukoantocyjany, kwasy organiczne, do 30 mg% karotenoidów, ślady olejku eterycznego (m.in. pinen, limonen i cyneol), trójterpeny, witaminy i sole mineralne. Naowocnia zawiera te same związki, co liście, ale w innych proporcjach, zwłaszcza witaminy C do 1,5% w świeżym surowcu, a także więcej garbników. Jądra nasienne, czyli jadalna część orzechów, zawierają 51 do 69% tłuszczu, zaliczanego do olejów schnących, 20-27% związków białkowych i do 12% węglowodanów, ponadto fitosterole, do 3% fityny, szereg witamin i sole mineralne. Działanie. Liście i owocnia orzecha włoskiego wykazują szeroki zakres działania leczniczego. Mają silne właściwości bakteriobójcze w stosunku do wielu bakterii, zwłaszcza gronkowców, paciorkowców, pałeczek czerwonki bakteryjnej i duru brzusznego oraz ich mutantów antybiotykoopornych. Dzięki obecności garbników oraz juglonu działają również ściągająco na błony śluzowe jamy ustnej oraz przewodu pokarmowego i na uszkodzoną skórę, zmniejszają ich przepuszczalność dla wody i płynu surowiczego, hamują krwawienia z uszkodzonych naczyń włosowatych i zmniejszają stany zapalne. Wykazują także własności przeciwgrzybicze. Wyciągi z orzecha włoskiego podane doustnie obniżają poziom cukru we krwi, hamują wydzielanie mleka u kobiet w okresie laktacji, a także unieczynniają szkodliwe związki powstające w wyniku choroby lub w okresie ją poprzedzającym i ułatwiają usuwanie ich z organizmu. Jest to działanie odtruwające, nazywane w lecznictwie ludowym czyszczącym krew. Po podaniu zewnętrznym wyciągów z orzecha włoskiego stwierdzono silne działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne, słabsze przeciwgrzybicze oraz w ograniczonym zakresie przeciwrakowe w początkach nowotworowych zmian skórnych. Łuskane nasiona stanowią cenny wysokokaloryczny środek odżywczy i dietetyczny, zawierający nienasycone kwasy tłuszczowe, przyczyniający się do ogólnego wzmocnienia organizmu. Działania niepożądane. Przetwory z liści i naowocni orzecha włoskiego w zalecanych dawkach leczniczych nie wywołują objawów szkodliwych dla zdrowia. W dawkach wyższych mogą powodować nudności i zaparcia. Zastosowanie. Wyciągi z liści lub naowocni orzecha włoskiego stosuje się doustnie w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego, w biegunce na tle bakteryjnym, bolesnych wzdęciach spowodowanych błędami w żywieniu, mało nasilonych zatruciach pokarmowych, owrzodzeniu jelita grubego, krwawieniach w przewodzie pokarmowym, a nawet pomocniczo w czerwonce (dyzenterii) i durze brzusznym. W połączeniu z innymi ziołami stosuje się w stanach przedcukrzycowych i w początkach cukrzycy oraz pomocniczo w niektórych schorzeniach układu limfatycznego na tle gruźliczym i nowotworowym, jak też w zwiększonej laktacji u kobiet. Podaje się również w wielu chorobach skórnych, w których wskazane jest stosowanie omawianych surowców samodzielnie lub w kompozycjach, zarówno doustnie, 278

279 jak i zewnętrznie, zwłaszcza w egzemach, trądziku, liszajach, żylakach odbytu i podudzi, zapaleniu sromu i pochwy, potliwości nóg i zapaleniu jamy ustnej. Używa się też do celów kosmetycznych w podrażnieniu skóry, zaczerwienieniu, świądzie, opryszczce, zapaleniu ropnym i innych. Przetwory. Napar z liścia orzecha włoskiego: 2 łyżeczki rozdrobnionych liści zalać 2 szklankami wody ciepłej, przykryć, postawić na bardzo małym ogniu i ogrzać do wrzenia (nie gotować). Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 3-4 razy dziennie przed jedzeniem w dolegliwościach żołądkowo-jelitowych oraz innych wymienionych wyżej. Do użytku zewnętrznego sporządzić napar w podany wyżej sposób, biorąc 1 1/2 łyżki liści orzecha włoskiego i 1/2 łyżki kwiatów rumianku lub kwiatów krwawnika na 2 szklanki wody. Stosować do okładów, obmywań, płukanek, irygacji, nasiadówek i kąpieli pełnej lub częściowej, np. nóg. Likier orzechowy: posiekać drobno 5 sztuk świeżych, niedojrzałych, zielonych owoców orzecha, zalać 500 ml alkoholu 40-procentowego i macerować w zamkniętym naczyniu 6 tygodni, często wstrząsając, po czym przecedzić. Osobno rozpuścić 200 g cukru w 500 ml wody, zagotować, ostudzić, zmieszać z wyciągiem z orzechów i pozostawić na 2 tygodnie. Pić po 1/2-1 łyżce 1-3 razy dziennie między posiłkami w dolegliwościach żołądkowych. Wino orzechowe: do butelki czerwonego wina gronowego (700 ml) dodać 50 g rozdrobnionych liści, macerować 10 dni i przecedzić. Dodać g cukru, zależnie od smaku, i odstawić na 3 dni. Pić po małym kieliszku 2-3 razy dziennie. Wino ma pełny zakres działania liści. Dla chorych na cukrzycę nie dodawać do wina cukru. Zioła przeciwcukrzycowe: zmieszać po 50 g liści orzecha włoskiego i liści borówki czernicy oraz po 25 g ziela serdecznika i liści pokrzywy. Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i postawić na parze pod przykryciem na 20 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Wypić w 2-3 porcjach w ciągu dnia między posiłkami. Zioła w dermatopatiach: zmieszać po 50 g liści orzecha włoskiego, ziela fiołka trójbarwnego (bratków) i kwiatów jasnoty białej oraz po 25 g korzeni pokrzywy, korzeni łopianu, kłączy perzu i kwiatów rumianku lub kwiatów krwawnika. Zalać 2 łyżki ziół 2 1/2 szklankami wody ciepłej i odstawić na 1-2 godz. do napęcznienia. Ogrzać do wrzenia, odstawić i po chwili przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki kilka razy dziennie między posiłkami. Te same zioła można bardzo drobno sproszkować i przyjmować po 1/2 łyżeczki w 1/2 szklanki wody 3-4 razy dziennie. Można też proszek zmieszać z równą ilością miodu lub dżemu i przyjmować po 1 łyżeczce kilka razy dziennie. Zioła działają odtruwające i są skuteczne w niektórych dolegliwościach skórnych, zwłaszcza u młodzieży. Zioła w paradontopatii: zmieszać po 50 g liści orzecha włoskiego i liści mięty pieprzowej oraz po 25 g ziela tymianku lub macierzanki, ziela skrzypu, kwiatów nagietka i liści szałwii. Zalać 1 łyżeczkę ziół 1/2 szklanki wody ciepłej i postawić na parze pod przykryciem na 30 min. Odstawić na kilka minut i przecedzić. Dodać kilka kropli Propolanu. Część płynu użyć do płukania dziąseł, trzymając go kilka minut w ustach. Drugą część użyć do okładów. Zwitki waty moczyć w naparze, przykładać na chore dziąsła na 5-10 min kilka razy dziennie. 279

280 97. OSTROPEST PLAMISTY Silybum marianum (L.) Gaertner Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w stanie naturalnym w całym basenie Morza Śródziemnego aż po Iran. W Polsce bywa uprawiana jako roślina lecznicza, ozdobna, a nawet jarzyna (młode dolne liście). Niekiedy dziczeje. Ostropest ma łodygę wzniesioną, do 1 m wysoką, u góry gałęzistą. Liście szerokoeliptyczne lub odwrotniejajowate w zarysie, nasadą obejmujące łodygę, zatokowoklapowane, na brzegu kolczaste, biało plamiste. Kwiaty zebrane w koszyczki długości 4-5 cm, o koronie niemal purpurowej. Łuski okrywy koszyczka z długim grubym odgiętym, kolczasto orzęsionym, cierniowatym końcem. Puch kielichowy żółtawoszarawy, przeszło 2 razy dłuższy od owoców. Kwitnie w lipcu lub sierpniu. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w końcu sierpnia lub wrześniu dojrzałe koszyczki ostropestu, suszy w cieniu i przewiewie, a następnie młóci i odwiewa. Otrzymuje się owoc ostropestu plamistego - Fructus Silybi mariani. Zachodni przemysł farmaceutyczny wykorzystuje także ziele i liście ostropestu. Podstawowe związki czynne. Owoce zawierają do 2% mieszaniny flawonolignanów, zwanych sylimaryną. W jej skład wchodzą sylibina, sylidiamina i sylikrystyna o podobnej budowie i własnościach fizykochemicznych oraz wykryte ostatnio izosylimaryna, 2,3- dehydrosylimaryna, 2,3-dehydrosylikrystyna i tzw. sylibinomery, czyli oligomeryczne pochodne sylimaryny. Ponadto występuje toksyfolina, alkohol dehydrokoniferylowy, kwercetyna, tyramina, histamina, śluz, kwasy organiczne, witaminy C i K, fitosterole, zwłaszcza β- sytosterol, garbniki, białka, cukry (około 21%) i tłuszcz z dużą ilością kwasu linolowego, a także sole mineralne. Działanie. Najważniejsze jest działanie odtruwające frakcji flawonolignanów z owoców ostropestu, zwanej sylimaryną, i jej wybiórcze zdolności ochraniania miąższu wątroby, a w pewnym stopniu także nerek, przed niszczącym wpływem różnych trucizn. Szczególnie dobre wyniki uzyskiwano w zatruciach muchomorami, a korzystne zmiany obserwowano również u alkoholików z zaawansowaną marskością wątroby. Wyciągi alkoholowe lub wodne z owoców ostropestu mają szerszy zakres działania niż sylimaryną. Od dawna znana była ich skuteczność w różnych krwawieniach wewnętrznych oraz w krwawieniach z organów kobiecych. Zawarte w nich flawonoidy wzmacniają ściany naczyń krwionośnych. Powodują ponadto niewielki skurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych i łagodny wzrost ciśnienia krwi. Niektóre składniki owoców ostropestu zwiększają wydzielanie soku żołądkowego i regulują czynności trawienne oraz poprawiają apetyt. Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z ostropestu nie wykazują działania szkodliwego nawet po długotrwałym stosowaniu. Zastosowanie. Sylimarynę stosuje się w lecznictwie wyłącznie w schorzeniach wątroby, zwłaszcza w jej wirusowym zapaleniu. Podaje się także w okresie rekonwalescencji po przebytej żółtaczce zakaźnej dla zapobieżenia przewlekłemu zapaleniu wątroby lub ostremu żółtemu zanikowi wątroby. Ponadto w marskości wątroby, zwyrodnieniu tłuszczowym wątroby oraz jej uszkodzeniach wywołanych różnymi czynnikami wewnętrznymi lub zewnętrznymi, np. alkoholem, toksycznymi związkami ochrony roślin, np. lindanem (Owadziak), a zwłaszcza falloidyną i α-amanityną z trujących muchomorów. Ostatnio stwierdzono, że sylimaryną ma również 280

281 korzystny wpływ na miąższ nerek, zwłaszcza że niektóre związki toksyczne są częściowo wydalane z moczem. Mieszanina flawonolignanów z owoców ostropestu, zwana sylimaryną, wchodzi w dawce 35 mg w skład drażetek Sylimarolu (Herbapol). Wyciągi z owoców ostropestu zalecane są w krwawieniach z nosa, jelita grubego, żylaków odbytu, niektórych krwawieniach macicznych oraz przedłużonym miesiączkowaniu. Podaje się także w niedokwaśności soku żołądkowego, braku łaknienia, wzdęciach i odbijaniu, a niekiedy w bólach głowy typu migrenowego, obniżonym ciśnieniu krwi oraz skłonności-do choroby morskiej i lokomocyjnej. Przetwory. Odwar z owoców ostropestu: 1/2-1 łyżeczkę rozgniecionych owoców ostropestu zalać 1 szklanką wody gorącej i powoli ogrzać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić co 1 godz. po 1 łyżce jako środek przeciwkrwotoczny. Jako środek ochraniający naczynia i wątrobę pić 2 razy dziennie 1/2 szklanki po jedzeniu. Wskazany jest dodatek do odwaru kropli nalewki miętowej lub dziurawcowej. Proszek w zaburzeniach trawiennych: zmieszać 20 g owoców ostropestu, 10 g korzeni mniszka oraz po 5 g owoców kminku lub kopru włoskiego, liści mięty pieprzowej i kory kruszyny. Całość rozdrobnić dokładnie w młynku elektrycznym. Przyjmować doustnie 2-3 razy dziennie po jedzeniu po 1/3-1/2 płaskiej łyżeczki proszku w 1/4 szklanki wody w niestrawności, zbyt małej ilości soku żołądkowego i żółci oraz w zaparciach. Sylimarol (Herbapol), drażetki zawierają 35 mg, zawiesina 0,7% sylimaryny z owoców ostropestu. Dawki według wskazań lekarza zależnie od stanu choroby. Przeciętnie w lekkich przypadkach przyjmuje się 3 razy dziennie 1-2 drażetki, w schorzeniach wątroby podanych wyżej. Legalon (Madaus, RFN) i Hepadestal (Krugmann, RFN) są preparatami analogicznymi do Sylimarolu. Cholagogum (Nattermann, RFN), płyn zawierający wyciągi z 11 ziół oraz fosfolipidy (substancja EPL). Stosuje się w przewlekłych czynnościowych i zapalnych schorzeniach wątroby, pęcherzyka żółciowego i trzustki oraz w kamicy żółciowej. Dawki 3 razy dziennie po 30 kropli w wodzie. 98. OSTROŻEŃ WARZYWNY Cirsium oleraceum Scop. Jest to roślina wieloletnia, zbliżona do ostu, należąca do rodziny Złożonych (Compositae). Występuje niemal w całej Europie z wyjątkiem rejonu śródziemnomorskiego, ponadto wokół Morza Czarnego i na Syberii. W Polsce pospolita na całym niżu i w okolicach podgórskich na łąkach, brzegach rowów, w wilgotnych zaroślach i na torfowiskach. Ostrożeń wykształca niemal poziome, walcowate kłącze, z którego wydaje łodygę do 30 cm wysoką, rozgałęzioną i nagą. Liście odziomkowe ogonkowe, duże, lirowatopierzastodzielne o odcinkach podłużniejajowatych, kolczastoząbkowanych. Liście łodygowe mniejsze, siedzące, jajowatolancetowate, również kolczastoząbkowane. Kwiatostany koszyczki, długości do 3 cm, zebrane na szczycie po kilka i otoczone małymi bladożółtymi liśćmi. Kwiaty tylko rurkowe, jasnożółte. Owocem jest nie-łupka z białym puchem kielichowym. Kwitnie od lipca do września. 281

282 Surowiec. Do celów leczniczych ścina się całe pędy na początku kwitnienia, oddziela od łodyg liście wraz z koszyczkami i otaczającymi je małymi liśćmi, a następnie suszy w cieniu i przewiewie lub w suszarni ogrzewanej w temp. do 30. Otrzymuje się ziele ostrożenia warzywnego - Herba Cirsii oleracei. Analogicznego surowca dostarcza ostrożeń polny - Cirsium arvense Scop., o kwiatach jasnopurpurowych, spotykany jako pospolity chwast na polach uprawnych, nazywany ostem polnym, występujący również na pastwiskach i przydrożach. Prawdopodobnie surowiec handlowy jest mieszaniną obu wymienionych gatunków. Niekiedy zbiera się również korzeń ostrożenia warzywnego - Radix Cirsii oleracei. Podstawowe związki czynne. W zielu ostrożenia znajduje się mieszanina co najmniej 7 flawonoidów, m.in. linaryna (0,7%), czyli akacetyno-7-rutynozyd, oraz pektolinaryna (0,31%), czyli pektolinarygenino-7-rutynozyd. Ponadto stwierdzono obecność trójterpenów (m.in. taraksasterolu i β-amyryny), fitosteroli, jak stygmasterol, garbników pochodnych pirokatechiny, pektyn, karotenoidów, węglowodorów, żywicy i soli mineralnych. Niemal analogiczny skład ma ziele ostrożenia polnego. Działanie. Omawiana roślina była od dawna stosowana w lecznictwie ludowym. Wierzono, że ma cudowną, niema1 magiczną moc, i nazwano ją czarcim żebrem, a na terenach Wielkopolski i Pomorza była sprzedawana na targowiskach i dostępna w aptekach. Obecnie wykazano, że ma działanie moczopędne oraz ogólnie odtruwające, ułatwiające wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii, zwane dawniej czyszczącym krew, które przypisuje się obecności flawonoidów. Z obserwacji doświadczalnych wynika, że ostrożeń ma również właściwości ogólnie wzmacniające i, być może, zwiększające odporność organizmu, zwłaszcza że zawiera związki trójterpenowe, analogiczne do tych, które znajdują się w korzeniach mniszka lekarskiego. Ponadto ostrożeń działa przeciwkrwotocznie. Podany bezpośrednio na skórę w postaci okładów, przymoczek i kąpieli, wykazuje działanie przeciwzapalne. Istnieje opinia, nie potwierdzona naukowo, że wartość leczniczą ma tylko wysuszone ziele lub korzeń ostrożenia, a świeże jest bez wartości. Działania niepożądane. Przetwory z ostrożenia stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego dla zdrowia. Zastosowanie. Ziele i korzenie ostrożenia stosowane są jako środki moczopędne i przeciwzapalne, ale jedynie w odpowiednich mieszankach ziołowych, a nie samodzielnie. Wyciągi z tych surowców mają znaczenie środków pomocniczych w reumatoidalnym zapaleniu stawów i mięśni, w dnie, w schorzeniach nerek powodujących zmniejszenie wydalania moczu oraz w niektórych chorobach skórnych. Wyciągi te można również zalecić zewnętrznie w zapaleniu spojówek, świądzie skóry, wysypce alergicznej, trądziku, uszkodzeniu naskórka, oparzeniach termicznych i słonecznych I stopnia, żylakach podudzi, łupieżu i wypadaniu włosów oraz w postaci kąpieli dla pielęgnacji skóry. Przetwory. Odwar z ziela ostrożenia: 11/2 łyżki rozdrobnionego ziela zalać 2 szklankami wody ciepłej. Ogrzać pod przykryciem do wrzenia i gotować powoli 5-10 min. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pić 2-3 razy dziennie 1/2-2/3 szklanki na 1 godz. przed posiłkiem jako środek moczopędny i ogólnie wzmacniający. Zewnętrznie stosuje się do okładów, przymoczek, obmywań, kompresów, nasiadówek i kąpieli oraz do zmywania owłosionej skóry głowy. Nalewka ostrożeniowa: 25 g starannie rozdrobnionego ziela zalać 250 ml alkoholu 70- procentowego (otrzymanego przez zmieszanie równych ilości alkoholu 45-procentowego i spirytusu 95-procentowego) i macerować 14 dni, często wstrząsając. Następnie przecedzić, ziele wycisnąć, płyny połączyć i przesączyć przez watę. 282

283 Pić 30 kropli do 1/2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody 2-4 razy dziennie miedzy posiłkami, zależnie od nasilenia objawów chorobowych, jako środek moczopędny, przeciwzapalny i wzmacniający. Nalewka działa silniej od odwaru, gdyż związki czynne ostrożenia są trudno rozpuszczalne w wodzie, a łatwo w alkoholu. Zioła czyszczące krew : zmieszać po 50 g ziela ostrożenia i liści brzozy oraz po 25 g kwiatów wrzosu, kwiatów bzu czarnego, kwiatów jasnoty białej i kwiatów chabru. Do 11/2-2 łyżek ziół dodać w termosie 2-21/2 szklanki wody wrzącej i zamknąć na godzinę. Pić po 2/3 szklanki naparu 3 razy dziennie między posiłkami w zaburzeniach uwidaczniających się odczynami skóry. Pomocniczo w reumatyzmie i artretyzmie. 99. OSTRYŻ DŁUGI (KURKUMA Curcuma longa L. Roślina ta jest tropikalną byliną do 1,5 m wysoką, należącą do rodziny Imbirowa-tych (Zingiberaceae), nigdzie nie spotykaną w stanie naturalnym, prawdopodobnie pochodzącą z Indii wschodnich, od niepamiętnych czasów uprawianą w Indiach, Pakistanie, Chinach, na Półwyspie Malajskim, Cejlonie oraz na Wyspach Antylskich. Ostryż ma charakterystyczne bulwiaste kłącze główne oraz liczne zgrubiałe młode kłącza potomne. Z kłącza wyrasta pęd kwiatowy oraz obejmujące go pochwiasto 4-6 liści odziomkowych, lancetowatych, do 50 cm długich i osadzonych na długich ogonkach. Kwiaty są dość duże, grzbieciste, żółte, zebrane w szczytowy kłos. Z pachwin liściowych wyrastają liczne, cylindryczne pędy, które zagłębiają się w ziemię, ukorzeniają, grubieją i tworzą młode kłącza poboczne, z których w roku następnym wyrasta łodyga i liście. Owocem jest torebka. Surowiec. Do celów leczniczych i przyprawowych wykopuje się kłącza z ziemi, czyści, obgotowuje w wodzie dla zabicia żywotności i suszy na słońcu. Otrzymuje się kłącze ostryżu długiego - Rhizoma Curcumae longae. W handlu wyróżnia się dwie odmiany. Ostryż okrągły stanowią grube, jajowate, bulwiaste kłącza główne o powierzchni szarożółtawej, ze śladami po liściach i łodydze. Ostryż podłużny składa się z walcowatych, nieco palczastych młodych kłączy pobocznych, barwy żółtobrązowej lub zielonawożółtej, średnicy około 1,5 cm. Obie odmiany ostryżu są wewnątrz intensywnie żółte, mają silny, aromatyczny zapach i piekącogorzki smak. Podobny surowiec otrzymuje się z ostryżu jawajskiego - Curcuma xanthorrhiza Roxb., zwanego po malajsku Temoe lawak, uprawianego na Jawie i Półwyspie Malajskim. Podstawowe związki czynne. Kłącza ostryżu zawierają do 5% mieszaniny żółtych barwników, zwanych kurkuminoidami, wśród nich kurkuminę i dwudesmetoksykurkuminę, ponadto do 5% olejku eterycznego o intensywnym zapachu, dużo skrobi, do 6% tłuszczu i tyle samo soli mineralnych. W kłączach ostryżu jawajskiego jest do 2,5% kurkuminoidów, do 10% olejku eterycznego, skrobia, cukry i sole mineralne obfitujące w mikroelementy. Działanie. Kłącza ostryżu działają żółciotwórczo, rozkurczowo, bakteriobójczo i przeciwzapalnie. Zdobyły wielkie uznanie ludów Dalekiego Wschodu jako przyprawa i lek. Dzięki zawartości kurkuminy pobudzają wątrobę do zwiększonego wytwarzania żółci, ułatwiają jej przepływ w przewodach żółciowych, przywracają naturalną kurczliwość pęcherzyka żółciowego i zwieracza Oddiego, służącego jako wpust do dwunastnicy. Jednocześnie związki czynne surowca niszczą bakterie i likwidują wywołane przez nie stany zapalne. 283

284 Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z ostryżu nie Wywołują objawów szkodliwych dla zdrowia. Zastosowanie. Ostryż oraz wyciągi alkoholowe stosuje się w stanach zapalnych dróg żółciowych, kamicy żółciowej, niewydolności wątroby, zaburzeniach trawiennych, zastoju żółci wskutek atonii pęcherzyka żółciowego, w żółtaczce oraz w dolegliwościach po zabiegach chirurgicznych na drogach żółciowych. Ostryż jest popularną przyprawą w krajach tropikalnych. W postaci sproszkowanej jest dodawany do wielu potraw. Wchodzi też w skład słynnej ostrej przyprawy curry, stosowanej do drobiu, ryb, jaj i sosów. Przetwory. Solaren (Herbapol), wyciąg alkoholowy z kłączy ostryżu. Dawki po kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako lek żółciotwórczy i żółciopędny. Ostatnio stwierdzono, że ma również działanie ochronne na miąższ wątroby. Cholagol (CSRS), wyciąg z kłączy ostryżu i kory kruszyny. Dawki 10 kropli na cukier 3 razy dziennie podobnie jak Solaren. Cholagogum vegetabile (Nattermann, RFN), kapsułki i krople zawierające wyciągi z 10 ziół, fosfolipidy i olejek miętowy. Stosuje się jak poprzednie preparaty. Temoebilin (Hamburg, RFN), tabletki i granulat, zawierające wyciągi z kur-kumy jawajskiej i kwiatów rumianku oraz olejek miętowy i kminkowy. Działanie i zastosowanie jak wyżej OWIES ZWYCZAJNY Avena sativa L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Traw (Gramineae), udomowiona przez człowieka w czasach historycznych, znana dziś tylko z upraw w wielu krajach Europy, zachodniej Azji i Ameryki Północnej. Niekiedy dziczeje. W Polsce jest uprawiana na glebach lekkich oraz w górach ze względu na małe wymagania glebowe i klimatyczne. Owies wydaje łodygi kępkowe, do 1 m wysokie. Źdźbła nagie i gładkie, pochwy liściowe gładkie, blaszki liściowe, zwłaszcza na brzegu, szorstkie. Kwiatostan - duża wiecha, mniej lub więcej rozpierzchła. Surowiec. W lecznictwie znajduje zastosowanie świeże ziele z młodych roślin, zebrane przed kwitnieniem i wysuszone w cieniu i przewiewie, a także słoma owsiana zebrana po dojrzeniu ziarna. Surowcem jest ziele owsa - Herba Avenae. Bywają również zbierane dojrzałe, całe ziarna owsa - Fructus Avenae, ponadto płatki owsiane -Fructus Avenae excorticatus, a także mąka owsiana - Farma Avenae. Podstawowe związki czynne. Ziele i słoma owsiana zawierają węglowodany, saponinę oraz sole mineralne obfitujące w krzemionkę, w tym również rozpuszczalną w wodzie. Surowiec ten jest słabo dotąd zbadany. Ziarna i płatki owsiane zawierają jako najważniejszy składnik skrobię o ziarnach złożonych z drobnych ziarenek, łatwo strawną po ugotowaniu. Jest nieco białka, ponadto witaminy, zwłaszcza E w kiełkach, a także sole mineralne, bogate w związki wapnia. Mąka owsiana składa się głównie ze skrobi. Działanie. Wodne wyciągi z ziela owsa działają wykrztuśnie, a także przeciwbólowe w schorzeniach reumatycznych, kamicy moczowej i chorobach nerek. Ponadto stanowią dobry środek mineralizujący, bogaty w rozpuszczalną w wodzie krzemionkę, wpływającą dodatnio na przemianę materii, stan naczyń krwionośnych, narządów wewnętrznych, kości, skóry, włosów i paznokci. Związki krzemu mają też 284

285 Owies zwyczajny (wg T. Hajka, 1562) korzystny wpływ na aktywność hormonalną ludzi starszych. Rozpuszczalna w wodzie krzemionka wydala się częściowo z moczem, gdzie odgrywa rolę jednego z koloidów ochronnych, przeciwdziałających krystalizacji składników mineralnych w drogach moczowych. Nalewka z ziela owsa wykazuje działanie wzmacniające system nerwowy, zwłaszcza w bezsenności, wyczerpaniu nerwowym, pląsawicy i epilepsji. Kąpiele w odwarze z ziela lub słomy owsianej, bogate w rozpuszczalną krzemionkę, wykazują korzystne działanie w artretyzmie, chorobie reumatycznej, kamicy nerkowej i schorzeniach nerek. Również w chorobach skórnych i czyraczności oraz nadmiernej potliwości nóg. 285

286 Kleik z płatków owsianych działa korzystnie jako łatwo strawny środek dietetyczny, a także jako łagodny środek powlekający. Zewnętrznie płatki i mąka owsiana działają odmiękczająco. Działania niepożądane. W zalecanych dawkach leczniczych przetwory z owsa nie wywołują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Odwar z ziela owsa zalecany jest wewnętrznie w chorobach nerek i pęcherza, kamicy moczowej oraz w schorzeniach reumatycznych. Nalewka z ziela owsa służy jako środek uspokajający oraz ułatwiający zasypianie w wyczerpaniu nerwowym i przepracowaniu. Pomocniczo stosuje się w padaczce oprócz preparatów zaleconych przez lekarza. Zewnętrznie ziele lub słoma owsiana zalecane są do kąpieli wzmacniających w kamicy moczowej i chorobach nerek, w reumatyzmie i artretyzmie oraz w czyraczności, trądziku i innych chorobach skórnych, a także nadmiernej potliwości nóg. Płatki owsiane stosuje się w formie kleiku jako łatwo strawny i obfitujący w sole wapnia, dietetyczny pokarm dla chorych i rekonwalescentów w biegunkach, chorobach przewodu pokarmowego, wątroby, trzustki i nerek. Również jako łagodny środek powlekający w stanach zapalnych i podrażnieniu błony śluzowej jamy ustnej, gardła i przełyku. Płatki i mąka owsiana zarobione z wodą służą do okładów odmiękczających na ropnie i czyraki. W lecznictwie ludowym płatki owsiane i kleik z płatków, spożywane codziennie, uważane są za środek zwiększający popęd płciowy i odmładzający, zapobiegający przedwczesnemu starzeniu się organizmu. Przetwory. Odwar z ziela owsa: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody gorącej i odstawić na 30 min. Następnie ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5-10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Dopełnić przegotowaną wodą do 1 szklanki, popłukując nią ziele na sitku. Pić 3 razy dziennie 1 szklankę po jedzeniu w kamicy i schorzeniach nerek. Zioła moczopędne: zmieszać po 20 g ziela owsa, ziela skrzypu, owoców jałowca, kwiatów bzu czarnego i liści porzeczki czarnej. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody gorącej. Ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2 razy dziennie szklankę po jedzeniu w kamicy moczowej i chorobach nerek. Nalewka z ziela owsa, Tinctura Avenae: 20 g ziela owsa zalać 100 ml spirytusu 70- procentowego, przykryć szczelnie i odstawić na 7-10 dni, często wstrząsając. Następnie zlać ciecz, ziele wycisnąć, oba płyny połączyć i przesączyć przez watę. Pić 3 razy dziennie po 15 kropli w kieliszku wody, po jedzeniu w stanach wyczerpania nerwowego. W razie bezsenności przyjmować wieczorem 20 kropli w kieliszku wody. Kąpiel owsiana: 0,5-1 kg słomy owsianej zalać w naczyniu 3-5 l wody ciepłej i odstawić na 2-3 godz. Następnie ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 1/2 godz. Odcedzić do wanny i wypełnić ją do 1/3 wodą o temperaturze około 37 C. Czas kąpieli min. Stosować w artretyzmie, reumatyzmie i chorobach skórnych. Kąpiel zaleca się też osobom osłabionym i wyczerpanym nerwowo. 286

287 101. PERZ WŁAŚCIWY Agropyron repem (L.) P. Beauv. Jest to bylina należąca do rodziny Traw (Gramineae), występująca jako uciążliwy i trudny do wytępienia chwast pól uprawnych, łąk i ogrodów w całej północnej części kuli ziemskiej. Perz wydaje źdźbła osiągające na dobrej glebie 1,5 m wysokości, zakończone krótkim kłosem, o 4-5 odstających kioskach kwiatowych. Kwitnie od czerwca do września. Pod ziemią wytwarza bardzo długie kłącza w postaci walcowatych rozłogów, barwy białokremowej, żywotne, dające odrosty nawet z drobnych odcinków pozostawionych w glebie. W Polsce bardzo pospolity na całym niżu i w górach do granicy pól uprawnych. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się kłącza wiosną lub jesienią w czasie uprawy roli przy bronowaniu lub sprężynowaniu pól, czyści z łuskowatych pochew liściowych i korzeni, myje i suszy w warunkach naturalnych lub w suszarni ogrzewanej w temp. do 40 C. Następnie tnie się na sieczkarniach i otrzymuje jako surowiec leczniczy kłącze perzu - Rhizoma Agropyri (syn. Rhizoma Graminis). Podstawowe związki czynne. W surowcu występują związki cukrowe, m.in. fruktan (trytycynę) w ilości 3-18%, fruktoza (około 3%), śluzy, mannitol, inozytol, kwasy organiczne (np. glikolowy i glicerowy), ślady olejku eterycznego, zawierającego poliacetylenowy związek kapilen i niewielkie ilości terpenów (np. karwon). Ponadto sole mineralne bogate w rozpuszczalną krzemionkę. Działanie. Zawarte w surowcu mannitol, kwas glikolowy i inne związki łagodnie wzmagają przesączanie kłębkowe i zwiększają w ten sposób ilość wydalanego moczu, a w nim szkodliwych produktów przemiany materii. Kwasy glikolowy i glicerowy przyspieszają jednocześnie procesy utleniania różnych związków w tkankach, co prowadzi do obniżenia zawartości szkodliwych metabolitów w organizmie (działanie czyszczące krew ). Zawarta w surowcu rozpuszczalna krzemionka wywiera korzystne działanie ochronne na skórę, błony śluzowe, tkankę łączną, narządy wewnętrzne i naczynia krwionośne, nadając im odpowiednią elastyczność i odporność. Reguluje przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych i hamuje odkładanie się w nich cholesterolu. Współdziała z krzemionką inozytol, który obniża nieco poziom tłuszczów i cholesterolu we krwi i przeciwdziała stłuszczeniu wątroby. Kłącze perzu ma łagodne działanie przeczyszczające i reguluje częstotliwość wypróżnień. Ma także działanie antybiotyczne, przeciwgorączkowe i żółciopędne. Działania niepożądane. Przetwory z perzu stosowane w dawkach leczniczych, a nawet nieco większych, nie wywierają działania szkodliwego na organizm. Zastosowanie. Przetwory z kłącza perzu stosuje się jako leki moczopędne w nieżycie nerek i związanym z tym skąpym wydalaniu moczu, w obrzękach, kamicy moczowej i nadciśnieniu. Korzystne jest łączenie z innymi surowcami o podobnym działaniu, jak w preparacie Fitolizyna (Herbapol), produkowanym w postaci pasty do stosowania doustnego. Zaleca się również w niewydolności wątroby i zmniejszonym wydalaniu żółci, skłonności do kamicy żółciowej oraz różnych schorzeniach związanych z nieprawidłową przemianą materii, jak trądzik pospolity. Kłącze powyższe wchodzi w skład mieszanki ziołowej Degrosan (Herbapol). Przetwory z perzu stosuje się ponadto w skłonności do zaparć i otyłości, przeważnie jednak w połączeniu z innymi surowcami o podobnym lub wspomagającym 287

288 działaniu, jak w mieszankach ziołowych Normosan i Neonormosan, produkowanych przez Herbapol. Przetwory. Odwar z perzu: 1-1 1/2 łyżki kłączy zalać 2 szklankami wody letniej. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie jako lek poprawiający przemianę materii oraz łagodnie moczopędny, obniżający ciśnienie krwi i przeciwgorączkowy. Zioła odtruwające: zmieszać po 50 g kłączy perzu, ziela rdestu ptasiego i ziela szanty oraz po 25 g ziela fiołka trójbarwnego, korzenia łopianu, korzenia wilżyny i kwiatów kasztanowca. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklankami wody ciepłej i odstawić na 30 min do napęcznienia. Następnie ogrzać do zagotowania i odstawić na 10 min, po czym przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami, jako środek odtruwający, moczopędny, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny. Stosuje się w marskości wątroby, niewydolności nerek, dolegliwościach skórnych, otyłości, gośćcu i dnie. Urologicum (Nattermann, RFN), pasta w tubie, zawierająca wyciągi z 12 ziół. Stosuje się jako lek moczopędny, przeciwzapalny, odkażający i hamujący tworzenie się złogów kamieni moczowych PIEPRZOWIEC ROCZNY (PAPRYKA) Capsicum annuum L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Psiankowatych (Solanaceae), pochodząca z tropikalnej części Ameryki Środkowej i Południowej, powszechnie uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce. Wymaga jednak nieco cieplejszego klimatu i w niektóre chłodniejsze lata zawodzi w naszych warunkach. Papryka wytwarza silny korzeń palowy i łodygę do 1 m wysoką, wzniesioną, słabo rozgałęzioną, nie owłosioną. Liście długoogonkowe, eliptyczne lub jajowate, na szczycie zaostrzone, długości około 5 cm. Kwiaty białe, promieniste. Owocem jest wielonasienna jagoda, wewnątrz pusta w wyniku pęcherzowatego rozrostu owocni. Istnieje wiele uprawnych odmian papryki, różniących się barwą i kształtem owoców, a także składem chemicznym. Dla potrzeb lecznictwa uprawia się odmianę długoowocową, ostrą w smaku. Surowiec. Do celów farmaceutycznych zbiera się w sierpniu lub wrześniu dojrzałe, czerwone owoce pieprzowca odmiany długoowocowej i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu lub w suszarniach ogrzewanych w temperaturze poniżej 35 C. Surowcem leczniczym jest owoc pieprzowca - Fructus Capsici. W uprawie znane są odmiany przyprawowe, ostre oraz papryki warzywne, słodkie, bezkapsaicynowe, spożywane na surowo lub w marynatach i innych przetworach. Sproszkowane owoce papryki ostrej i słodkiej służą jako przyprawa kuchenna. Stanowią też jeden ze składników proszku curry. Warto pamiętać, że z owoców papryki i z kapusty węgierski biochemik Szent Györgyi wyodrębnił w 1928 r. po raz pierwszy witaminę C. Podstawowe związki czynne. Najważniejszym składnikiem czynnym jest kapsaicyna w ilości 0,12-1,69%, substancja o bardzo ostrym, piekącym smaku, tworząca w owocach papryki wraz z pokrewnymi jej związkami zespół kapsaicynoidów. Należą do niego ponadto dwuhydrokapsaicyna, homokapsaicyna, homodwuhydrokapsaicyna i inne. Zespół wymienionych substancji znajduje się w postaci oleistych kropli wewnątrz owocu na powierzchni łożysk nasiennych. W nasionach natomiast jest sto- 288

289 sunkowo mało kapsaicyny i pozostałych związków, lecz znaleziono w nich saponiny steroidowe o działaniu antybiotycznym, zwane kapsydyną. Poza tym w owocach znajdują się karotenoidy (m.in. kapsantyna, kapsorubina, zeaksantyna, luteina, kryptoksantyna oraz α- i β-karoten), flawonoidy (jak apiina i 7-glukozyd luteoliny), leukoantocyjany, olejek eteryczny w ilości do 1,25%, a w nim terpeny limonen oraz linalol, ponadto witamina C (do 250 mg w 100 g owoców), nieco witaminy B 2 i E, a także sole mineralne. W nasionach jest do 30% oleju. Działanie. Owoce papryki oraz wyciągi podane doustnie drażnią silnie błony śluzowe jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka oraz jelita cienkiego, pobudzając wydzielanie śliny obfitującej w amylazę i mukopolisacharydy oraz soku żołądkowego. To działanie papryki ostrej wykorzystuje się w gospodarstwie domowym, dodając jej w formie proszku do niektórych potraw. W lecznictwie nie stosuje się owoców pieprzowca doustnie, ale niemal wyłącznie zewnętrznie na skórę. Zawarty w owocach papryki zespół kapsaicynoidów drażni energicznie skórę, powodując złagodzenie bólów reumatycznych, artretycznych, nerwobólów, bólów mięśniowych itp. Po wtarciu w skórę daje się odczuć najpierw uczucie ciepła, a później silne palenie spowodowane podrażnieniem zakończeń nerwów czuciowych. Kapsaicynoidy nieznacznie tylko rozszerzają podskórne naczynia włosowate, a tym samym wywołują tylko słabe zaczerwienienie skóry. W dużych nawet stężeniach tych związków oraz przy energicznym wcieraniu ich w skórę nie dochodzi do powstania pęcherzy. Znacznie silniej działają wyciągi z pieprzowca na błony śluzowe. Natomiast po zetknięciu się z okiem wywołują długotrwały, gwałtowny ból, łzawienie i ostry stan zapalny. Powodują również silny ból po przeniknięciu do ran, skaleczeń i oparzeń. Działania niepożądane. Unikać zetknięcia preparatów z pieprzowca z błonami śluzowymi, oczami, otwartymi ranami i oparzeniami, co wyjaśniono wyżej. Zastosowanie. Przetwory z owoców pieprzowca stosuje się wyłącznie zewnętrznie na skórę w postaci mazideł, maści, plastrów i nalewki w bólach gośćcowych, zapaleniu korzonków nerwowych, nerwobólach oraz bólach stawowych i mięśniowych. Przetwory. Nalewka z papryki, Tinctura Capsici (Herbapol), stosowana do recepturowych zestawień działających na skórę drażniąco i przestrajająco. Capsiderm (Herbapol), maść stosowana do wcierań w skórę w różnego rodzaju bólach mięśniowych, stawowych i nerwobólach. Capsigel (Herbapol), emulsja do lekkiego wcierania w skórę w miejsca bolące, jak preparat poprzedni. Capsiplex (Herbapol), maść działająca przeciwbólowo silniej niż preparaty poprzednie. Zakres stosowania analogiczny. Złożone mazidło pieprzowców e, Linimentum Capsici compositum (Herbapol), płyn. Działanie i zakres zastosowania identyczny jak preparatów poprzednich. Dzięki zawartości olejków eterycznych preparat wnika głębiej w skórę i działa dłużej od innych. Histadermin (Polfa), maść. Zawiera m.in. nalewkę pieprzowcową, kamforę i histaminę. Działanie i zastosowanie jak preparatów poprzednich. 289

290 103. PIERWIOSNEK LEKARSKI Primula officinalis Jacq. W Polsce bywa używana również nazwa pierwiosnka lekarska. Jest to bylina z rodziny Pierwiosnkowatych (Primulaceae), występująca w Europie, Azji Mniejszej i na Syberii aż po Daleki Wschód. W Polsce rośnie na suchych łąkach oraz widnych zaroślach na niżu i w niższych partiach górskich. Jest pod częściową ochroną. Roślina wytwarza pod ziemią ukośnie ustawione kłącze do 10 cm długie i 0,5 cm grube, nieco guzkowate, z licznymi korzeniami. U góry kłącze wydaje rozetę liści jajowatych lub podłużniejajowatych, ogonkowych, od strony dolnej kutnerowato owłosionych. Podobnie owłosiony jest pęd kwiatowy, wysokości cm. Również owłosione są kielichy. Kwiaty promieniste, zrosłopłatkowe, złocistożółte. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od marca do maja rozkwitające kwiaty pierwiosnka i suszy w cieniu oraz przewiewie. Surowcem jest kwiat pierwiosnka -Flos Primulae. Zbiór korzeni, powodujący niszczenie roślin, dozwolony jest tylko z upraw. Zbiera się je w jesieni, myje i szybko suszy w suszarni ogrzewanej w temp C. Otrzymuje się korzeń pierwiosnka - Radix Primulae. Równowartościowego surowca dostarcza pierwiosnek wyniosły - Primula elatior (L.) Schreiber, bardzo podobny do poprzedniego, lecz nieco większy. Występuje w Polsce na tych samych terenach co gatunek poprzedni i również jest pod częściową ochroną. Korzenie i kwiaty pierwiosnka są surowcami bardzo popularnymi na Zachodzie, zwłaszcza w Niemczech. Podstawowe związki czynne. Korzenie zawierają do 10% saponin trójterpenowych, m.in. kwas prymulowy A oraz inne, dające przy hydrolizie jako geniny prymulageninę lub prymwerogeninę i ich pochodne. W surowcu występują również glikozydy fenolowe prymwerozyd i prymulawerozyd. Przy ich rozkładzie w czasie suszenia wydziela się lotny ester metylowy kwasu m- lub p-metoksysalicylowego o swoistym zapachu, natomiast korzenie pierwiosnka wyniosłego są prawie bezwonne, gdyż zawierają tylko ślady glikozydów fenolowych. W korzeniach stwierdzono około 0,1% olejku eterycznego. Inne składniki nie mają znaczenia w lecznictwie. W kwiatach obu pierwiosnków występują saponiny, lecz w mniejszej ilości niż w korzeniu, ponadto karotenoidy, flawonoidy i inne związki o mniejszym znaczeniu. Działanie. Ze względu na saponiny wyciągi wodne z korzenia pierwiosnka podane doustnie drażnią zakończenia nerwowe błony śluzowej żołądka i na drodze odruchowej, poprzez ośrodek nerwu błędnego, powodują wydzielanie płynnego śluzu w drzewie oskrzelowym. Śluz ten umożliwia pęcznienie i upłynnianie suchej wydzieliny tworzącej się w stanach zapalnych dróg oddechowych, która wskutek wzmożonego ruchu nabłonka rzęskowego oraz pobudzenia odruchu kaszlowego zostaje wydalona na zewnątrz w postaci plwociny. Ponadto surowiec działa nieznacznie moczopędnie i przeciwzapalnie. Wyciągi z kwiatów pierwiosnka mają podobne własności jak korzenie, ale łagodniejsze i mniej drażniące górne odcinki dróg oddechowych. Obserwowano również słabe działanie napotne i uspokajające. Działania niepożądane. Zbyt duże dawki wyciągów z pierwiosnka, znacznie wyższe od leczniczych, drażnią silnie błonę śluzową żołądka i jelit, powodując nudności, wymioty lub biegunkę, a czasem uczulenie. Zastosowanie. Przetwory z pierwiosnka stosuje się jako lek wykrztuśny w stanach zapalnych gardła, krtani i oskrzeli, zwłaszcza gdy towarzyszy im uporczywy, męczący suchy kaszel, oraz pomocniczo w astmie oskrzelowej. 290

291 Pierwiosnek lekarski (wg L. Fuchsa, 1543) W technice surowiec służy do otrzymywania soli amonowej kwasu prymulowego (Ammonium primulicum), wchodzącej w skład syropu i kropli Tussipect. Przetwory. Odwar z korzeni pierwiosnka: 1/2-1 łyżkę rozdrobnionych korzeni zalać 1 szklanką wody zimnej i gotować łagodnie 5 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1 łyżkę co 2-3 godz. jako środek wykrztuśny w nieżycie gardła i oskrzeli. Odwar z kwiatów pierwiosnka: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody gorącej. Ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Podawać dzieciom 1 łyżeczkę do 1 łyżki zależnie od wieku, 3-5 razy dziennie po jedzeniu jako środek wykrztuśny i uspokajający. Zioła w kaszlu: zmieszać równe ilości korzeni pierwiosnka, liści podbiału, liści babki lancetowatej, ziela skrzypu i owoców kopru włoskiego. Wsypać 2 łyżki ziół do termosu i zalać 1 1/2 szklanki wody wrzącej, zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić małymi porcjami w ciągu dnia. Zioła w utrudnionym zasypianiu: zmieszać 100 g kwiatów pierwiosnka, 50 g kwiatów lawendy oraz po 25 g korzeni waleriany, ziela dziurawca, ziela krwawnika i szyszek chmielowych. Zalać 1-2 łyżeczki ziół 2/3 szklanki wody wrzącej i 291

292 postawić pod przykryciem na 15 min na parze. Odstawić na 5 min i przecedzić. Można dodać łyżkę miodu. Wypić całość na 1 godz. przed snem. Intractum Primulae (Herbapol), alkoholowy wyciąg ze świeżego ziela pierwiosnka. Dorosłym podaje się kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w przypadku suchego kaszlu. Tussipect (Herbapol), syrop, krople i drażetki, stosowane w przewlekłych nieżytach górnych dróg oddechowych i męczącym kaszlu. Dorośli przyjmują po 1 łyżce syropu kilka razy dziennie lub kropli na kostkę cukru 3-4 razy dziennie albo 1-2 drażetki kilka razy dziennie; dzieci - po 1 łyżeczce syropu 3-4 razy dziennie po jedzeniu. Bronchicum (Nattermann, RFN), płyn i eliksir zawierający wyciągi z 6 roślin i olejki eteryczne. Działa przeciwkaszlowo, mukolitycznie, wykrztuśnie i przeciw-skurczowo. Coderit (Węgry), tabletki zawierające kwas prymulowy oraz sole kodeiny i efedryny, stosowane jako lek przeciwkaszlowy, zwłaszcza w astmie oraz nieżycie oskrzeli i gardła PIETRUSZKA ZWYCZAJNA Petroselinum sativum Hoffm. Jest to roślina dwuletnia z rodziny Baldaszkowatych (Umbelliferae), pochodząca pierwotnie ze wschodniej części strefy śródziemnomorskiej. Od wieków uprawiana w Europie i innych częściach świata jako warzywo. Pietruszka wytwarza korzeń palowy długości do 30 cm oraz połyskujące, 2- lub 3-krotne pierzaste liście. W drugim roku wegetacji roślina wydaje nagą, do 80 cm wysoką, u góry rozgałęzioną łodygę, zakończoną baldachowatymi kwiatostanami. Kwiaty drobne, niepozorne. Owoce jajowate dwurozłupki, długości do 3 mm, oliwkowozielone. W uprawie występują dwie odmiany - naciowa, z której wykorzystuje się liście do celów spożywczych, a twardy jej korzeń jest bezużyteczny, i odmiana korzeniowa, u nas najczęściej uprawiana, z której zbiera się korzenie i liście. W gospodarstwie domowym oraz w przemyśle spożywczym służą do zup, mięs i sałatek. Pietruszkę zieloną powinno się dodawać do potraw dopiero po ugotowaniu, gdyż świeże liście zawierają około 0,1% witaminy C, która rozkłada się w temperaturze wrzenia. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią lub wczesną wiosną korzenie uprawianej pietruszki i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35 C. Surowcem jest korzeń pietruszki - Radix Petroselini. Zbiera się też w sierpniu dojrzałe owoce pietruszki i suszy w cieniu i przewiewie - otrzymuje się owoc pietruszki, Fructus Petroselini. Podstawowe związki czynne. W korzeniach znaleziono do 0,3% olejku eterycznego, a w nim apiol i mirystycynę, flawonoidy (m.in. apiinę i graweobiozyd A), związki poliacetylenowe (jak falkarynolon i falkaryndion), nieco furanokumaryn (jak bergapten), substancje śluzowe, związki cukrowe i sole mineralne. Owoce zawierają do 5% olejku eterycznego, w którym występują: apiol, mirystycyna i alliloczterometoksybenzen w zmiennych proporcjach, zależnie od uprawianej odmiany i pochodzenia surowca. Ponadto w owocach występują flawonoidy (jak apiina i luteolinoapiozyloglukozyd), do 22% oleju tłustego, śladowe ilości bergaptenu, fitosterol i sole mineralne. 292

293 Pietruszka zwyczajna (wg A. Lonicerusa, 1564) Działanie. Zarówno korzenie, jak owoce pietruszki i ich przetwory zwiększają przesączanie w kłębkach nerkowych, a jednocześnie zwalniają zwrotną resorpcję w cewkach, dzięki czemu zwiększają ilość wydalanego moczu. Mają także własności antyseptyczne oraz zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit i dróg moczowych (działanie wiatropędne). Ponadto pobudzają w niewielkim stopniu wydzielanie śliny i soku żołądkowego, co ułatwia trawienie i przyswajanie pokarmów. Owoce zawierają więcej olejku i flawonoidów, dlatego działają silniej od korzeni pietruszki. Działania niepożądane. Zbyt duże dawki lub podawane przez dłuższy czas wyciągi z owoców pietruszki mogą u kobiet powodować skurcze i bóle macicy, a nawet wywoływać lub wzmagać krwawienia miesięczne. Nie należy podawać ich kobietom w ciąży oraz małym dzieciom. Zastosowanie. Przetwory z korzeni lub owoców pietruszki stosowane są jako lek moczopędny w zmniejszonym wydalaniu moczu i obrzękach, a także w kamicy moczowej. Ponadto w stanach zapalnych nerek i pęcherza oraz w zaburzeniach trawiennych, jak brak łaknienia, wzdęcia, ból brzucha i atonia jelit. Wyciąg z owoców pietruszki jest jednym ze składników pasty Fitolizyna (Herbapol). Przetwory. Napar z korzeni pietruszki: 1 łyżkę rozdrobnionego surowca zalać 11/2 szklanki wody wrzącej. Naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 293

294 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/4-1/3 szklanki między posiłkami, jako środek moczopędny, antyseptyczny, wiatropędny i rozkurczowy. Wskazane jest równoczesne przyjmowanie po 1 tabletce witaminy B 1. Napar z owoców pietruszki: 1/2 łyżki owoców zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem przez 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-2 łyżki 2-4 razy dziennie między posiłkami w przypadkach jak napar z korzenia. Przyjmować jednocześnie 2 razy dziennie po 1 tabletce witaminy B 1. Zioła w ciążowym zapaleniu nerek: zmieszać równe ilości korzenia pietruszki, liści łopianu, liści orzecha włoskiego, liści pokrzywy, liści brzozy i kwiatów nagietka. Zalać 2 1/2 łyżki ziół w termosie 3 szklankami wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3-4 razy.dziennie w stanach zapalnych dróg moczowych, także u ciężarnych, w niewydolności nerek, wysypkach skórnych i pomocniczo w kamicy moczowej oraz gośćcu przewlekłym PIĘCIORNIK GĘSI Potentilla anserina L. Jest to bylina z rodziny Różowatych (Rosaceae), niemal kosmopolityczna, rozpowszechniona w Europie z wyjątkiem pomocnych krańców, w Azji i Ameryce Północnej, a sporadycznie w innych częściach świata. W Polsce bardzo pospolita na całym niżu i w niższych partiach górskich. Tworzy często duże skupienia na wilgotnych pastwiskach, przy rowach i w pobliżu domostw. Pięciornik gęsi wydaje rozłogi długie do 1 m, zakorzeniające się. W węzłach rozłogów wyrastają nowe rozety liści i żółte, promieniste kwiaty na długich szypułkach. Liście pierzastodzielne, od spodu srebrzyste owłosione, od czego wywodzi się inna nazwa tej rośliny - srebrnik. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od maja do sierpnia w okresie zakwitania liście, kwiaty i rozłogi bez korzeni i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się jako surowiec leczniczy ziele pięciornika gęsiego (syn. -ziele srebrnika), Herba Anserinae. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera około 6% garbników typu mieszanego, flawonoidy (m.in. kemferol, kwercetynę, mirycetynę i kwercytrynę), leukodelfinidynę, sytosterol, alkohol cerylowy, kwas bursztynowy i kwas askorbowy (witamina C), około 0,22% choliny, histydyny i betainy, nie określoną bliżej substancję gorzką i sole mineralne. Działanie. Ze względu na znaczną zawartość garbników wyciąg z ziela działa przeciwbiegunkowe, zmniejsza stan zapalny błon śluzowych i hamuje drobne krwawienia z naczyń włosowatych. Flawonoidy, zwłaszcza kwercetyna, a także obecna w surowcu w małych ilościach witamina C poprawiają stan i uszczelniają ściany naczyń krwionośnych oraz działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, oskrzeli i naczyń wieńcowych. Zawarte w zielu niewielkie ilości goryczy pobudzają łagodnie wydzielanie soku żołądkowego i poprawiają czynność przewodu pokarmowego. Wywierają korzystny wpływ na czynność wątroby i wydzielanie żółci. Obserwuje się również działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i macicy, szczególnie wyraźne w stanach ich nadmiernego skurczu. Przy zbyt niskim napięciu podnoszą je do poziomu fizjologicznego. 294

295 Działania niepożądane. Przetwory z pięciornika podawane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywołują objawów szkodliwych. Większe dawki mogą spowodować nudności i zaparcia. Zastosowanie. Odwary z ziela pięciornika gęsiego stosuje się w biegunkach, zaburzeniach trawiennych z bólami brzucha i pęcherzyka żółciowego, ze wzdęciami, odbijaniem, kolką jelitową i nieregularnymi wypróżnieniami, w niedoborze soku żołądkowego i żółci, a także w bolesnym miesiączkowaniu oraz w początkowym okresie niewydolności wieńcowej. Przetwory. Odwar z ziela pięciornika gęsiego: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody gorącej, ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w zaburzeniach trawiennych bądź w bolesnym miesiączkowaniu. Zioła przeciwastmatyczne: zmieszać równe ilości ziela pięciornika gęsiego, korzenia mydlnicy, korzenia prawoślazu, ziela tymianku (lub macierzanki), owoców anyżu (lub kopru włoskiego) i porostu islandzkiego. Zalać 1 łyżkę ziół 1 1/2 szklanki wody ciepłej i odstawić na 1 godz. do napęcznienia. Następnie ogrzać powoli pod przykryciem do wrzenia (nie gotować). Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu jako środek wykrztuśny, rozkurczowy i bakteriobójczy w astmie i anginie. Zioła wątrobowe: zmieszać po 50 g ziela pięciornika gęsiego i ziela szanty oraz po 25 g ziela rzepiku, ziela krwawnika, kwiatów rumianku, korzenia lukrecji oraz korzenia cykorii. Zalać 2 łyżki ziół 2 1/2 szklanki wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem jako środek żółciopędny i poprawiający trawienie. Zioła wątrobowe dla ozdrowieńców: zmieszać po 50 g ziela pięciornika gęsiego, ziela fiołka trójbarwnego i korzenia cykorii oraz po 25 g liści mięty pieprzowej, kory wierzbowej i liści ruty. Zalać 11/2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i odstawić pod przykryciem na 20 min. Następnie przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby w końcowym okresie 5-8 miesięcy zdrowienia. Także w nieżycie żołądka i jelit oraz dróg żółciowych. Zioła w nieżycie żołądka i jelit: zmieszać po 30 g ziela pięciornika gęsiego, ziela nostrzyka, kłącza tataraku i liści mięty pieprzowej. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i gotować powoli pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu w zaburzeniach trawiennych. Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierające wyciągi z 10 ziół i mieszaninę fosfolipidów. Stosuje się w zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kamicy żółciowej oraz przewlekłych schorzeniach wątroby i trzustki PIĘCIORNIK KURZE ZIELE Potentilla erecta (L.) Hampe Jest to bylina z rodziny Różowatych (Rosaceae), występująca w Europie środkowej i północnej oraz najbardziej na zachód wysuniętej części Syberii. W Polsce dość pospolita na pastwiskach, torfowiskach, zaroślach i widnych lasach, zwykle na glebie próchnicznej i wilgotnej na niżu oraz w Karpatach ponad granicą lasów. 295

296 Roślina wytwarza pod ziemią wrzecionowate lub nieco bulwiaste kłącze, z którego wyrastają liście odziomkowe oraz łodygi wznoszące się łukowato, u góry rozgałęzione, do 30 cm wysokie. Liście krótkoogonkowe lub bezogonkowe z dużymi przy-listkami, wciętymi 3-5 razy. Kwiaty promieniste, żółte. Płatków korony przeważnie cztery. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się jesienią ze stanowisk naturalnych kłącza roślin starszych, odcina części nadziemne oraz drobne korzenie, szybko myje i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. poniżej 60 C. Surowcem jest kłącze pięciornika - Rhizoma Tormentillae. Podstawowe związki czynne. Kłącze zawiera do 23,5% garbników. Normy apteczne w Polsce wymagają co najmniej 15%. W zespole znajdują się niemal równe ilości garbników hydrolizujących, pochodnych pirogalolowych, oraz niehydrolizujacych z grupy pirokatechiny (garbniki skondensowane). Ponadto wolne kwasy organiczne (m.in. elagowy), trójterpen tormentol, substancje żywicowe i woskowe oraz sole mineralne. Działanie. Kłącze pięciornika jest typowym surowcem garbnikowym, zawierającym m.in. garbniki mało wrażliwe na czynniki hydrolizujące. Związki te łączą się z białkowymi składnikami błony śluzowej komórek, tworząc zespoły nierozpuszczalne w wodzie i trudno ulegające działaniu enzymów bakteryjnych. Zmieniają ciśnienie osmotyczne wewnątrz komórek, dając efekt ściągający. Utrudniają przenikanie wody przez ściany jelit i rozrzedzenie treści jelitowej, hamują biegunkę oraz ubytek wody i elektrolitów z organizmu. Wyciągi wodne z kłączy pięciornika działają zarazem bakteriobójczo, hamując rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych i saprofitycznych oraz drożdżaków i innych grzybów w przewodzie pokarmowym. Unieczynniają związki powstające z rozpadu martwych komórek i uszkodzonych tkanek, w tym też histaminę, a ponadto toksyny bakteryjne i niektóre metale ciężkie, np. ołów. Przeciwdziałają drobnym krwawieniom z uszkodzonych naczyń włosowatych w błonie śluzowej całego przewodu pokarmowego. Zmniejszają stan zapalny błon śluzowych jamy ustnej, gardła, żołądka i jelit i zapobiegają rozszerzaniu naczyń krwionośnych przez histaminę. Podane zewnętrznie, wywierają na skórę i błony śluzowe te same działania. Działania niepożądane. Przetwory z kłącza pięciornika, podawane doustnie przez czas dłuższy, mogą spowodować uporczywe zaparcia. W dawkach większych mogą wywołać u osób wrażliwych wymioty oraz kolkę żołądkową lub jelitową. Zastosowanie. Przetwory z kłącza pięciornika stosuje się w biegunkach bakteryjnych, spowodowanych zatruciami pokarmowymi, a pomocniczo w czerwonce i durze brzusznym. Mniej wskazane są w biegunkach przewlekłych, które mogą towarzyszyć różnym poważnym schorzeniom przewodu pokarmowego, jak owrzodzenie jelita grubego, gruźlica jelit lub nowotwór przewodu pokarmowego. Z tego powodu w przypadku przeciągających się biegunek należy zasięgnąć porady lekarskiej. Wskazania do stosowania przetworów z pięciornika obejmują również stany zapalne żołądka i jelit oraz krwawienia spowodowane owrzodzeniem jelita grubego lub odbytnicy. Część garbników hydrolizujących przedostaje się do moczu i tam działa przeciwzapalnie i bakteriobójczo, także na szczepy antybiotykoodporne. Wykazano też korzystne działanie pomocnicze w raku żołądka. Zewnętrznie stosuje się przetwory z kłącza pięciornika do płukania w stanach zapalnych dziąseł, jamy ustnej i gardła oraz do irygacji w zapaleniu pochwy i upławach, a także do kompresów na uszkodzone miejsca skóry i trudno gojące się rany lub oparzenia. 296

297 Pięciornik kurze ziele (wg L. Fuchsa, 1543) Kłącze pięciornika służy do sporządzania nalewki - Tinctura Tormentillae, mieszanki ziołowej Tannosan, czopków Hemorol i maści Tormentiol, produkowanych przez Herbapol i Zakłady Polfa. Przetwory. Odwar z kłącza pięciornika: 1 łyżkę rozdrobnionych kłączy zalać 1-11/2 szklanki wody zimnej i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 2 łyżki do 1/4 szklanki 2-3 razy dziennie przy biegunkach i innych wymienionych wyżej chorobach przewodu pokarmowego. Zewnętrznie stosuje się 1-2 łyżki odwaru na szklankę wody ciepłej kilka razy dziennie do obmywań, okładów i płukania. Do irygacji oraz lewatyw należy rozcieńczyć odwar równą ilością wody o temperaturze ciała ludzkiego. Nalewka z kłącza pięciornika, Tinctura Tormentillae (Herbapol): 1/2 łyżeczki na 1/2 szklanki wody ciepłej - do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych i anginie oraz do obmywania ran, czyraków i oparzeń. 297

298 Wino z kłącza pięciornika: do butelki (700 ml) półsłodkiego wina czerwonego dodać 30 g sproszkowanych kłączy pięciornika i 10 g ziela krwawnika (lub ziela tasznika). Macerować 14 dni, często wstrząsając. Pić po małym kieliszku 2-3 razy dziennie na 60 min przed posiłkiem w małych krwawieniach wewnętrznych, połączonych z biegunką. Zioła w krwawieniach z jelita grubego: zmieszać po 50 g kłączy pięciornika i liści orzecha włoskiego oraz po 25 g kory kasztanowca, ziela pięciornika gęsiego, ziela krwawnika, kwiatów nagietka i kwiatów rumianku. Zalać 2-3 łyżki ziół w termosie 21/2 szklanki wody wrzącej, zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami. Jednocześnie przyjmować po 1 tabletce witaminy B 1 i po 1 drażetce witaminy C. Zioła działają przeciwbiegunkowe, przeciw-zapalnie i przeciwkrwotocznie, zwłaszcza we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego. Ponadto stosować codziennie wlewy doodbytnicze omówione niżej. Zioła przeciwbiegunkowe: zmieszać po 10 g rozdrobnionych kłączy pięciornika, liści mięty pieprzowej, liści orzecha włoskiego, kwiatów wiązówki i kwiatów arniki. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody zimnej i odstawić na 1 godz. Następnie gotować powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić porcjami 2-3 szklanki odwaru w ciągu dnia w przypadku biegunki. Tannosan (Herbapol), zioła zawierające kłącze pięciornika, owoc borówki czernicy, liść mięty, liść szałwii i kwiat rumianku rzymskiego. Zalać 1 łyżkę ziół szklanką wody gorącej i gotować łagodnie 2 min pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-5 razy dziennie 1/4-1/2 szklanki na 1 godz. przed posiłkiem jako lek przeciwbiegunkowy. Także w nieżycie żołądka. Dzieciom od 4 lat podawać 1-3 łyżki, zależnie od wieku, na 1 godz. przed posiłkiem 2-5 razy dziennie. Wlew doodbytniczy: zmieszać po 25 g kłączy pięciornika i ziela rdestu ptasiego oraz po 50 g kwiatów rumianku i kwiatów nagietka. Zalać 11/2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej. Ogrzać do wrzenia i gotować pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Łagodnie ciepły odwar wprowadzić do odbytnicy w pozycji leżącej i utrzymać go możliwie długo (20-30 min). Stosować w owrzodzeniu jelita grubego lub odbytnicy. Następnie wprowadzić czopek Hemorol. Częstotliwość wlewów zależy od stopnia zaawansowania schorzenia, nasilenia bólu i krwawień, zwykle 2-3 razy tygodniowo. Jednocześnie należy pić napary z odpowiednich ziół. Balsam przeciw odleżynom: tubę maści Tormentiol zmieszać ze 100 g oleju nagietkowego (lub oleju dziurawcowego), dodać na koniec noża tlenku cynku oraz zawartość 5 kapsułek witaminy A+E. Po starannym wymieszaniu stosować do smarowania odleżyn oraz lekkich oparzeń termicznych lub słonecznych, również w przypadku wyprysku, zaczerwienienia skóry i otarć naskórka. Tormentiol (Polfa), maść zawierająca m.in. wyciąg z pięciornika, stosowana w zapalnych i ropnych stanach skóry, trudno gojących się ranach, odleżynach i uszkodzeniach naskórka. Przyspiesza ziarninowanie i gojenie się ran. 298

299 107. PODBIAŁ POSPOLITY Tussilago farfara L. Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w Europie, środkowej i północnej Azji, północnej Afryce i Ameryce Północnej. W Polsce pospolity na niżu i w górach po strefę kosodrzewiny. Rośnie nad brzegami wód, w wilgotnych zaroślach, na gliniastych zboczach i torach kolejowych. Podbiał wytwarza pod ziemią kłącze, z którego wyrastają łatwo zakorzeniające się długie rozłogi. Pędy kwiatonośne wyrastają już w marcu lub kwietniu przed rozwojem liści. Kwiaty żółte zebrane w koszyczki na szczycie pędu kwiatostanowego. Liście ogonkowe o blaszce okrągławosercowatej i szeroko otwartej zatoce nasadowej oraz nierówno ząbkowanym brzegu. Liście stare są od spodu biało pajęczynowato owłosione, natomiast młode - pajęczynowatokutnerowate po obu stronach. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się młode, ale dobrze już rozwinięte liście, wolne od plam, bez ogonka lub z jego resztką i suszy w cieniu oraz przewiewie rozłożone cienką warstwą. Lepiej jest suszyć w suszarni ogrzewanej w temp. do 40 C. Surowcem jest liść podbiału - Folium Farfarae. Podbiał pospolity (wg L. Fuchsa, 1543) 299

300 Niekiedy zbiera się rozkwitające koszyczki podbiału bez szypułek i suszy możliwie szybko w temp. do 40 w suszarni ogrzewanej. Otrzymuje się jako surowiec kwiat podbiału - Flos Farfarae. Obydwa surowce należy przechowywać w woreczkach, w miejscach suchych i zacienionych. Podstawowe związki czynne. Liść podbiału zawiera do 8% śluzu, ponadto garbniki, olejek eteryczny, flawonoidy, fitosterol, kwasy polifenolowe, cholinę, związki goryczowe oraz sole mineralne bogate w cynk. W surowcu otrzymanym w Australii i Norwegii znaleziono alkaloid pirolizydynowy senkirkinę, a w pochodzącym ze środkowej i zachodniej Europy wykryto pokrewną tussilaginę. W kwiatach podbiału znajdują się liczne związki flawonoidowe (m.in. rutyna, hiperozyd i awikularyna), kwasy wielofenolowe, jak kawowy i ferulowy, karotenoidy (m.in. taraksantyna), trójterpen faradiol, fitosterole i związki cukrowe. W surowcu tym stwierdzono więcej olejku eterycznego i flawonoidów, a mniej śluzu i związków goryczowych niż w liściach podbiału. Działanie. Odwary z liści podbiału powlekają błony śluzowe jamy ustnej i gardła oraz zmniejszają podrażnienie błon śluzowych górnych dróg oddechowych. Powodują spęcznienie i rozrzedzenie zalegającej wydzieliny oraz pobudzenie ruchów nabłonka rzęskowego, a tym samym wyzwalają odruch wykrztuśny. Jednocześnie flawonoidy łagodnie obniżają napięcie mięśni gładkich górnych dróg oddechowych i oskrzeli oraz ułatwiają odkrztuszanie. Zawarte natomiast w odwarze garbniki działają przeciwzapalnie i ściągające na błony śluzowe jamy ustnej, gardła oraz przełyku, a olejek eteryczny nieznacznie przeciwbakteryjnie. Kwiaty podbiału wywierają silniejsze od liści działanie rozkurczowe, natomiast słabsze powlekające i ściągające. Działania niepożądane. Ze względu na obecność niewielkich ilości alkaloidów pirolizydynowych należy unikać dłuższego stosowania przetworów z podbiału. Zastosowanie. Przetwory z liści podbiału stosuje się w lekkich stanach nieżytowych błon śluzowych górnych dróg oddechowych, z objawami bólu w gardle oraz utrudnionym przełykaniu i odkrztuszaniu. Ponadto jako lek pomocniczy w przewlekłym zapaleniu oskrzeli, osłabieniu odruchu wykrztuśnego i w zanikowym, suchym nieżycie gardła u palaczy tytoniu oraz osób w wieku podeszłym. Niekiedy podaje się liść podbiału w mieszankach w stanach zapalnych przełyku. Liść podbiału jest składnikiem mieszanek wykrztuśnych Pektosan i Neopektosan, a łącznie z kwiatem podbiału służy do otrzymywania soku - Succus Farfarae, preparatów stosowanych w nieżytach górnych dróg oddechowych. Kwiat podbiału znajduje zastosowanie w nieżytach błon śluzowych górnych dróg oddechowych o łagodnym przebiegu, zwłaszcza u osób starszych, u których częściej obserwuje się skurcz oskrzeli. Również w celu złagodzenia kaszlu i ułatwienia odkrztuszania w przypadku tzw. kaszlu suchego. Zewnętrznie odwary z kwiatów podbiału stosuje się w postaci obmywań i okładów w łojotokowym zapaleniu skóry, stanach zapalnych i odczynach rumieniowych skóry, a także w oparzeniach słonecznych I i II stopnia. Ponadto w celach kosmetycznych na tłustą cerę. Przetwory. Odwar z liści podbiału: 1 łyżkę liści zalać 1-11/2 szklanki wody ciepłej i ogrzać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/4 do 1/3 szklanki 3-5 razy dziennie między posiłkami przy kaszlu. Ten sam odwar stosuje się zewnętrznie do okładów na skórę przy stłuczeniach, zaczerwienieniu i siniakach. 300

301 Sok z podbiału, Succus Farfarae (Herbapol): stosować doustnie kropli w kieliszku wody lub mleka 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek wykrztuśny. Zioła dla astmatyków: zmieszać po 50 g liści podbiału i ziela tymianku oraz po 25 g ziela fiołka trójbarwnego, ziela glistnika, korzenia albo kwiatów pierwiosnka, kwiatów ślazu i owoców kopru włoskiego lub anyżu. Zalać 1 łyżkę ziół 11/2 szklanki wody letniej i odstawić na 30 min do napęcznienia. Ogrzać powoli do wrzenia (nie gotować). Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki naparu. Zioła powlekające: zmieszać po 20 g liści podbiału, korzenia lukrecji, kwiatów ślazu i nasion lnu. Zalać 1 łyżkę ziół szklanką wody ciepłej i po 20 min ogrzać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 2 min, odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 5-6 razy dziennie małymi porcjami w stanach zapalnych przełyku, jamy ustnej i gardła. Neopektosan (Herbapol), zioła zawierające 6 składników. Zalać 11/2-21/2 łyżki ziół 2-3 szklankami wody gorącej i gotować powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami w stanach zapalnych jamy ustnej, gardła i oskrzeli oraz w kaszlu. Mucosit (Herbapol), maść zawierająca wyciągi z liści podbiału i 5 innych ziół. Stosuje się do smarowania dziąseł w zapaleniu przyzębia, paradontozie i po zabiegach stomatologicznych. Bronchiflux (Nattermann, RFN), pasta w tubie zawierająca wyciągi z 10 ziół. Działa wykrztuśnie, rozkurczowo i uspokajająco. Pobudza wytwarzanie śluzu w górnych drogach oddechowych. Pulmoran (CSRS), mieszanka ziołowa zawierająca 10 składników, o działaniu wykrztuśnym POKRZYWA ZWYCZAJNA Urtica dioica L. Jest to bylina z rodziny Pokrzywowatych (Urticaceae), rozpowszechniona niemal na całej kuli ziemskiej z wyjątkiem strefy tropikalnej. W Polsce występuje powszechnie w całym kraju na przychaciach, w ogrodach, zaroślach, na polanach, przydrożach i pastwiskach. Lubi gleby zasobne w sole mineralne. Pokrzywa jest rośliną zazwyczaj dwupienną, wytwarzającą rozłogi. Łodyga czworokanciasta, wzniesiona, do 1,5 m wysoka, częściowo rozgałęziona, ulistniona naprzeciwległe. Liście ogonkowe, do 15 cm długie, z wolnymi równowąskolancetowatymi przylistkami. Blaszka liściowa o sercowatej nasadzie, u szczytu zaostrzona, na brzegu grubo ząbkowana. Kwiaty niepozorne, jednopłciowe, zebrane w zwisające grona. Cała roślina pokryta jest włoskami parzącymi i mniejszymi włoskami szczeciniastymi. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września dobrze rozwinięte liście i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest liść pokrzywy - Folium Urticae. Czasem ścina się lub kosi całe pędy nadziemne i po lekkim przewiędnięciu obrywa liście i suszy. Lekko zwiędnięte rośliny są nieco mniej parzące. Równorzędnego surowca dostarcza pokrzywa żegawka - Urtica urens L., roślina jednoroczna, występująca w Polsce pospolicie koło domostw i w ogrodach. Jesienią lub wczesną wiosną wykopuje się korzenie i rozłogi pokrzywy zwyczajnej, myje i suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 40 C. Otrzymuje się jako surowiec 301

302 korzeń pokrzywy - Radix Urticae. Liście i korzenie przechowuje się w szczelnym opakowaniu w miejscach suchych, chłodnych i ciemnych. Podstawowe związki czynne. W liściach znaleziono kwasy organiczne (m.in. glikolowy i glicerowy), witaminy (m.in. C, K, B 2 i kwas pantotenowy), flawonoidy, garbniki, karotenoidy, ksantofil, chlorofile A i B (do 0,75%), protoporfiryny, fitosterole (jak β-sytosterol), ślady olejku eterycznego, związki aminowe (m.in. histaminę, acetylocholinę i serotoninę), kwasy organiczne, jak mrówkowy, ponadto nie ustalone bliżej związki zwiększające odporność organizmu na infekcje. Są też sole mineralne, a w nich różne pierwiastki śladowe. We włoskach parzących wykryto składniki lotne, jak 2-metyloheptenon i antofen. Korzenie pokrzywy zawierają kwasy organiczne, fitosterol, lecytynę, substancje woskowe i śluzowe oraz sole mineralne. Działanie. Wyciągi z pokrzywy tylko nieznacznie podnoszą dobową ilość wydalanego moczu, ale dzięki hamowaniu resorpcji zwrotnej wyraźnie zwiększają eliminację chlorków, mocznika i szkodliwych produktów przemiany materii. Z tego powodu pokrzywa uważana jest za środek czyszczący krew. Obserwuje się także wyraźne działanie na procesy przemiany materii, na co ma wpływ, z jednej strony, bogaty zestaw witamin, które mogą uzupełniać niewielkie niedobory, występujące zwłaszcza w okresie wiosennym u dzieci, młodzieży i osób w wieku podeszłym, z drugiej strony - duża zawartość soli mineralnych, a wśród nich różnych pierwiastków śladowych, które są niezbędnymi składnikami enzymów i hormonów ustrojowych uczestniczących w procesach przemiany materii. Zarówno liście, jak i korzenie pokrzywy obniżają ciśnienie krwi, co wynika częściowo z ich działania moczopędnego, a także z rozkurczowego wpływu na mięśnie naczyń krwionośnych. Sprzyja to lepszemu ukrwieniu, obfitszemu doprowadzeniu tlenu i sprawniejszemu odprowadzeniu metabolitów. Odwary z pokrzywy mają również działanie przeciwkrwotoczne, zapobiegające drobnym krwawieniom z naczyń włosowatych w przewodzie pokarmowym, przypisywane nie tylko witaminie K, występującej w surowcu w dość znacznej ilości, ale również flawonoidom i garbnikom. Pokrzywa zwiększa też poziom hemoglobiny i liczbę czerwonych krwinek, podobnie jak to się obserwuje po preparatach zawierających związki żelaza. Przetwory z liści pokrzywy pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, mają także nieznaczne działanie żółciopędne. Ułatwiają trawienie, przyswajanie pokarmów i prawidłowy przebieg procesów przemiany materii. Zmniejszają stany zapalne przewodu pokarmowego i przeciwdziałają mało nasilonym biegunkom. Szczególne znaczenie ma pobudzający wpływ pokrzywy na czynność wydzielniczą trzustki, fakt tym bardziej godny podkreślenia, iż mało jest ziół o podobnych właściwościach. Pokrzywa obniża nieznacznie poziom cukru we krwi i wykazuje synergizm z innymi surowcami zielarskimi o działaniu przeciwcukrzycowym. W liściach i korzeniu pokrzywy stwierdzono niedawno istnienie czynników pobudzających wytwarzanie interferonu i antygenów wirusowych, substancji chroniących organizm człowieka przed inwazją wirusów, a pośrednio przed tymi rodzajami nowotworów, które są wywołane wtargnięciem do komórek odpowiednich wirusów onkogennych. Wodne wyciągi podawane zewnętrznie działają lekko drażniąco na owłosioną skórę głowy i, jak się przyjmuje, sprzyjają lepszemu wzrostowi włosów. Korzeń pokrzywy działa moczopędnie nieco silniej niż liście i lepiej eliminuje chlorki, mocznik oraz szkodliwe produkty przemiany materii, a nadto w większym 302

303 stopniu drażni owłosioną skórę głowy. Ma także korzystny wpływ na mieszki włosowe oraz gruczoły potowe i łojowe. Działania niepożądane. Należy podkreślić, że przetwory z pokrzywy są dobrze tolerowane przez przeważającą większość ludzi, czasem jednak u nielicznych osób większe dawki wyciągu z pokrzywy mogą wywołać reakcje alergiczne, podrażnienie żołądka, obrzęk i skąpomocz. Po podaniu zewnętrznym (np. woda pokrzywowa) bardzo rzadko występują odczyny alergiczne. Zastosowanie. Wyciągi z liści pokrzywy stosuje się w łagodnych stanach zapalnych dróg moczowych oraz przewodu pokarmowego, zbyt skąpym wydalaniu moczu, a pomocniczo w kamicy moczowej i skazie moczanowej, chorobie reumatycznej oraz niektórych schorzeniach skórnych, zwłaszcza wieku młodzieńczego. Liście wchodzą w skład granulatu Reumogran i mieszanki ziołowej Reumosan, produkowanych przez Herbapol. Służą w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej. Pokrzywę stosuje się również w łagodnie przebiegających biegunkach różnego pochodzenia, nieżycie żołądka i jelit, a zwłaszcza w nieżycie śluzowo-błoniastym jelit, ponadto pomocniczo w nieznacznych krwawieniach w przewodzie pokarmowym. Odwary z pokrzywy stosuje się w niektórych zaburzeniach przemiany materii, wynikających z niedoboru pewnych mikroelementów. Można je podawać dawcom krwi, wykazującym okresowo zwiększone zapotrzebowanie na jony żelaza. Razem z innymi surowcami zielarskimi o podobnym działaniu pokrzywę można stosować w początkowym okresie cukrzycy. Liść pokrzywy jest składnikiem mieszanki ziołowej Diabetosan (Herbapol) o działaniu przeciwcukrzycowym. Odwary z pokrzywy stosuje się zewnętrznie do obmywań owłosionej skóry głowy w łupieżu i łojotoku, a także do irygacji w zapaleniu pochwy i upławach. Liść pokrzywy wchodzi w skład mieszanki ziołowej Vagosan (Herbapol), używanej do irygacji i przemywań w niektórych chorobach kobiecych. Lepsze wyniki w leczeniu łupieżu i łojotoku daje korzeń pokrzywy. Wyciąg płynny z tego surowca jest składnikiem preparatu Seboren (Herbapol). Przetwory. Odwar z liści pokrzywy: 2-2 1/2 łyżki liści zalać 2 szklankami wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek poprawiający przemianę materii; również w niedokrwistości (np. dla dawców krwi) w okresie 2-3 tygodni, przyjmując zarazem tabletkę witaminy B 1, ponadto jako lek moczopędny, ogólnie odtruwający i zwiększający wydzielanie soku trzustkowego. Podawać dzieciom w braku odporności na infekcje, zależnie od wieku 1-2 łyżeczki 3 razy dziennie, dzieciom starszym 1-2 łyżki odwaru. Urtica-fix: 1 torebkę na szklankę wody wrzącej. Szklankę przykryć i naparzać 5-10 min. Stosować jak odwar. Miód pokrzywowy: sproszkować równe ilości liści pokrzywy i liści orzecha włoskiego w młynku elektrycznym. Do 500 g miodu płynnego i ogrzanego dodać 3-4 łyżki sproszkowanych ziół i starannie wymieszać. Przyjmować doustnie po 1 łyżeczce do 1 1/2 łyżeczki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek wzmacniający mechanizmy obronne organizmu. Zalecany szczególnie dla kobiet jako profilaktyczny w zagrożeniu rakiem sutka. Zioła wątrobowe dla rekonwalescentów: zmieszać po 50 g liści pokrzywy, korzenia łopianu i liści babki lancetowatej oraz po 25 g ziela krwawnika, liści mięty pieprzowej i kory kruszyny. Zalać 1 1/2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić 3-4 razy 303

304 dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby w końcowym okresie 5-8 miesięcy zdrowienia. Także w nieżycie żołądka i jelit oraz dróg żółciowych. Zioła w chorobie jelit: zmieszać po 50 g liści pokrzywy i ziela krwawnika oraz po 25 g kłącza wężownika (lub kłącza pięciornika kurzego ziela), ziela poziewnika, ziela rdestu ptasiego i korzenia lukrecji. Zalać 2-3 łyżki ziół 3 szklankami wody letniej i pozostawić do spęcznienia na 1 godzinę. Ogrzać powoli do wrzenia i po 5 min przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 2/3 szklanki jako lek przeciwkrwotoczny, przeciwzapalny, przeciwbiegunkowy oraz w stanach zapalnych jelit, zwłaszcza we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego wraz z codziennymi wlewami doodbytniczymi wyciągu ziołowego. Jednocześnie przyjmować po tabletce witaminy B 1 i po drażetce Vitaralu. Zioła w osłabieniu potencji: zmieszać po 50 g liści pokrzywy, kwiatów nagietka i ziela krwawnika oraz po 25 g owoców głogu, ziela dziurawca i korzenia lukrecji. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody gorącej i postawić na parze na 20 min pod przykryciem. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami. Działają ogólnie wzmacniająco. Jednocześnie przyjmować po kapsułce witaminy E 3 razy dziennie POŁONICZNIK NAGI Herniaria glabra L. Jest to rodzina jednoroczna lub dwuletnia, rzadziej bylina z rodziny Goździkowa-tych (Caryophyllaceae), występująca w Europie, pomocnej Afryce i zachodniej Azji. W Polsce rośnie na słonecznych, piaszczystych stanowiskach na obszarze całego kraju, najobficiej jednak w północno-wschodniej części. Połonicznik wytwarza palowy korzeń, od którego rozchodzą się wkoło rozesłane po ziemi łodygi długości do 30 cm i grubości do 2 mm, rozgałęziające się widlasto, u nasady zdrewniałe. Liście eliptyczne lub odwrotnielancetowate, całobrzegie, naprzeciwległe, z dwoma drobnymi, błoniastymi przylistkami. Kwiaty drobne, niepozorne, barwy żółtawozielonej, zebrane w zbite kłębki w pachwinach liści. Cała roślina jest naga lub tylko nieznacznie owłosiona. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do października rozkwitające rośliny o jednolitej zielonej barwie, ścinając je pod pierwszym rozgałęzieniem, bez najniższej części łodygi, zwykle zdrewniałej. Suszy się w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się jako surowiec ziele połonicznika - Herba Herniariae. Normy apteczne dopuszczają domieszkę ziela połonicznika kosmatego - Herniaria hirsuta L. Podstawowe związki czynne. Ziele połonicznika zawiera do 11% saponin trójterpenowych, zwanych glabrozydami, wśród nich kwaśną saponinę - pochodną kwasu kwilajowego, ponadto inne trójterpenowe saponiny kwaśne i obojętne, pochodne kwasu medykagenowego. Ważną grupę związków czynnych stanowią flawonoidy w ilości do 2,5% (np. hiperozyd, kwercetyna i jej pochodne oraz narcyzyna). Inną grupę związków stanowią pochodne hydroksykumaryny, jak herniaryna, umbeliferon i skopoletyna w łącznej ilości około 0,2%. Poza tym znaleziono kwasy organiczne (m.in. glikolowy i glicerolowy), ślady olejku eterycznego, garbniki i sole mineralne. Działanie. Ze względu na zawartość flawonoidów surowiec i jego przetwory mają nieznaczne działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie, zwłaszcza dróg moczowych. 304

305 Obniżają łagodnie napięcie moczowodów i pęcherza oraz ułatwiają przepływ moczu. Działanie zaś moczopędne połonicznika jest dość słabe. Obserwuje się jednak zwiększone wydalanie jonów sodowych i chlorkowych oraz mocznika. Przyjmuje się, że wyciągi z ziela połonicznika powodują rozpadanie się kamieni moczanowych na krystaliczny piasek, wydalany następnie z moczem. Przetwory z połonicznika wywierają działanie przeciwbakteryjne na drobnoustroje znajdujące się w drogach moczowych, w tym również na szczepy oporne na antybiotyki i chemioterapeutyki. Działania niepożądane. Przetwory z połonicznika stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego. W dawkach większych mogą spowodować nudności. Zastosowanie. Wyciągi z połonicznika stosuje się w schorzeniach dróg moczowych, zwłaszcza zapaleniu cewki moczowej i pęcherza oraz w kamicy moczowodowej i pęcherzowej. Najlepsze wyniki dają przy odczynie moczu słabo zasadowym (ph 7,2). Wyciąg wchodzi w skład pasty Fitolizyna. Ziele połonicznika rzadko stosuje się w lecznictwie samodzielnie. Najczęściej jest składnikiem mieszanek ziołowych i innych preparatów złożonych. Przetwory. Napar zapobiegający kamicy moczowej: zmieszać równe ilości ziela połonicznika i liści brzozy. Zalać 1-11/2 łyżki mieszanki 11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wypić całość w 2-3 porcjach między posiłkami jako lek łagodnie moczopędny, zapobiegający powstawaniu kamieni moczowych i odkażający drogi moczowe. Zioła moczopędne i czyszczące krew : zmieszać po 50 g ziela połonicznika i liści brzozy oraz po 25 g korzenia mniszka, owoców róży i ziela fiołka trójbarwnego. Zalać 2 łyżki mieszanki 2 szklankami wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, czyszczący krew, a nadto przeciwprzesiękowy na naczynia włosowate. Jednocześnie przyjmować po drażetce Rutinoscorbinu. Zioła w zakażeniu dróg moczowych: zmieszać równe ilości ziela połonicznika, owoców jarzębiny, liści maliny, kwiatów mniszka, ziela macierzanki lub tymianku i ziela nawłoci. Zalać 21/2 łyżki ziół w termosie 3 szklankami wody wrzącej. Odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami jako środek bakteriobójczy, przeciwzapalny, przeciwkrwotoczny, wzmacniający naczynia włosowate i moczopędny. Stosować w ostrym i podostrym zakażeniu bakteryjnym dróg moczowych oraz żołądka i jelit. W stanie przewlekłym zmniejszyć ilość ziół do 11/2-2 łyżek na 3 szklanki wody. Zioła w kamicy szczawianowej i fosforanowej: zmieszać po 50 g ziela połonicznika, ziela skrzypu i ziela nawłoci oraz po 25 g kłącza perzu, kwiatów bławatka i znamion kukurydzy. Zalać 31/2 łyżki ziół 41/2 szklanki wody wrzącej i postawić pod przykryciem na parze przez 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2/3-1 szklankę naparu 3-5 razy dziennie. W kamicy szczawianowej (ale nie fosforanowej) przyjmować jednocześnie na koniec noża węglan lub tlenek magnezu. W kamicy szczawianowej korzystne jest, aby ph moczu wynosiło 6,0-6,2, natomiast w kamicy fosforanowej ph powinno osiągać 5,2-5,6. Do regulowania ph moczu stosuje się Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt U (Madaus, RFN). Do zakwaszania moczu można użyć kwas askorbowy (witamina C) w dawce 2-3 drażetki 4-5 razy dziennie. Korzystnie działają kąpiele ziołowe oraz dieta uboga w sole wapnia. 305

306 110. PORZECZKA CZARNA Ribes nigrum L. Jest to krzew z rodziny Skalnicowatych (Saxifragaceae), występujący w Europie i Azji, często uprawiany w krajach klimatu umiarkowanego ze względu na jadalne owoce. W Polsce rośnie dziko niezbyt często w wilgotnych lasach i zaroślach na całym niżu. Pozostaje pod częściową ochroną. Porzeczka czarna osiąga wysokość 1-2 m. Młode gałązki oraz nerwy na spodzie liści owłosione. Liście duże, 3- lub 5-klapowe, w nasadzie ucięte lub sercowate. Kwiaty promieniste o płatkach czerwonych, zebrane w grona. Owoc jagodokształtny, barwy niemal czarnej, dość smaczny. Cała roślina wyróżnia się swoistym, niezbyt miłym aromatem. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wiosną dobrze rozwinięte, zdrowe, zielone liście i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się liść porzeczki czarnej - Folium Ribis nigri. Czasem zbiera się również dojrzałe owoce porzeczki czarnej i suszy w cieniu i przewiewie lub w suszarni ogrzewanej w temperaturze nie przekraczającej 35 C. Otrzymuje się owoc porzeczki czarnej - Fructus Ribis nigri. Owoce wykorzystuje się częściej w gospodarstwie domowym lub przetwórstwie do sporządzania marmolad, dżemów, galaretek i syropu (soku) porzeczkowego. Galaretka i syrop wyrabiane na zimno (bez gotowania) są doskonałym źródłem witaminy C. Podstawowe związki czynne. W liściach porzeczki czarnej występują garbniki, pochodne flawonowe (m.in. rutyna), kwasy organiczne, olejek eteryczny (zawierający α-pinen, mircen, geraniol, limonen i linalol), ponadto sole mineralne (m.in. sole boru i magnezu). W owocach znaleziono cukry, kwasy organiczne, w tym kwas askorbowy (witamina C) w ilości 120 mg% oraz kwas cytrynowy (do 3,5%), antocyjany, pektyny i sole mineralne, obfitujące w bór. Działanie. Wyciągi z liści porzeczki czarnej pobudzają przesączanie w kłębkach nerkowych i jednocześnie hamują wchłanianie zwrotne w cewkach, co przypisuje się działaniu olejku. Słabo zwiększają ilość wydalanego moczu i produktów przemiany materii, w tym kwasu moczowego. Ponadto działają przeciwzapalnie. Wywierają również nieznaczny wpływ na poprawę krążenia i czynność serca oraz stopniowy zanik obrzęków. Obserwowano też nieznaczne działanie napotne. Zawarte w surowcu garbniki i mikroelementy działają słabo przeciwzapalnie i ściągające na błony śluzowe żołądka i jelit, a także hamują rozwój drobnoustrojów przewodu pokarmowego. Odwar z liści porzeczki podany zewnętrznie w postaci płukań i okładów ma działanie ściągające i przeciwbakteryjne. Sok ze świeżych owoców, oprócz właściwości dietetycznych, działa również wirusobójczo, podobnie jak sok z owoców porzeczki czerwonej, i dlatego zalecany jest w grypie (np. 1-2 łyżki soku do szklanki herbaty kilka razy dziennie). Działania niepożądane. Przetwory z porzeczki czarnej stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają szkodliwego działania. Niektóre osoby nie znoszą swoistego zapachu tej rośliny. Zastosowanie. Odwary z liści porzeczki czarnej stosuje się jako słaby środek moczopędny, najczęściej w połączeniu z innymi surowcami o podobnym działaniu. Ponadto jako lek przeciwzapalny, zwłaszcza na pęcherz moczowy. Zaleca się również 306

307 w nieżycie żołądka i jelit, zwykle w połączeniu z innymi ziołami. Zewnętrznie stosuje się do płukania w zapaleniu błon śluzowych jamy ustnej i gardła. Przetwory. Odwar moczopędny z porzeczki: zmieszać równe ilości liści porzeczki czarnej i ziela skrzypu. Zalać 11/2 łyżki ziół 1 szklanką wody letniej i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, przeciwzapalny i nieco napotny. Napar przeciwnieżytowy z porzeczki: zmieszać równe ilości liści porzeczki czarnej i liści mięty. Zalać 1 łyżkę mieszanki 11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami w nieżycie żołądka lub jelit. Napar przeciwzapalny z porzeczki: zmieszać równe ilości liści czarnej porzeczki i liści szałwii. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 łyżki 2-4 razy dziennie między posiłkami w nieżycie żołądka i jelit. Ten sam napar można stosować do płukania jamy ustnej i gardła. Korzystnie jest dodać kropli Azulanu lub 4-5 kropli Propolanu. Zioła moczopędne z porzeczką: zmieszać po 50 g liści porzeczki czarnej i kwiatów chabru bławatka oraz po 25 g kwiatów mniszka, kwiatów robinii akacjowej i ziela pięciornika gęsiego. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami wody gorącej. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1 szklance 3 razy dziennie między posiłkami w kamicy moczanowej i dolegliwościach skórnych. Stosuje się pomocniczo w gośćcu i dnie (artretyzmie). Zioła w owrzodzeniu jelit: zmieszać po 50 g liści porzeczki czarnej, liści podbiału, liści babki lancetowatej i liści pokrzywy oraz po 25 g liści mięty pieprzowej, ziela dziurawca i ziela rdestu ptasiego. Wsypać do termosu 2-3 łyżki ziół i zalać 2 1/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami jako środek przeciwbiegunkowy, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny, zwłaszcza we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego, z codziennym stosowaniem wlewów doodbytniczych z ziół. Jednocześnie z naparem przyjmować po tabletce witaminy B 1 i po drażetce witaminy C. Kompres ziołowy na odbyt: zmieszać równe ilości czarnej porzeczki, liści babki lancetowatej i kwiatów nagietka. Zwilżyć obficie wodą 2-3 łyżki ziół, ogrzać w naczyniu, owinąć w płótno lub gazę i po ostudzeniu do temp. około 35 C przyłożyć na odbyt w pozycji leżącej na brzuchu. Trzymać możliwie długo. Następnie odbyt osuszyć i posmarować maścią lub olejem nagietkowym bądź maścią Tormentiol albo Dermosan. Powtarzać na przemian z nasiadówkami co drugi dzień wieczorem przez 2-3 tygodnie w żylakach odbytu i w szczelinie odbytu POZIEWNIK SZORSTKI Galeopsis tetrahit L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Wargowych (Labiatae), występująca w Europie i północnej części Azji. W Polsce rośnie jako chwast na polach, przydrożach i brzegach lasów całego kraju. Poziewnik ma łodygę do 1 m wysoką, gałęzistą, w górze często ogruczoloną, na przekroju czworokątną. Liście jajowate lub podłużnie jajowate, zaostrzone, na 307

308 brzegu karbowanopiłkowane, ogonkowe, ustawione naprzeciwległe. Na dolnej wardze zwykle ciemny deseń zajmujący najwyżej 2/3 jej powierzchni. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w okresie zakwitania od czerwca do października górne części pędów i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się ziele poziewnika - Herba Galeopsidis. Równorzędnego surowca dostarczają także inne gatunki krajowe, jak poziewnik polny - Galeopsis ladanum L., i poziewnik miękkowłosy - Galeopsis pubescens Bess. Podstawowe związki czynne. W zielu występuje do 6% garbników, flawonoidy (m.in. pochodne skutelareiny), irydoidy (m.in. galirydozyd), alkaloid stachydryna, saponiny, gorycze, kwasy organiczne, jak salicylowy i kawowy, oraz sole mineralne, zawierające około 0,25% krzemionki rozpuszczalnej w wodzie. Działanie. Dzięki zawartości rozpuszczalnej krzemionki odwary z ziela poziewnika wywierają korzystne działanie na organizm. Rozpuszczalna krzemionka wchłania się w przewodzie pokarmowym i gromadzi w różnych tkankach, jak skóra, błony śluzowe, ściany naczyń krwionośnych, tkanka płucna, krwinki czerwone i trzustka. Stosunkowo dużo krzemionki zbiera się w miejscach uszkodzonych, jak rany, ubytki skórne, wapniejące ogniska gruźlicze i blizny pooperacyjne. Rozpuszczalna krzemionka odgrywa w moczu rolę jednego z najważniejszych koloidów ochronnych. Ziele poziewnika wykazuje ponadto słabe działanie moczopędne przypisywane flawonoidom, nieznaczne własności wykrztuśne ze względu na saponiny oraz niezbyt silne działanie ściągające i odkażające przewód pokarmowy, powodowane przez garbniki. Działania niepożądane. Przetwory z ziela poziewnika stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie powodują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Przetwory z ziela poziewnika stosuje się pomocniczo, nie zaniedbując rutynowego postępowania wskazanego przez lekarza, w przypadkach gruźlicy płuc, w stanach zapalnych błon śluzowych przewodu pokarmowego i dróg moczowych, w uszkodzeniach skóry, w stanach pooperacyjnych, oparzeniach oraz zwiększonej przepuszczalności ścian włosowatych naczyń krwionośnych. Również dla uzupełnienia niedoboru składników mineralnych, zwłaszcza u osób starszych i rekonwalescentów. Czasem ziele poziewnika znajduje zastosowanie jako lek moczopędny, ale zawsze w połączeniu z innymi surowcami działającymi na drogi moczowe. Podobnie, tylko w kompozycji z innymi surowcami roślinnymi, stosuje się ziele poziewnika jako środek wykrztuśny i łagodzący kaszel. W homeopatii zaleca się ziele poziewnika w dolegliwościach nerek i pęcherza. Przetwory. Odwar z ziela poziewnik a: 2 łyżki ziela zalać na noc 2 szklankami wody letniej. Rano ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie 1 godz. po posiłkach, jako środek poprawiający przemianę materii, mineralizujący, przeciwzapalny i wykrztuśny. Zioła mineralizujące: zmieszać po 25 g ziela poziewnika, ziela rdestu ptasiego, ziela miodunki plamistej i ziela skrzypu. Zalać 1 łyżkę ziół 2 szklankami wody zimnej. Ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek mineralizujący w różnych postaciach gruźlicy, nie zaniedbując używania preparatów przepisanych przez lekarza. Także w różnych dolegliwościach ze strony błon śluzowych i skóry, po operacjach dla ułatwienia bliznowacenia oraz w osłabieniu ścian 308

309 naczyń włosowatych. Ponadto dla wzmocnienia owłosienia i pomocniczo w złamaniach kości. Zioła piersiowe: zmieszać równe ilości ziela poziewnika, ziela tymianku lub macierzanki, liści podbiału i liści babki lancetowatej. Zalać 11/2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić rano i wieczorem po jedzeniu po 2/3 szklanki w przewlekłym bronchicie, rozedmie płuc, pylicy płuc, utrudnionym odkrztuszaniu, anginie i tzw. suchym kaszlu. Napar można osłodzić miodem POZIOMKA POSPOLITA Fragaria vesca L. Jest to niewielka bylina z rodziny Różowatych (Rosaceae), rozpowszechniona w klimacie umiarkowanym niemal na całym świecie, znana powszechnie ze swoich jadalnych owoców. W Polsce rośnie w widnych lasach sosnowych całego kraju, na niżu i w górach po strefę kosodrzewiny. Znane są różne formy uprawne poziomki. Najbardziej ceniona jest odmiana hodowlana poziomki - Fragaria vesca var. hortensis (Duch.) Ser., bezrozłogowa, obficie i długo owocująca. Uprawiane są liczne odmiany Poziomka pospolita (wg Ortus Sanitatis, 1496) 309

310 różniące się kształtem, barwą i wielkością owoców oraz plennością i odpornością na choroby. Truskawka, czyli poziomka ananasowa - Fragaria ananassa Duch., jest mieszańcem gatunków poziomki europejskich z amerykańskimi. Poziomka pospolita ma łodygę do 30 cm wysoką, owłosioną. Liście ogonkowe, trójlistkowe, o brzegu piłkowanym. Kwiaty białe, promieniste. Owoc rzekomy, powstający przez zmięśnienie dna kwiatowego, czerwony, pachnący, smaczny. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się ze stanu dzikiego przez cały okres wegetacji zdrowe, zielone liście poziomki z ogonkami lub bez nich i suszy w warunkach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest liść poziomki - Folium Fragariae. Młode liście poziomki bywają używane jako namiastka herbaty. Liści poziomek uprawianych nie zrywa się, gdyż to bardzo obniża plon owoców. Owoce poziomki z odmian zarówno dziko rosnących, jak i uprawianych służą w stanie świeżym do celów spożywczych. U niektórych osób mogą wywołać uczulenie. Podstawowe związki czynne. W liściach poziomki znaleziono około 6% garbników pirokatechinowych, flawonoidy (jak kwercetyna), kwasy organiczne, ślady olejku eterycznego i sole mineralne. W świeżych owocach występują karotenoidy, związki cukrowe (do 10%), kwasy organiczne (około 1%), a wśród nich nieco kwasu salicylowego oraz kwas askorbowy (witamina C), antocyjany (jak fragaryna), a także sole mineralne. Działanie. Ze względu na obecność flawonoidów odwary z liści poziomki działają słabo moczopędnie, ułatwiając usuwanie z organizmu jonów sodowych i chlorkowych oraz szkodliwych produktów przemiany materii, rozpuszczalnych w wodzie. Natomiast garbniki zawarte w liściu mają słabe działanie ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego, a także przeciwbiegunkowe i bakteriobójcze. Ponadto unieczynniają toksyny bakteryjne wydzielane przez szczepy chorobotwórcze. Owoce poziomki mają działanie odżywcze i witaminizujące. Sok i same owoce mają własności odtruwające, tzw. czyszczące krew oraz regulujące przemianę materii. Działania niepożądane. Przetwory z liści poziomki w zalecanych dawkach nie wywołują odczynów szkodliwych. Znane są natomiast przypadki uczuleń na owoce poziomki, zwłaszcza u dzieci. Zastosowanie. Liście poziomki wykazują dość słabe działanie fizjologiczne, dlatego rzadko są stosowane same. Najczęściej wchodzą w skład mieszanek recepturowych ziołowych moczopędnych, przeciwbiegunkowych bądź przeciwzapalnych, regulujących przemianę materii, zwłaszcza u dzieci i młodzieży. Owoce poziomki stosuje się do wiosennej kuracji, polegającej na codziennym spożywaniu po 1/2 kg owoców przez miesiąc, zmieszanych z kefirem, jogurtem, zsiadłym mlekiem lub drożdżami i kawałkiem świeżego masła. Stwierdzono, że spożywanie owoców poziomki jest korzystne w chorobie pochodzenia tropikalnego, ale spotykanej również w Europie, nazywanej sprue (psilosis). Jest to bezgorączkowa, przewlekła postać opryszczkowego zapalenia jamy ustnej, połączonego z niestrawnością, biegunką, wyniszczeniem i niedokrwistością. Owoce poziomki bywają niekiedy stosowane zewnętrznie do maseczek kosmetycznych. Przetwory. Odwar z liści poziomki: 1 łyżkę liści zalać 1 szklanką wody gorącej i gotować pod przykryciem na słabym ogniu 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek 310

311 moczopędny w nieżycie dróg moczowych, pomocniczo w gośćcu, skazie moczanowej (dna) i dolegliwościach skórnych. W przypadku łagodnych biegunek sporządzić podobnie odwar z 2 łyżek liści na 1 szklankę wody gorącej. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed jedzeniem. Zioła w schorzeniach dróg moczowych: zmieszać 20 g liści poziomki, 40 g ziela nawłoci i kłącza pięciornika kurzego ziela, 60 g owoców róży i ziela skrzypu oraz 100 g ziela dziurawca. Zalać 11/2 łyżki ziół 2 szklankami wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić porcjami w ciągu dnia w nieżycie nerek i pęcherza moczowego oraz kamicy moczowej PRAWOŚLAZ LEKARSKI Althaea officinalis L. Jest to bylina należąca do rodziny Ślazowatych (Malvaceae), występująca w stanie naturalnym w Europie środkowej, południowej i wschodniej. Obecnie jest powszechnie uprawiana. W Polsce występuje rzadko w stanie dzikim w Poznańskiem i na Kujawach na łąkach, solniskach i przydrożach. Prawoślaz wytwarza kłącze oraz liczne, mięsiste korzenie. W pierwszym roku wydaje nad ziemią rozetę przyziemnych liści, a w latach następnych prostą łodygę do 1,5 m wysoką, pojedynczą lub rozgałęzioną, u dołu silnie zdrewniałą. Liście ogonkowe, 3- lub 5-klapowe, karbowane, zaostrzone u szczytu, po obu stronach szaro owłosione. Kwiaty duże, promieniste o koronie różowej. Owoc rozłupka. Surowiec. Do celów leczniczych wykopuje się jesienią wyłącznie rośliny uprawiane w drugim lub trzecim roku wegetacji i odcina mięsiste korzenie od kłączy. Kłącze jako zbyt zdrewniałe nie ma znaczenia w lecznictwie. Można je ponownie posadzić, co umożliwi zbiór korzeni już w jesieni następnego roku. Zebrane korzenie oskrobuje się niezwłocznie z kory i suszy szybko w suszarni ogrzewanej w temp. około 20 C, gdyż inaczej żółkną i nabierają nieprzyjemnego posmaku. Otrzymuje się jako surowiec korzeń prawoślazu - Radix Althaeae. W lipcu lub sierpniu zbiera się w okresie zakwitania również liście prawoślazu i szybko suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Surowcem jest liść prawoślazu - Folium Althaeae. Prawoślaz można z powodzeniem uprawiać w ogrodach przydomowych i działkowych. Podstawowe związki czynne. Korzeń prawoślazu zawiera śluzy jako podstawowe składniki czynne w ilości zmiennej zależnie od pory zbioru surowca i okresu wegetacji. Im korzenie starsze, tym śluzu jest więcej. Zbierany późną jesienią, zawiera ponad 10% śluzu, natomiast w lecie - około 5%. Śluz ten ma odczyn kwaśny. Oprócz tego w korzeniu znajduje się ponad 10% pektyn, około 10% sacharozy, do 2% asparaginy i znaczne ilości skrobi. Jej zawartość jest też zmienna i spada w okresie jesienno-zimowym, gdy wzrasta ilość śluzu. Jest ponadto betaina i sole mineralne. Również liść prawoślazu jest ważnym surowcem śluzowym. Zawartość tego składnika dosięga w liściu 10%. Ponadto występują flawonoidy, kwasy organiczne i sole mineralne. Działanie. Korzeń prawoślazu jest jednym z najważniejszych surowców śluzowych. Zawarte w nim śluzy pęcznieją w wodzie i tworzą roztwory koloidalne, które 311

312 pokrywają błony śluzowe cienką warstwą utrzymującą się przez czas dłuższy i chronią je przed szkodliwym wpływem czynników zewnętrznych. Ułatwiają też regenerację uszkodzonych fragmentów błony śluzowej i wpływają na zmniejszanie się stanów zapalnych. Wodny wyciąg z korzenia prawoślazu przyjęty doustnie w odpowiednio dużej dawce działa osłaniające na błonę śluzową żołądka, i to tym dłużej i skuteczniej, im wyższa jest kwasowość soku żołądkowego, gdyż śluz z tego surowca zwiększa swą lepkość pod wpływem kwasu solnego. Śluzy z prawoślazu powodują również zmiękczenie zalegającej, a mniej lub więcej wysuszonej i zbitej wydzieliny przylegającej do błon śluzowych gardła i krtani w tej części, w której stykają się bezpośrednio. Dzięki temu ułatwiają odkrztuszanie. Mają też na zasadzie odruchu wpływ na oskrzela. Po podaniu doustnym niektóre składniki surowca są wydalane z moczem i działają przeciwzapalnie oraz odgrywają rolę koloidów ochronnych, przeciwdziałających krystalizacji składników mineralnych. Zewnętrznie, na skórę prawoślaz działa nie tylko odmiękczająco, ale i przeciwzapalnie. Podobnie na błony śluzowe i oczy. Liście prawoślazu działają podobnie jak korzeń, ale zawierają zwykle o połowę mniej związków śluzowych. Działania niepożądane. Wyciągi z prawoślazu, stosowane regularnie przez długi okres, mogą wywołać niedobory witamin, soli mineralnych lub innych związków, ponieważ śluzy hamują wchłanianie w przewodzie pokarmowym. Zastosowanie. Wodne wyciągi z korzenia i liści prawoślazu stosuje się jako preparaty ochronne i przeciwzapalne w chorobach gardła, krtani i jamy ustnej oraz przy uszkodzeniach błon śluzowych gorącymi płynami lub substancjami żrącymi. Ponadto w nieżycie oskrzeli i przełyku oraz nieżycie lub wrzodzie żołądka i dwunastnicy, a także w nadkwaśności. W uporczywych zaparciach wskazane jest przyjmowanie sproszkowanego korzenia prawoślazu zmieszanego przed zażyciem z wodą, gdyż pęczniejąc w jelitach spulchnia masy kałowe, wzmaga łagodnie ruchy perystaltyczne jelit i ułatwia wypróżnienie. W zaparciach u dzieci dobre wyniki dają lewatywy zawierające odwar z prawoślazu. Przetwory z prawoślazu mają często zastosowanie w nieżytach górnych dróg oddechowych, ostrym, suchym kaszlu, chrypce, a pomocniczo w anginie i nieżycie oskrzeli. Korzeń służy w aptece do sporządzania syropu prawoślazowego - Sirupus Althaeae, składnika wielu mikstur przepisywanych w kaszlu i przeziębieniu. Korzeń wchodzi również w skład mieszanek ziołowych Pektosan i Neopektosan, stosowanych w stanach nieżytowych jamy ustnej oraz w kaszlu, a także do płukania w zapaleniu jamy ustnej. Odwary z prawoślazu zalecane są do przemywania i okładów na oczy w stanach zapalnych powiek i spojówek. Ponadto do okładów w zapaleniu i świądzie skóry oraz na wrzody i czyraki. Przetwory. Macerat z korzenia prawoślazu: 1 łyżkę dobrze rozdrobnionego surowca zalać 1 szklanką wody ciepłej i pozostawić pod przykryciem na 6-8 godz. do napęcznienia. Następnie nieco ogrzać i przecedzić. Pić po 1/2 szklanki 2 razy dziennie w nieżycie żołądka oraz górnych dróg oddechowych i w suchym kaszlu. Zalecany jest też do płukania w zapaleniu jamy ustnej i gardła oraz do okładów w zapaleniu spojówek i brzegów powiek. Po podaniu doustnym obserwowano zmniejszenie nasilenia biegunki. Korzeń prawoślazu sproszkowany: 1 łyżkę stołową sproszkowanego 312

313 korzenia wsypać do 1/3 szklanki ciepłej wody i wypić. Stosować rano i wieczorem jako środek ułatwiający wypróżnienia. Odwar z prawoślazu do lewatyw: 1 łyżkę rozdrobnionego korzenia prawo-ślazu i 1/2 łyżki kwiatów rumianku zalać 11/2 szklanki wody ciepłej i pozostawić na min. Następnie ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Ostudzić i przecedzić. Stosować do lewatyw dzieciom w zaparciach. Odwar ten może też służyć do okładów, przemywań i płukania. Odwar z prawoślazu: 2-4 łyżki sproszkowanego korzenia zalać 1-11/2 szklanki wody ciepłej i gotować bardzo powoli do otrzymania gęstej papki. Dodać 1/2 łyżki miodu, wymieszać, przenieść na lniane płótno i dostatecznie ciepłe przyłożyć na czyraki, ropne zapalenie skóry i ropnie pach. Zmieniać co 3 godz. Odkażać skórę wodą utlenioną. Mukaltin (ZSRR), tabletki zawierające mieszaninę śluzów i pektyn z ziela prawoślazu. Dawki: 1-2 tabletki doustnie 2-3 razy dziennie jako środek wykrztuśny w schorzeniach górnych dróg oddechowych PRAWOŚLAZ, OGRODOWY, ODMIANA O1ARNA Althaea rosea Cav. varietas nigra Hort. Jest to roślina jedno- lub dwuletnia, czasem bylina z rodziny Ślazowatych (Malvaceae), pochodząca z Półwyspu Bałkańskiego, Krety i Azji Mniejszej, obecnie spotykana wyłącznie w uprawie. W Polsce znana jest również pod nazwą malwy ogrodowej lub malwy czarnej i uprawiana jako roślina ozdobna i lecznicza. Malwa czarna ma łodygę prostą, do 2 m wysoką, nie rozgałęzioną. Liście duże, ogonkowe, kwiaty także duże, promieniste, osadzone po 2-4 w kątach liści. W uprawie są odmiany o kwiatach białych, żółtych, różowych lub ciemnofioletowych. Surowiec. Do celów leczniczych uprawia się wyłącznie odmianę o kwiatach ciemnofioletowych, prawie czarnych. Zbiera się w lipcu lub sierpniu świeżo rozwinięte kwiaty wraz z kielichami i suszy w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się jako surowiec kwiat malwy czarnej z kielichami - Flos Malvae arboreae cum calycibus (syn. Flos Malvae hortensis). W technice do barwienia wina i niektórych produktów spożywczych stosuje się same korony kwiatowe, kwiaty malwy czarnej bez kielichów - Flos Malvae arboreae sine calycibus. Podstawowe związki czynne. Kwiaty zawierają 8-12% substancji śluzowych, pektyny, antocyjany, składające się głównie z mieszaniny trzech glikozydów delfinidyny, ponadto nie znany bliżej hormon roślinny o działaniu estrogennym, ślady olejku eterycznego, żywice, garbniki, fitosterol i sole mineralne. Działanie. Dzięki związkom śluzowym wodny wyciąg z kwiatów malwy czarnej powleka błony śluzowe jamy ustnej i gardła, zmniejsza nadmierną ich wrażliwość i osłabia odruch kaszlowy. Rozrzedza zalegającą w gardle gęstą wydzielinę i ułatwia odkrztuszanie. Na błony śluzowe przewodu pokarmowego wodny wyciąg z tego surowca wywiera działanie osłaniające, ale nieco słabsze niż w górnych drogach oddechowych. Wyciągi wykazują ponadto słabe własności estrogenne i pobudzają krwawienia miesięczne u kobiet, ale nie działają poronnie. Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów malwy czarnej stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Wodne wyciągi z kwiatów malwy czarnej stosuje się przede 313

314 wszystkim w nieżytach górnych dróg oddechowych, chrypce, w przypadkach uczucia suchości w gardle i trudnościach w odkrztuszaniu, a także w kaszlu ze skąpą wydzieliną. W nieżytach przełyku i żołądka należy stosować kwiaty malwy czarnej w połączeniu z surowcami bogatymi w śluz, np. z korzeniem prawoślazu. Surowiec ten wchodzi w skład mieszanek regulujących miesiączkowanie oraz łagodzących dolegliwości w okresie przekwitania. Przetwory. Odwar z kwiatów malwy czarnej: 1 łyżkę kwiatów zalać 11/2 szklanki wody gorącej i macerować min. Następnie gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 1/3 szklanki między posiłkami w nieżytach górnych dróg oddechowych oraz używać do płukania jamy ustnej i gardła. W uporczywym kaszlu dodać do odwaru 1 łyżkę miodu. Zioła w dolegliwościach kobiecych: zmieszać po 50 g kwiatów malwy czarnej i kwiatów jasnoty białej oraz po 25 g ziela przywrotnika, szyszek chmielowych, ziela serdecznika i liści szałwii. Zalać 1 łyżkę ziół 11/2 szklanki wody wrzącej, przykryć i postawić nad parą na 20 min. Odstawić i przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 1/2-2/3 szklanki rano i wieczorem w zaburzeniach miesiączkowania i w okresie przekwitania PRZETACZNIK LEŚNY Veronica officinalis L. Jest to bylina z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae), występująca w całej Europie i częściowo na Syberii. W Polsce pospolita na niżu na łąkach, pastwiskach, w rzadkich lasach, zawsze na glebach dostatecznie wilgotnych. Przetacznik ma łodygi płożące i korzeniące się, do 20 cm drugie, silnie owłosione. W przeciwieństwie do łodyg grona kwiatowe są zawsze prosto wzniesione. Liście odwrotniejajowate lub eliptyczne, karbowane, ku nasadzie całobrzegie, klinowato zwężone w bardzo krótki ogonek. Kwiaty grzbieciste o koronie bladoniebieskiej. Owocem jest trójkątniesercowata torebka. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do lipca zakwitające górne części pędów przetacznika, kiedy nie ma jeszcze kwiatów przekwitłych lub torebek nasiennych. Zebrane pędy nie powinny też zawierać łodyg korzeniących się. Suszy się w suszarniach naturalnych, w miejscach zacienionych, o dobrym przewiewie bądź w suszarniach ogrzewanych w temp. około 35 C. Otrzymuje się ziele przetacznika leśnego - Herba Veronicae. Surowiec handlowy jest zwykle mieszaniną kilku gatunków, jak np. przetacznik ożankowy - Veronica chamaedrys L., i przełącznik kłosowy - Veronica spicata L. Podstawowe związki czynne. Ziele przetacznika zawiera glikozydy irydoidowe, głównie aukubinę, ponadto mannitol, β-sytosterol, fenolokwasy, garbniki, flawonoidy, saponiny, gorycze i sole mineralne. Działanie. Najbardziej dostrzegalne jest łagodne działanie wykrztuśne ziela przetacznika, przypisywane saponinom, słabsze jednak od innych surowców z tej grupy. Wyciągi z ziela nieznacznie pobudzają wydzielanie soku żołądkowego z uwagi na zawarte w nich niewielkie ilości goryczy. Usprawniają trawienie i przyswajanie pokarmów, a fenolokwasy i garbniki działają także zapierające i przeciwbakteryjnie. Ponadto wyciągi te zwiększają nieco wydalanie moczu i potu oraz ułatwiają usuwanie 314

315 wraz z nimi produktów przemiany materii. Odwary z przetacznika przyspieszają gojenie ran i regenerację uszkodzonego naskórka ze względu na własności lekko ściągające, bakteriobójcze i przeciwzapalne, zbliżone do działania babki lancetowatej. Działania niepożądane. Przetwory z przetacznika stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z przetacznika służą przede wszystkim jako środek wykrztuśny w suchym kaszlu i chrypce, najczęściej w połączeniu z podobnie działającymi surowcami. Stosuje się również w przewlekłych, ale niezbyt nasilonych zaburzeniach trawiennych, wyrażających się brakiem apetytu, bólem brzucha, wzdęciem, nieregularnymi wypróżnieniami oraz niedostatecznym przyswajaniem pokarmów. Zalecane we wrzodzie żołądka. Ponadto w mało nasilonej niewydolności nerek oraz dolegliwościach skórnych jako środek ogólnie odtruwający. Zewnętrznie odwary z ziela stosuje się do obmywania trudno gojących się ran, owrzodzeń, swędzących wysypek i liszajów, również do okładów na oparzenia I i II stopnia, a ponadto do irygacji w upławach oraz do obmywań w świądzie sromu, płukania jamy ustnej i do kąpieli. Niekiedy używane do wcierań w bólach gośćcowych. Przetwory. Odwar z ziela przetacznika: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody zimnej. Ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki przed posiłkami jako lek żołądkowy, poprawiający trawienie i przemianę materii. Odwar wykrztuśny z przetacznika: zmieszać 50 g ziela przetacznika i 20 g korzenia pierwiosnka. Zalać 1 łyżkę mieszanki 1 szklanką wody zimnej i ogrzać do wrzenia. Gotować łagodnie 5 min pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2-3 łyżki co 2-3 godz. po jedzeniu jako środek wykrztuśny w suchym kaszlu, chrypce i nieżycie oskrzeli. Odwar o działaniu moczopędnym z przetacznika: zmieszać po 25 g ziela przetacznika i ziela nawłoci. Zalać 1 łyżkę mieszanki 11/2 szklanki wody zimnej. Ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, poprawiający przemianę materii i łagodzący dolegliwości skórne. Ten sam odwar można stosować zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych i anginie, również do okładów na trudno gojące się rany i owrzodzenia. Nalewka przetacznikowa: do 500 ml alkoholu 40-procentowego wsypać 2-3 łyżki rozdrobnionego ziela przetacznika i pozostawić na 14 dni, często wstrząsając. Odcedzić, ziele wycisnąć, oba płyny przesączyć przez watę. Nalewką nacierać bolesne miejsce w gośćcu i skazie moczanowej (dnie) 2 razy dziennie. Zioła żołądkowe: zmieszać po 50 g ziela przetacznika, ziela drapacza lekarskiego i kwiatów rumianku oraz po 25 g owoców anyżu (lub kopru włoskiego), kwiatów nagietka i liści mięty pieprzowej. Do 2 szklanek ciepłego mleka wsypać 11/2 łyżki ziół i powoli ogrzewać do wrzenia pod przykryciem. Odstawić na kilka minut i przecedzić (można do termosu). Pić tylko ciepły odwar po 1/2 szklanki na 1 godz. przed śniadaniem i obiadem. W 2 godz. po kolacji wypić całą szklankę ciepłego odwaru, położyć się na tapczanie i co 3-5 min zmieniać pozycję - na wznak, na lewy i prawy bok oraz na brzuchu. Stosować w zapaleniu żołądka oraz we wrzodzie żołądka jako środek przyspieszający bliznowacenie niszy wrzodowej, także po zabiegu chirurgicznym. W przypadku wrzodu dwunastnicy pije się mleczny napar bez przyjmowania pozycji leżącej. 315

316 Zioła w żylakach odbytu: zmieszać 50 g ziela przełącznika i po 25 g ziela bukwicy, liści orzecha włoskiego i kory dębowej. W naczyniu 5-6 łyżek ziół zalać 2 l wody zimnej i ogrzać do wrzenia. Odstawić na 10 min i przecedzić do miski. Użyć do nasiadówki na min o temp C. Następnie odbyt osuszyć i posmarować olejem nagietkowym lub olejem dziurawcowym bądź wyciągiem olejowym z czosnku albo roztworem witaminy E czy Linomagiem. Częstotliwość nasiadówek zależy od stanu zaawansowania choroby PRZYMIOTNO KANADYJSKIE Erigeron canadensis L. Jest to roślina jedno- lub dwuletnia z rodziny Złożonych (Compositae), pochodząca z Ameryki Północnej, rozpowszechniona jako chwast we wszystkich częściach świata. W Polsce rośnie bardzo pospolicie na całym niżu i w niższych partiach górskich, na piaszczystych ugorach, pastwiskach, porębach leśnych i w pobliżu domostw. Przymiotno kanadyjskie ma łodygę do 1 m wysoką, szorstką, u góry rozgałęzioną. Liście równowąskolancetowate, z obu końców zwężające się, z rzadka szorstko owłosione i orzęsione, dolne odległe ostro piłkowane. Kwiaty w koszyczkach gęsto skupionych. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do października zakwitające górne części pędów i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się ziele przymiotna kanadyjskiego - Herba Erigeronis. Przechowuje się w woreczku płóciennym w miejscu suchym i ciemnym. Podstawowe związki czynne. W zielu występuje olejek eteryczny w ilości 0,3-0,7%, zawierający d-limonen (do 85% olejku), dwupenten, p-cymol, linalol, aldehyd kuminowy oraz związki acetylenowe, jak matrykariaester i lachnofilumester. Ponadto występują garbniki z grupy pirogalolu (około 4%), flawonoidy - do 0,2% (m.in. rutyna, kwercetyna, apigenino-7- glukuronid i skutelaryna), kwasy wielofenolowe, jak kawowy, protokatechowy i ferulowy. Mniejsze znaczenie mają erygerozyd, stanowiący połączenie kwasu piromekonowego z glukozą, znaleziony w ilości 0,7% w kwiatach i 0,14% w liściach, małe ilości karotenoidów, cholina, witamina C, głównie w świeżych liściach, związki cukrowe i sole mineralne. Działanie. Ziele przymiotna kanadyjskiego jest od dawna znane jako środek przeciwkrwotoczny, przede wszystkim w krwawieniach z kobiecych narządów rodnych, zwłaszcza w przypadkach przeciągającego się lub zbyt obfitego miesiączkowania, ale również w krwawieniach z przewodu pokarmowego i dróg moczowych. Stwierdza się brak działania w krwawieniach płucnych. Po podaniu wyciągów z ziela przymiotna obserwuje się wzrost liczby płytek krwi i poziom fibrynogenu oraz skrócenie czasu protrombinowego. Zawarte w zielu przymiotna garbniki wywierają działanie ściągające wskutek łączenia się tych związków z białkowymi składnikami ściany komórkowej, protoplazmy komórkowej, krwi i soków trawiennych. Dzięki temu wyciągi z przymiotna podane doustnie działają przeciwbiegunkowe, gdyż zapobiegają przenikaniu wody przez ściany jelit do ich światła i rozcieńczaniu mas kałowych. Garbniki działają zarazem przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Hamują rozwój jelitowej flory bakteryjnej zwalniają procesy fermentacyjne, zmniejszają przekrwienie ścian jelit i przeciwdziałają mikrokrwawieniom z uszkodzonych naczyń włosowatych. Wyciągi z przymiotna wykazują również nieznaczne działanie moczopędne, przy- 316

317 pisywane obecności flawonoidów. Zwiększają filtrację w kłębkach nerkowych, ułatwiają przepływ moczu przez moczowody i usprawniają jego wydalanie. Dzięki temu przyspieszają usuwanie z ustroju rozpuszczalnych w środowisku wodnym szkodliwych produktów przemiany materii. Podane zewnętrznie na skórę, wywierają korzystny wpływ na leczenie zakażonych i trudno gojących się ran, odleżyn, oparzeń I stopnia i niektórych chorób skórnych, zwłaszcza trądziku, wyprysku i świądu skóry. Działania niepożądane. Przetwory z ziela przymiotna stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z ziela przymiotna stosuje się najczęściej w zbyt obfitych lub przeciągających się krwawieniach miesięcznych, a pomocniczo w innych przypadkach krwawień z dróg rodnych u kobiet. Również w mikrokrwawieniach błony śluzowej przewodu pokarmowego oraz dróg moczowych. Pomyślne wyniki uzyskuje się także stosując powyższe przetwory w skazie krwotocznej. Wyciąg z ziela przymiotna wchodzi w skład płynu Hemorigen (Herbapol) o działaniu przeciwkrwotocznym. Napary i odwary z ziela przymiota znajdują od dawna zastosowanie w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, bolesnych wzdęciach, mało nasilonych biegunkach i owrzodzeniach jelita grubego. Podane wyżej przetwory stosuje się również jako środki moczopędne w stanach zapalnych dróg moczowych, kamicy moczowej, nerczycy i początkowych przypadkach puchliny wodnej. Ponadto jako środki pomocnicze, ułatwiające usuwanie z ustroju szkodliwych produktów przemiany materii, skazie moczanowej (podagrze), chorobie reumatycznej, a także bólach dnawych w okolicy lędźwiowej. Zewnętrznie stosuje się wyciągi z przymiotna kanadyjskiego do obmywań i przymoczek na trudno gojące się rany, odleżyny i oparzenia, a także w różnych chorobach skórnych. Jak zwykle w przypadku roślin leczniczych, korzystne jest łączenie ziela przymiotna z innymi surowcami o pożądanym kierunku działania. Przetwory. Napar z ziela przymiotna: 2 łyżki stołowe rozdrobnionego ziela zalać w termosie 2 szklankami wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/4-1/2 szklanki 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek moczopędny lub przeciwbiegunkowy. Powidełka z zielem przymiotna: sproszkować dokładnie porcję ziela. Zmieszać 1/2 łyżki proszku z 3-4 łyżkami miodu, powideł lub dżemu i zarobić na jednolitą masę. Przyjmować doustnie 1 łyżeczkę 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek moczopędny, przeciwkrwotoczny i przeciwnieżytowy. Zioła moczopędne: zmieszać po 20 g ziela przymiotna, ziela bratków, kwiatów bzu czarnego, kwiatów chabru, strąków fasoli i znamion kukurydzy. Zalać 11/2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej, przykryć i pozostawić na 1-2 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu jako środek moczopędny w stanach zapalnych dróg moczowych i kamicy moczowej. Zioła przeciwbiegunkowe: zmieszać po 20 g ziela przymiotna, ziela przywrotnika, liści orzecha włoskiego, liści pokrzywy, liści szałwii i kłącza pięciornika. Zalać 11/2-2 łyżki ziół 2 szklankami wody gorącej i odstawić na 1/2 godz. Następnie ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie przed jedzeniem, po 1/2-2/3 szklanki jako środek przeciwbiegunkowy. 317

318 Hemorigen (Herbapol), płyn zawierający wyciąg płynny z ziela przymiotna kanadyjskiego. Stosować doustnie 1-2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody 3 razy dziennie między posiłkami, o ile lekarz nie zaleci inaczej, jako lek przeciwkrwotoczny w krwotokach ginekologicznych i różnych postaciach skazy naczyniowej PRZYWROTNIK POSPOLITY Alchemilla vulgaris L. Jest to roślina wieloletnia z rodziny Różowatych (Rosaceae), występująca w Europie. W Polsce pospolita w całym kraju na łąkach, pastwiskach, brzegach lasów oraz na halach strefy górskiej. Należy podkreślić, że przywrotnik wykazuje dużą zmienność i systematyka rodzaju Alchemilla jest bardzo zagmatwana. Z tego powodu botanicy podają różną liczbę należących do niego gatunków. W rozmaitych podręcznikach farmakognozji i zielarstwa wskazuje się różne gatunki przywrotników jako rośliny lecznicze, jak przywrotnik leśny - Alchemilla silvestris Schm., przywrotnik pospolity - A. vulgaris L., przywrotnik pasterski - A. pastoralis Bus., i przywrotnik żółtawozielony - A. xanthochlora Rothm. Autorzy niniejszej pracy skłaniają się do stanowiska prof. Jakuba Mowszowicza, który w 1983 r. podał, że rośliną macierzystą jest gatunek zbiorowy, przywrotnik pospolity - Alchemilla vulgaris L. Przywrotnik pospolity wytwarza kłącza zakończone różyczką liści. Łodygi wysokie do 30 cm, żywozielone, często sinawo nabiegłe, w górnej części odstające owłosione. Liście okrągławe, 8-, 9-klapowe, klapy wcięte do 1/3-2/5 blaszki, półokrągławe lub półeliptyczne, do samej nasady ząbkowane, zwykle owłosione. Kwiaty nagie, zielone lub żółtozielone, zebrane w szczytowe wiechy. Kielich i kieliszek 4-działkowy. Pręciki 4. Kwitnie od czerwca do października. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się młode i zdrowe, zakwitające pędy, odrzucając zbyt grube fragmenty łodyg i żółknące liście. Suszy się rozłożone cienką warstwą w suszarniach naturalnych, w miejscach dobrze zacienionych i przewiewnych albo w suszarniach ogrzewanych w temp. do 40 C. Otrzymuje się jako surowiec ziele przywrotnika - Herba Alchemillae. Podstawowe związki czynne. Ziele przywrotnika zawiera do 8% garbników, kwasy organiczne, jak elagowy, węglowodór n-dotriakontan, związki cukrowe, gorycze, żywice i sole mineralne. Działanie. Ziele przywrotnika jest surowcem garbnikowym. Odwary podane doustnie zmniejszają nasilenie biegunki, regulują wypróżnienia i hamują rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych w przewodzie pokarmowym. Powstrzymują też drobne krwawienia z naczyń włosowatych i zmniejszają stany zapalne błon śluzowych przewodu pokarmowego. Zawarta w zielu substancja goryczowa pobudza wydzielanie soku żołądkowego obfitującego w kwas solny, dzięki czemu usprawnia procesy trawienia i przyswajania pokarmów. Przetwory z ziela przywrotnika wywierają korzystne działanie na błony śluzowe jamy ustnej i gardła i zmniejszają ich stany zapalne. Podobny wpływ mają na błonę śluzową pochwy, podane w formie irygacji. Godne uwagi jest działanie na skórę i tkankę łączną, zwłaszcza w miejscach uszkodzonych, jak blizny po ranach i oparzeniach. Po pewnym czasie obserwuje się częściową regenerację naczyń włosowatych, powolne zanikanie plam i znamion na skórze oraz przywrócenie w tych miejscach 318

319 prawidłowej odporności i elastyczności naskórka. Od tego pochodzi polska nazwa rośliny - przywrotnik. Działania niepożądane. Ze względu na dość znaczną zawartość garbników nie należy przedłużać kuracji wyciągami z samego ziela przywrotnika przez wiele tygodni, gdyż garbniki utrudniają wchłanianie żelaza i różnych mikroelementów (zob. dąb szypułkowy, nr 28). W mieszankach ziołowych surowiec ten jest bezpieczny nawet w przypadku dłuższego stosowania. Zastosowanie. Odwary z ziela przywrotnika podaje się doustnie w przewlekłych nieżytach przewodu pokarmowego, bólach brzucha, wzdęciach, braku łaknienia, odbijaniu i mało nasilonej biegunce. Również w przypadkach niedoboru soku żołądkowego oraz pomocniczo w bolesnym miesiączkowaniu. Zewnętrznie stosuje się do okładów w uszkodzeniach i zapaleniu skóry, do irygacji w upławach i stanach zapalnych pochwy, a ponadto do płukania jamy ustnej i gardła. Przetwory. Odwar z przywrotnika: 1-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/3 szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem w nieżytach przewodu pokarmowego i braku łaknienia. Odwar ten pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami w łagodnych biegunkach. Zewnętrznie ten sam odwar służy do obmywań i okładów na skórę. Również do płukania jamy ustnej i gardła. Można dodać kropli Azulanu. Do irygacji należy rozcieńczyć go równą ilością wody. Zioła przeciw nieżytowi jelit: zmieszać równe ilości ziela przywrotnika, ziela pięciornika gęsiego, ziela rdestu ptasiego, liści poziomki i liści mięty pieprzowej. Wsypać 2 łyżki mieszanki do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami w stanach nieżytowych jelit i biegunce. Kąpiel regenerująca skórę: zmieszać 100 g ziela przywrotnika i po 25 kwiatów rumianku (lub kwiatów krwawnika) i kwiatów lipy (lub kwiatów kasztanowca). Całość zalać 2-3 l wody i powoli gotować 5 min pod przykryciem. Odstawić na kilka minut i przecedzić do wanny, wypełnionej do 1/3 wodą o temperaturze 37 C. Wytrawione zioła umieścić w woreczku płóciennym i zanurzyć w wannie. Czas kąpieli min. Stosuje się dla przywrócenia skórze elastyczności i odporności, usunięcia lub zmniejszenia widoczności zmarszczek, blizn, plam i znamion skóry. Odwar ten można z dobrym skutkiem stosować do obmywania twarzy i do okładów na twarz oraz inne części ciała RDEST OSTROGORZKI Polygonum hydropiper L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), występująca w Europie i Azji w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce rośnie na całym obszarze kraju nad brzegami wód, przy rowach, na przychaciach, zawsze na glebach żyznych. Rdest ostrogorzki ma łodygi prosto wzniesione lub pokładające się, powyginane, długości do 1 m, nieco zgrubiałe w węzłach liściowych, u roślin starszych czerwono nabiegłe, zwłaszcza w węzłach. Liście wydłużone, lancetowate, u szczytu zaostrzone, u nasady zwężone w króciutki ogonek. Pochwy liściowe nagie, na brzegu orzęsione. Kwiaty białawe lub różowe, zebrane w luźne, kłosowate kwiatostany. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu lub lipcu zakwitające, ale 319

320 nie-przekwitłe, górne części pędów, dobrze ulistnione, bez części uszkodzonych i suszy rozłożone cienką warstwą w cieniu i przewiewie, a w czasie długotrwałych deszczów w suszarni ogrzewanej w temp. do 30 C. Otrzymuje się jako surowiec ziele rdestu ostrogorzkiego - Herba Polygoni hydropiperis. Podstawowe związki czynne. W zielu występują flawonoidy (m.in. rutyna -około 2,3%, persykaryna, ramnazyna, kwercytryna i hiperozyd), garbniki hydrolizujące i skondensowane (około 4%), fenolokwasy, jak galusowy i elagowy, substancje barwne typu fagopiryny, uczulające na światło, olejek eteryczny w ilościach zmiennych, zawierający związki o ostrym smaku i zapachu, o charakterze aldehydów seskwiterpenowych (jak poligodial i jego izomer izotadeonal oraz konifertyfolina), fitosterole (m.in. glukozyd β-sytosterolu), a ponadto nieco wosku i sole mineralne. Działanie. Najbardziej znane jest działanie przeciwkrwotoczne wyciągu z ziela rdestu ostrogorzkiego. Zmniejsza on, a niekiedy całkowicie zatrzymuje niezbyt intensywne krwawienia wewnętrzne. Zwiększa natomiast w niewielkim stopniu krzepliwość i obniża nieznacznie ciśnienie. Związek działający przeciwkrwotocznie nie został dotąd zidentyfikowany. Wyciąg z rdestu ostrogorzkiego hamuje również drobne krwawienia z uszkodzonych naczyń włosowatych przewodu pokarmowego. W tym przypadku efekt przeciwkrwotoczny przypisuje się przynajmniej częściowo garbnikom, które tworzą trwałe połączenia z białkami osocza. Pewne znaczenie ma także wpływ flawonoidów, m.in. rutyny, które uszczelniają ściany naczyń włosowatych. Najsilniej przeciwkrwotocznie działa wyciąg z ziela rdestu ostrogorzkiego na macicę, jednak zdecydowanie słabiej niż wyciągi ze sporyszu. Rdest ostrogorzki działa również moczopędnie (flawonoidy), przeciwzapalnie na przewód pokarmowy (garbniki) i na drogi moczowe (kwasy wielofenolowe i flawonoidy). Zewnętrznie - przeciwobrzękowo, przeciwzapalnie i regenerujące na naskórek. Działania niepożądane. Przetwory z ziela rdestu ostrogorzkiego podawane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego na organizm. Zastosowanie. Najczęściej stosuje się alkoholowy wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorzkiego w krwawieniach z narządów rodnych, a zwłaszcza w zbyt długotrwałym i obfitym miesiączkowaniu. Również w niewielkich krwawieniach z drobnych naczyń oraz włośniczek, a ponadto z żylaków odbytu. Natomiast wyciągów wodnych w rodzaju naparu z ziela rdestu ostrogorzkiego nie stosuje się jako przeciwkrwotocznych ze względu na ich niewielką skuteczność. W mieszankach ziołowych i specyfikach stosuje się rdest ostrogorzki w zapaleniu nerek i pęcherza oraz zmniejszonym wydalaniu moczu. Zewnętrznie - na trudno gojące się rany, kontuzje i zwichnięcia, a także w gośćcu i artretyzmie na miejsca bolące (okład ze świeżego, zmiażdżonego ziela). Przetwory. Wyciąg płynny z ziela rdestu ostrogorzkiego, Extractum Polygoni hydropiperis fluidum (Herbapol): doustnie kropli 2-4 razy dziennie w kieliszku wody w 1 godz. po jedzeniu jako środek przeciwkrwotoczny. Zioła w zapaleniu dróg moczowych: zmieszać po 50 g ziela rdestu ostrogorzkiego i ziela nawłoci oraz po 25 g kwiatów wrzosu, kwiatów bzu czarnego, ziela poziewnika (lub ziela skrzypu) i liści poziomki (lub ziela przetacznika). Zalać 2 łyżki ziół 2 1/2 szklanki wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 5 min i przecedzić do termosu. Pić porcjami w ciągu dnia. Można osłodzić miodem. 320

321 119. RDEST PTASI Polygonum aviculare L. Jest to roślina jedno- lub dwuletnia z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), występująca w całej Europie. W Polsce rośnie pospolicie jako chwast na polach, pastwiskach, przydrożach i piaszczystych nieużytkach na całym niżu i w górach. Jest to gatunek zbiorowy, wykazujący dużą zmienność cech morfologicznych i prawdopodobnie chemicznych. Rdest ptasi ma łodygi rozesłane, do 50 cm długie, rozgałęzione. Liście drobne, eliptyczne lub prawie równowąskie. Kwiaty drobne, białawo- lub czerwonawozielone, wyrastają po 2 do 5 w kątach liści. Owoce drobne, trójkątne brązowe orzeszki. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się pod koniec okresu wegetacyjnego ulistnione, kwitnące pędy rdestu ptasiego, bez dolnej części, grubszej i bezlistnej i suszy w miejscach zacienionych oraz przewiewnych. Otrzymuje się jako surowiec ziele rdestu ptasiego - Herba Polygoni avicularis. Podstawowe związki czynne. W zielu znajdują się flawonoidy (m.in. awikularyna, hiperozyd i kwercetyna), fenolokwasy (m.in. kawowy i chlorogenowy, p-kumarowy i galusowy), garbniki w ilości około 1,4%, katechina, cukry, do 8% soli mineralnych, zawierających rozpuszczalną krzemionkę (do 0,24%), ponadto związek rozkładający witaminę B 1 (tzw. czynnik antytiaminowy). Działanie. Wyciągi wodne ze względu na flawonoidy zwiększają dobową ilość wydalanego moczu, a wraz z nim usuwają z organizmu nadmiar jonów sodu i chloru oraz mocznika i innych szkodliwych produktów przemiany materii. Chroni to w pewnym stopniu wątrobę przed toksycznymi metabolitami ustrojowymi. Jednocześnie rozpuszczalna krzemionka znajdująca się w wyciągach jest częściowo wydalana z moczem i odgrywa w nim rolę koloidu ochronnego, utrudniającego krystalizację soli mineralnych i zapobiegającego powstawaniu złogów kamieni moczowych. Korzystny wpływ na organizm ma skojarzone działanie rozpuszczalnej krzemionki, flawonoidów i garbników na ściany drobnych naczyń krwionośnych, prowadzące do zmniejszenia ich nadmiernej przepuszczalności dla osocza i krwinek czerwonych. Wyciągi z ziela rdestu ptasiego podane doustnie zmniejszają stany zapalne błon śluzowych żołądka i jelit, hamują rozwój drobnoustrojów, ograniczają przenikanie wody ze ścian jelit do treści pokarmowej i działają przeciwbiegunkowo, co przypisuje się obecności garbników. Działają też przeciwkrwotocznie w drobnych krwawieniach wewnętrznych. Flawonoidy wykazują zarazem łagodne działanie rozkurczowe na drogi żółciowe i ułatwiają odpływ żółci do dwunastnicy. Podane zewnętrzne działają przeciwzapalnie i bakteriobójczo na skórę i błony śluzowe. W lecznictwie ludowym ziele rdestu ptasiego uchodzi za środek obniżający poziom cukru we krwi. Działania niepożądane. Przetwory z ziela rdestu ptasiego stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego. W przypadku dłuższego stosowania należy przyjmować witaminę B 1 w tabletkach. Zastosowanie. Przetwory z ziela rdestu ptasiego stosuje się w przewlekłych schorzeniach dróg moczowych, w przypadku zmniejszenia dobowej ilości wydalanego moczu i pojawienia się w moczu zbyt dużej ilości soli mineralnych, zwłaszcza szczawianów. W mieszankach ziołowych służą jako środek pomocniczy w chorobie reumatycznej, skazie moczanowej i miażdżycy naczyń oraz jako tzw. środek czyszczący 321

322 krew w niektórych dolegliwościach skórnych, jak trądzik i wyprysk. Zewnętrznie - w zapaleniu błon śluzowych jamy ustnej, gardła i pochwy. Często też stosuje się przetwory z rdestu ptasiego w stanach zapalnych błon śluzowych przewodu pokarmowego, nadmiernej fermentacji jelitowej, wzdęciach i niezbyt nasilonych biegunkach. Ponadto w przewlekłych, łagodnych przypadkach niewydolności wątroby i osłabionym wydzielaniu żółci. Ziele rdestu ptasiego jest składnikiem wielu preparatów roślinnych produkowanych przez Herbapol, jak mieszanki wątrobowe Cholagoga nr I i III, zioła Reumosan i granulat Reumogran, stosowane pomocniczo w chorobie reumatycznej, mieszanka ziołowa Pulmosan, stosowana w chorobach płuc, i Vagosan używana do irygacji w chorobach kobiecych. Wyciąg z ziela rdestu ptasiego wchodzi w skład pasty Fitolizyna, zapobiegającej powstawaniu kamieni moczowych. Przetwory. Odwar z ziela rdestu ptasiego: 1-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody ciepłej i odstawić na 2 godz. Ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5-10 min. Po lekkim przestudzeniu przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek łagodnie moczopędny, poprawiający przemianę materii i usprawniający czynność wątroby, a także jako lek przeciwzapalny w przewodzie pokarmowym, hamujący krwawienia wewnętrzne. W czasie kuracji przyjmować po 1 tabletce witaminy B 1 3 razy dziennie. Zioła czyszczące krew : zmieszać po 50 g ziela rdestu ptasiego, liści brzozy i liści orzecha włoskiego oraz po 25 g strąków fasoli, owoców jałowca, korzeni łopianu i ziela nostrzyka. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej i pozostawić na 30 min do napęcznienia. Ogrzać do zagotowania i po przestudzeniu przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, odtruwający, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny, w marskości wątroby, niewydolności nerek, gośćcu, dnie, dolegliwościach skórnych i otyłości. Zioła w kamicy moczowej: zmieszać po 50 g ziela rdestu ptasiego i ziela połonicznika oraz po 25 g owoców róży, owoców jałowca, kwiatów wiązówki i ziela skrzypu. Zalać 21/2 łyżki ziół 3 szklankami wody zimnej i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić po 1 szklance 3 razy dziennie między posiłkami w kamicy moczowej, otyłości, dolegliwościach skórnych, pomocniczo w gośćcu i skazie moczanowej. Zioła w zaburzeniach czynnościowych (nerwicy) przewodu pokarmowego: zmieszać po 50 g ziela rdestu ptasiego, liści mięty pieprzowej i kwiatów rumianku oraz po 25 g ziela dziurawca, liści melisy, korzenia kozłka i owoców anyżu (lub owoców kopru włoskiego). Wsypać do termosu 2 łyżki ziół i zalać 21/2 szklanki wody wrzącej, zamknąć i pozostawić na 1 godz. Wypić w ciągu dnia w kilku porcjach na 1 godz. przed lub po jedzeniu. Zioła w wirusowym zapaleniu wątroby: zmieszać po 50 g ziela rdestu ptasiego, kwiatów rumianku i ziela pięciornika gęsiego oraz po 25 g kwiatów bzu czarnego, kwiatów wrzosu, ziela hyzopu, ziela drapacza i kłączy tataraku. Wsypać do termosu 2-3 łyżki ziół i zalać 21/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami. Stosuje się w wirusowym zapaleniu wątroby jako uzupełnienie leków przyjmowanych w szpitalnym okresie choroby, a także w nieżycie żołądka i jelit. Zioła działają głównie przeciwzapalnie i odtruwające. Wlew doodbytniczy w owrzodzeniu jelita grubego: do 100 g mieszanki ziołowej Vagosan dodać po 25 g liści babki lancetowatej i kwiatów bzu czarnego. Przygotować napar z 1 1/2 łyżki ziół, zalewając 2 1/2 szklanki wody wrzącej. 322

323 Odstawić na kilka minut i przecedzić. Ciepły napar (około 30 C) wprowadzić do odbytnicy w pozycji leżącej na brzuchu i trzymać przez min. Uprzednio wykonać lewatywę z wody dla usunięcia kału. Powtarzać codziennie i w miarę poprawy zmniejszać częstotliwość. Jednocześnie pić napar z odpowiedniej mieszanki ziołowej. Cholagoga (Herbapol): 2-3 łyżki ziół zalać 2-3 szklankami wody gorącej i ogrzać do wrzenia. Gotować powoli pod przykryciem 2-3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkami w schorzeniach wątroby i niedostatecznym wytwarzaniu żółci. Mieszanka nr I działa nieznacznie zapierające, a nr III łagodnie przeczyszczające RDEST WĘŻOWNIK Polygonum bistorta L. Jest to bylina z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), rozpowszechniona w Europie, Azji i Ameryce w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce rośnie na wilgotnych łąkach i polanach na niżu i w górach aż po strefę alpejską. Wężownik wytwarza grube podziemne kłącze, wygięte często w kształcie litery S. Łodyga cienka, pojedyncza z rzadka ulistniona, wysokości do 1 m, zakończona zbitym, walcowatym kwiatostanem złożonym z drobnych, różowych kwiatów. Liście dolne jajowate lub jajowatolancetowate, zaostrzone, ogonkowe, górne siedzące, lancetowate. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wiosną lub jesienią kłącza rdestu wężownika, czyści od łuskowatych pochew liściowych i korzeni, starannie myje i obsusza w przewiewie, a następnie suszy w warunkach naturalnych lub w suszarni ogrzewanej w temp C. Otrzymuje się jako surowiec kłącze rdestu wężownika - Rhizoma Bistortae. Podstawowe związki czynne. Kłącze zawiera 25% garbników hydrolizujących, pochodnych kwasu galusowego i nie hydrolizujących, pochodnych pirokatechiny (skondensowanych), wolne kwasy fenolowe, jak elagowy i galusowy, ponadto leukoantocyjanidynę, ślady hydroksymetyloantrachinonów, około 20% skrobi i sole mineralne. Działanie. Kłącze wężownika jest typowym surowcem garbnikowym. Zawarte w nim garbniki podane doustnie w wyciągach wodnych tworzą nierozpuszczalne połączenia kompleksowe z białkami komórek nabłonkowych żołądka i jelit, zmniejszają w nich ciśnienie osmotyczne i powodują ich kurczenie. Dają więc efekt ściągający. Warstwa zmienionych komórek przez garbniki jest znacznie mniej przenikliwa dla wody przedostającej się przez ścianę jelita do treści pokarmowej. Dzięki temu w przypadku biegunki następuje zahamowanie płynnych wypróżnień i nadmiernej utraty wody oraz elektrolitów ustrojowych. Przy stolcach normalnych po zażyciu garbników obserwuje się zaparcia. Garbniki działają także odkażająco. Niszczą różne szczepy bakterii, w tym również antybiotykooporne, oraz drożdżaki i grzyby chorobotwórcze. Ponadto garbniki wykazują działanie przeciwkrwotoczne w przypadku uszkodzenia drobnych naczyń krwionośnych w błonie śluzowej przewodu pokarmowego. Mają też nieznaczne właściwości odtruwające, gdyż wiążą toksyny bakteryjne i sole metali ciężkich w przypadkach zatruć tymi związkami oraz uszczelniają ściany drobnych naczyń krwionoś- 323

324 Rdest wężownik (wg T. Hajka, 1562) nych. Stwierdzono, że niektóre produkty hydrolizy garbników wydalane są z moczem i wywierają działanie przeciwzapalne na nerki, pęcherz i cewkę moczową. Roztwory garbników podane na skórę i błony śluzowe działają przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Działania niepożądane zob. dąb szypułkowy, nr 28. Zastosowanie. Przetwory z kłącza rdestu wężownika stosuje się wewnętrznie przede wszystkim w ostrych biegunkach, spowodowanych m.in. błędami dietetycznymi, długim leczeniem antybiotykami lub stanem alergicznym. W biegunkach przewlekłych, gdzie przyczyną może być wrzodziejące zapalenie jelit, gruźlica jelit 324

325 lub inne schorzenia przewodu pokarmowego, stosowanie przetworów z rdestu wężownika może mieć tylko znaczenie pomocnicze. Również pomocniczo można stosować je w durze brzusznym i czerwonce. Dobre wyniki uzyskuje się w stanach zapalnych żołądka i jelit, nieprawidłowej fermentacji, bolesnych wzdęciach, drobnych krwawieniach jelitowych, a w mieszankach ziołowych - w zapaleniu dróg moczowych. Zewnętrznie stosuje się do płukania w zapaleniu jamy ustnej i gardła, anginie, krwawieniach z dziąseł, przyzębicy i pleśniawkach. Prócz tego do irygacji w upławach i zapaleniu sromu. Ponadto do okładów w owrzodzeniach żylakowych podudzi, do nasiadówek w żylakach odbytu, do przemywania i kompresów na trudno gojące się i ropiejące rany oraz w nadmiernej potliwości nóg. Przetwory. Odwar z kłącza wężownika: 1/2 łyżki rozdrobnionych kłączy zalać 1 szklanką wody letniej i pozostawić na 1 godz. Ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek regulujący czynność żołądka i jelit. W biegunkach pić po 1/4-1/3 szklanki 1-2 razy dziennie. Zewnętrznie służy do irygacji, obmywań sromu i odbytu. Do płukania jamy ustnej, gardła, okładów i kąpieli nóg sporządzić odwar z 1 łyżki surowca na 1 1/2 szklanki wody. Wino przeciwbiegunkowe: do butelki wina czerwonego (700 ml) wsypać po 1 łyżce rozdrobnionego kłącza wężownika i ziela majeranku oraz 2 łyżki liści babki lancetowatej. Odstawić na 10 dni, często wstrząsając, następnie przecedzić. Pić po małym kieliszku kilka razy dziennie. Jeżeli utrzymuje się ostra biegunka, zwłaszcza u dzieci, konieczne jest uzupełnienie utraconych soli mineralnych. W tym celu rozpuszcza się w 11 wody 3,5 g chlorku sodu (soli kuchennej), 2,5 g kwaśnego węglanu potasu i 1,5 g chlorku potasu oraz 20 g glukozy lub cukru. Pić często po 1/4-2/3 szklanki zależnie od wieku i nasilenia biegunki. Odwar z wężownika do kąpieli: 3-5 łyżek rozdrobnionego kłącza i 2 łyżki rumianku zalać 2 l wody letniej i pozostawić na 1 godz. Ogrzać do wrzenia i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. około 37 C. Czas kąpieli min. Używa się także do kąpieli nóg w nadmiernej potliwości. Zioła do płukania jamy ustnej: zmieszać równe ilości rozdrobnionego kłącza rdestu wężownika, liści szałwii i kwiatów nagietka. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i postawić pod przykryciem nad parą na 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła ROBINIA AKACJOWA Robinia pseudacacia L. Robinia akacjowa, zwana też grochodrzewem lub akacją, należy do rodziny Motylkowatych (Papilionaceae). Pochodzi z Ameryki Północnej. Została przeniesiona do Europy i w Polsce jest często sadzona wzdłuż dróg, w parkach i koło domostw w całym kraju. Jest to drzewo wysokie do 20 m, kolczaste, o liściach złożonych nieparzystopierzastych, o listkach jajowatych lub eliptycznych i o białych, motylkowatych, wonnych kwiatach, zebranych w zwisie grona. Jest rośliną miododajną, chętnie sadzoną koło pasiek. Miód akacjowy jasny, bardzo ceniony przez pszczelarzy. 325

326 Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w końcu maja lub w czerwcu rozkwitające kwiatostany robinii i suszy w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się jako surowiec kwiat robinii akacjowej - Flos Pseudacaciae (Flos Robiniae). Podstawowe związki czynne. W kwiatach robinii występują flawonoidy (m.in. robinina, akacyina, kemferol i apigenina), biozydy (m.in. biokwercetyna), olejek eteryczny (zawierający farnezol, linalol i piperonal), leukoantocyjanozyd, kwasy organiczne, związki cukrowe i sole mineralne. Działanie. Wyciągi z kwiatów robinii akacjowej podane doustnie wyraźnie zwiększają dobową ilość wydalanego moczu, co przypisuje się działaniu flawonoidów, z których najbardziej aktywna jest robinina, a w nieco mniejszym stopniu jej aglikon kemferol. Ponadto kwiaty robinii działają uspokajająco, rozkurczowo i żółciopędnie, podawane w różnych zestawieniach recepturowych. Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów robinii stosowane w zalecanych dawkach nie wykazują działania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z kwiatów robinii stosuje się w osłabieniu czynności nerek, zmniejszonym wydalaniu moczu i obrzękach. Zaleca się także w zaburzeniach przepływu żółci do dwunastnicy i stanach atonicznych lub skurczowych dróg żółciowych oraz zwieracza Oddiego. Przetwory. Napar z kwiatów robinii: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody wrzącej i postawić na 15 min nad parą pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1 szklance 2 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, żółciopędny i uspokajający. Zioła moczopędne w kamicy: zmieszać po 25 g kwiatów robinii akacjowej, ziela glistnika i liści brzozy oraz po 50 g ziela nawłoci i liści mącznicy lekarskiej. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami wody gorącej i ogrzać do wrzenia. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1 szklance 3 razy dziennie między posiłkami w kamicy moczanowej. Przed użyciem tej mieszanki należy najpierw doprowadzić mocz do odczynu obojętnego lub lekko alkalicznego ROKITNIK ZWYCZAJNY Hippophaë rhamnoides L. Jest to ciernisty krzew z rodziny Oliwkowatych (Elaeagnaceae), występujący w stanie naturalnym w Europie, na Kaukazie i na Syberii. W Polsce rośnie na piaszczystych urwiskach nadmorskich oraz w Pieninach. Jest rośliną chronioną. Niekiedy hodowany w parkach. Rokitnik osiąga wysokość do 7 m. Liście prawie siedzące, lancetowate, tępe, całobrzegie, osadzone skrętolegle, do 6 cm długie, gęsto pokryte na dolnej stronie srebrzystymi, tarczowatymi włoskami. Kwiaty drobne, rozdzielnopłciowe, zielonawo-brunatne. Owoce soczyste, pomarańczowe, kształtu owalnej jagody, wielkości ziarna grochu, osadzone bardzo gęsto dookoła gałązek na krótkich szypułkach. Od niedawna wprowadza się rokitnik do uprawy jako krzew owocowy. Otrzymano już kilka odmian o owocach większych niż u formy dzikiej i o przyjemniejszym, mniej gorzkawym smaku, a w ZSRR wyhodowano odmianę pozbawioną kolców. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od końca sierpnia do października owoce rokitnika, powszechnie zwane jagodami, usuwa ewentualne zanieczyszczenia, suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35 C i otrzymuje owoce rokitnika -Fructus Hippophae, przeznaczone dla przemysłu farmaceutycznego. Duże ilości owo- 326

327 ców świeżych przerabia przemysł spożywczy. Niekiedy zbierane są przez miejscową ludność na Syberii liście rokitnika i młode, ulistnione gałązki z przeznaczeniem do użytku domowego jako środek przeciwbiegunkowy. Podstawowe związki czynne. Owoce rokitnika są bogatym źródłem wielu związków o dużym znaczeniu w lecznictwie, a mianowicie witamin z grupy B, witaminy E (do 150 mg%), witaminy C, czyli kwasu askorbowego ( mg%), karotenoidów, czyli prowitaminy A (do 250 mg%). Ponadto zawierają do 8% oleju tłustego, antocyjany, flawonoidy, fosfolipidy, sterydy, garbniki, cukry, kwasy organiczne, jak cytrynowy i jabłkowy, oraz sole mineralne. Działanie. Owoce rokitnika należą do cennych surowców ze względu na obecność witaminy C. Choć ilość tej witaminy jest znacznie niższa niż w owocach dzikiej róży, to jednak nie ulega ona tak szybko rozkładowi, gdyż rokitnik nie zawiera specyficznego enzymu - askorbinazy, niszczącego ten związek. Dzięki temu owoce rokitnika mogą być przechowywane zarówno w stanie świeżym, jak i mrożonym lub wysuszonym przez dłuższy nawet czas bez wyraźnego obniżenia wartości. Jak wiadomo, witamina C stanowi istotny czynnik, aktywnie uczestniczący w procesach utleniania i redukcji. Istnieje wiele schorzeń, których pojawienie się i przebieg zależą od poziomu witaminy C w narządach i płynach ustrojowych. Ważne znaczenie lecznicze ma olej tłusty o własnościach witaminy F, gdyż zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe i jest zbliżony do oleju słonecznikowego i lnianego. Wywiera odżywczy wpływ na skórę i zapewnia jej elastyczność oraz odporność. Karoteny zawarte w owocach oraz niektóre karotenoidy zostają przekształcone w przewodzie pokarmowym w witaminę A, odznaczającą się szczególnym powinowactwem do skóry i błon śluzowych a niezbędną dla prawidłowego ich rozwoju oraz spełniania funkcji ochronnych i wydzielniczych. Tokoferole natomiast mają charakter witaminy E i chronią organizm przed zmianami zanikowymi, zwyrodnieniowymi, zakrzepowymi i skurczowymi, m.in. w obrębie naczyń krwionośnych i skóry. Działania niepożądane. Przetwory z rokitnika stosowane w zalecanych dawkach nie wywierają działania szkodliwego na organizm. Zastosowanie. Owoce rokitnika w postaci świeżej lub jako dżemy, konfitury, soki i inne przetwory stosuje się zapobiegawczo jako naturalne źródło dobrze przyswajalnej witaminy C, a także w przebiegu licznych schorzeń wymagających zwiększonej ilości kwasu askorbinowego w organizmie. Do najważniejszych należą choroby gorączkowe wywołane przez bakterie lub wirusy, choroba wrzodowa żołądka lub dwunastnicy, stany zapalne różnych narządów, utrzymujące się dłużej biegunki, okres ciąży i karmienia, postępujące dolegliwości gośćcowe, krwawienia z małych naczyń i inne. Wyciągi olejowe z owoców rokitnika, zawierające olej tłusty, karoteny i tokoferole, są z powodzeniem stosowane zewnętrznie w różnych dolegliwościach błon śluzowych i skóry, zwłaszcza oparzeniach, odleżynach, uszkodzeniach skóry przez promienie słoneczne i rentgenowskie, trudno gojących się ranach, zapaleniu pochwy i szyjki macicy oraz nadżerkach. Przetwory. Olej rokitnikowy (ZSRR), Oleum Hippophae. Otrzymuje się przez wytrawianie owoców olejem roślinnym. Stosuje się zewnętrznie w przypadkach wyżej wymienionych. 327

328 123. RÓŻA DZIKA Rosa canina L. Jest to kolczasty krzew wysoki do 2 m z rodziny Różowatych (Rosaceae), występujący w Europie, na Syberii oraz w Ameryce Północnej i w Meksyku. W Polsce rośnie pospolicie w zaroślach, na brzegach lasów, w pobliżu domostw oraz na miedzach i nieużytkach. Róża dzika osiąga wysokość do 2 m. Gałązki ma łukowato wygięte, zwieszające się, uzbrojone w silne, haczykowate, odchylone do tyłu kolce. Liście 5- lub 7-, a niekiedy 9-dzielne. Kwiaty duże, promieniste, różowe lub niemal białe. Owoc pozorny (szupinka) powstaje przez zmięśnienie dna kwiatowego. Wewnątrz znajdują się liczne owoce właściwe w postaci białawych orzeszków. Róża dzika jest gatunkiem zbiorowym, obejmującym liczne podgatunki, różniące się nieznacznie między sobą, głównie ząbkowaniem liści. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w sierpniu i wrześniu przed pełnym dojrzeniem bardzo już soczyste i miękkie, czerwone owoce dzikiej róży i szybko suszy w suszarni ogrzewanej w przewiewie w temp. do 50 C. Otrzymuje się owoc róży dzikiej z nasionami - Fructus Rosae cum semine (syn. Fructus Cynosbati cum semine). Można również suszyć owoce róży bez nasion, po przekrojeniu owocni i odrzuceniu białawych orzeszków. Suszy się podobnie jak surowiec poprzedni. Otrzymuje się owoce róży bez nasion - Fructus Rosae sine semine (syn. Fructus Cynosbati sine semine). Równowartościowy, a niekiedy lepszy surowiec otrzymuje się z innych gatunków róży, jak róża girlandowa - Rosa cinnamomea L. (zawiera do 10% wit. C), i róża pomarszczona - Rosa rugosa Thunb. (do 6% wit. C). W gospodarstwie domowym z płatków i owoców dzikiej róży sporządza się konfitury. Owoce służą ponadto do wyrobu wina domowego. Podstawowe związki czynne. Owoce dzikiej róży bez nasion zawierają do 1,8% witaminy C, a także kwasu dehydroaskorbowego, stanowiącego produkt utlenienia poprzedniego związku. Oprócz tego występują inne witaminy, zwłaszcza A, B 1, B 2, E, K, oraz czynniki zwane witaminą P, tj. bioflawonoidy. Spośród flawonoidów wykryto w owocach róży astragalinę, izokwercytrynę i tylirozyd. Są również karotenoidy (np. β-karoten, likopen i zeaksantyna), a ponadto garbniki, cukry (do 18%), pektyny (do 4%), kwasy organiczne (do 2%), w tym cytrynowy i jabłkowy (około 1,5%), prawie 0,03% olejku eterycznego i sole mineralne. Zawartość witaminy C spada bardzo znacznie w warunkach niewłaściwego suszenia i przechowywania owoców. Działanie. Owoc róży dzikiej jest surowcem witaminowym, bogatym w witaminę C oraz synergistycznie z nią działające flawonoidy (wit. P). Ponieważ organizm ludzki nie wytwarza witaminy C, konieczne jest dostarczenie jej z zewnątrz z pokarmami, a w razie potrzeby w postaci leków. Dzienne zapotrzebowanie dorosłego człowieka zdrowego wynosi średnio około 1 mg witaminy C na 1 kg wagi ciała, a u dzieci nieco więcej. Zapotrzebowanie na witaminę C wzrasta u kobiet w okresie ciąży oraz karmienia piersią. W czasie choroby, zwłaszcza z podwyższoną temperaturą ciała, zapotrzebowanie na witaminę C wzrasta 2- i 3-krotnie. Warto pamiętać, że naturalna witamina C w owocach i jarzynach jest aktywniejsza od syntetycznej, gdyż towarzyszące jej flawonoidy i kwasy organiczne chronią ją przed rozkładem. Syntetyczna witamina C w tabletkach jest wykorzystywana przez organizm tylko w 30-40% podanej dawki. 328

329 Róża dzika (wg T. Hajka, 1562) Witamina C odgrywa bardzo istotną rolę w procesach utleniania i redukcji w organizmie człowieka. Ponadto wywiera hamujący wpływ na procesy starzenia się ustroju, postępujące zmiany miażdżycowe oraz niektóre zaburzenia trawienne. Działa korzystnie w chorobach zakaźnych, gruźlicy, a także w ciąży. Ze względu na zawartość wielu witamin owoce dzikiej róży można uważać za środek ogólnie wzmacniający. Wyciągi z owoców róży działają łagodnie rozkurczowo, a także słabo moczopędnie i żółciopędnie, co przypisuje się zawartym w owocach flawonoidom. Działania niepożądane. Przetwory z owoców dzikiej róży stosowane w zalecanych dawkach nie wywołują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Podaje się jako lek witaminowy w zakażeniach bakteryjnych prze- 329

330 biegających z wysoką gorączką, jak również w przypadkach, w których utrudnione jest wchłanianie witaminy C z pokarmów, np. w nieżytach żołądka i jelit, biegunkach, wrzodzie trawiennym żołądka oraz dwunastnicy i innych. Jako środek pomocniczy stosuje się wyciągi z owoców róży w niektórych chorobach wątroby, dróg żółciowych, nerek, przewodu pokarmowego, a także w stanach zapalnych drobnych naczyń krwionośnych skóry i wybroczynach oraz jako środek wzmacniający dla rekonwalescentów i dzieci. Ponadto zaleca się w leczeniu ran, oparzeń, blizn pooperacyjnych, wrzodu żołądka i dwunastnicy oraz owrzodzenia jelita grubego. Witamina C ma korzystny wpływ na przebieg leczenia nowotworów, na ogólną odporność organizmu przez zwiększenie jego mechanizmów obronnych, zwłaszcza u dzieci, osób starszych, rekonwalescentów i kobiet w ciąży oraz matek karmiących. Znane jest też działanie zapobiegawcze witaminy C w grypie i w tzw. chorobie z przeziębienia oraz łagodzące przebieg tych chorób i skracające czas ich trwania pod warunkiem regularnego przyjmowania odpowiednio wysokich dawek witaminy C (około 1 g dziennie, co równa się 5 tabletkom wit. C po 0,2 g). Dostatecznie wysoki poziom witaminy C w organizmie chroni przed zatruciem różnymi lekami, substancjami szkodliwymi zawartymi w powietrzu, wodzie i pożywieniu. Bardzo cenną zaletą tej witaminy jest hamowanie tworzenia się w przewodzie pokarmowym tzw. nitrozoamin, które są związkami rakotwórczymi, powstającymi w przewodzie pokarmowym w wyniku spożywania warzyw uprawianych z dużym nadmiarem nawozów azotowych. Owoc dzikiej róży wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cardiosan, stosowanej w chorobach serca, zwłaszcza u osób starszych, a wyciąg płynny jest składnikiem kropli nasercowych Neocardina oraz płynu Cholesol, podawanego w schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego, produkowanych przez Herbapol. Ponadto owoce róży służą do produkcji syropu witaminowego Rosavit (Herbapol). Przetwory. Odwar z owoców dzikiej róży: 1-11/2 łyżki rozdrobnionych owoców zalać 1 szklanką wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić, przepłukując na sitku przegotowaną, ciepłą wodą aby otrzymać pełną szklankę odwaru. Pić po 1/3-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek witaminowy i regulujący przemianę materii. Zioła w chorobie wrzodowej: zmieszać 50 g rozdrobnionych owoców dzikiej róży oraz po 25 g owoców kopru włoskiego, liści bobrka trój listkowego, kwiatów wrotyczu, ziela krwawnika, ziela tysiącznika i ziela rdestu ptasiego. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 2 1/2 szklanki wody wrzącej i pozostawić na 1 godz. Pić rano i w południe po 1/2 szklanki naparu. Wieczorem w 2 godz. po kolacji wypić resztę naparu, położyć się płasko i co 3-5 min zmieniać pozycję - na wznak, na lewy i prawy bok i na brzuchu. W ciągu dnia przyjąć 3 razy po 1 tabletce witaminy B 1 oraz po 1 kapsułce witaminy A+E. Stosować w zapaleniu żołądka i jelit, we wrzodzie żołądka, także po zabiegu chirurgicznym, gdyż ułatwia bliznowacenie. W przypadku wrzodu dwunastnicy pije się napar bez wykonywania obrotów. Można przygotowywać napar na mleku zamiast wody. Zioła wzmacniające wątrobę: zmieszać po 50 g owoców róży, liści mięty pieprzowej i ziela bylicy pospolitej oraz po 25 g ziela ostrożenia warzywnego, liści brzozy i korzenia arcydzięgla. Zalać 2 łyżki ziół w termosie 2 szklankami wody wrzącej, przykryć i pozostawić na 30 min. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby w początkowym okresie 3-4 miesięcy zdrowienia. Także w nieżycie żołądka i jelit oraz dróg żółciowych. 330

331 Neocardina (Herbapol), krople zawierające wyciągi z owoców róży, kwiatów głogu, ziela konwalii, ziela jemioły i korzenia kozika. Dorośli przyjmują 2-3 razy dziennie po kropli po jedzeniu w kieliszku wody. Dłuższe stosowanie należy uzgodnić z lekarzem. Cholosas (ZSRR), syrop zawierający zagęszczony wodny wyciąg z owoców róży z dodatkiem cukru, stosowany w zapaleniu pęcherzyka żółciowego i wątroby. Karotolin (ZSRR), olejowy wyciąg karotenoidów z miąższu owoców róży, podawany zewnętrznie w leczeniu egzem, uszkodzeń błon śluzowych, owrzodzeń, oparzeń i ran. Melrosum (Nattermann, RFN), syrop zawierający wyciągi z 5 ziół z dodatkiem miodu, stosowany w przeziębieniu, nieżycie gardła, oskrzeli i kaszlu. Zalecany zwłaszcza dzieciom i kobietom w ciąży. Olej różany (ZSRR), Oleum Rosae pingue, otrzymywany z nasion w owocach róży. Zawiera nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe, karotenoidy, fitosterole i witaminę E. Stosuje się zewnętrznie w uszkodzeniu sutków karmiących matek, odleżynach, ranach, wysypkach i oparzeniach. Rozanol (ZSRR), kapsułki żelatynowe do stosowania wewnętrznego w niedomodze wątroby, kamicy żółciowej, zaburzeniach po operacji pęcherzyka żółciowego oraz w kamicy moczowej. Dawki 2-3 kapsułki 3 razy dziennie na 30 min przed posiłkami RUMIAN SZLACHETNY Anthemis nobilis L. Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w zachodniej Europie, obecnie zwykle uprawiana, w tym również w Polsce. W uprawie są odmiany pełnokwiatowe, zawierające w koszyczkach tylko białe kwiaty języczkowe, żeńskie. Z tego powodu odmiany powyższe nie wydają nasion i są rozmnażane wegetatywnie. Rumian szlachetny ma łodygi rozesłane, długie do 30 cm i rozgałęzione, zakończone szczytowymi koszyczkami. Roślina wydaje też krótkie pędy płonne. Łodygi ma miękko owłosione i w górnej części nie ulistnione. Liście podwójnie pierzastosieczne o listkach równowąskich. Kwiaty zebrane w koszyczki o dnie silnie wypukłym. Wszystkie kwiaty opatrzone są lancetowatymi lub podłużnymi podsadkami z wyraźnym nerwem głównym, nazywanymi plewinkami. Cała roślina jest silnie aromatyczna. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się rozkwitające koszyczki kwiatowe i suszy w cieniu i przewiewie w temperaturze nie przekraczającej 35 C. Otrzymuje się jako surowiec koszyczek rumianu szlachetnego - Anthodium Anthemidis, syn. kwiat rumianku rzymskiego, Flos Chamomillae romanae. Podstawowe związki czynne. Surowiec zawiera olejek eteryczny w ilości do 1,2%. Składnikami olejku są: niebiesko zabarwiony chamazulen, ponadto farnezen, pinokarwon, estry butylowy oraz izomasłowy kwasów angelikowego, izomasłowego, tyglinowego i metyloakrylowego. W surowcu występują także flawonoidy (m.in. apigenina i jej 7-glukozyd apiina), związki kumarynowe, germakranolidy (jak nobilina), trójterpeny (jak β-amyryna), fitosterole (jak taraksasterol), związki poliacetylenowe, cholina, inozyt, kwasy organiczne, jak kawowy, oraz sole mineralne. Działanie. Kwiat rumianu szlachetnego działa podobnie do rumianku pospolitego, jednak znacznie silniej wyraża się działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie 331

332 przewodu pokarmowego ze względu na obecność olejku, flawonoidów i pochodnych kumaryny. Zmniejszają one napięcie mięśni gładkich, łagodzą lub znoszą ból wywołany skurczem jelit, przywracają w przewodzie pokarmowym prawidłowe ruchy perystaltyczne i regulują wypróżnienia. Wyciągi z kwiatów rumianku rzymskiego działają wiatropędnie u dzieci i młodzieży, a ponieważ mają gorzki smak, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego. Dzięki temu poprawiają trawienie, zmniejszają skłonności do wzdęć i ułatwiają przyswajanie pokarmów. W porównaniu z rumiankiem pospolitym rumian szlachetny działa słabiej jako lek przeciwzapalny, ponieważ zawiera w olejku tylko chamazulen, a brak w nim α-bisabololu i spiroeteru. Wyciągi z kwiatów rumianku rzymskiego podane doustnie łagodzą lub uśmierzają dolegliwości migrenowe oraz bóle nerwu nadoczodołowego. Działania niepożądane. Przetwory z rumianu szlachetnego w zalecanych dawkach nie wywołują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Rumianek rzymski stosuje się doustnie przede wszystkim w nieżytach żołądka i jelit, zaburzeniach wydzielniczych i ruchowych przewodu pokarmowego, niestrawności, braku łaknienia, wzdęciach i bólach brzucha, jednak zwykle w połączeniu z innymi surowcami o podobnym działaniu na przewód pokarmowy. Surowiec ten wchodzi w skład mieszanki ziołowej Tannosan. Niekiedy, w połączeniu z innymi surowcami, stosuje się pomocniczo w niezbyt nasilonych bólach migrenowych i nerwu nadoczodołowego. Zewnętrznie w postaci naparu służy do okładów, kompresów, przemywań, kąpieli, nasiadówek, irygacji, a także do wcierań w podrażnieniach skóry i błon śluzowych, powierzchniowych zakażeniach ropnych, podrażnieniach wywołanych działaniem różnych związków chemicznych, np. detergentów, oparzeniach I stopnia i w niewielkich uszkodzeniach naskórka. Zaleca się również w zapaleniu spojówek. Przetwory. Napar z kwiatów rumianu szlachetnego: 1 łyżkę kwiatów zalać 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem przez 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie przed posiłkami jako środek przeciwskurczowy i wiatropędny. Napar ten można stosować zewnętrznie do pielęgnacji i rozjaśniania włosów. Zioła w zapaleniu spojówek: zmieszać po 10 g kwiatów rumianu szlachetnego i kwiatów jasnoty białej oraz po 20 g kwiatów malwy czarnej i liści babki lancetowatej. Zalać 1/2 łyżki ziół 2/3 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do okładów na oczy jako środek przeciwzapalny i bakteriobójczy. Zioła w nadkwaśności: zmieszać po 50 g kwiatów rumianu szlachetnego i liści szałwii oraz po 25 g kwiatów jasnoty białej, nasion lnu i ziela krwawnika. Zioła sproszkować w młynku elektrycznym i przechowywać w zamkniętym słoiku w ciemnym miejscu. Do 1 szklanki gorącego mleka wsypać 1/2-1 łyżeczkę sproszkowanych ziół, zmieszać i wypić powoli. Powtarzać w miarę potrzeby. 332

333 125. RUMIANEK POSPOLITY Matricaria chamomilla L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w całej Europie, w wielu regionach Azji, w Ameryce Północnej i Australii. W Polsce rośnie jako chwast polny na miedzach i nieużytkach na całym niżu i w dolnej części strefy górskiej. Ze względu na duże zapotrzebowanie rumianek jest często uprawiany na plantacjach. Rumianek ma łodygę rozgałęzioną, nagą, wysoką do 60 cm. Liście 2- lub 3-krotnie pierzastodzielne o odcinkach równowąskich. Kwiaty zebrane w koszyczki, rozmie- Rumianek pospolity (wg T. Hajka, 1672) 333

334 szczone pojedynczo na zakończeniach rozgałęzień łodygi. Dno koszyczka stożkowate, wewnątrz puste. Jest to roślina silnie aromatyczna. Kwitnie od maja do lipca. Istnieje kilka ras chemicznych rumianku, różniących się zawartością składników chemicznych. Kwiaty rumianku pochodzące z krajów Europy Środkowej zawierają przeważnie więcej olejku aniżeli południowoeuropejskie. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się koszyczki z możliwie najkrótszą szypułką, gdy białe kwiaty języczkowe na obwodzie mają położenie poziome. Suszy się szybko w przewiewie w temp. do 35 C. Otrzymuje się jako surowiec koszyczek rumianku - Anthodium Chamomillae, syn. kwiat rumianku - Flos Chamomillae. Należy go przechowywać w szczelnym opakowaniu, w miejscu suchym, zacienionym. Podstawowe związki czynne. Kwiaty zawierają 0,3-1,3% olejku eterycznego. Składnikami olejku są: chamazulen (6-18%), α-bisabolol i jego tlenki (25-50%), spiroeter, β-farnezen, mircen, kadinen i inne. Drugą grupę związków stanowią flawonoidy (m.in. apigenina, luteolina, kwercetyna oraz ich 7-glukozydy), trzecią -pochodne kumarynowe, jak umbeliferon i herniaryna. Ponadto w kwiatach występują spirocykliczne poliacetyleny, śluz (do 17%), cholina, karotenoidy i sole mineralne. Działanie. Wyciągi z rumianku zawierają pewne ilości rozpuszczonego olejku eterycznego i dzięki temu działają przeciwzapalnie na błony śluzowe i skórę. Najbardziej czynnymi związkami są α-bisabolol i spiroeter, a w mniejszym stopniu chamazulen, któremu przypisuje się działanie przeciwalergiczne. Spiroeter hamuje wydzielanie histaminy, serotoniny i bradykininy - substancji wywołujących stany zapalne. Flawonoidy oraz pochodne kumaryny zawarte w kwiatach rumianku działają rozkurczowo na mięśnie gładkie jelit. Dzięki temu rumianek przywraca prawidłowe ruchy perystaltyczne, zapobiega wzdęciom i jest skutecznym środkiem wiatropędnym. Działa też słabo żółciopędnie i uspokajająco. Własności przeciwbakteryjne tego surowca są nieznaczne. Napary podawane małym dzieciom działają słabo przeczyszczająco. Po przyjęciu doustnym związki czynne rumianku wydalają się przede wszystkim z moczem i wywierają słabe działanie przeciwzapalne na kłębki nerkowe, moczowody i pęcherz. Wyciągi z rumianku stosowane zewnętrznie działają silnie przeciwzapalnie, a nieco słabiej przeciwuczuleniowo. Na włosy napary z rumianku działają rozjaśniające i nadają im lekko złocisty odcień. Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów rumianku stosowane w zalecanych dawkach nie wywierają działania szkodliwego nawet u niemowląt. Zastosowanie. Napar z rumianku podaje się doustnie w stanach zapalnych przewodu pokarmowego. Pomocniczo stosowany jest w chorobie wrzodowej, nadmiernej fermentacji, wzdęciach, bólach brzucha, odbijaniu i zgadze oraz braku łaknienia, ponadto w stanach skurczowych jelit i utrudnionym odchodzeniu gazów, zwłaszcza u dzieci i osób w wieku podeszłym. W połączeniu z odpowiednimi surowcami zielarskimi podaje się jako środek żółciopędny oraz w przewlekłym zapaleniu dróg moczowych, zwłaszcza kłębków nerkowych i pęcherza. W połączeniu z innymi surowcami rumianek stosuje się jako słaby środek uspokajający. Podaje się w tym celu preparat Nervogran lub mieszankę ziołową Nervosan. W postaci mieszanki ziołowej Pyrosan stosuje się rumianek jako pomocniczy środek przeciwgorączkowy. 334

335 Często podaje się napary z rumianku zewnętrznie, np. w owrzodzeniach skóry, żylakach odbytu, owrzodzeniach żylakowych kończyn dolnych, rumieniu i świądzie skóry, odleżynach oraz zaczerwienieniu skóry u noworodków. Ponadto w przypadkach alergicznego zapalenia skóry, oparzeń termicznych i słonecznych I i II stopnia oraz niewielkich uszkodzeń promieniami Roentgena. Napary podaje się w stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, dziąseł, gardła, zatok bocznych nosa oraz w codziennej higienie jamy ustnej. Ponadto w upławach, zapaleniu szyjki macicy i pochwy oraz świądzie i stanach zapalnych sromu. Używa się także do lewatyw dla małych dzieci. Zewnętrznie stosuje się napar z kwiatów rumianku w okulistyce w postaci okładów i przemywań w stanach zapalnych rogówki i tęczówki oraz w alergicznym i ropnym zapaleniu spojówek. W postaci aerozolu lub inhalacji podaje się przetwory z rumianku w zapaleniu górnych dróg oddechowych, dychawicy oskrzelowej u dzieci i katarze siennym. W kosmetyce rumianek służy do pielęgnacji, mycia i rozjaśniania włosów oraz do kąpieli regenerujących skórę. Przetwory. Napar z kwiatów rumianku: 1-2 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami w stanach zapalnych przewodu pokarmowego jako środek rozkurczowy i wiatropędny. Ten sam napar można stosować zewnętrznie do płukania jamy ustnej, irygacji, okładów, przymoczek, tamponów i w postaci aerozolu. Po rozcieńczeniu l: 1 ciepłą wodą - do lewatywy dla niemowląt. Chamo-fix (Herbapol): torebkę umieścić w szklance z wodą wrzącą i naparzać około 5 min. Pić 2 razy dziennie po 1 szklance, jak napar z kwiatów rumianku. Zioła w schorzeniach wątroby: zmieszać po 25 g kwiatów rumianku, rozdrobnionej kory kruszyny, liści mięty pieprzowej, ziela drapacza lekarskiego, ziela dziurawca, ziela fiołka trójbarwnego i ziela krwawnika. Zalać 1 1/2 łyżki mieszanki w termosie 1 1/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki rano na czczo i wieczorem przed snem w stanach po wirusowym zapaleniu wątroby jako środek przeciwzapalny, odtruwający, przeciwskurczowy, żółciopędny oraz pobudzający trawienie i łagodnie moczopędny. Aesculan (Herbapol), maść: załączoną do tuby kaniulą wprowadzić do odbytnicy około 2 cm maści 1-2 razy dziennie, zwłaszcza przed snem. Posmarować również zwieracz odbytu. Stosować w uszkodzeniach błony śluzowej i naczyń w obrębie odbytu oraz w żylakach odbytu (hemoroidach). Azulan (Herbapol), płyn zawierający wyciąg alkoholowy z kwiatów rumianku. Podawać doustnie kropli w kieliszku wody 2-3 razy dziennie przed jedzeniem w nieżycie żołądka i jelit. Zewnętrznie - 1 łyżeczkę preparatu na 1/2-2/3 szklanki ciepłej wody do płukania, przemywań, okładów, przymoczek, irygacji i tamponów, podobnie jak napar. Pyrosan (Herbapol), zioła zawierające kwiat rumianku, owoc maliny, pączki topoli, liść brzozy, kwiat lipy, kwiat bzu czarnego i korę wierzby, stosowane jako pomocniczy środek przeciwgorączkowy i napotny. 335

336 126. RUTA ZWYCZAJNA Ruta graveolens L. Jest to bylina z rodziny Rutowatych (Rutaceae), występująca w południowej Europie oraz na afrykańskim wybrzeżu Morza Śródziemnego, obecnie uprawiana w wielu krajach europejskich, w tym również w Polsce. Ruta ma łodygi wysokie do 1 m, zwykle pojedyncze, nie owłosione, sinozielone, dołem drewniejące. Liście podwójnie lub potrójnie pierzastosieczne. Kwiaty obu-płciowe, promieniste, zebrane w wiechowate kwiatostany, wyrastające w kątach górnych liści. Kwiaty boczne są czterokrotne, a szczytowe pięciokrotne. Płatki korony żółte, na szczycie wgłębione. Owocem jest wielonasienna torebka. Cała roślina ma silny, swoisty, mało przyjemny zapach. Surowiec. Do celów leczniczych ścina się przed kwitnieniem szczyty pędów ruty i suszy w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych, a następnie osmykuje liście, odrzucając łodygi. Otrzymuje się jako liść ruty - Folium Rutae. Niekiedy zbiera się ziele ruty - Herba Rutae. Zbioru należy dokonywać w rękawiczkach, aby uniknąć uczulającego działania rośliny. Z ziela ruty destyluje się niekiedy olejek eteryczny - Oleum Rutae, używany do aromatyzowania wyrobów perfumeryjnych i mydlarskich oraz do izolowania składnika zapachowego metylo-n-no-nyloketonu. Podstawowe związki czynne. Liście ruty zawierają do 0,36% olejku eterycznego. Składnikami olejku są: metylo-n-nonyloketon (do 90%) i metylo-n-heptyloketon (do 10%), ponadto nieznaczne ilości α-pinenu, limonenu i cymenu. Drugą grupę związków stanowią furanokumaryny - do 01% (m.in. psoralen, bergapten, ksantotoksyna, izoimperatoryna i rutamaryna), trzecią flawonoidy - do 2,2% (m.in. rutyna i kwercetyna), a czwartą alkaloidy, jak skimianina, graweolina i arborynina. Ponadto występują kumaryna, umbeliferon, kwasy organiczne, witamina C i sole mineralne. Działanie. Zawarte w liściach ruty furanokumaryny, a w mniejszym stopniu olejek eteryczny i alkaloidy wywierają działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych oraz układu moczowego. Zmniejsza się napięcie mięśni gładkich wymienionych narządów i obserwuje się ustąpienie lub zmniejszenie bólu. Poprawia się perystaltyka jelit (działanie wiatropędne), usprawnia przepływ żółci do dwunastnicy i opróżnianie pęcherzyka żółciowego (działanie żółciopędne), zwiększa się nieznacznie ilość wydalanego moczu i obniża w niewielkim stopniu ciśnienie krwi. Dzięki zmniejszeniu oporów w drobnych naczyniach usprawnia się nieco krążenie obwodowe. U niektórych osób obserwuje się słabe działanie uspokajające, będące przypuszczalnie następstwem efektu rozkurczowego liści ruty. Surowiec ten wywiera również słabe działanie przeciwrobacze. Zawarte w liściach ruty flawonoidy, zwłaszcza rutyna, uszczelniają ściany naczyń krwionośnych, zwiększają elastyczność, a zmniejszają łamliwość i możliwość uszkodzenia. Rutyna, składnik liści ruty, otrzymywana jest na skalę techniczną z ziela gryki - Fagopyrum esculentum Moench, lub perełkowca japońskiego - Sophora japonica L. Unieczynnia ona kilka enzymów tkankowych, np. oksydazę askorbinową, hialuronidazę i oksydazę adrenalinową, dzięki czemu przedłuża działanie witaminy C, zapobiega depolimeryzacji kwasu hialuronowego pełniącego funkcję spoiwa w śród-błonkach drobnych naczyń krwionośnych oraz przedłuża działanie adrenaliny i noradrenaliny, wywołujących skurcz naczyń krwionośnych. Zwiększa odporność ścian 336

337 Ruta zwyczajna (wg L. Fuchsa, 1543) naczyń włosowatych i tętniczek przedkapilarnych, kurczy je nieco i zapobiega przenikaniu na zewnątrz krwinek czerwonych i osocza. Rutyna hamuje też wydalanie jodu, podwyższa poziom wapnia we krwi i ma także własności odtruwające. Podobnie, a niekiedy silniej działa jej aglikon - kwercetyna. Działania niepożądane. Przetwory z liści ruty w nieco większych dawkach od. leczniczych wywołują słaby skurcz mięśni macicy i zwiększają krwawienia miesięczne u kobiet. W pojedynczych, sporadycznych przypadkach mogą nawet wywołać poronienie. Po nieco wyższych dawkach niż lecznicze obserwuje się także zwiększenie wrażliwości skóry na działanie promieni słonecznych, co przypisuje się działaniu furanokumaryn. Ruta ma wpływ na mechanizm wytwarzania pigmentu skórnego - melaniny, oraz na sam naskórek i może zapobiegać jego szybkiemu złuszczaniu się i narastaniu. Dotykanie świeżego ziela ruty wywołuje u osób wrażliwych pęcherzowe zapalenie skóry. Zastosowanie. Przetwory z ruty stosuje się najczęściej w stanach skurczowych żołądka, jelit, dróg żółciowych, zastojach żółci i spowodowanych tym zaburzeniach trawiennych, okresowych wzdęciach i bólach brzucha oraz możliwości tworzenia się 337

338 kamieni żółciowych. Zalecane są także w przypadku uszkodzenia wątroby i zmniejszenia wytwarzania żółci. Ponadto podaje się w osłabieniu czynności układu moczowego, obniżeniu dobowej ilości wydalanego moczu oraz stanach zachwiania równowagi między koloidami a krystaloidami moczu. Pomocniczo, nie zaniedbując środków i zaleceń lekarza, stosuje się w nieznacznie podwyższonym ciśnieniu krwi, miażdżycy oraz nadmiernej przepuszczalności i łamliwości naczyń włosowatych. Niekiedy zaleca się jako środek uspokajający w mało nasilonych stanach rozkojarzenia i wyczerpania nerwowego, zwłaszcza w stanach tzw. nerwicy wegetatywnej, objawiającej się zmianami czynnościowymi różnych narządów, np. w napadowych skurczach i bólach w przewodzie pokarmowym, zaburzeniach naczynioruchowych, pulsowaniu w skroniach, bólach głowy typu migrenowego. Czasem stosuje się przetwory z ruty w bolesnym miesiączkowaniu, zwłaszcza u młodych dziewcząt. Metaboliczne właściwości ruty wykorzystuje się w leczeniu bielactwa, widocznego w postaci białych plam na skórze, przebarwionych na obwodzie. Ponadto w łuszczycy sprawiającej duże trudności w leczeniu i opornej na liczne preparaty. Nie zaleca się przetworów z ruty w zaawansowanej ciąży lub krwawieniach macicznych, a także w nieżycie przewodu pokarmowego, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, przewlekłym owrzodzeniu jelita grubego i nadkwaśności. Świeże ziele ruty służy do sporządzania intraktu - Intractum Rutae, natomiast liść ruty wysuszony stosuje się do wyrobu płynu Cholesol. Przetwory. Intrakt z ruty, Intractum Rutae (Herbapol): dorosłym podaje się doustnie kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie po jedzeniu w schorzeniach dróg żółciowych, zastoju żółci, uszkodzeniu wątroby i zmniejszonym wytwarzaniu żółci. Zalecany jako środek łagodnie moczopędny, a także w miażdżycy i zbytniej przepuszczalności oraz łamliwości naczyń włosowatych. Ponadto w bielactwie i łuszczycy pod kontrolą lekarza. Nie należy stosować jednocześnie z sulfonamidami. Mieszanka o działaniu uspokajającym: zmieszać 30 g intraktu z ruty, 35 g Nervosolu i 120 g syropu Passispasmin. Przyjmować doustnie po 1-2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody 1-2 razy dziennie w podnieceniu nerwowym i ruchowym, trudnościach zasypiania, pobudzeniu seksualnym, nerwicy wegetatywnej, kołataniu serca na tle nerwicowym oraz w padaczce. Młodzież przeciw polucjom otrzymuje połowę dawki. Rutina (Polfa), drażetki po 20 mg. Dorosłym zaleca się 1-2 drażetki 3 razy dziennie w stanach zwiększonej przepuszczalności i łamliwości naczyń krwionośnych. Pomocniczo w miażdżycy i chorobach uczuleniowych. Rutinoscorbin (Polfa), drażetki zawierające 25 mg rutyny i 100 mg witaminy C. Dorośli przyjmują 1-2 drażetki rano i wieczorem po jedzeniu w nadmiernej łamliwości i przepuszczalności naczyń, chorobie uczuleniowej i ostrym nieżycie nosa. Rut i soi (Herbapol), płyn zawierający w 1 ml 0,02 rutyny. Dorosłym podaje się kropli w kieliszku wody 4-6 razy dziennie w ciągu początkowych 3-5 dni, następnie kropli 2-3 razy dziennie w uszkodzeniu naczyń włosowatych, zatruciach metalami ciężkimi, w niektórych przypadkach okulistycznych, a także zapaleniu kłębków nerkowych i innych. Zioła o działaniu przeciwmiażdżycowym: zmieszać po 10 g liści lub ziela ruty i owoców kminku oraz po 20 g korzeni kozłka, liści melisy i kwiatów głogu. 338

339 Wsypać 11/2 łyżki do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1-2 godz. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami. Zioła w padaczce: zmieszać po 50 g ziela ruty, korzenia waleriany i szyszek chmielowych oraz po 25 g ziela marzanki, kory wierzbowej i kwiatów lipy. Wsypać 2-3 łyżki ziół do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek uspokajający i przeciwskurczowy. Stosuje się w padaczce, nerwicy wegetatywnej, podnieceniu nerwowym i trudnościach w zasypianiu. Dla młodzieży przeciw polucjom zaleca się połowę dawki. Ziołu wspomagające w stwardnieniu rozsianym: zmieszać równe ilości ziela ruty, korzenia mniszka, liści bobrka trójlistkowego, kwiatów bzu czarnego, liści czarnej porzeczki, ziela jemioły, kwiatów ślazu, liści pokrzywy i liści orzecha włoskiego. Sproszkować w młynku elektrycznym i przechowywać w zamkniętym słoiku. Wsypać 1 łyżeczkę sproszkowanych ziół do szklanki mleka, zagotować, osłodzić do smaku miodem i całość wypić. Powtórzyć 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek ogólnie wzmacniający i uodparniający. Jednocześnie przyjmować po 2 tabletki witaminy B 1 i po 1 drażetce Vitaralu (Polfa). Zioła w zaburzeniach krążenia w okresie klimakterium: zmieszać 10 g liści lub ziela ruty, po 20 g rozdrobnionego kłącza tataraku i owoców głogu oraz kwiatów rumianku, 30 g szyszek chmielowych i po 50 g ziela jemioły i ziela serdecznika. Wsypać do termosu 1-2 łyżki ziół, zalać 2 szklankami wody wrzącej, przykryć i odstawić na 1-2 godz. Pić 1/4-1/2 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami RUTWICA LEKARSKA Galega officinalis L. Jest to bylina z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), występująca w południowej i środkowej Europie i Azji Mniejszej. W Polsce rośnie dziko na mokrych łąkach i rowach w południowej części kraju. Rutwica ma łodygi rozgałęzione, wysokie do 60 cm, żywozielone. Liście krótkoogonkowe, nieparzystopierzaste o lancetowatych listkach. Przylistki duże, wolne, zaostrzone. Kwiaty motylkowe, niebieskawe, rzadziej białe, zebrane w grona. Owocem jest strąk wzniesiony, nagi. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w lipcu lub sierpniu zakwitające, górne części pędów rutwicy i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się jako surowiec ziele rutwicy - Herba Galegae. Podstawowe związki czynne. Ziele rutwicy zawiera pochodne guanidyny, jak galegina i hydroksy-4-galegina, ponadto pochodną chinazoliny - peganinę, gorycze, garbniki, czterocukier stachyozę oraz sole mineralne. Działanie. Ziele rutwicy obniża poziom cukru we krwi w początkowym okresie cukrzycy. Podstawowym związkiem czynnym jest galegina, pochodna guanidyny, blisko spokrewniona ze stosowanym u nas przeciwcukrzycowym preparatem Phenformin (Polfa). Rutwica pobudza także wydzielanie mleka u kobiet karmiących i w nieznacznym stopniu działa moczopędnie oraz napotnie. Działania niepożądane. W mieszankach ziołowych, w zalecanych dawkach, nie wywołuje objawów szkodliwych. Wyciągi z samego ziela rutwicy stosuje się obecnie w lecznictwie rzadko. 339

340 Rutwica lekarska (wg A. Lonicerusa, 1564 Zastosowanie. Ziele rutwicy służy jako środek pomocniczy w początkowych, łagodnych postaciach cukrzycy typu młodzieńczego. Lepsze wyniki osiąga się po zastosowaniu mieszanki ziołowej Diabetosan (Herbapol), której jednym ze składników jest ziele rutwicy lekarskiej. Konieczna jest jednak stała konsultacja lekarza, ścisłe przestrzeganie diety oraz systematyczna kontrola poziomu cukru we krwi i w moczu. Czasem ziele rutwicy stosuje się jako środek mlekopędny. Przetwory. Napar z ziela rutwicy: 1/2-1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek przeciwcukrzycowy i zwiększający laktację u kobiet karmiących. Zioła przeciwcukrzycowe: zmieszać po 30 g ziela rutwicy, strąków fasoli i korzenia łopianu oraz po 20 g liści borówki czarnej, kwiatów i korzenia mniszka, korzenia lukrecji i owoców kopru włoskiego. Zalać 2 łyżki mieszanki 1 szklanką wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3 razy dziennie po 1 szklance odwaru między posiłkami w lekkich postaciach cukrzycy. Diabetosan (Herbapol), zioła zawierające ziele rutwicy,.strąki fasoli, liść borówki czernicy, liść pokrzywy, liść szałwii i korzeń mniszka. Zalać 2-3 łyżki ziół 340

341 2-3 szklankami wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami w lekkich stanach cukrzycy po konsultacji z lekarzem. Diabetan (CSRS), zioła zawierające 10 składników roślinnych. Przygotowanie odwaru i dawkowanie - jak przy ziołach Diabetosan RZEPIK POSPOLITY Agrimonia eupatoria L. Jest to bylina z rodziny Różowatych (Rosaceae), występująca w Europie, północnej Azji i Ameryce Pomocnej. W Polsce rośnie dość pospolicie w zaroślach, na suchych łąkach, przydrożach i zboczach na całym niżu i w niższych partiach górskich. Rzepik ma łodygi proste wzniesione, wysokości cm, słabo rozgałęzione i ulistnione. Liście przerywanopierzaste, listki jajowate lub podłużnieeliptyczne, wcinanoząbkowane. Kwiaty promieniste, barwy ciemnożółtej, zebrane w luźne grona na wierzchołkach łodyg. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do sierpnia, w początkach kwitnienia, górne części pędów długości około 25 cm oraz liście odziomkowe, odrzucając grubsze części łodyg, a następnie suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewanych w temp. do 40 C. Otrzymuje się jako surowiec ziele rzepiku pospolitego - Herba Agrimoniae. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera około 5% garbników hydrolizujących i garbników skondensowanych ciągowych i katechinowych, flawonoidy (m.in. kwercetynę), związki goryczowe, ślady olejku eterycznego, kwasy organiczne (m.in. cytrynowy i askorbowy), witaminy B 1, K, PP, trójterpeny, leukoantocyjany, fitosterole, cholinę i sole mineralne bogate w krzemionkę. Działanie. Ze względu na zawartość garbników ziele rzepiku działa łagodnie ściągająco na błony śluzowe oraz przeciwbiegunkowe. Hamuje także nadmierny rozwój flory bakteryjnej i zmniejsza stan zapalny przewodu pokarmowego. Jednocześnie gorycze pobudzają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego. Wyciągi z ziela zwiększają też ilość wytwarzanej żółci, a ponadto ochraniają miąższ wątroby i zapobiegają nadmiernemu jej stłuszczeniu. Usprawniają w wyniku tego procesy trawienia i przyswajania pokarmów. Wywierają też działanie ogólnie uspokajające. Wyciągi z ziela rzepiku pospolitego podane zewnętrznie działają ściągające, w niewielkim stopniu przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Działania niepożądane. Przetwory z ziela rzepiku stosowane w zalecanych dawkach nie wywierają szkodliwego działania na organizm. Zastosowanie. Wyciągi z ziela rzepiku podaje się doustnie w stanach nieżytowych żołądka i jelit, bólach brzucha, wzdęciach, braku łaknienia, bezkwaśności, biegunce i owrzodzeniu jelita grubego, a także w osłabieniu czynności wątroby, zastoju żółci, zapaleniu pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych. Ziele wchodzi w skład granulatów Cholegran i Gastrogran, produkowanych przez Herbapol. Zewnętrznie służy do okładów na drobne uszkodzenia naskórka, wypryski, egzemę i owrzodzenia żylakowe. Również do płukania w zapaleniu jamy ustnej, gardła i nosa oraz do przemywania spojówek, ponadto do irygacji w stanach zapalnych pochwy. Przetwory. Napar z ziela rzepiku: 1-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 341

342 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie na pół godziny przed posiłkami jako środek żołądkowy, poprawiający trawienie. Odwar z ziela rzepiku: 2 łyżki ziela zalać 1 szklanką wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować zewnętrznie do okładów, irygacji i płukań. Wewnętrznie w biegunce pić 2 razy dziennie po 1/2 szklanki odwaru. Zioła regenerujące wątrobę: zmieszać po 50 g ziela rzepiku, ziela krwawnika i korzenia mniszka oraz po 25 g ziela dziurawca, kwiatu kasztanowca i ziela glistnika. Zalać 2 łyżki ziół 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie po 1/2 szklanki między posiłkami po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby w początkowym okresie 3-4 miesięcy zdrowienia. Także w nieżycie żołądka i jelit oraz dróg żółciowych i po zabiegu chirurgicznym na drogach żółciowych. Zioła w zapaleniu pęcherzyka żółciowego: zmieszać po 50 g ziela rzepiku pospolitego i ziela szanty zwyczajnej, po 30 g liści mięty pieprzowej i korzenia wilżyny ciernistej oraz po 15 g ziela glistnika, korzenia mniszka i korzenia omanu. Do termosu wsypać 1 1/2 do 2 łyżek ziół i zalać 2-2 1/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i pozostawić na 2 godz. Pić przecedzony napar między posiłkami 2-3 razy dziennie po 2/3-1 szklankę. Napar działa również w nieżycie jelit i owrzodzeniu jelita grubego. Artecholin (Herbapol), płyn zawierający wyciągi z ziela rzepiku i 6 innych ziół. Dorosłym podawać doustnie kropli z wodą 3-4 razy dziennie przed posiłkiem lub podczas jako lek żółciopędny, rozkurczowy i przeciwzapalny w przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego, zaburzeniach czynnościowych dróg żółciowych i kamicy żółciowej RZEWIEŃ DŁONIASTY Rheum palmatum L. Jest to bylina z rodziny Rdestowatych (Polygonaceae), występująca w stanie naturalnym w górzystych rejonach Chin północno-zachodnich i wschodnich częściach Tybetu między rzekami Hoangho i Jangcykiang. Obecnie jest uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce. Tworzy wiele krzyżówek z pokrewnymi gatunkami rzewieni. Rzewień dłoniasty wytwarza w miejscu szyjki korzeniowej grube, rzepowate kłącze, od którego odchodzi po kilka wrzecionowatych korzeni, grubości 3-5 cm u nasady. Liście dłoniastowcinane, pięcioklapowe, o ogonkach liściowych walcowatych i owłosionych. Hodowane w Europie rabarbary kompotowe, Rheum undulatum L. i Rheum rhaponticum L., mają blaszki liściowe całobrzegie, na brzegu falisto powyginane, a ogonki liściowe grube, mięsiste, nagie i rynienkowate, jadalne. Gatunki te nie mają jednak znaczenia w lecznictwie. Rzewień dłoniasty ma kwiaty czerwone, wiatropylne. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się korzenie z roślin uprawianych, co najmniej trzyletnich, najlepiej w maju w okresie zakwitania. Wykopane korzenie myje się starannie i po obeschnięciu kraje podłużnie lub w plastry, a następnie suszy w suszarni ogrzewanej w temp C. Otrzymuje się jako surowiec korzeń rzewienia - Radix Rhei. Niekiedy suszy się osobno kłącze rzewienia - Rhizoma Rhei. Równowartościowego surowca dostarcza pokrewny gatunek Rheum officinale Bail- 342

343 lon, pochodzący również z Chin i z Tybetu z terenów leżących nieco na południe od stanowisk rzewienia dłoniastego. Podstawowe związki czynne. Korzeń i kłącze rzewienia zawierają mieszaninę różnych antrazwiązków w ilości od 3 do 8%. Wśród nich na uwagę zasługują połączenia glikozydowe (np. sennozydy A, B, C, E, F, mono- i dwuglikozydy emodyny, aloeemodyny, reiny, chryzofanolu i fiscjonu), a także połączenia nieglikozydowe o charakterze mieszanych dwuantronów (np. palmidyny A, B, C, D, reidyny A, B, C i sennidyny A, B, C). Są również wolne antrachinony stanowiące geniny (składniki niecukrowe) antraglikozydów. Drugą grupę związków czynnych rzewienia stanowią garbniki skondensowane, żywice, flawonoidy (jak rutyna), węglowodany, zwłaszcza skrobia, kwasy organiczne i sole mineralne obfitujące w szczawian wapnia. Działanie. Korzeń i kłącze rzewienia zawierają dwie grupy związków działających przeciwstawnie na układ pokarmowy. Antrazwiązki działają przeczyszczające, a garbniki zapierające. Przy dawkach mniejszych, rzędu 0,1-0,3 g, przewagę uzyskują garbniki powodujące lekkie zaparcie, natomiast w dawkach większych, rzędu 0,5-2,0 g dla dorosłych, antrazwiązki działają łagodnie przeczyszczające, pobudzając perystaltykę jelita grubego. Efekt działania następuje po upływie 8-12 godz. od chwili przyjęcia leku. Antrazwiązki zwiększają nieznacznie ilość wydzielanej żółci, a niektóre z nich mają słabe działanie antybiotyczne. Wyciągi z rzewienia mają gorzki smak i po przyjęciu doustnym pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i śliny. Dzięki temu usprawniają procesy trawienia i przyswajania pokarmów. Antrazwiązki powodują przekrwienie okrężnicy oraz narządów miednicy małej. Działania niepożądane. Przekrwienie okrężnicy oraz narządów miednicy małej po większych dawkach preparatów z rzewienia mogą być niebezpieczne dla kobiet ciężarnych. W przypadku dłuższego stosowania tabletek z korzenia rzewienia jako środka przeczyszczającego zawarte w nich szczawiany mogą powodować tworzenie się kamieni szczawianowych w moczu. Zastosowanie. Przetwory z korzenia rzewienia stosuje się w małych dawkach w niedostatecznym wydzielaniu soku żołądkowego oraz żółci, braku łaknienia, wzdęciach i bólach brzucha, w niedostatecznym przyswajaniu pokarmów, a także w mało nasilonych biegunkach. Surowiec ten jest składnikiem granulatu ziołowego Cholegran (Herbapol), usprawniającego czynność przewodu pokarmowego. Korzystny wpływ rzewienia na przemianę materii wykorzystano w preparatach Betagran i Betasol produkowanych przez Herbapol, stosowanych w różnych przypadkach łuszczycy. W większych dawkach korzeń rzewienia stosuje się jako środek łagodnie przeczyszczający w zaparciach wynikających z osłabienia ruchów perystaltycznych jelit, pomocniczo w otyłości. Korzeń rzewienia jest składnikiem różnych preparatów przeczyszczających. Sproszkowany korzeń służy do wyrobu tabletek - Radix Rhei 0,5 g. Wchodzi również w skład proszku troistego - Pulvis Magnesiae cum Rheo, Wyciąg z korzenia rzewienia jest jednym ze składników drażetek Alax, a także płynu Rhelax. Przetwory. Odwar z korzenia rzewienia: 1 łyżkę rozdrobnionego korzenia zalać 1 szklanką wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1 łyżce co 2-3 godz. jako środek regulujący trawienie, natomiast po 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie jako łagodnie przeczyszczający. Nalewka z korzenia rzewienia złożona, Tinctura Rhei composita (Herbapol), zawiera wyciągi z 4 ziół. Pobudza wydzielanie soku żołądkowego, działa żółciopędnie, przeczyszczająco. Stosuje się w niedoborze soków trawiennych, zaburzeniach 343

344 czynnościowych przewodu pokarmowego, wzdęciach, bólach brzucha, zaparciach i w razie braku apetytu. Dorosłym podawać doustnie kropli w kieliszku wody na 1 godz., przed jedzeniem jako lek zwiększający apetyt lub kropli rano i wieczorem jako przeczyszczający. Korzeń rzewienia tabletkowany, Radix Rhei (Herbapol) 0,5 g. Dorośli przyjmują doustnie 1-2 tabletki 2-3 razy dziennie jako środek przeczyszczający, natomiast po 1/4-1/2 tabletki jednorazowo jako łagodny lek zapierający w biegunkach i pobudzający wydzielanie soków trawiennych. Proszek troisty, Pulvis Magnesiae cum Rheo (Lab. Gal.). Dzieciom zależnie od wieku podaje się jednorazowo 1/4-1 łyżeczkę jako środek przeczyszczający. Alax (Herbapol), drażetki. Przyjmuje się wieczorem doustnie 1-3 drażetki w zaparciu, popijając szklanką płynu. Rhelax (Herbapol), syrop zawierający wyciągi płynne z korzenia rzewienia, kory kruszyny, owoców anyżu i owoców kminku oraz cukier. Dorosłym podawać 1-3 łyżeczki rano na czczo i wieczorem przed snem jako lek przeczyszczający, dzieciom 1/4-1/2 łyżeczki przed snem. Dragees (Neunzehn, NRD), drażetki przeczyszczające i regulujące wypróżnienia w otyłości. Dawki 1-3 drażetki wieczorem RZODKIEW CZARNA Raphanus sativus L. varietas niger Kerner Jest to roślina jedno- lub dwuletnia z rodziny Krzyżowych (Cruciferae), pochodząca z Azji, obecnie powszechnie uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce. Jest rośliną klimatu chłodnego. W warunkach długiego i ciepłego dnia szybko wydaje pędy kwiatowe i korzeń parcieje. Rzodkiew czarna ma łodygę wysokości cm, dołem pustą i wraz z liśćmi szorstko z rzadka owłosioną. Liście lirowate, najwyższe nie podzielone. Kwiaty promieniste, liliowe lub białe z liliowym unerwieniem płatków. Korzenie mięsiste. Rzodkiew uprawiana jest jako warzywo i do celów farmaceutycznych. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się świeże, wyrośnięte i dojrzałe korzenie rzodkwi czarnej - Radix Raphani nigri recens. Suszenie korzeni powoduje wyraźną utratę związków czynnych. Podstawowe związki czynne. Korzeń zawiera mieszaninę glikozydów gorczycowych, zwanych glukozynolatami, które łatwo ulegają hydrolizie do izosiarkocyjanianów allilu lub butylu oraz kwaśnego siarczanu potasowego i glukozy. Wykryto również pokrewne związki nie mające charakteru glikozydów, jak rafanina i rafanozyna A. Izosiarkocyjaniany allilu i butylu są cieczami. Pierwszy z nich jest głównym składnikiem olejku eterycznego z nasion gorczycy czarnej (Oleum Sinapis). Działanie. Korzeń rzodkwi jest silnym roślinnym środkiem żółciotwórczym. Jednocześnie zwiększa ruchy przewodów żółciowych, a obniża stan napięcia zwieracza bańki wątrobowotrzustkowej, ułatwiając w ten sposób odpływ żółci do dwunastnicy. Przywraca naturalny ruch jelit i zwiększa wytwarzanie soków trawiennych, powoduje poprawę procesów trawienia i przyswajania pokarmów. Izosiarkocyjaniany korzenia rzodkwi czarnej przyjęte doustnie wykazują silne działanie przeciwbakteryjne w przewodzie pokarmowym, a nawet w drogach oddechowych i moczowych, gdyż związki powyższe jako lotne są wydalane z wydychanym powietrzem. Ponadto częściowo usuwane są z moczem. Korzeń rzodkwi czarnej 344

345 Rzodkiew czarna (wg A. Lonicerusa, 1564) działa znacznie łagodniej od nasion gorczycy czarnej pomimo podobieństwa w składzie chemicznym. Przetwory z rzodkwi mogą być przyjmowane przez dzieci, młodzież i osoby starsze. Sok 2 rzodkwi czarnej zawiera też witaminę C, cukry i sole mineralne i uważany jest za środek remineralizujący oraz ogólnie wzmacniający. Działania niepożądane. Nie należy przyjmować soku z rzodkwi czarnej na czczo i w zbyt dużych ilościach, gdyż może to spowodować podrażnienie błony śluzowej żołądka, wymioty i białkomocz. Zastosowanie. Przetwory z korzenia rzodkwi czarnej stosuje się w przewlekłych, łagodnych stanach zapalnych i uszkodzeniach wątroby, niedostatecznym wytwarzaniu żółci, jej zastoju oraz skłonności do kamicy żółciowej. Ponadto w nieżycie żołądka i dwunastnicy, bolesnych wzdęciach i nieregularnych wypróżnieniach. Wyciągi z korzenia rzodkwi czarnej wchodzą w skład preparatów Raphacholin i Raphalamid, produkowanych przez Herbapol. Przetwory. Świeży korzeń rzodkwi zaleca się w postaci sałatki, w ilości g dziennie, w niedoczynności wątroby. Sok ze świeżego korzenia rzodkwi: korzenie obrać, pociąć na kawałki i przepuścić przez maszynkę do mięsa, a następnie wycisnąć sok. Na 2 szklanki soku 345

346 dodać 3/4 szklanki cukru lub miodu. Mieszać do rozpuszczenia. Sok ten można przechowywać 3-5 dni w lodówce. Pić 3 razy dziennie po 1 łyżce i stopniowo zwiększać dawkę do 3 łyżek 3 razy dziennie. Po 2 tygodniach stopniowo zmniejszać dawkę. Jest to miesięczna kuracja wiosenna ogólnie wzmacniająca i regulująca czynność przewodu pokarmowego, wątroby i pęcherzyka żółciowego. Sok ten można również otrzymać przesypując cukrem kawałki rzodkwi w słoiku i pozostawiając w temperaturze pokojowej przez kilka dni. Raphacholin (Herbapol), drażetki zawierające wyciąg z rzodkwi, kwas dehydrocholowy, węgiel leczniczy i olejek miętowy. Zażywać 1-2 drażetki 3 razy dziennie w chorobach wątroby i dróg żółciowych oraz przewodu pokarmowego po skonsultowaniu się z lekarzem. Raphalamid (Herbapol), drażetki zawierające wyciąg z rzodkwi, węgiel leczniczy, alkaloidy siwca żółtego, ferulamid i olejek miętowy. Stosować jak preparat poprzedni SERDECZNIK POSPOLITY Leonurus cardiaca L. Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), występująca w umiarkowanej strefie Azji i niemal w całej Europie. W Polsce rośnie pospolicie na niżu oraz na pogórzu na przydrożach, koło domostw i w ogrodach obok płotów. Serdecznik pochodzi prawdopodobnie z obszarów wschodniej Syberii, a do Europy dotarł we wczesnym średniowieczu w okresie wielkich wędrówek ludów azjatyckich na zachód. Serdecznik wytwarza krótkie, poziome kłącze, wydające kilka wzniesionych i rozgałęzionych łodyg, do 1,5 m wysokich. Łodygi są czterokanciaste, drobno bruzdowane, często czerwonofioletowo nabiegłe i mniej lub więcej owłosione. Liście dolne długoogonkowe, 5- lub 7- krotnie dłoniastosieczne, o odcinkach lancetowatych, wcinanoząbkowanych. Liście górne trójsieczne. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, siedzące, z szydlastymi podkwiatkami długości 2-3 mm, osadzone w gęstych, wielokwiatowych nibyokółkach w pachwinach górnych liści na głównych i bocznych pędach, tworzące nibykłosy wysokości 15 do 30 cm. Korona różowawa, długości do 12 mm z silnie owłosioną wargą górną. Serdecznik kwitnie od czerwca do września. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w początkowym okresie kwitnienia pędy boczne i szczytowe części głównych, długości do 25 cm, a także dolne liście i szybko suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. Korzystając z suszarni ogrzewanej, nie należy przekraczać temp. 35 C. W surowcu wysuszonym ząbki kielicha nie powinny być sztywnokolczaste i kolące, gdyż to wskazuje na zbyt późny zbiór. Grubsze części łodyg należy odrzucić. Otrzymuje się jako surowiec ziele serdecznika - Herba Leonuri. Należy je przechowywać dobrze opakowane, w miejscach suchych. Chronić od światła. Podstawowe związki czynne. W zielu występują alkaloidy (jak stachydryna), aminy (jak cholina), irydoidy (jak leonuryd), glikozydy irydoidowe ajugozyd i ajugol, trójterpeny (jak kwas ursolowy), około 5% garbników stanowiących mieszaninę depsydów kwasu kawowego i kwasu rozmarynowego, flawonoidy (jak genkwanina), glikozydy goryczowe o budowie dwuterpenowej, jak marubina, oraz glikozydy zbliżone do kardenolidów bufadienolidowych. Poza tym znaleziono kwasy organiczne, ślady olejku eterycznego, żywice, antocyjany i sole mineralne. Działanie. Ziele serdecznika działa uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy. Zmniejsza m.in. pobudliwość ośrodka naczynioruchowego w rdzeniu przedłużonym 346

347 i osłabia siłę bodźców przekazywanych do serca. Wpływa też korzystnie na czynność serca, a tym samym na krążenie i w pewnym stopniu na wydalanie moczu. Jest to szczególnie widoczne, gdy zaburzenia sercowo-krążeniowe wywołane były czynnikami emocjonalnymi lub zaburzeniami ze strony narządów wewnętrznych. Obserwuje się wtedy regularniejszą pracę serca, zmniejszenie wahań ciśnienia krwi z tendencją do obniżenia, ustępowanie bólu w okolicy serca, nieznaczne zwiększenie wydalania moczu i ogólną poprawę samopoczucia. Pewne znaczenie praktyczne mają własności rozkurczowe ziela serdecznika, powodujące obniżenie napięcia mięśni gładkich ścian naczyń krwionośnych oraz przewodu pokarmowego i macicy, a w nieznacznym stopniu również dróg moczowych. Nie obejmują jednak mięśni gładkich oskrzeli i dróg żółciowych. Ze względu na zawartość garbników wyciągi z ziela serdecznika działają ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego oraz przeciwbiegunkowe. Działania niepożądane. W zalecanych dawkach przetwory z ziela serdecznika nie wywierają działania szkodliwego na organizm. Zastosowanie. Przetwory z ziela serdecznika stosuje się doustnie w nadmiernej pobudliwości nerwowej, stanach napięcia i niepokoju, uczuciu lęku oraz zaburzeniach snu spowodowanych stanem emocjonalnym. Również w nerwicy sercowo--naczyniowej, zwłaszcza u osób w wieku podeszłym i we wczesnym okresie choroby nadciśnienie we j. Podaje się także w osłabieniu motoryki jelit wywołanej skurczem mięśni gładkich, zaburzeniach trawiennych, wzdęciach, mało nasilonej biegunce, niedowładzie żołądka i jelit oraz w zaparciach nawykowych. Przetwory z serdecznika stosuje się ponadto jako słabe leki moczopędne oraz rozkurczowe w bolesnym miesiączkowaniu. Odwary z ziela serdecznika można również podawać zewnętrznie do obmywań lub okładów na rany, blizny, drobne skaleczenia, uszkodzenia naskórka oraz na oparzenia I i II stopnia, gdyż przyspieszaj ą proces gojenia i mają słabe własności przeciwbakteryjne. Ziele serdecznika jest jednym ze składników mieszanki ziołowej Cardiosan, stosowanej w dolegliwościach spowodowanych zmęczeniem mięśnia sercowego, zwłaszcza u osób starszych. Wchodzi ono również w skład granulatu Cholegran, używanego w stanach nieżytowych przewodu pokarmowego i schorzeniach dróg żółciowych. W lecznictwie ludowym ziele serdecznika stosowane jest jako środek moczopędny, obniżający poziom cukru we krwi, pobudzający miesiączkowanie, głównie zaś jako lek nasercowy. Przetwory. Napar z serdecznika: 1-11/2 łyżki ziela zalać w termosie 11/2-2 szklankami wody wrzącej, przykryć i pozostawić na min. Pić po 1/4-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek uspokajający, przeciwskurczowy lub nasercowy. Odwar z serdecznika: 1-11/2 łyżki ziela zalać 11/2-2 szklankami wody gorące j. Ogrzać do wrzenia i gotować łagodnie pod przykryciem 5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować zewnętrznie do przemywań i okładów na rany, blizny lub oparzenia I i II stopnia. Zioła nasercowe: zmieszać po 50 g ziela serdecznika i kwiatów głogu, po 25 g ziela nostrzyka, ziela pięciornika gęsiego i kwiatów lipy oraz po 20 g kwiatów arniki i kwiatów bzu czarnego. Sporządzić w termosie napar z 1-11/2 łyżki ziół na 2 szklanki wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/3-1/2 szklanki rano i wieczorem po posiłkach w zaburzeniach czynności serca okresu przekwitania. Również w nadczynności tarczycy i nerwicy wegetatywnej. 347

348 Zioła przeciwpadaczkowe: zmieszać po 50 g ziela serdecznika i ziela jemioły oraz po 25 g kwiatu wrotyczu, szyszek chmielowych, ziela ruty, ziela bylicy pospolitej i liści mięty. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej i postawić pod przykryciem na parze przez 30 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 2/3 szklanki między posiłkami. Można również 2 łyżki ziół wsypać do butelki piwa jasnego, pozostawić na noc do wytrawienia i pić porcjami w ciągu dnia. Działa w stanach epileptycznych jako środek pomocniczy, skojarzony z przyjmowaniem odpowiednich leków syntetycznych przepisanych przez lekarza. Również jako lek uspokajający na sferę płciową nadpobudliwych kobiet-i mężczyzn. Zioła o działaniu uspokajającym: zmieszać po 50 g ziela serdecznika i liści melisy oraz po 25 g kwiatów lawendy, korzeni kozika, szyszek chmielu i liści mięty pieprzowej. Wsypać 11/2 łyżki ziół do termosu i dodać 21/2 szklanki wody wrzącej, zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w stanach nadmiernej pobudliwości, niepokoju, uczuciu lęku i zaburzeniach snu. Zioła w dystonii wegetatywnej: zmieszać po 50 g ziela serdecznika i ziela dziurawca oraz po 25 g ziela krwawnika, liści mięty pieprzowej, liści orzecha włoskiego i kwiatów rumianku. Wsypać 11/2 łyżki mieszanki do termosu i zalać 21/2 szklanki wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 60 min przed posiłkiem w stanach nerwicowych z przewagą zaburzeń narządowych, zwłaszcza przewodu pokarmowego SIWIEC ŻÓŁTY Glaucium flavum Cr. Jest to roślina dwuletnia z rodziny Makowatych (Papaveraceae), występująca w basenie Morza Śródziemnego, w Bułgarii i na obrzeżach Morza Czarnego, rozproszona na kamienistych zboczach i piaszczystych nieużytkach. W Polsce jest uprawiana, wyjątkowo trafia się zdziczała. Siwieć żółty osiąga wysokość do 50 cm. Ma łodygę rozgałęzioną, nieznacznie owłosioną. Liście łodygowe siedzące, barwy szarobłękitnej, w zarysie jajowate i zatokowowrębne. Liście odziomkowe są znacznie większe, grube, lirowatoparzystowrębne i gęsto pokryte włoskami, podobnie jak liście łodygowe. Kwiaty pojedyncze, wyrastające z pachwin liści na szczytach rozgałęzień, osiągają średnicę do 3 cm. Korona żółta, niekiedy jasnopomarańczowa. Kwitnie w maju lub czerwcu. Owocem jest cylindrycznego kształtu torebka, podobna do długiego strąka, pokryta drobnymi, białawymi grudkami. Cała roślina zawiera żółty sok mleczny i jest trująca. Surowiec. W warunkach uprawy w Polsce zbiera się ziele z roślin jednorocznych, ścinając je 2-3-krotnie w okresie wegetacji na wysokości 10 cm nad ziemią. Suszy się w suszarni ogrzewanej w temp. do 50 i otrzymuje ziele siwca żółtego - Herba Glaucii flavi. Surowiec ten służy wyłącznie do przemysłowego izolowania alkaloidów. Podstawowe związki czynne. W zielu znajduje się mieszanina około 30 alkaloidów benzyloizochinolinowych, w której podstawowym związkiem jest glaucyna. W korzeniach siwca są również alkaloidy, ale najważniejszym składnikiem jest protopina. W wysuszonym zielu zebranym z roślin jednorocznych zawartość alkaloidów może dochodzić do 3,5%, w tym glaucyny do 2%. Ziele pochodzenia polskiego zawiera odpowiednio 2,34% i 1,87%. Działanie. W nowoczesnym lecznictwie największe znaczenie ma glaucyna, której aktywność została starannie i wielokrotnie zbadana na zwierzętach laboratoryjnych 348

349 i na ludziach. Stwierdzono jej działanie przeciwkaszlowe, polegające na hamowaniu ośrodka kaszlu w ośrodkowym układzie nerwowym, przewyższające działanie kodeiny i dioniny. Jednocześnie zmniejszała się ilość plwociny. Nawet dłuższe stosowanie nie powoduje objawów uzależnienia od glaucyny. Alkaloid ten obdarzony jest ponadto wyraźnym działaniem rozkurczowym, zwłaszcza na mięśnie gładkie oskrzeli, a także w pewnym stopniu przeciwalergicznym, przeciwzapalnym i uspokajającym. Mieszanina wszystkich alkaloidów siwca żółtego wykazuje działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie dróg żółciowych, głównie na zwieracz Oddiego, a ponadto na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, w wyniku czego obniża ciśnienie krwi. Działania niepożądane. Długotrwałe podawanie preparatów zawierających glaucynę lub wszystkie alkaloidy siwca żółtego powoduje, nawet w dawkach leczniczych, umiarkowany spadek ciśnienia tętniczego krwi. Bardzo rzadko obserwuje się mdłości, bóle głowy i wzdęcia. Zastosowanie. Glaucynę zaleca się w różnych schorzeniach, w których występuje uporczywy i nasilający się kaszel, zwłaszcza w astmie, ponieważ zmniejsza skurcz oskrzeli i wzmaga wentylację płuc, jak również w gruźlicy i w innych schorzeniach przebiegających z nadmiernym wydzielaniem plwociny, gdyż następuje ograniczenie jej wydzielania i swobodne odkrztuszanie. Glaucynę można bez obawy stosować u dzieci i młodzieży oraz u osób w wieku podeszłym. Korzystne jest podawanie glaucyny przy jednocześnie występującym nadciśnieniu tętniczym krwi. Mieszaninę wszystkich alkaloidów siwca żółtego stosuje się jako lek żółciopędny w przypadkach wywołanych stanem zapalnym pęcherzyka żółciowego, kamicą żółciową i skurczem przewodu żółciowego wspólnego lub zwieracza Oddiego. Przetwory. Tussiglaucin (Herbapol), drażetki zawierające 0,04 g bromowodorku glaucyny. Doustnie zaleca się 1-2 drażetki 2-3 razy dziennie po jedzeniu w kaszlu. Dzieciom odpowiednio mniej. Glaucini hydrochloridum (ZSRR), tabletki zawierające po 0,05 g glaucyny. Dawkowanie i zastosowanie - jak wyżej. Glauvent (Bułgaria), tabletki o składzie, zawartości i dawkowaniu oraz zastosowaniu jak wyżej SKRZYP POLNY Equisetum arvense L. Jest to bylina z rodziny Skrzypowatych (Equisetaceae), gromady Paprotników (Pteridophyta), występująca pospolicie w całej Europie. W Polsce rośnie powszechnie jako chwast, na niżu i w górach po regiel górny, na polach, ugorach, rowach i przydrożach, na glebach wilgotnych. Skrzyp ma podziemne kłącze podzielone na międzywęźla, zakorzeniające się obficie w węzłach. W marcu lub kwietniu wydaje pędy zarodnikowe, barwy piaskowej lub żółtawoczerwonej, zakończone kłosem zarodnikowym, usychające po rozsianiu zarodników. Nie mają one znaczenia w lecznictwie. W maju pojawiają się płonne, zielone pędy asymilacyjne, do 40 cm wysokie, gęsto okółkowe, pojedynczo rozgałęzione, wykorzystywane w lecznictwie. Łodygi skrzypu są szorstkie i, zgniatane, chrzęszczą. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w ciągu lata zielone, dobrze rozwinięte pędy asymilacyjne skrzypu i szybko suszy w warunkach naturalnych, w miejscach zacienionych i przewiewnych. Otrzymuje się jako surowiec ziele skrzypu -Herba Equiseti. 349

350 Podstawowe związki czynne. W zielu skrzypu występują flawonoidy, jak ekwizetryna, izokwercytryna, galuteolina i apigenina. Są również saponiny (m.in. ekwizetonina o dość słabych własnościach hemolizujących), kwasy organiczne, jak askorbowy i akonitowy, fenolokwasy, jak kwas kawowy, antywitamina B 1, fitosterol oraz nieznaczne ilości zasad organicznych (jak 3-metoksypirydyna), a także alkaloidy nikotyna i palustryna, ponadto około 10% soli mineralnych, w tym dużo krzemionki, której część jest rozpuszczalna w wodzie. Działanie. Przetwory z ziela skrzypu dzięki obecności flawonoidów zwiększają objętość wydalanego moczu i usuwają nadmiar moczanów. Odbywa się to jednak dość nieregularnie ze względu na hamujący wpływ saponiny ekwizetoniny, a w mniejszym stopniu związków krzemu. Flawonoidy działają również łagodnie rozkurczowo na drogi żółciowe i moczowe, a także uszczelniają ściany naczyń krwionośnych. Przeciwdziałają obrzękom i poprawiają pracę serca. Ponadto działają odtruwająco i usprawniają czynność wątroby. Wyciągi ze skrzypu działają ściągające i przeciwbakteryjnie. Podane zewnętrznie mają działanie ściągające i przeciwzapalne. Zawarta w zielu krzemionka rozpuszczalna w wodzie ma wpływ na różne procesy metaboliczne organizmu ludzkiego. Związki krzemu utrzymują prawidłową elastyczność i odporność naskórka, błon śluzowych, tkanki łącznej i kości, regulują przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych, hamują odkładanie się w nich tłuszczów oraz wywierają korzystny wpływ na aktywność hormonalną ludzi starszych. Znajdująca się w odwarach rozpuszczalna w wodzie krzemionka wchłania się dobrze w przewodzie pokarmowym i wydala głównie z kałem. Część krzemionki przechodzi do moczu, gdzie pełni funkcję jednego z koloidów ochronnych, przeciwdziałających krystalizacji niektórych składników mineralnych w drogach moczowych. Skrzyp uzupełnia także niedobory innych pierwiastków, jak potas i magnez, oraz niektórych mikroelementów. Ziele skrzypu zwiększa krzepliwość krwi i działa przeciwkrwotocznie. Pobudza także w nieznacznym stopniu wzrost liczby krwinek czerwonych oraz podnosi poziom hemoglobiny. Działania niepożądane. Ze względu na zawartość antywitaminy B 1 - po długotrwałym stosowaniu przetworów ze skrzypu polnego może nastąpić niedobór witaminy B 1 z charakterystycznymi objawami. Zastosowanie. Odwary z ziela skrzypu stosuje się jako słaby środek moczopędny w mało nasilonych schorzeniach dróg moczowych oraz obniżonym przesączaniu w kłębkach nerkowych. Pomocniczo w obrzękach spowodowanych zatrzymaniem wody i elektrolitów w organizmie w wyniku schorzeń nerek lub serca. Ponadto w początkach kamicy moczowej, w gośćcu i skazie moczanowej, w niektórych chorobach skórnych wywołanych nagromadzeniem we krwi szkodliwych produktów przemiany materii, m.in. w łuszczycy. Odwary ze skrzypu stosuje się też dla przyspieszenia gojenia i odnowy tkanki łącznej w niektórych zaburzeniach metabolicznych w okresie pooperacyjnym. Pomocniczo w większych uszkodzeniach skóry, np. po oparzeniach oraz w zwiększonej przepuszczalności i zmniejszonej elastyczności naczyń włosowatych, w miażdżycy, a także w leczeniu gruźlicy płuc. Zalecane są również osobom starszym z niedoborem krzemu, utrudnioną resorpcją soli wapnia z pokarmów oraz zespołem złego wchłaniania wskutek zmian zanikowych w błonie śluzowej przewodu pokarmowego. Wskazane są dla kobiet ciężarnych i karmiących w celu podtrzymania niezbędnego poziomu krzemu w osoczu krwi. Jako lek pomocniczy odwary ze skrzypu podaje się niekiedy w nadmiernych 350

351 Skrzyp polny (wg T. Hajka, 1562) krwawieniach miesiączkowych, rzadziej w macicznych, również w krwawieniach z żylaków odbytu, z owrzodzeń okrężnicy oraz ze wrzodów żołądka i dwunastnicy, a także w krwawieniach z nosa i płuc. Zewnętrznie odwary służą do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i do okładów w schorzeniach skóry. W przypadku długotrwałego podawania wyciągów ze skrzypu należy 1-2 razy dziennie przyjmować po 1 tabletce witaminy B 1-0,003. Ziele skrzypu jest składnikiem granulatów Betagran, Reumogran i Urogran oraz 351

352 mieszanek ziołowych Cardiosan, Pulmosan, Reumosan i Urosan, a wyciągi z ziela skrzypu wchodzą w skład płynów Betasol i Cholesol oraz pasty Fitolizyna, produkowanych w kraju przez Herbapol. Są też składnikami wielu preparatów zagranicznych. Przetwory. Odwar z ziela skrzypu: 2 łyżki ziela zalać 11/2 szklanki wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako łagodny środek moczopędny i regulujący przemianę materii. Pomocniczo w chorobie gośćcowej i skazie moczanowej. W krwawieniach kobiety powinny pić 4 razy dziennie po 2/3-1 szklankę odwaru. W gruźlicy i krwawieniach płucnych należy sporządzić odwar z 4 łyżek ziela w 3 szklankach wody i wypić porcjami w ciągu dnia. Powtarzać przez kilka tygodni jako środek pomocniczy. Zioła ogólnie odtruwające: zmieszać po 50 g ziela skrzypu, ziela lub liści mięty pieprzowej i korzeni łopianu oraz po 25 g ziela rdestu ptasiego, liści orzecha włoskiego, kwiatów bzu czarnego i kwiatów chabru. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej i pozostawić na 30 min do napęcznienia. Ogrzać do zagotowania, odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami jako środek odtruwający, moczopędny, przeciwzapalny i przeciwkrwotoczny w marskości wątroby, niewydolności nerek, dolegliwościach skórnych, otyłości, gośćcu i dnie. Mieszanka ziołowa przeciw wypadaniu włosów: zmieszać równe ilości ziela skrzypu, korzenia łopianu, ziela nawłoci, ziela fiołka trójbarwnego i ziela uczepu trójdzielnego lub liści brzozy. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej i pozostawić na 1 godz. do spęcznienia. Ogrzać powoli do wrzenia, odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami. Jednocześnie przyjmować 3 razy dziennie po kapsułce witaminy A+E. Zioła w łysieniu: zmieszać po 50 g ziela skrzypu i korzenia pokrzywy oraz po 25 g korzenia łopianu i kwiatów nagietka. Zalać 3-4 łyżki ziół litrem wody ciepłej i gotować powoli 5-10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Zmywać odwarem owłosioną skórę głowy, lekko masując. Nie wycierać, lecz zawinąć ręcznikiem na 30 min. Przed zabiegiem umyć głowę mydłem siarkowym lub dziegciowym. Stosować co 2-3 dni, a w miarę poprawy raz na tydzień. Jednocześnie przyjmować 3 razy dziennie po 2-3 tabletki pantotenianu wapnia po 25 mg przez kilka tygodni. Poleca się picie naparu z ziół przeciw wypadaniu włosów. Pulmosan (Herbapol), zioła zawierające ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego, korzeń mniszka, kwiat krwawnika i kwiat słonecznika. Zalać na noc 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody gorącej. Rano gotować powoli pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1 szklance rano przed śniadaniem i wieczorem po kolacji jako środek pomocniczy w schorzeniach płuc, np. gruźlicy, zatruciu lotnymi związkami żrącymi i w pylicy. Reumogran (Herbapol), granulat zawierający ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego,, liść brzozy, liść pokrzywy, kwiat wiązówki i korę wierzby. Stosowanie zob. brzoza brodawkowata, nr 16. Urologicum (Nattermann, RFN), wyciąg gęsty w tubie z 12 ziół. Stosuje się w obrzękach, skąpym wydalaniu moczu, zapaleniu miedniczek nerkowych, moczowodów, pęcherza i cewki moczowej oraz w kamicy moczowej i jej zapobieganiu. 352

353 134. SŁONECZNIK ZWYCZAJNY Helianthus annuus L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), pochodząca z Meksyku, obecnie uprawiana w wielu krajach, w tym również w Polsce, jako ozdobna oraz dla oleistych owoców. Słonecznik ma łodygi wzniesione, wysokości do 2,5 m, pojedyncze lub słabo rozgałęzione. Liście duże, ogonkowe, w zarysie sercowate, piłkowane, szorstkie. Kwiaty zebrane w duże koszyczki, zwisające w dół. Kwiaty języczkowate, na brzegu koszyczka żółte, a kwiaty rurkowate wewnątrz koszyczka brunatne. Owoce - orzeszki bogate w olej, zaliczany do najlepszych tłuszczów jadalnych. Służą też do niektórych wyrobów cukierniczych, m.in. chałwy. Ze względu na dużą zawartość glicerydów nienasyconych kwasów tłuszczowych olej słonecznikowy nadaje się bardziej do spożywania na surowo, np. w majonezie i sałatkach, niż do smażenia dłuższego, gdyż w podwyższonej temperaturze zachodzą w nim niepożądane zmiany. Surowiec. Do celów leczniczych wyrywa się od lipca do października złocisto-żółte kwiaty języczkowe z koszyczków, unikając bledniejących i przekwitających, które źle się suszą i tracą barwę. Suszy się w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie lub w suszarniach ogrzewanych w temp. około 40 C. Nie należy suszyć na słońcu, ponieważ kwiaty tracą wówczas barwę. Otrzymuje się jako surowiec kwiat słonecznika - Flos Helianthi. Z dojrzałych nasion słonecznika wytłacza się olej słonecznikowy - Oleum Helianthi. Podstawowe związki czynne. Kwiaty słonecznika zawierają saponozydy trójterpenowe (m.in. heliantozydy A, B, C oraz ich aglikon kwas echinocystowy), alkohole trójterpenowe (m.in. arnidiol i faradiol), flawonoidy (m.in. kwercetynę i kwercymerytrynę), karotenoidy (m.in. taraksantol i luteol), cholinę, betainę, ksantofil, związki gorzkie, węglowodany i sole mineralne. Nasiona słonecznika zawierają do 30% tłuszczu, białko, fitosterole i witaminę E. Olej słonecznikowy bogaty jest w glicerydy nienasyconych kwasów tłuszczowych i należy do tłuszczów schnących. Działanie. Kwiaty słonecznika uważane są za środek przeciwgorączkowy. Wykazują działanie synergetyczne ze związkami salicylowymi. Zawarte w kwiatach związki gorzkie zwiększają nieznacznie wydzielanie soku żołądkowego i usprawniają procesy trawienia oraz przyswajania pokarmów. Odwary z kwiatów słonecznika stosowane zewnętrznie ułatwiają wchłanianie wylewów i wybroczyn podskórnych oraz miejscowych obrzęków wywołanych urazami lub zwichnięciami. Zawarte w oleju słonecznikowym nienasycone kwasy tłuszczowe jako tzw. witamina F, niezbędne są do regeneracji i właściwej elastyczności skóry. Działania niepożądane. Przetwory ze słonecznika stosowane w zalecanych dawkach nie wykazują działania szkodliwego. Zastosowanie. Odwary z kwiatów słonecznika stosuje się doustnie jako środek pomocniczy w łagodnych stanach gorączkowych. Zewnętrznie odwary z kwiatów słonecznika wykazują synergizm z wyciągami z arniki. Stosuje się je miejscowo na krwawe wybroczyny, stłuczenia, krwiaki, uszkodzenia naskórka, jak również w zapaleniu skóry, trądziku i świądzie. Olej słonecznikowy, podobnie jak inne tłuszcze schnące, stosowany do celów spo- 353

354 żywczych, zapobiega miażdżycy. Podawany zewnętrznie na skórę, ma charakter witaminy F, podobnie jak olej lniany. Kwiat słonecznika jest składnikiem mieszanki ziołowej Pulmosan (Herbapol). Przetwory. Odwar z kwiatów słonecznika: 1 łyżkę kwiatów zalać 11/2 szklanki wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki rano i 2/3 szklanki wieczorem 1 godz. po jedzeniu jako środek obniżający temperaturę. Wskazane jest dodanie po 2 łyżki syropu malinowego. Odwar powyższy, bez dodatku soku malinowego, można stosować zewnętrznie do okładów bądź robić okłady z wilgotnych, gorących kwiatów na stłuczenia i wybroczyny oraz w zapaleniu skóry i trądziku. Zioła napotne: zmieszać po 20 g kwiatów słonecznika, kwiatów lipy, ziela nawłoci i kory wierzbowej oraz 100 g mieszanki Pektosan (Herbapol). Zalać 2 łyżki mieszanki 11/2 szklanki wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 5 min i przecedzić. Dodać 2 łyżki soku malinowego lub kieliszek rumu oraz 2 tabletki Polopiryny S. Wypić całość, możliwie gorącą, wieczorem w łóżku w przypadkach przebiegających z podwyższoną temperaturą, jak ostre zapalenie gardła, nieżyt oskrzeli i grypa. Stosować się do wskazań lekarza. Zioła pomocne w padaczce: zmieszać po 50 g kwiatów słonecznika, liści melisy i szyszek chmielowych oraz po 25 g ziela tysiącznika lub liści bobrka, liści pokrzywy i kwiatów głogu. Wsypać 2-3 łyżki ziół do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Przykryć i odstawić na 1 godz. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek uspokajający i rozkurczowy w padaczce, nerwicy wegetatywnej, podnieceniu nerwowym, trudnościach w zasypianiu i pobudzeniu seksualnym. Młodzieży zaleca się przeciw polucjom połowę dawki. Lipostabil (Nattermann, RFN), kapsułki i ampułki, zawierające niezbędne fosfolipidy, teofilinę, kwas nikotynowy i witaminę B 6. Stosuje się w miażdżycy, zaburzeniach krążenia obwodowego, mózgowego i w naczyniach wieńcowych, w podwyższonym poziomie cholesterolu we krwi i zmianach naczyniowych w cukrzycy SOSNA ZWYCZAJNA Pinus silvestris L. Jest do duże drzewo iglaste z rodziny Sosnowatych (Pinaceae), występujące w strefie klimatu umiarkowanego półkuli pomocnej. W Polsce jest pospolitym drzewem tworzącym zwarte lasy, osiągającym wysokość do 40 m. Sosna ma korę na starszych gałązkach i w górnej części pnia czerwonawożółtą, łuszczącą się cienkimi jak papier warstwami, natomiast w dolnej części pnia grubą, wielobocznie popękaną, wewnątrz brunatnoczerwoną. Szpilki sztywne, długości 4 do 5, rzadziej do 7 cm, sinozielone. Szyszki pojedyncze, czasem po 2 lub 3, stojące, stożkowate, do 7 cm długie i do 3,5 cm szerokie z wyraźnym wyrostkiem środkowym. Surowiec. Sosna zwyczajna dostarcza wielu surowców leczniczych. Pod koniec zimy i bardzo wczesną wiosną zbiera się pączki, zanim zaczną pękać, i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. poniżej 35 C. Surowcem są pączki sosny - Gemmae Pini. Niekiedy zbiera się młode pędy wybijające z pączków w okresie wiosennym, 354

355 Sosna zwyczajna (wg T. Hajka, 1562) mające długość do 5 cm. Suszy się podobnie jak pączki. Otrzymuje się młode pędy (wypustki) sosny - Turiones Pini. Przez odpowiednie nacinanie pni sosny uzyskuje się z ran balsam sosnowy, nazywany potocznie, choć nieprawidłowo, żywicą sosnową - Balsamum Pini silvestris (Terebinthina communis), z której przez destylację i rektyfikację otrzymuje się olejek terpentynowy - Oleum Terebinthinae. Pozostałość w kotle zestala się w temperaturze pokojowej i nosi nazwę kalafonii - Colophonium. Z młodszych gałęzi sosny przy wyrębie lasu zdejmujecie korę i suszy w warunkach naturalnych. Otrzymuje się jako surowiec korę sosny - Cortex Pini silvestris. Przez destylację z parą wodną młodych wierzchołków oraz świeżego igliwia sosnowego uzyskuje się eteryczny olejek sosnowy - Oleum Pini silvestris. 355

356 Przez suchą destylację drewna sosnowego otrzymuje się dziegieć sosnowy - Pix liquida Pini. Pączki i szczyty pędów sosny można zbierać tylko w porozumieniu z władzami leśnymi, a korę i balsam sosnowy wyłącznie z drzew przeznaczonych na wyrąb. Drewno sosnowe jest cennym materiałem budowlanym i meblarskim. Bursztyn -Succinum, jest stwardniałą żywicą pochodzącą z żyjących w oligocenie (około 30 milionów lat temu) drzew iglastych. Jeden z tych gatunków paleobotanik H. Conwentz nazwał sosną bursztynową - Pinus succinifera Gon. Podstawowe związki czynne. W pączku sosny znajduje się około 0,4% olejku eterycznego (zawierającego α- i β-pinen, limonen i borneol), ponadto żywice, związki gorzkie, garbniki i witamina C. Podobne związki zawierają młode pędy sosny. W korze sosnowej znaleziono 3,6-6,3% garbników skondensowanych, kwasy polifenolowe, jak ferulowy, galusowy, chlorogenowy i kawowy, oraz bardzo mało olejku eterycznego (do 0,05%), a ponadto do 1,8% związków cukrowych. Jest ona źródłem garbników wykorzystywanych w przemyśle farmaceutycznym. Olejek terpentynowy zawiera do 96% α- i β-pinenu, kamień, karen i cymen. Kalafonia składa się z dwuterpenowych kwasów żywicznych, jak kwas abietynowy i β-pimarowy, substancji gorzkich i śladów olejku eterycznego. Składnik olejku terpentynowego, α-pinen, jest bardzo ważnym produktem wyjściowym w syntezie związków zapachowych, jak terpineol, octan terpinylu, octan mentanylu, octan izobornylu oraz linalol i geraniol, a także w syntezie kamfory syntetycznej, stosowanej w lecznictwie i przemyśle chemicznym. β-pinen daje mircen, linalol i jego estry, a także kamforę syntetyczną. Olejek sosnowy składa się z mieszaniny α- i β-pinenu, borneolu i jego estru octowego, limonenu, dwupentenu i felandrenu. Dziegieć sosnowy zawiera różne związki fenolowe (m.in. gwajakol, krezol, pirokatechol), węglowodory aromatyczne i kwasy żywiczne. Skład chemiczny bursztynu nie jest dotąd dokładnie znany. Przy suchej destylacji opiłków bursztynowych w temp C otrzymuje się brunatny, oleisty, rozpuszczalny w alkoholu destylat (do 20%), zawierający mieszaninę węglowodorów terpenowych oraz wydzielający się w postaci kryształów kwas bursztynowy (3-8%). W retorcie pozostaje około 60% łatwo topliwej i dobrze rozpuszczalnej w rozpuszczalnikach organicznych kalafonii bursztynowej, używanej dawniej do wyrobu cennych i trwałych lakierów bursztynowych. Działanie. Pączki i pędy sosny mają działanie wykrztuśne. gdyż pobudzają czynności wydzielnicze błon śluzowych górnych dróg oddechowych, a także wzmagają ruch nabłonka rzęskowego. Działają również łagodnie odkażająco, gdyż hamują rozwój lub niszczą drobnoustroje zalegające w gardle i jamie ustnej. Ponadto wywierają łagodne działanie moczopędne, a w niektórych chorobach skórnych - antyseptyczne. Olejek sosnowy działa wykrztuśnie, bakteriobójczo i rozkurczowo. Olejek terpentynowy, podany zewnętrznie, łagodnie rozgrzewa i rumieni skórę oraz działa słabo odkażająco. Dobrze wchłania się przez skórę i ułatwia resorpcję rozpuszczonych w nim związków. Drażni silnie błony śluzowe, dlatego doustnie nie bywa stosowany, natomiast wyizolowane z niego pineny podane doustnie działają żółciopędnie. Kalafonia służy do wyrobu maści i plastrów jako składnik poprawiający ich konsystencję oraz przyczepność do skóry. Dziegieć sosnowy działa odkażająco i przeciwgrzybiczo. Wchodzi w skład maści 356

357 siarkowej złożonej, zwanej też maścią Wilkinsona, stosowanej w chorobach skórnych i przy świerzbie. Dziegieć odznacza się nieprzyjemnym zapachem i ostatnio jest rzadko stosowany w lecznictwie. Działania niepożądane. Preparaty sosnowe zastosowane w zalecanych dawkach nie wywołują działania szkodliwego. Wyjątkiem jest dziegieć sosnowy, który drażni nieco skórę i wchłania się częściowo, wywołując niekiedy podrażnienia nerek po zastosowaniu na dużej powierzchni ciała. Zastosowanie. Przetwory z pączków i szczytów sosny znajdują zastosowanie doustne w różnych stanach nieżytowych górnych dróg oddechowych z towarzyszącą chrypką, kaszlem oraz stanem zapalnym i bólem gardła, głównie u dzieci, młodzieży i osób w wieku podeszłym. Czasem podaje się jako środek łagodnie moczopędny i napotny, a nawet witaminizujący (wit. C). Wyciąg płynny z pączków sosny wchodzi w skład syropu sosnowego złożonego - Sirupus Pini compositus (Herbapol). Odwary z pączków lub szczytów sosny służą zewnętrznie do kąpieli ogólnie wzmacniających oraz w niektórych chorobach skórnych. W handlu znajdują się gotowe preparaty w postaci szyszek do kąpieli, zawierające wyciąg i olejek eteryczny z pączków sosny. Olejek sosnowy stosuje się zewnętrznie do inhalacji w schorzeniach górnych dróg oddechowych, a zwłaszcza w nieżycie gardła i oskrzeli, stanach astmatycznych i kaszlu. Ponadto do kąpieli odkażających i uspokajających w nadwrażliwości nerwowej, bezsenności oraz niektórych chorobach skórnych, odmrozinach, sinicy goleni i rąk, a także owrzodzeniach żylakowych. Zalecany jest też do wcierań rozgrzewających w bólach reumatycznych i nerwobólach, najczęściej w preparatach złożonych. Olejek ten wchodzi w skład maści Capsiplex (Herbapol) oraz mazidła Linimentum Capsici compositum (Herbapol), używanych w stanach zapalnych, bólach gośćcowych i nerwobólach. Wewnętrznie, w bardzo małych dawkach, stosowany jest jako lek moczopędny, wyłącznie w mieszaninie z innymi środkami o podobnym działaniu. Olejek ten wchodzi w skład pasty Fitolizyna (Herbapol), zalecanej w kamicy moczowej. Olejek terpentynowy stosuje się zewnętrznie jako środek drażniący skórę i przeciwbólowy w bólach gośćcowych i nerwobólach. Wchodzi w skład maści Capsiderm i emulsji Capsigel produkowanych przez Herbapol. Izolowana z olejku terpentynowego mieszanina pinenów, które mogą być podawane doustnie, gdyż prawie nie drażnią błon śluzowych przewodu pokarmowego i miąższu nerek, była składnikiem kropli Terpinex (Herbapol) o własnościach moczopędnych i przeciwbakteryjnych oraz kropli Terpichol (Herbapol), które działały żółciopędnie i przeciwskurczowo. Dziegieć sosnowy ma zastosowanie w grzybicach skóry, liszajach i łojotoku. Wchodzi w skład maści siarkowej złożonej, używanej w chorobach skóry przebiegających z nasilonym swędzeniem, m.in. przy świerzbie. W roztworach spirytusowych używany do płynów zapobiegających wypadaniu włosów na tle łojotokowym. Bursztyn służy do otrzymywania spirytusu bursztynowego do wcierań w bólach reumatycznych, także jako środek uspokajający. Przetwory. Odwar z pączków sosny: 1/2 łyżki pączków zalać 1 szklanką wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1-3 łyżki 2-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek wykrztuśny. Odwar z 1/2 łyżki pączków sosny na 2 szklanki wody gorącej, sporządzony jak wyżej, pić 3 razy dziennie między posiłkami po 1/2-2/3 szklanki jako środek nieznacznie moczopędny. Syrop z pączków sosny: świeże pączki sosnowe, zebrane późną jesienią lub wczesną wiosną, przeciąć na połowę i ułożyć warstwami w słoiku, przesypując obfi- 357

358 cię cukrem. Pozostawić na 2-3 tygodnie w temperaturze pokojowej, aż puszczą sok. Wówczas wymieszać i zostawić na 1-2 tygodnie. Stosować po 1 łyżeczce kilka razy dziennie po jedzeniu w nieżycie jamy ustnej, gardła, krtani, połączonym z kaszlem i utrudnionym odkrztuszaniem. Działa skutecznie u dzieci i dorosłych. Pozostałe w słoiku pączki zalać 3-4 szklankami wody przegotowanej i ostudzonej i pozostawić na 1-2 godz. Otrzymuje się przyjemny, orzeźwiający napój. Syrop sosnowy złożony, Sirupus Pini compositus (Herbapol): dorosłym podawać 3-4 razy dziennie po 1 łyżce po jedzeniu w stanach nieżytowych górnych dróg oddechowych i kaszlu, dzieciom - 3 razy dziennie po 1 łyżeczce po jedzeniu. Pinalbina (Herbapol), tabletki zawierające białczan garbników kory sosnowej. Dorosłym podaje się 1-2 tabletki do 4 razy dziennie, dzieciom odpowiednio mniej, jako środek ściągający, przeciwkrwotoczny i przeciwbakteryjny w biegunkach u dzieci i dorosłych. Kąpiel sosnowa wzmacniająca: kilkanaście młodych pędów sosny lub 2-3 garście igliwia, pozostających przy wyrębie lasu, zalać w garnku 2-3 l wody, przykryć i gotować na małym ogniu 10 min. Odstawić na 15 min i przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 objętości wodą o temp. około 37 C. Czas kąpieli min. Kąpiel działa pobudzająco na krążenie krwi w naczyniach obwodowych, nieco moczopędnie i uspokajająco. Zmniejsza także bóle reumatyczne oraz spowodowane zapaleniem nerwów i ich zakończeń. Kąpiel o podobnym działaniu można sporządzić z 1-2 łyżek olejku sosnowego (Oleum Pini silvestris), zmieszanego z 3-4 łyżkami płynnego szamponu na 1/3 wanny wody. Osoby uczulone na olejek sosnowy nie mogą brać tej kąpieli. Spirytus bursztynowy: 1 łyżkę drobnych kawałków naturalnego bursztynu, uprzednio nie przetapianego, obmyć w wodzie, przenieść do małego słoika i zalać 1/2 szklanki spirytusu. Zamknąć i pozostawić w temperaturze pokojowej na 10 dni, często wstrząsając. Otrzymuje się bardzo jasnosłomkowy wyciąg służący do użytku zewnętrznego. Pozostający, nie rozpuszczony bursztyn można kilkakrotnie zalewać nowymi porcjami spirytusu. Nacieranie spirytusem bursztynowym bolących miejsc działa łagodząco w gośćcu stawowym i mięśniowym, mało nasilonych nerwobólach, kurczach mięśni i nużliwości mięśni. Obustronne smarowanie skroni łagodzi ból głowy STOKROTKA POSPOLITA Bellis perennis L. Jest to bylina z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w Europie i Azji Mniejszej. W Polsce pospolita na pastwiskach, rowach, przydrożach i łąkach, na niżu i w górach po kosodrzewinę. Stokrotka osiąga wysokość 4-20 cm. Liście zebrane w przyziemne różyczki, łopatkowate, tępe, jednonerwowe, zwykle ząbkowane. Łodygi z jednym koszyczkiem kwiatowym. Kwiaty języczkowate w koszyczku białe, często z zewnątrz czerwone, kwiaty rurkowate wewnątrz koszyczka, żółte. Stokrotka często jest uprawiana jako roślina ozdobna. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się zakwitające od wczesnej wiosny do jesieni koszyczki kwiatowe stokrotki i suszy rozłożone pojedynczą warstwą w suszarni naturalnej w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się jako surowiec kwiat stokrotki pospolitej - Flos Bellidis. 358

359 Podstawowe związki czynne. Kwiat stokrotki zawiera mieszaninę saponin, związki garbnikowe, flawonoidy, antocyjanozyd, śluz, kwasy organiczne, jak jabłkowy i winowy, substancje żywicowe i woskowe oraz sole mineralne. Działanie. Odwary z kwiatów stokrotki pobudzają wydzielanie śluzu oskrzelowego w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych i działają wykrztuśnie. Zwiększają ponadto dobową ilość wydalanego moczu i usprawniają usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii. Poprawiają również czynność wątroby i działają ogólnie tonizująco. Wykazują skuteczne działanie w niektórych chorobach skórnych. W lecznictwie ludowym uchodzą za środek czyszczący krew. Zewnętrznie wyciągi z kwiatów stokrotki przyspieszają gojenie ran oraz zmniejszają obrzęki i wynaczynienia po uderzeniach i kontuzjach. Uszczelniają też ściany włosowatych naczyń krwionośnych. Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów stokrotki w zalecanych dawkach nie wywołują objawów szkodliwych. Zastosowanie. Odwary z kwiatów stokrotki stosuje się doustnie jako środek wykrztuśny w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, w zmniejszonym wydalaniu moczu, w niektórych schorzeniach skórnych, jak w trądziku krostkowym i łojotokowym, egzemie i zapaleniu skóry, ponadto w schorzeniach wątroby. Zewnętrznie odwary ze stokrotki podaje się w formie okładów na obrzęki, siniaki, otarcia naskórka, drobne zranienia, ponadto do irygacji jako środek higieny osobistej i w upławach. Kwiaty stokrotki bardzo rzadko stosuje się pojedynczo, a niemal wyłącznie w mieszankach ziołowych. Przetwory. Napar z kwiatów stokrotki: 1 łyżkę kwiatów stokrotki i 1/2 łyżki ziela nawłoci zalać 2 szklankami wody wrzącej w termosie. Zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić 1/2-2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny i odtruwający, natomiast 1/4-1/3 szklanki kilka razy dziennie po jedzeniu, jako wykrztuśny. Zioła regulujące przemianę materii: zmieszać po 50 g kwiatów stokrotki i kwiatów tarniny oraz po 25 g morszczynu, naowocni fasoli, korzenia mniszka, ziela piołunu, ziela skrzypu i kwiatów rumianku. Wsypać 1 1/2 łyżki ziół do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Zamknąć i pozostawić na 1 godz. Pić porcjami w ciągu dnia po posiłkach w otyłości, zaparciach atonicznych i przewlekłym nieżycie jelit. Zioła do okładów w nerwobólach: zmieszać po 20 g kwiatów stokrotki, kwiatów podbiału, kwiatów mniszka i kwiatów słonecznika. Zwilżyć wodą 1-2 łyżki ziół, ogrzać i przykładać na miejsce bolące, niezależnie od przyjmowania syntetycznych leków przepisanych przez lekarza. Okład ziołowy w wyprysku (egzemie): do 20 g otrąb pszennych lub żytnich (albo płatków owsianych bądź jęczmiennych) dodać 10 g kwiatów stokrotki i 2 główki obranego czosnku. Całość zmiksować i dodać tyle wody, aby otrzymać papkowatą konsystencję. Przykładać papkę na chore miejsce, nakrywać gazą lub płótnem lnianym. Zmieniać 2 razy dziennie w ciągu 3-6 dni. 359

360 137. SZAKŁAK POSPOLITY Rhamnus cathartica L. Jest to krzew z rodziny Szakłakowatych (Rhamnaceae), występujący w stanie naturalnym niemal w całej Europie. W Polsce dość pospolity na całym niżu, rzadszy w położeniach górskich. Rośnie w lasach, zaroślach i zboczach górskich. Szakłak pospolity osiąga wysokość do 3 m. Ma pędy z krótkimi cierniami na szczytach młodych i w rozwidleniach starszych gałązek. Liście eliptyczne o brzegach drobno piłkowanych z odchodzącymi od nerwu głównego z obu stron trzema skośnie łukowatymi nerwami bocznymi. Kwiaty drobne, niepozorne, zebrane w kwiatostany wyrastające na młodszych gałązkach w kątach niższych liści. Owocem jest pestkowiec wielkości ziarna grochu, po dojrzeniu czarny, o 4 pestkach. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wiosną korę z młodych gałązek, suszy w suszarniach naturalnych i otrzymuje korę szakłaku pospolitego - Cortex Rhamni catharticae, syn. - Cortex Spinae cervinae. We wrześniu zbiera się dojrzewające owoce, gdy zmieniły barwę zieloną na fioletowoczarną, ale nie są jeszcze zbyt miękkie i soczyste, ponieważ te ostatnie łatwo przy suszeniu sklejają się w bryły. Suszy się owoce w suszarni ogrzewanej, początkowo w temp , a następnie dosusza w temp. około 60 C. Uzyskuje się owoc szakłaku pospolitego - Fructus Rhamni catharticae, syn. - Bacca Spinae cervinae. Podstawowe związki czynne. Kora szakłaku zawiera 2-2,5% antrazwiązków (m.in. frangulinę i emodynę), flawonoidy (m.in. ksantoramninę), ponadto garbniki i sole mineralne. W owocach szakłaku pospolitego znajduje się około 0,7% mieszaniny wolnych i związanych glikozydowo antrazwiązków (m.in. glikofrangulina i frangulina), flawonoidy (m.in. kwercetyna i ramnetyna), cukry i sole mineralne. Działanie. Zarówno kora, jak i owoce szakłaku pospolitego działają przeczyszczające, co jest uwarunkowane obecnością antrazwiązków. Pobudzają one ruchy perystaltyczne jelita grubego i powodują wypróżnienie po upływie 8-10 godz. od chwili zażycia preparatu. Obserwuje się jednocześnie łagodne pobudzenie czynności wątroby i działanie żółciopędne. Działania niepożądane. Należy unikać podawania środków przeczyszczających osobom z przewlekłym zapaleniem jelit, zapaleniem wyrostka robaczkowego oraz kobietom ciężarnym, gdyż może to spowodować niebezpieczne powikłania. Zastosowanie. Obydwa wymienione wyżej surowce stosuje się jako środki przeczyszczające w zaparciach wywołanych osłabieniem lub brakiem ruchów perystaltycznych jelita grubego, zwłaszcza u otyłych i osób starszych. Pomocniczo stosuje się przetwory z szakłaku jako lek żółciotwórczy i żółciopędny w mieszankach z innymi surowcami o podobnym działaniu. Przetwory. Sproszkowane owoce szakłaku pospolitego: 1 łyżeczkę owoców rozdrobnić dokładnie w moździerzu lub młynku, zmieszać z miodem lub dżemem i przyjąć doustnie wieczorem jako środek przeczyszczający. Popić 1/2 szklanki płynu. Odwar z owoców szakłaku: 1-1 1/2 łyżki rozdrobnionych owoców zalać 1 szklanką wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Wypić wieczorem 1/2 szklanki odwaru, a jeśli rano nie nastąpi wypróżnienie, wypić resztę. Należy pamiętać, że wyciągi wodne są mniej aktywne w działaniu niż rozdrobnione owoce szakłaku, ponieważ nie wszystkie związki czynne rozpuszczają się w wodzie. 360

361 Zioła ułatwiające wypróżnienie: zmieszać po 30 g owoców szakłaku i rozdrobnionego korzenia lukrecji oraz po 20 g kory kruszyny i rozgniecionych owoców kopru włoskiego lub owoców anyżu. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody ciepłej i pozostawić na 1 godz. Ogrzać do wrzenia i odstawić na 15 min, po czym przecedzić. Pić rano i wieczorem po 1 szklance odwaru w zaparciach nawykowych. Depuraflux (Nattermann, RFN), gęsty wyciąg w tubie z 9 ziół. Stosuje się w ostrych i przewlekłych zaparciach spowodowanych osłabieniem lub zanikiem ruchów perystaltycznych jelit oraz w często powtarzających się wzdęciach SZAŁWIA LEKARSKA Salvia officinalis L. Roślina ta jest półkrzewem z rodziny Wargowych (Labiatae), występującym w stanie naturalnym w krajach strefy śródziemnomorskiej. W Polsce uprawiana od kilku wieków. Można ją z powodzeniem hodować w ogródkach przydomowych i działkowych. Szałwia lekarska wytwarza liczne łodygi, wysokie do 75 cm, wzniesione, u dołu drewniejące, u góry nie zdrewniałe, czterokanciaste. Liście naprzeciwległe, długo-ogonkowe, wąskoeliptyczne lub lancetowate, w nasadzie zaokrąglone lub klinowato zwężone, często pojedynczo lub podwójnie uszate, na brzegu drobno karbowane. Unerwienie silnie rozgałęzione, tworzy drobną siateczkę, uwypukloną od strony dolnej. Obie strony liścia szaro-srebrzyście owłosione. Długość blaszki do 8 cm. Kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, fioletowo-niebieskie, niekiedy białawe. Cała roślina wyróżnia się silnym, swoistym zapachem. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w maju liście w pełni wykształcone, tuż przed okresem kwitnienia i suszy w miejscu zacienionym i przewiewnym. Surowcem jest liść szałwii - Folium Salviae. Niekiedy zbiera się również ziele szałwii - Herba Salviae, ścinając w maju i ponownie w drugiej połowie sierpnia górne części łodyg ponad pierwszym rozgałęzieniem. Oba surowce należy przechowywać w szczelnym opakowaniu w pomieszczeniu suchym i możliwie chłodnym. Chronić od światła. Szałwia należy do roślin o wielokierunkowym zastosowaniu - leczniczym, kulinarnym i kosmetycznym. W gospodarstwie domowym liście i ziele szałwii należą do grupy przypraw kulinarnych, ułatwiających trawienie spożytych potraw, przede wszystkim mięs, wskutek regulowania wydzielania soków trawiennych, prawidłowej perystaltyki i wypróżnień. W kosmetyce szałwia i jej olejek odkażają skórę, przeciwdziałając zbytniemu przetłuszczaniu i rozszerzaniu porów, wypadaniu włosów i łupieżowi. W przemyśle kosmetycznym olejek eteryczny z szałwii służy jako dodatek do niektórych gatunków wód zapachowych i płynów do zmywania twarzy. Podstawowe związki czynne. Liście i ziele szałwii zawierają te same związki czynne, choć w różnych ilościach. Najważniejszym składnikiem jest olejek eteryczny, o charakterystycznym zapachu, w ilości do 2,5% w liściach, zawierający liczne terpeny, m.in. tujon, cyneol i kamforę, oraz seskwiterpeny, jak humulen i kariofilen. Oprócz tego w liściach występują garbniki katechinowe (do 8%), kwasy wielofenolowe, jak kawowy i chlorogenowy, sapogeniny trójterpenowe (m.in. kwas ursolowy), 361

362 związek gorzki pikrosalwina, nieznana substancja estrogenna i przeciwpotna oraz sole mineralne. Ziele jest nieco uboższe w związki czynne. Działanie. W lecznictwie najbardziej cenione jest działanie przeciwzapalne, zarówno po podaniu doustnym, jak i zewnętrznym na skórę i błony śluzowe. Stwierdzono, że pod wpływem wyciągów z szałwii zmniejszają się przekrwienie (zaczerwienienie) błon śluzowych i skóry oraz mikrokrwawienia z nadmiernie rozszerzonych lub uszkodzonych naczyń włosowatych. Jednocześnie pod wpływem garbników, kwasów wielofenolowych oraz niektórych składników olejku eterycznego, zwłaszcza cyneolu i tujonu, ginie wiele szczepów drobnoustrojów chorobotwórczych lub zostaje zahamowany ich wzrost. W przewodzie pokarmowym wyciągi z szałwii hamują intensywny wzrost saprofitycznej flory bakteryjnej, przeciwdziałają nadmiernej fermentacji i bolesnym wzdęciom spowodowanym stanem skurczowym w jelitach i gromadzeniem się gazów. Mają też słabe działanie żółciopędne. Przetwory z szałwii wykazują działanie estrogenne, pobudzające miesiączkowanie w przypadkach, gdy było ono zbyt skąpe. Przetwory z szałwii, a zwłaszcza wyciągi alkoholowe, jak nalewka lub wyciąg płynny, silnie hamują wydzielanie potu. Po podaniu nalewki z liści szałwii działanie hamujące występuje dość szybko, osiąga swój szczyt po 2-3 godz. i może utrzymać się kilka dni. Jednak ani nalewka, ani wyciąg płynny z liści szałwii nie są dostępne w naszych aptekach. Przetwory te hamują nadmierną laktację u karmiących matek lub samoistny wyciek mleka. Obserwuje się również słabe działanie przeciwcukrzycowe wyciągów z szałwii, zależne od nie znanego dotąd związku rozpuszczalnego w wodzie. Działania niepożądane. Duże dawki wyciągów z szałwii, podawane przez dłuższy okres, mogą powodować nudności, wymioty, otępienie i kurcze kloniczne ze względu na obecność tujonu w olejku eterycznym. Zastosowanie. Wewnętrznie stosuje się wyciągi z szałwii w stanach zapalnych błon śluzowych przewodu pokarmowego z jednoczesnym znacznym przekrwieniem, a nawet mikrokrwawieniami wskutek uszkodzenia włosowatych naczyń krwionośnych w ścianie jelit. Zaleca się je także w nadmiernej fermentacji jelitowej i towarzyszących bólach brzucha, wzdęciach, biegunkach i nudnościach oraz osłabieniu perystaltyki spowodowanym skurczem jelit. Liść szałwii jest składnikiem mieszanki ziołowej Tannosan (Herbapol), podawanej w stanach zapalnych przewodu pokarmowego i biegunkach. Ponadto wchodzi w skład granulatu ziołowego Gastrogran (Herbapol), stosowanego w nieżytach przewodu pokarmowego oraz wrzodzie trawiennym żołądka i dwunastnicy. Wyciąg płynny z szałwii jest składnikiem płynu Herbogastrin (Herbapol), zalecanego w niedokwaśności oraz nieżycie żołądka i jelit. Wodne wyciągi z liści szałwii podaje się wewnętrznie w nieżytach jamy ustnej, gardła i oskrzeli oraz w kaszlu i utrudnionym odkrztuszaniu. Najlepsze wyniki osiąga się w połączeniu z innymi surowcami zielarskimi, jak w mieszankach ziołowych Pektosan i Neopektosan, produkowanych przez Herbapol. Pomocniczo stosuje się liście szałwii w stanach przedcukrzycowych i w początkowych objawach cukrzycy, ale ze względu na słabe działanie, wyłącznie w mieszankach z innymi, podobnie działającymi surowcami roślinnymi, jak w mieszance ziołowej Diabetosan (Herbapol). Alkoholowe wyciągi z szałwii stosuje się z dobrym skutkiem w nadmiernej potliwości, głównie w gruźlicy, zbyt wielkiej pobudliwości nerwowej, nadczynności tarczycy oraz w niektórych zatruciach. Zaleca się też jako leki pobudzające zbyt skąpe miesiączkowanie oraz w nadmiernej laktacji u karmiących matek. 362

363 Szałwia lekarska (wg T. Hajka, 1562) Bardzo często wyciągów wodnych z szałwii używa się zewnętrznie do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej, dziąseł i gardła. Stosuje się je również w dolegliwościach skórnych, jak uszkodzenia naskórka, swędzące wypryski, stłuczenia, lekkie oparzenia, żylaki nóg, podudzi i odbytu, drobne skaleczenia i czyraki. Liść szałwii wchodzi w skład mieszanki ziołowej Septosan (Herbapol), zalecanej do płukania jamy ustnej i gardła. Wyciągi wodne z szałwii stosuje się ponadto w postaci płukanek, przymoczek, przemywań, tamponów, irygacji lub kąpieli w stanach nieżytowych, zapaleniu i świądzie sromu oraz nieznacznych upławach. Liść szałwii jest składnikiem mieszanki 363

364 Vagosan (Herbapol) używanej do irygacji, tamponów i przemywań w stanach zapalnych pochwy. Liść szałwii wchodzi też w skład proszku i tytoniu przeciwastmatycznego Astmosan (Herbapol) oraz papierosów Neoastmosan (Herbapol) używanych w stanach duszności spowodowanych skurczem oskrzeli i w dychawicy oskrzelowej u osób starszych. Destylowany z liści i ziela szałwii olejek eteryczny - Oleum Salviae, jest składnikiem pasty Fitolizyna (Herbapol), stosowanej pomocniczo w kamicy moczowej. Przetwory. Napar szałwiowy: 1-2 łyżeczki liści zalać 1/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1-3 razy dziennie po 1/3-1/2 szklanki przed jedzeniem w nieżycie żołądka i jelit, biegunce, wzdęciach, nadmiernej laktacji u karmiących matek. Dla pobudzenia apetytu zaleca się 1-2 łyżki naparu 2-3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem. Ten sam napar stosuje się zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła, przymoczek na skórę, obmywania zewnętrznych narządów płciowych, tamponów dopochwowych oraz irygacji. Korzystne jest dodanie kropli Azulanu lub Azucalenu na 1/4 szklanki naparu używanego zewnętrznie. Do irygacji można napar rozcieńczyć równą ilością wody. Wyciąg płynny szałwiowy: 200 g świeżych liści zmiksować z 220 ml etanolu 50- procentowego. Odstawić na 30 min i przecedzić do butelek. Przyjmować kropli w kieliszku wody 2-4 razy dziennie jako przeciwpotny, pobudzający trawienie i hamujący laktację. Stosować 1/2 łyżeczki na 1/4 szklanki wody do płukania jamy ustnej i gardła. Nalewka szałwiowa: 25 g wysuszonych i rozdrobnionych liści zalać 130 ml alkoholu 70- procentowego i macerować 14 dni, często wstrząsając. Przecedzić, wycisnąć wytrawione liście, połączone płyny przechowywać w lodówce. Pić po 1/2 łyżeczki w 1/4 szklanki wody jako lek hamujący laktację i przeciwpotny. Zewnętrznie służy do płukania jamy ustnej i gardła oraz do przymoczek. Płukanka szałwiowa: łyżeczka wyciągu płynnego szałwiowego w 1/4 szklanki wody albo 1/4 szklanki naparu szałwiowego z łyżeczką Azulanu i 1 g boraksu do płukania jamy ustnej i gardła w pleśniawkach, anginie i stanach ropnych. Nasiadówka szałwiowa: zmieszać 50 g liści lub ziela szałwii oraz po 25 g ziela krwawnika i kwiatu nagietka. Całość zalać 2-3 l wody wrzącej. Nakryć i odstawić na 15 min. Przecedzić do miski. Po ostudzeniu do 36 stosować do nasiadówki przez 15 min w żylakach odbytu, świądzie i zapaleniu zewnętrznych narządów płciowych, bólach kurczowych pęcherza moczowego i kłykcinach kończystych. Kąpiel szałwiowa: 100 g ziela szałwii zmieszać z 25 g liści babki oraz po 25 g kwiatów rumianku i kwiatów lipy. Całość zalać 3-4 l wody wrzącej i odstawić pod przykryciem na 15 min. Przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 objętości wodą o temp. 37 C. Pozostałe zioła umieścić w płóciennym woreczku i zanurzyć w wannie. Czas kąpieli min. Następnie owinąć mokre ciało prześcieradłem kąpielowym i odpoczywać min. Stosować w różnych schorzeniach skórnych, jak pokrzywka, świąd skóry, odleżyny, odmrożenia, nadmierne pocenie, miejscowe podrażnienie i zapalenie skóry oraz wysypki alergiczne. 364

365 139. SZANTA ZWYCZAJNA Marrubium vulgare L. Jest to bylina z rodziny Wargowych (Labiatae), rozpowszechniona od Wysp Kanaryjskich po Azję środkową. W Polsce pospolita na rumowiskach i przy zabudowaniach na niżu oraz w niższych partiach górskich. Niekiedy uprawiana. Szanta wytwarza łodygę do 50 cm wysoką. Liście dolne sercowato okrągławe, górne jajowate, pomarszczone, nierówno karbowane. Łodygi i dolne strony liści szaro owłosione. Kwiaty dwuwargowe, grzbieciste, zebrane w nibyokółki w kątach liści. Korona biała, długości 5-6 mm. Cała roślina aromatyczna. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września w okresie zakwitania ulistnione, kwitnące pędy mniej więcej w połowie wysokości, a także zrywa i dołącza liście odziomkowe. Suszy się w suszarniach naturalnych, w cieniu i przewiewie, rozłożone cienką warstwą, bądź w suszarniach lekko ogrzewanych w temp. do 35 C. Otrzymuje się jako surowiec ziele szanty zwyczajnej - Herba Marrubii. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera mieszaninę związków dwuterpenowych (m.in. marubinę - do 1%, premarubinę i wulgarol), ponadto garbniki (do 7%), fitosterole (m.in. β- sytosterol), trójterpeny, jak kwas ursolowy (około 0,1%), betonicynę, cholinę, kwasy organiczne, śluzy, cukry, a także sole mineralne. Działanie. Przetwory z ziela szanty pobudzają czynność wydzielniczą wątroby, działając żółciopędnie. Działają też rozkurczowo na mięśnie gładkie dróg żółciowych, dzięki czemu ułatwiają przepływ żółci do dwunastnicy i przeciwdziałają zastojom w pęcherzyku żółciowym. Jednocześnie gorzki smak marubiny na drodze odruchowej pobudza wydzielanie soku żołądkowego, co wpływa korzystnie na usprawnienie procesów trawienia i przyswajania pokarmów. Działają też ściągające na błony śluzowe przewodu pokarmowego oraz moczopędnie. Pobudzają krwawienie miesięczne. Wyciągi z ziela szanty zwiększają również sekrecję błon śluzowych górnych dróg oddechowych, dzięki czemu ułatwiają odkrztuszanie. Obserwuje się korzystny wpływ ziela szanty w przypadku niemiarowości skurczów serca. Napary stosowane zewnętrznie działają przeciwzapalnie i bakteriobójczo. Działania niepożądane. Duże dawki przetworów z szanty powodują spadek ciśnienia krwi i zaburzenia rytmu serca. Zastosowanie. Przetwory z ziela szanty zwyczajnej stosuje się przede wszystkim w chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego, związanych ze zmniejszonym wytwarzaniem i osłabionym przepływem żółci do dwunastnicy. Również w kamicy żółciowej, a ponadto w zaburzeniach trawiennych wynikających ze zbyt małej ilości soku żołądkowego. Ziele szanty wchodzi w skład granulatu ziołowego Cholegran (Herbapol), stosowanego w schorzeniach wymienionych wyżej. Niekiedy podaje się napary z szanty jako środek wykrztuśny w nieżycie gardła i oskrzeli, a także pomocniczo w przewlekłej, słabo nasilonej dychawicy oskrzelowej, przede wszystkim u osób w wieku podeszłym. Czasem podaje się przetwory z szanty w niemiarowości i kołataniu serca, a także w zmianach miażdżycowych wieku starszego. Zewnętrznie na rany i dolegliwości skórne. Przetwory. Napar z ziela szanty: 1 1/2-2 łyżki ziela zalać 2 szklankami wody letniej i ogrzać łagodnie pod przykryciem do wrzenia. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek żółciotwórczy, żółciopędny, moczopędny i wykrztuśny. Aerozol ziołowy w astmie: zmieszać równe ilości ziela szanty, ziela mio- 365

366 dunki i kwiatów krwawnika lub kwiatów rumianku. Zalać 1 łyżeczkę ziół 2/3 szklanki wody gorącej i pozostawić na parze min. Następnie odstawić na 5 min i przecedzić. Rozpylać w powietrzu i wdychać przez 5-10 min kilka razy dziennie. Zioła żółciopędne: zmieszać po 50 g ziela szanty i ziela pięciornika gęsiego oraz po 25 g ziela rzepiku, ziela krwawnika, kwiatów rumianku oraz rozdrobnionych korzeni lukrecji i korzeni cykorii. Zalać 2 łyżki ziół 2 1/2 szklankami wody ciepłej i ogrzać powoli do wrzenia. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 3 razy dziennie po 2/3 szklanki na 1 godz. przed jedzeniem w niedoczynności wątroby i niedostatecznym wydzielaniu żółci. Zioła w zapaleniu wątroby: zmieszać po 50 g ziela szanty zwyczajnej, liści orzecha włoskiego i ziela nawłoci oraz po 25 g liści szałwii, kwiatów kocanki, ziela uczepu trójdzielnego, liści porzeczki czarnej i kwiatów krwawnika lub kwiatów rumianku. Wsypać do termosu 2-3 łyżki ziół i zalać 21/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami w wirusowym zapaleniu wątroby jako uzupełnienie leków stosowanych w szpitalnym okresie choroby w uzgodnieniu z lekarzem. Także w nieżycie żołądka i jelit. Zioła działają głównie przeciwzapalnie i odtruwające ŚLAZ DZIKI Malva silvestris L. Jest to roślina dwuletnia lub bylina z rodziny Ślazowatych (Malvaceae), występująca w stanie naturalnym w Europie i Azji środkowej. W Polsce pospolita na całym niżu i w niższych partiach górskich na przydrożach, przychaciach i rumowiskach. Niekiedy uprawiana. Ślaz dziki wytwarza łodygi długości około 1 m, leżące lub wzniesione, rozgałęzione. Liście długoogonkowe, dłoniaste, 3-, 5- lub 7-klapowe. Kwiaty duże, promieniste, purpuroworóżowe z ciemniejszymi żyłkami, osadzone po kilka w kątach liści. Kwitnie od lipca do września. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się przez całe lato w okresie zakwitania świeżo rozwinięte kwiaty, zrywając je ręcznie bez szypułek i starając się nie zgniatać koron. Suszy się rozłożone cienką warstwą w suszarni naturalnej w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się kwiat ślazu - Flos Malvae. Równowartościowego surowca dostarcza ślaz zaniedbany - Malva neglecta Wallr. Niekiedy zbiera się liście ślazu dzikiego w okresie zakwitania, zrywając je bez ogonków, czyste i wolne od plam. Suszy się w takich samych warunkach jak kwiaty. Liść ślazu dzikiego - Folium Malvae silvestris, ma u nas znacznie mniejsze zastosowanie niż kwiaty. Podstawowe związki czynne. Kwiaty zawierają do 8% śluzu, glikozydy antocyjanowe, jak malwina i delfinidyno-3-glukozyd, kwasy organiczne, fitosterol i sole mineralne. W liściach ślazu znaleziono do 9% śluzu, kwasy organiczne, garbnik i sole mineralne. Działanie. Zarówno kwiaty, jak i liście ślazu dzikiego są surowcami śluzowymi. Zawarty w nich śluz przechodzi do wyciągów wodnych i powleka błony śluzowe jamy ustnej, gardła i krtani, chroniąc je przed podrażnieniem, łagodzi również 366

367 Ślaz dziki (wg O. Brunfelsa, 1532) kaszel, przywraca ruch nabłonka rzęskowego, ułatwia odkrztuszanie i zmniejsza stan zapalny. Jednak działanie ochronne śluzu ze ślazu dzikiego na przełyk, a zwłaszcza żołądek, jest krótkotrwałe, gdyż szybko następuje hydroliza i utrata jego lepkości. Liście ślazu mają nieco odmienne działanie niż kwiaty ze względu na obecność garbników. Działają również ściągające i przeciwzapalnie. Z tego wynika, że są wartościowsze jako płukanki do użytku zewnętrznego na skórę niż częściej stosowane kwiaty. Powinno się zalecać podawanie obu surowców jednocześnie. Działania niepożądane. Przetwory ze ślazu dzikiego stosowane w zalecanych dawkach nie wywierają szkodliwego wpływu na organizm. Zastosowanie. Napary lub odwary z kwiatów ślazu stosuje się przede wszystkim w schorzeniach górnych dróg oddechowych, zwłaszcza w nieżycie gardła i krtani oraz w suchym kaszlu ze skąpą wydzieliną, utrudnionym odkrztuszaniu i chrypce. Czasem do płukania jamy ustnej w stanach zapalnych błony śluzowej oraz w zaparciach u osób otyłych. W nieżytach przełyku i żołądka stosuje się wyłącznie w mieszaninie z surowcami obfitującymi w śluz, jak korzeń lub liść prawoślazu. 367

368 Przetwory. Napar ślazowy: 1-2 łyżki mieszaniny kwiatów i liści ślazu zalać 1-1 1/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/3 szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu w suchym kaszlu i chrypce. Służy także do płukania w stanach nieżytowych jamy ustnej i gardła. W zaparciach atonicznych u osób starszych i otyłych należy użyć 2 łyżki kwiatów ślazu i 1 łyżkę liści prawoślazu na 2 szklanki wody. Gotować 3-5 min i wypić w dwóch porcjach. Ten sam odwar można stosować w stanach zapalnych przełyku i żołądka. Zioła do płukania jamy ustnej: zmieszać po 50 g kwiatów ślazu, kwiatów lipy, kwiatów krwawnika i liści szałwii. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych błon śluzowych. Kąpiel ślazowa: garść rozdrobnionych liści i kwiatów ślazu oraz 3-4 łyżki kwiatów lipy (lub kwiatów krwawnika albo kwiatów rumianku) zalać w garnku 2 l wody gorącej i pod przykryciem pozostawić na 1 godz. Ogrzać do wrzenia (nie gotować) i całość wraz z ziołami wlać do wanny. Dopełnić wodą do 1/3 objętości. Temperatura kąpieli C, czas min. Kąpiel działa regenerujące na skórę, przeciwzapalnie, przeciwświądowo i ma właściwości kosmetyczne ŚLIWA TARNINA Prunus spinosa L. Jest to krzew z rodziny Różowatych (Rosaceae), występujący na półkuli północnej. W Polsce rośnie często, niekiedy masowo na całym niżu i w dolnych partiach górskich na skarpach, skrajach lasów, miedzach i przydrożach. Czasem bywa wysadzany w żywopłotach. Tarnina jest ciernistym krzewem, gęsto rozgałęzionym, wysokości do 3 m. Liście podłużnieeliptyczne, piłkowane, starsze nagie, nie owłosione. Kwiaty białe, promieniste, krótkoszypułkowe, wyrastają zwykle po jednym z każdego pączka. Owoce drobne, kuliste, czarno-sine śliweczki, cierpkie w smaku, dojrzewające we wrześniu, ale pozostające na gałęziach do późnej jesieni. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od kwietnia do maja świeżo rozkwitające kwiaty tarniny po obeschnięciu rosy, gdyż wilgotne ciemnieją. Suszy się szybko, rozłożone cienką warstwą, w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie. W czasie chłodnej i wilgotnej pogody trzeba korzystać z suszarni ogrzewanej do 35 C. Otrzymuje się jako surowiec kwiat tarniny - Flos Pruni spinosae. Owoce zbiera się jesienią, gdy są już dobrze dojrzałe, ale jeszcze za bardzo nie zmiękły, i suszy z reguły w suszarni ogrzewanej, początkowo w temperaturze niższej, podnosząc ją pod koniec do 60 C. Otrzymuje się jako surowiec owoc tarniny - Fructus Pruni spinosae. Podstawowe związki czynne. Kwiaty tarniny zawierają flawonoidy (m.in. kwercetynę, kemferol i jego 2,7-dwuramnozyd), ponadto ślady glikozydu cyjanowodorowego, związki cukrowe i sole mineralne. W owocach tarniny znajdują się garbniki, glikozyd cyjanowodorowy amigdalina, antocyjany, związki cukrowe, pektyny, kwasy organiczne, fitosterol i sole mineralne. Działanie. Kwiaty tarniny dzięki zawartości flawonoidów działają słabo moczopędnie, usuwają z organizmu nadmiar jonów sodu oraz szkodliwe produkty prze- 368

369 miany materii. Łagodzą również stany zapalne dróg moczowych i zmniejszają przepuszczalność ścian włosowatych naczyń krwionośnych. Prócz tego wykazują działanie przeczyszczające, co wykorzystuje się w recepturowych mieszankach ziołowych. Owoce tarniny przyjęte w większej ilości działają łagodnie zapierające, przeciw-bakteryjnie i przeciwzapalnie, w sposób nieco zbliżony, chociaż wyraźnie słabszy od owoców borówki czarnej. Działania niepożądane. Przetwory z kwiatów i owoców tarniny stosowane w zalecanych dawkach nie wywierają szkodliwego działania na organizm. Zastosowanie. Kwiaty tarniny stosuje się przeważnie w mieszankach ziołowych w stanach zapalnych dróg moczowych, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. Zewnętrznie - do płukania jamy ustnej oraz do irygacji. Owoce tarniny zalecane są w łagodnych, nieprzewlekłych biegunkach, a także słabo nasilonych nieżytach żołądka i jelit. Przetwory. Odwar z kwiatów tarniny: 1 łyżkę kwiatów zalać 1 szklanką wody ciepłej i gotować 3 min pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek łagodnie moczopędny i poprawiający przemianę materii. Ten sam odwar podawać po 1-2 łyżki małym dzieciom kilka razy dziennie w zaparciach. Napar moczopędny: po 1/2 łyżki kwiatów tarniny i ziela połonicznika zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem przez 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Wypić całość w 2-4 porcjach w ciągu dnia między posiłkami jako środek moczopędny w kamicy moczowej. Tadenan (Debat, Francja), kapsułki, zawierające m.in. zespół lipidowo-sterydowy z kory śliwy afrykańskiej. Działa regenerujące na komórki nabłonka gruczołu krokowego, ułatwia oddawanie moczu w początkowym okresie gruczolaka gruczołu krokowego (prostaty) ŚWIETLIK ŁĄKOWY Euphrasia rostcoviana Hayne Jest to roślina jednoroczna z rodziny Trędownikowatych (Scrophulariaceae), występująca w całej niemal Europie. W Polsce pospolita na całym obszarze na łąkach, pastwiskach i brzegach lasów. Świetlik łąkowy ma łodygę wysokości 5-30 cm, sztywną, zwykle już w dole obficie rozgałęzioną, równomiernie pokrytą drobnymi liśćmi kształtu jajowatego, o brzegach ząbkowanych. Kwiaty na wierzchołkach rozgałęzień, drobne, grzbieciste, o płatkach górnych bladoliliowych i dolnych białych z fioletowymi prążkami i żółtą plamą. Świetlik jest półpasożytem, głównie traw, gdyż jego korzenie wrastają do korzeni innych roślin łąkowych i czerpią z nich wodę oraz sole mineralne. Surowiec. Do celów leczniczych ścina się od lipca do września zakwitające, nadziemne części łodyg, odrzucając fragmenty o liściach zbrunatniałych lub bez liści. Zbiera się w dni suche, po opadnięciu rosy i suszy rozłożone cienką warstwą w suszarni naturalnej w miejscach zacienionych, silnie przewiewnych; można też w suszarni ogrzewanej w temp. do 30 C. Otrzymuje się jako surowiec ziele świetlika -Herba Euphrasiae. Równowartościowego surowca dostarczają inne gatunki, jak świetlik wyprężony -Euphrasia stricta Host, oraz świetlik zwartolistny - Euphrasia curta (Fr). Wettst. 369

370 Podstawowe związki czynne. Ziele świetlika zawiera glikozyd irydoidowy aukubinę, garbniki, fenolokwasy, jak kawowy i chlorogenowy, około 0,2% olejku eterycznego, związki żywicowe, kumarynę oraz sole mineralne bogate w magnez i miedź. Działanie. Wodne wyciągi z ziela świetlika wywierają działanie przeciwzapalne, ponieważ zawarta w nich aukubina hamuje uwalnianie histaminy i ma wpływ przeciwalergiczny. Garbniki i kwasy polifenolowe działają bakteriobójczo i prawdopodobnie uszczelniają ściany naczyń włosowatych w siatkówce oka. Garbniki wiążą ponadto i unieczynniają toksyny bakteryjne w stanach zapalnych oczu i przewodu pokarmowego. Działania uboczne. Przetwory z ziela świetlika stosowane w zalecanych dawkach nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Napary lub odwary z ziela świetlika stosuje się zewnętrznie w niektórych stanach zapalnych oczu, a zwłaszcza w zapaleniu spojówek. Ponadto w przypadku zmęczenia wzroku wskutek niewłaściwego sztucznego oświetlenia, długiego czytania lub nadwrażliwości na promienie słoneczne, promienie z ekranu telewizora albo niektóre czynniki uczulające, jak kurz, dym, spaliny z silników i pyły lotne. Do wewnątrz odwary z ziela świetlika podaje się bardzo rzadko. Mają wtedy działanie ściągające i przeciwzapalne. Przetwory. Odwar z ziela świetlika: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować do przemywania oczu i do okładów na powieki w przewlekłych stanach zapalnych. Ziele pozostałe po sporządzeniu odwaru można zawinąć w gazę i przykładać ciepłe na powieki. Odwar w zapaleniu powiek: 1/2 łyżki ziela świetlika i 1/2 łyżki kwiatów rumianku zalać 11/2 szklanki wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować do przemywania oczu i do okładów, również w stanach ostrych i podostrych. Korzystne jest zmieszanie równych ilości powyższego odwaru i dobrej, gęstej śmietany, nasycanie tamponów z waty, przykładanie ich na oczy i przewiązywanie opaską płócienną na noc. Rano należy przemyć oczy odwarem ziołowym. Zabieg ten powtarzać przez kilka dni. Zioła do okładów na oczy: zmieszać po 10 g ziela świetlika, ziela przywrotnika, kwiatów rumianku, kwiatów nagietka i kwiatów chabru. Zalać 1/2 łyżki ziół 2/3 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do ciepłych okładów w stanach zapalnych brzegów powiek i spojówek. Przykładać 3-5 razy dziennie na min bądź kompresy na noc pod przepaską TARCZOWNICA ISLANDZKA Cetraria islandica (L). Acharius Jest to porost należący do rodziny Parmeliaceae, rozpowszechniony na pomocy Europy, Azji i Ameryki, zwłaszcza na obszarach tundry, aż po górskie rejony Europy środkowej. W Polsce pomocnej i środkowej rośnie w suchych lasach sosnowych, a w górach na skałach. Jest jednak u nas pod ochroną i nie może być zbierany. Surowiec apteczny pochodzi z importu. Tarczownica islandzka, zwana również płucnikiem islandzkim, jest porostem wytwarzającym krzaczkowatą plechę wysokości do 15 cm, wielokrotnie, dość nierów- 370

371 nomiernie rozwidloną, o gałązkach płaskich, grubości około 0,5 mm, o brzegu podwiniętym, orzęsionym. Na dalekiej północy plecha tarczownicy służy reniferom za pokarm. Surowiec. Jest nim wysuszona w warunkach naturalnych plecha tarczownicy islandzkiej, znana pod nazwą porostu islandzkiego - Lichen islandicus. Podstawowe związki czynne. Porost islandzki zawiera do 4% kwasów porostowych (m.in. kwas fumaroprotocetrarowy, kwas D-protolichesterynowy i kwas usninowy), wielocukry (m.in. licheninę, izolicheninę i śluz) oraz sole mineralne. Działanie. Wielocukry, jak lichenina oraz śluz, zawarte w odwarach z porostu islandzkiego, działają osłaniająco na błony śluzowe górnych dróg oddechowych, a także przełyku i żołądka. Chronią je przed podrażnieniem i zmniejszają stany zapalne oraz upłynniają zalegającą wydzielinę i wyzwalają odruch wykrztuśny. Jednocześnie kwasy porostowe zawarte w odwarach hamują rozwój różnych drobnoustrojów chorobotwórczych. Ze względu na gorzki smak kwasy porostowe pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, usprawniają procesy trawienia i przyswajania pokarmów, a także zwiększają łaknienie. Odwary mają ponadto działanie przeciwwymiotne i wykazują korzystny wpływ na przemianę materii. Działanie przeciwwymiotne ma kwas protocetrarowy. Należy pamiętać, że wskutek gotowania, zwłaszcza długiego, zanika gorycz i tym samym działanie pobudzające wydzielanie soku żołądkowego i ogólnie wzmacniające. Działania niepożądane. Duże dawki odwaru obniżają motorykę jelit i zmniejszają wrażliwość na bodźce. Zastosowanie. Odwary z porostu islandzkiego stosuje się w stanach nieżytowych oskrzeli, gardła i jamy ustnej, niekiedy również płuc. Wyciąg płynny z tego surowca jest składnikiem płynu Pectosol. Odwary działają jako środek osłaniający i przeciwzapalny w nieżycie żołądka oraz w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Ponadto w niedokwaśności, utrudnionym trawieniu i przyswajaniu, w skłonności do wymiotów i jako lek moczopędny. Przetwory. Odwar zagęszczony z porostu: 2 łyżki porostu islandzkiego zalać 3 szklankami wody ciepłej i gotować powoli bez przykrycia, aż do otrzymania około 2 szklanek płynu. Lekko przestudzić i przecedzić do termosu. Pić 1-3 łyżki 2-3 razy dziennie na 1/2 godz. przed posiłkami jako środek przeciwkaszlowy, przeciwzapalny, przeciwpotny, przeciwwymiotny, w nieżycie górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego. Ten sam odwar pić 2-4 razy dziennie między posiłkami po 1/4-1/2 szklanki w okresie leczenia gruźlicy chemioterapeutykami, jako lek pomocniczy. Zioła osłaniające: zmieszać równe ilości porostu islandzkiego, nasion lnu i rozdrobnionego korzenia prawoślazu. Zalać 2 łyżki ziół 1/2 l wody zimnej i odstawić na 3-4 godz., mieszając co pewien czas. Następnie gotować powoli pod przykryciem 5 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić porcjami 5-6 razy dziennie w stanach zapalnych przełyku i żołądka, zwłaszcza w uszkodzeniu mocnymi kwasami lub zasadami. Również w chorobie wrzodowej. Zioła płucne: zmieszać 100 g porostu islandzkiego, 50 g pączków sosny i 30 g rozdrobnionego korzenia lukrecji. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i gotować powoli pod przykryciem 10 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 1 szklance po jedzeniu jako środek pomocniczy, łagodzący kaszel, hamujący czynność gruczołów potowych, osłaniający błony śluzowe i poprawiający apetyt. Species Tussiculares (NRD), zioła zawierające 7 składników, stosowane jako przeciwkaszlowe w nieżycie gardła i oskrzeli. 371

372 Bronchiflux (Nattermann, RFN), wyciąg gęsty w tubie z 10 ziół. Stosuje się w nieżytach górnych dróg oddechowych z kaszlem i podrażnieniem oraz pomocniczo w chorobie z przeziębienia TASZNIK POSPOLITY Capsella bursa pastoris (L.) Med. Jest to roślina jednoroczna lub dwuletnia z rodziny Krzyżowych (Cruciferae), występująca w wielu krajach półkuli północnej. W Polsce rośnie jako pospolity chwast pól, ogrodów i ugorów na terenie całego kraju. Tasznik pospolity ma łodygę do 60 cm wysoką, nagą lub nieco owłosioną. Liście dolne duże, ogonkowe, w różyczce, ząbkowane, zatokowo-ząbkowane lub pierzastodzielne, wyjątkowo całobrzegie, zwężone w ogonek. Liście łodygowe siedzące, niniejsze. Kwiaty drobne, promieniste, szybko przekwitające, białe, rzadko różowe. Owocem jest trójkątniesercowata łuszczynka. Kwitnie od wiosny do późnej jesieni. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się pędy w początkach kwitnienia, gdy rośliny wyrosły do około 20 cm wysokości, a owoce jeszcze się nie wytworzyły lub jest ich zaledwie po kilka na jednej roślinie. Ścina się cały pęd nadziemny wraz z różyczką dolnych liści i suszy w suszarniach naturalnych w cieniu i przewiewie, rozłożone cienką warstwą lub w suszarni lekko ogrzewanej, nie przekraczając 30 C. Otrzymuje się ziele tasznika - Herba Bursae pastoris. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera mieszaninę flawonoidów (m.in. diosminę i glikozydy kwercetyny oraz luteoliny), aminy biogenne (m.in. cholinę, acetylocholinę, tyraminę i histaminę), kwasy organiczne (m.in. fumarowy, cytrynowy, sulfanilowy, jabłkowy i winowy oraz wit. C), garbniki, olejek eteryczny, żywice, alkaloid, inozyt i sole mineralne. Działanie. Praktycznie wartość leczniczą ma świeże ziele tasznika i sporządzane z niego wyciągi alkoholowe. Po wysuszeniu następuje szybki zanik działania przeciwkrwotocznego. Surowiec traci ostatnio znaczenie w lecznictwie na korzyść przymiotna kanadyjskiego. Wyciągi z ziela tasznika podane doustnie wykazują działanie przeciwkrwotoczne, zwłaszcza na macicę, przewód pokarmowy, drogi moczowe i błonę śluzową nosa. Są jednak nieskuteczne w krwawieniach płucnych. Związkiem czynnym jest amina powstająca przy powolnym rozpadzie substancji białkowej. Czynnik przeciwkrwotoczny tasznika jest jednak mało trwały i po kilku miesiącach przestaje działać. Przetwory z tasznika podnoszą również napięcie ścian naczyń krwionośnych oraz macicy w sposób zbliżony, ale znacznie słabszy od alkaloidów sporyszu. Ze względu na zawartość flawonoidów przetwory z ziela tasznika działają słabo moczopędnie i nieznacznie obniżają ciśnienie tętnicze krwi. Działania niepożądane. Przetwory z tasznika stosowane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Wyciągi z ziela tasznika podaje się doustnie przede wszystkim w nadmiernych krwawieniach miesiączkowych, a pomocniczo w krwawieniach macicznych. Czasem w słabo nasilonych krwawieniach z przewodu pokarmowego i dróg moczowych, a także w często powtarzających się krwawieniach z nosa. Przetwory. Macerat z ziela tasznika: 1 łyżkę ziela zalać 1 szklanką wody letniej i odstawić na 2 godz., mieszając co pewien czas. Następnie nie gotując przecedzić. Pić po 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek przeciwkrwotoczny. 372

373 Nalewka ze świeżego ziela tasznika: świeżo zebrane ziele przepuścić przez maszynkę do mięsa i do 100 g miazgi dodać 1/2 szklanki spirytusu, wymieszać i w zamkniętym słoiku pozostawić w temperaturze pokojowej na 10 dni, często mieszając. Można również odważoną ilość świeżego ziela zmiksować w takiej samej ilości spirytusu i następnie macerować, jak podano. Po 10 dniach przecedzić do flakonów i przechowywać w lodówce. Stosować w nadmiernych krwawieniach u kobiet, krwawieniach przewodu pokarmowego i dróg moczowych, po konsultacji z lekarzem. Dawki 8-10 kropli w 1/2 szklanki naparu z ziela przywrotnika 2 razy dziennie między posiłkami. Można podawać również w bolesnym miesiączkowaniu. Zioła moczopędne: zmieszać po 25 g ziela tasznika, ziela serdecznika i ziela uczepu trójdzielnego oraz po 50 g ziela krwawnika i ziela nawłoci. Zalać 2 łyżki ziół 11/2 szklanki wody gorącej i gotować łagodnie pod przykryciem 2 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami w schorzeniach dróg moczowych, zwłaszcza w przypadku krwiomoczu. Zioła w niewydolności wątroby: zmieszać po 50 g ziela tasznika i ziela rzepiku oraz po 25 g ziela krwawnika, ziela drapacza lekarskiego, ziela pięciornika gęsiego, kwiatów rumianku i liści orzecha włoskiego. Do 2 szklanek wody wrzącej wsypać 1 1/2-2 łyżki ziół i naparzać pod przykryciem min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie na 1 godz. przed posiłkiem w niewydolności wątroby, stanach po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby i jej uszkodzeniu przez substancje toksyczne. Ponadto w zaburzeniach trawiennych TATARAK ZWYCZAJNY Acorus calamus L. Jest to bylina z rodziny Obrazkowatych (Araceae), pochodząca z Azji środkowej, przeniesiona do Europy środkowej i zachodniej. W Polsce występuje powszechnie na całym obszarze nad brzegami wód stojących i na moczarach. Jest gatunkiem zbiorowym, w którym wyróżniono 3 kariotypy o różnej liczbie chromosomów w komórkach i w związku z tym - o różnej zawartości olejku eterycznego. Tatarak wytwarza długie, podwodne, walcowate kłącze. Łodyga trójboczna, wysoka do 1 m, u podstawy czerwona. Liście mieczowate, zaostrzone. Kwiatostan kolbowaty, szczytowy długości 5-10 cm. Kwiaty drobne, niepozorne. W naszych warunkach klimatycznych owoce nie zawiązują się. Cała roślina silnie aromatyczna. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się kłącza od wiosny do jesieni, oczyszcza z liści i łodyg oraz korzeni, myje dokładnie, tnie na odcinki długości do 20 cm, fragmenty grubsze przecina podłużnie i suszy w suszarniach ogrzewanych w temp. do 35 C. Surowcem jest kłącze tataraku - Rhizoma Calami. Tatarak wchodzi w skład niektórych kuchennych mieszanek przyprawowych w postaci proszków. Ponadto kłącze służy do destylacji olejku tatarakowego - Oleum Calami. Podstawowe związki czynne. Kłącze tataraku zawiera do 5,5% olejku eterycznego. Norma dla aptek wymaga co najmniej 2,5%. W olejku występuje kilkadziesiąt składników, wśród nich β- i α-azaron (do 16%, gdy w olejku pochodzenia indyjskiego do 82%), kariofilen, kadinen, akoron, kalamen, kamfen, pinen i mircen. Ponadto w kłączu występują garbniki, związek gorzki akoryna (około 0,2%) i akoretyna, cholina, śluz, węglowodany, w tym dużo skrobi, kwasy organiczne, jak akonitowy, i sole mineralne. 373

374 Działanie. Ze względu na zawartość goryczy przetwory z kłącza tataraku podane doustnie pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i usprawniają trawienie oraz przyswajanie pokarmów. Zwiększa się również wydzielanie mukopolisacharydów, które pokrywają błonę śluzową żołądka warstwą ochronną. Ponadto wzrasta nieznacznie wytwarzanie żółci. Również azaron z olejku pobudza wydzielanie soku żołądkowego. Obserwuje się także spadek napięcia mięśni gładkich przewodu pokarmowego oraz dróg żółciowych i moczowych, o ile znajdowały się w stanie nadmiernego skurczu. Napary lub odwary z tataraku przywracają wówczas prawidłowe ruchy perystaltyczne jelit i przeciwdziałają wzdęciom, polepszają przepływ żółci do dwunastnicy i nieznacznie zwiększają dobową ilość wydalanego moczu. Zawarte w olejku izomery azaronu po przyjęciu doustnym działają słabo uspokajająco i wzmacniająco. Podane zewnętrznie na owłosioną skórę głowy, wykazują działanie przeciwzapalne, ściągające i bakteriobójcze. Olejek tatarakowy, stosowany zewnętrznie, zmniejsza dolegliwości w chorobie reumatycznej i skazie moczanowej (dna, artretyzm), ma więc właściwości przeciwbólowe. Działania niepożądane. Przetwory z tataraku stosowane w zalecanych dawkach nie wykazują działania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z kłącza tataraku stosuje się w przewlekłych, niezbyt nasilonych zaburzeniach trawiennych, braku łaknienia, niedostatecznym wydzielaniu soków trawiennych, wzdęciach i kolce jelitowej, jako środek poprawiający trawienie i przyswajanie składników pokarmowych. Kłącze tataraku służy do wyrobu tabletek Calmagina, Gastro i Wikalina oraz proszku Gastrochol. W połączeniu z innymi surowcami zielarskimi, jak w granulacie ziołowym Urogran, stosuje się kłącze tataraku w chorobach dróg moczowych, a także w stanach wyczerpania nerwowego, niepokoju i trudnościach w zasypianiu. Zewnętrznie odwary z tataraku służą do płukania jamy ustnej i gardła oraz do obmywania głowy w przypadku łupieżu, łojotokowego zapalenia skóry i wypadania włosów. Olejek tatarakowy stosuje się doustnie w bezsoczności, bezkwaśności żołądkowej i w związanych z tym zaburzeniach trawiennych, wzdęciach, bólu brzucha i kolce jelitowej, a także w razie braku apetytu. Olejek ten wchodzi w skład drażetek Uldenol i Ulventrol. Zewnętrznie stosuje się olejek jako składnik płukanek w stanach nieżytowych jamy ustnej i gardła, do kąpieli uspokajających i wzmacniających oraz do wcierań w bólach gośćcowych i rwie kulszowej. Przetwory. Napar z kłącza tataraku: 1/2 łyżki rozdrobnionych kłączy tataraku zalać 1 szklanką wody wrzącej i naparzać w termosie 1 godz. Pić 1/4-1/3 szklanki 2-3 razy dziennie 30 min przed posiłkiem jako środek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego, poprawiający trawienie, wiatropędny i uspokajający. Odwar z kłącza tataraku: 1-2 łyżki rozdrobnionych kłączy tataraku i 1 łyżkę ziela skrzypu zalać 2-3 szklankami wody ciepłej i gotować powoli pod przykryciem przez 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Stosować do obmywania głowy w przypadku łupieżu i łojotokowego zapalenia owłosionej części skóry głowy. Również do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych błon śluzowych, do obmywania sromu i odbytu, a po rozcieńczeniu równą ilością wody - do irygacji. Nalewka tatarakowa, Tinctura Calami (Herbapol), ma wszystkie własności lecznicze surowca i jest stosowana doustnie w dawce kropli w wodzie przed 374

375 Tatarak zwyczajny (wg T. Hajka, 1562) jedzeniem jako zwiększająca apetyt lub kropli w wodzie po jedzeniu jako ułatwiająca trawienie i zapobiegająca wzdęciom. Zewnętrznie - 1/2 łyżeczki na 1/2 szklanki wody do płukania jamy ustnej i gardła. Zioła przeciwpadaczkowe: zmieszać po 50 g kłącza tataraku, ziela serdecznika i ziela glistnika oraz po 25 g ziela dziurawca, ziela marzanki wonnej i liści bobrka. Wsypać do termosu 2-3 łyżki ziół i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2-2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek rozkurczowy i uspokajający. Stosuje się pomocniczo w padaczce 375

376 oraz nerwicy wegetatywnej, podnieceniu nerwowym i trudnościach w zasypianiu. Dla młodzieży przeciw polucjom zaleca się połowę dawki. Zioła w dolegliwościach trzustki: zmieszać po 50 g kłączy tataraku i korzeni mniszka oraz po 25 g szyszek chmielu, ziela mięty pieprzowej, korzenia pokrzywy i ziela macierzanki lub ziela tymianku. Zioła sproszkować w młynku elektrycznym i przechowywać w zamkniętym słoiku. Do 200 g miodu lub dżemu, powideł, konfitur dodać 5 łyżek sproszkowanych ziół i starannie wymieszać. Przyjmować po 1-2 łyżeczki 1-2 razy dziennie przez dłuższy czas. Można również 1/3-1/2 łyżeczki proszku wsypać do 1/3 szklanki wody, mleka lub soku owocowego i wypić. Działa regulujące na wydzielanie żółci i soku trzustkowego, poprawia trawienie, przyswajanie pokarmów i ma także właściwości przeciwzapalne. Zioła w kamicy żółciowej: zmieszać równe ilości kłączy tataraku, ziela glistnika, liści mięty pieprzowej, korzeni mniszka, kory kruszyny, ziela szanty i ziela pięciornika gęsiego. Zalać 2 łyżki ziół 2 1/2 szklanki wody ciepłej i odstawić na 1 godz. do napęcznienia. Ogrzać do wrzenia i odstawić na 10 min, po czym przecedzić. Pić 2/3 szklanki 3 razy dziennie jako środek przeciwbakteryjny, rozkurczowy, żółciotwórczy i przeciwzapalny w zapaleniu pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych. Pomocniczo działa w zapaleniu trzustki i w kamicy żółciowej. Zioła zapobiegające łysieniu: zmieszać 80 g mieszanki ziołowej Kapilosan z 25 g liści brzozy i kłącza tataraku. Do litra wody ciepłej wsypać 3-4 łyżki ziół i gotować powoli 5 min pod przykryciem. Odstawić na 3 min i przecedzić do miski. Zmywać owłosioną skórę głowy, lekko masując. Nie wycierać, lecz zawinąć ręcznik na głowie w turban na 30 min. Przed zabiegiem umyć głowę mydłem dziegciowym lub siarkowym. Stosować co 2-3 dni, a gdy nastąpi poprawa - co tydzień. Jednocześnie przyjmować tabletki pantotenianu wapnia po 25 mg 3 razy dziennie po 2-3 sztuki przez kilka tygodni. Zaleca się ponadto picie naparu z ziół przeciw wypadaniu włosów. Zioła zwiększające potencję: zmieszać po 50 g kłącza tataraku, ziela pięciornika gęsiego i kwiatów nagietka oraz po 25 g liści melisy, liści pokrzywy i ziela ruty. Do 2 szklanek wody ciepłej wsypać 11/2 łyżki ziół, pozostawić na 30 min do napęcznienia i ogrzać na małym ogniu do wrzenia (nie gotować). Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 2/3 szklanki między posiłkami i jednocześnie przyjmować po 1 kapsułce witaminy E. Działa ogólnie wzmacniająco. Kąpiel wzmacniająca: zmieszać 50 g kłączy tataraku oraz po 25 g ziela przywrotnika lub liści pokrzywy i kwiatów lipy. Całość zalać 2-3 l wody ciepłej i pod przykryciem ogrzać powoli do wrzenia. Odstawić na 10 min i przecedzić. Wlać do wanny wypełnionej do 1/3 objętości wodą o temp C. Pozostałe po przecedzeniu zioła umieścić w płóciennym woreczku i włożyć do wanny. Czas kąpieli min. Powtarzać co 2-3 dni przez 2 tygodnie, później co 3-5 dni przez 2 miesiące. Działa ogólnie wzmacniająco i zwiększa potencję. Korzystne jest równoczesne picie ziół wzmacniających. Kąpiel z olejku tatarakowego: 2-4 łyżeczki olejku tatarakowego na 1/2 wanny wody o temp. 37 C. Czas kąpieli min. Działa uspokajająco, a także przeciwświądowo, przeciwzapalnie i bakteriobójczo w niektórych chorobach skórnych. Calmagina (Herbapol), tabletki zawierające kłącze tataraku, wyciągi z krwawnika i tysiącznika oraz olejek koprowy. Przyjmuje się doustnie 1-2 tabletki 2-3 razy dziennie na 30 min przed posiłkiem, popijając małą ilością wody w braku łaknienia i nieżytach przewodu pokarmowego. 376

377 Gastrin (Polfa), tabletki. Gastro (Unia), tabletki. Wikalina (Polfa), tabletki. Trzy powyższe preparaty zawierają składniki roślinne, w tym również sproszkowane kłącze tataraku oraz sole bizmutowe i magnezowe. Służą w leczeniu nieżytów żołądka i nadkwaśności. Carvomin (NRD), płyn zawierający wyciągi z 6 ziół. Stosuje się jako środek pobudzający apetyt, regulujący trawienie i zapobiegający wzdęciom. Cholagogum (Nattermann, RFN), krople zawierające wyciągi z 10 ziół oraz niezbędne naturalne fosfolipidy. Stosuje się w przewlekłym zapaleniu pęcherzyka żółciowego, zaburzeniach czynnościowych dróg żółciowych i w kamicy żółciowej. Enatin (NRD), kapsułki zawierające olejki eteryczne z 3 roślin. Stosuje się w kamicy żółciowej i moczowej, nieżycie pęcherzyka żółciowego i zaburzeniach w przepływie żółci. Glysan (NRD), tabletki zawierające 3 zioła i sole mineralne. Dawki 3 razy dziennie po 1-2 tabletki we wrzodzie żołądka z nadkwaśnością TOPOLA CZARNA Populus nigra L. Jest to duże drzewo z rodziny Wierzbowatych (Salicaceae), występujące w Europie i Azji. Często sadzona w pobliżu domostw i w parkach. Topola czarna ma rozłożystą koronę i osiąga wysokość 30 m. Kora ciemnobrunatna, liście ogonkowe, jajowato-rombowe, szerokie, o podstawie ściętej lub szeroko-klinowatej. Pylniki czerwone, znamiona żółte. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się zimą lub wczesną wiosną pączki przed ich pękaniem, zrywając je ręcznie ze ściętych gałązek, a następnie suszy w suszarniach ogrzewanych w temperaturze nie wyższej niż 30 C. Otrzymany produkt stanowią pączki topoli - Gemmae Populi. Niekiedy zbiera się również młode liście topoli - Folium Populi, które suszy się w warunkach naturalnych. Równowartościowego surowca dostarczają topola balsamiczna - Populus balsamifera L., i topola osika - Populus tremula L. Podstawowe związki czynne. W pączkach topoli występują glikozydy fenolowe (m.in. salicyna, populina i salicylopopulina), flawonoidy chryzyna i tektochryzyna, około 0,5% olejku eterycznego (zawierającego m.in. humulen, kariofilen i cyneol), żywice, woski, garbniki, kwas galusowy i sole mineralne. W liściach topoli znajdują się te same składniki. Działanie. Ze względu na obecność związków salicylowych i flawonoidów przetwory z pączków topoli działają moczopędnie, słabo napotnie i przeciwgorączkowo. Obniżają poziom kwasu moczowego oraz innych szkodliwych metabolitów we krwi. Mają też słabe własności przeciwzapalne i przeciwbólowe, zwłaszcza w schorzeniach dróg moczowych oraz w przypadku choroby reumatycznej. Podane zewnętrznie, przyspieszają gojenie ran i zmniejszają stany zapalne błon śluzowych odbytu i pochwy oraz skóry. Mają także działanie grzybobójcze i nieco ściągające. Działania niepożądane. Przetwory z topoli stosowane w zalecanych dawkach nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Odwar z pączków topoli stosuje się doustnie w stanach zapalnych 377

378 nerek i dróg moczowych oraz w skazie moczanowej, przede wszystkim u osób starszych. W połączeniu z innymi surowcami stosuje się w bólach stawowych i mięśniowych. Również w nerwobólach oraz ze względu na skuteczne działanie przeciwgorączkowe - w grypie i chorobie z przeziębienia. Wchodzą one w skład mieszanki ziołowej Pyrosan. Zewnętrznie odwar z pączków topoli służy do przemywań i kompresów w zapaleniu sromu i pochwy. Kompresy ze zmiażdżonych pączków topoli lub maść z tego surowca stosuje się na trudno gojące się rany, żylaki odbytu i żylakowe owrzodzenia nóg. Młode, wysuszone liście topoli mają podobne działanie do pączków topolowych i służą jako ich środek zastępczy. Przetwory. Odwar z pączków topoli: 1 łyżkę rozdrobnionych pączków zalać 1 szklanką wody ciepłej i zagotować pod przykryciem. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/4-3/4 szklanki 2-4 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny i odkażający drogi moczowe oraz przeciwgorączkowy i napotny w grypie i chorobie z przeziębienia. Ten sam odwar można stosować zewnętrznie do okładów, kompresów i przemywań. Maść topolowa: 1 łyżeczkę pączków rozetrzeć w moździerzu jak najdrobniej i wymieszać dokładnie z 30 g maści Alantan. Stosować w trudno gojących się uszkodzeniach skóry, żylakowych owrzodzeniach nóg, żylakach odbytu i pęknięciu odbytu. Napój wzmacniający: rozdrobnić i zmieszać równe ilości pączków topoli, owoców dzikiej róży, owoców jarzębiny, owoców głogu i owoców berberysu. Do 100 g mieszanki wlać 1 l wody przegotowanej i wsypać 300 g cukru oraz 10 g drożdży piekarniczych. Pozostawić w temperaturze pokojowej w zakrytym słoju do fermentacji. Po 5 dniach przecedzić, do przesączu dodać 50 g miodu i nadal fermentować 3 dni. Następnie dodać 0,5 g kwasu benzoesowego lub benzoesanu sodowego, pozostawić na 1 dzień i rozlać do butelek. Otrzymuje się napój regulujący przemianę materii, wydalanie moczu i wypróżnienia, zapobiegający kamicy moczowej i żółciowej oraz ogólnie wzmacniający. Pić po 1/4-1/2 szklanki 1-3 razy dziennie, zwłaszcza wczesną wiosną; jest to tzw. kuracja wiosenna, witaminowa. Powidełka moczopędne: odważyć po 10 g pączków topoli, kwiatów rumianku, kwiatów wiązówki, liści brzozy i ziela nawłoci. Następnie w wysokoobrotowym młynku rozdrobnić na subtelny proszek, który należy zmieszać z 50 g powideł, dżemu lub miodu na jednolitą masę. Podawać dzieciom 1-2 łyżeczki 2 razy dziennie po jedzeniu. Popić wodą lub wodą z sokiem. Stosować jako środek wiatropędny, przeciwskurczowy i moczopędny. Ma przyjemny smak. Prostagutt (Schwabe, RFN), płyn i kapsułki zawierające wyciągi z 3 ziół, m.in. z kory i liści topoli. Stosuje się 3 razy dziennie po kropli lub po 1 kapsułce w zapaleniu i przeroście prostaty oraz przed zabiegiem chirurgicznym i po nim. 378

379 147. TYMIANEK POSPOLITY Thymus vulgaris L. Jest to drobny półkrzew z rodziny Wargowych (Labiatae), pochodzący z krajów śródziemnomorskich, obecnie uprawiany w wielu krajach, w tym również w Polsce. Tymianek ma rozgałęzioną wzniesioną łodygę, do 40 cm wysoką, u dołu drewniejącą. Liście drobne, wyrastające parami, nakrzyżległe, krótkoogonkowe lub siedzące, eliptyczne lub równowąskolancetowate, całobrzegie, od strony dolnej szarawo owłosione. Kwiaty drobne, grzbieciste, dwuwargowe, o koronie różowoliliowej lub jasno-fioletowej, zebrane w pozorne okółki, tworzą szczytowe, skupione, graniaste kwiatostany. Cała roślina ma swoisty, aromatyczny, przyjemny zapach tymolowy. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do września zakwitające, szczytowe, nie zdrewniałe części pędów tymianku i szybko suszy w suszarniach naturalnych, w miejscach zacienionych i przewiewnych. W suszarni ogrzewanej nie należy przekraczać temp. 35 C. Po wysuszeniu przeciera się przez sita i odrzuca grubsze fragmenty łodyg. Otrzymuje się ziele tymianku - Herba Thymi. Podstawowe związki czynne. Ziele zawiera olejek eteryczny w ilości do 3,5%, niekiedy nawet do 5,4%. W olejku znajduje się 20 do 50% pochodnych fenolowych -tymolu i karwakrolu, ponadto cyneol, cymen, α-pinen, linalol, octan linalolu, borneol i octan bornylu. Prócz tego znaleziono w zielu do 10% garbników, kwasy polifenolowe, jak kawowy i chlorogenowy, związki trójterpenowe (m.in. kwas ursolowy i oleanolowy), flawonoidy (m.in. luteolinę i apigeninę oraz ich glikozydy), gorycze, saponiny i sole mineralne ze znaczną ilością litu. Działanie. Najczęściej praktycznie wykorzystuje się działanie wykrztuśne przetworów z ziela tymianku, które pobudzają samoistne ruchy rzęsek nabłonka górnych dróg oddechowych. Wzmagają jednocześnie wydzielanie płynnego śluzu, rozrzedzającego zgęstniałą wydzielinę zalegającą w gardle, i ułatwiają jej odkrztuszanie. Flawonoidy ziela tymianku mają działanie rozkurczowe, korzystne w mechanizmie wykrztuśnym. Fenolowe składniki olejku, jak tymol i karwakrol, oraz garbniki i niektóre inne związki zawarte w zielu hamują rozwój grzybów chorobotwórczych i flory bakteryjnej, zwłaszcza paciorkowców jamy ustnej i gardła, przewodu pokarmowego i skóry, albo je niszczą. Olejek tymiankowy drażni skórę i powoduje jej przekrwienie. Związki gorzkie ziela tymianku pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i poprawiają trawienie oraz przyswajanie pokarmów. Inne składniki ziela znoszą stany skurczowe w obrębie przewodu pokarmowego. Działania niepożądane. Duże dawki i zbyt często powtarzane dawki lecznicze wyciągów z ziela tymianku powodują nudności, wymioty, zapalenie żołądka, a nawet białkomocz. Cięższe objawy obserwowano po nieostrożnym, doustnym przyjmowaniu olejku tymiankowego. Tymol działa jeszcze silniej i może nawet spowodować zatrucie śmiertelne. Zastosowanie. Wyciągi i inne przetwory z ziela tymianku są bardzo często stosowane jako środki wykrztuśne, zwłaszcza u dzieci, młodzieży i osób w wieku podeszłym. Do preparatów wykrztuśnych, masowo produkowanych przez przemysł zielarski, należy u nas syrop tymiankowy złożony - Sirupus Thymi compositus, oraz syrop i drażetki Tussipect. Ziele tymianku wchodzi również w skład mieszanki ziołowej Neopektosan. Często wykorzystuje się odkażające własności ziela tymianku. Napar z ziela stosuje się do płukania w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła wywołanych przez bakterie 379

380 ropotwórcze lub grzyby. Również w nieżytach gardła i krtani ze skąpą wydzieliną, połączonych z kaszlem i chrypką. Najlepsze wyniki osiąga się stosując w tych przypadkach mieszanki ziołowe, jak np. Septosan (Herbapol). Odwar z ziela tymianku służy do kąpieli wzmacniających i odkażających skórę, a także do okładów i przymoczek oraz przemywań w łojotokowym zapaleniu skóry, wyprysku bakteryjnym itp. Bardzo rzadko podaje się napary i odwary z ziela tymianku doustnie w nieżytach żołądka i przewodu pokarmowego. Olejek tymiankowy stosuje się zewnętrznie jako składnik niektórych preparatów przeciwreumatycznych, jak złożone mazidło pieprzowcowe - Linimentum Capsici compositum (Herbapol), i spirytus mydlano-kamforowy - Spiritus saponato-camphoratus (Lab. Galenowe Cefarm). Tymol izolowany z olejku tymiankowego stosuje się w stomatologii do odkażania ubytków zębowych. Wchodzi też w skład płukanki profilaktycznej - Gargarisma prophylacticum (Lab. Gal.). W niektórych krajach tymianek służy w różnych kompozycjach jako przyprawa do przetworów wędliniarskich i mięsnych, krokietów i sałatek oraz do marynowania ogórków. Jest też składnikiem przypraw do drobiu i octu ziołowego, a także likierów ziołowych, jak m.in. benedyktyn. Przetwory. Napar z ziela tymianku: 1 łyżkę ziela zalać 11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1/3 szklanki 2-3 razy dziennie po jedzeniu jako środek regulujący trawienie i zapobiegający wzdęciom bądź przed posiłkiem jako lek zwiększający apetyt, natomiast między posiłkami jako wykrztuśny. Ten sam napar można stosować do płukania jamy ustnej i gardła w anginie. Kąpiel tymiankowa: 100 g ziela zalać 5 l wody ciepłej i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Wytrawione zioła umieścić w woreczku płóciennym, zawiązać i wraz z odwarem przenieść do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. około 37 C. Czas kąpieli min. Stosuje się w dolegliwościach skórnych. Zioła przeciw lambliom: zmieszać po 50 g ziela tymianku, kłącza tataraku i korzenia omanu, po 25 g liści mięty pieprzowej i liści orzecha włoskiego oraz 10 g ziela piołunu. Wsypać 2 łyżki ziół do termosu i zalać 2 szklankami wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić po 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami w ciągu tygodnia. Następnie zmniejszyć dawkę ziół do 1-11/2 łyżki i pić w ciągu kilku tygodni. Można słodzić miodem lub cukrem. Kontrolować kał na obecność cyst lamblii przed kuracją i po niej. Stwierdzono skuteczność również przeciw glistom jelitowym i owsikom. Septosan (Herbapol), zioła zawierające ziele tymianku, liść mięty i liść szałwii. Zalać 1 łyżkę ziół 1 szklanką wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła 2-4 razy dziennie w stanach zapalnych i ropnych, zwłaszcza w anginie u dzieci i młodzieży. Syrop tymiankowy złożony, Sirupus Thymi compositus (Herbapol). Dzieciom podaje się po 1 łyżeczce 3-5 razy dziennie po jedzeniu jako lek wykrztuśny. Tussipect (Herbapol), syrop i drażetki. Dorosłym zaleca się po 1 łyżce, dzieciom po 1 łyżeczce 3-4 razy dziennie po jedzeniu jako środek wykrztuśny i przeciwkaszlowy. Apertuss (CSRS), krople zawierające m.in. olejek tymiankowy. Stosuje się jako środek wykrztuśny w ostrych i przewlekłych nieżytach górnych dróg oddechowych. 380

381 Bronchicum (Nattermann, RFN), płyn zawierający wyciągi z 7 ziół, podawany w zapaleniu górnych dróg oddechowych z uporczywym kaszlem, także w chorobie z przeziębienia. Pleumolysin (CSRS), krople i drażetki zawierające wyciągi roślinne z dodatkiem kodeiny, stosowane jako lek wykrztuśny i przeciwkaszlowy w suchych nieżytach gardła, krtani i oskrzeli UCZEP TRÓJLISTKOWY Bidens tripartitus L. Jest to roślina jednoroczna z rodziny Złożonych (Compositae), spotykana w Europie, pospolita w Polsce na niżu i w dolnych partiach górskich. Można ją znaleźć w rowach, na mokrych łąkach i brzegach wód. Uczep trójlistkowy ma łodygę wysokości 15 do 90 cm, rozgałęzioną, zwykle ciemnoczerwoną i wraz z liśćmi krótko owłosioną. Liście na ogół 3-, 5-sieczne, z większym listkiem środkowym, grubo piłkowane. Kwiaty zebrane w koszyczki wzniesione lub zwisłe, przeważnie bez kwiatów języczkowych. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się od czerwca do sierpnia w okresie zakwitania górne, ulistnione części pędów uczepu i suszy rozłożone cienką warstwą w cieniu i przewiewie. Otrzymuje się ziele uczepu trójlistkowego - Herba Bidentis tripartitae. Podstawowe związki czynne. Ziele uczepu zawiera olejek eteryczny, garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, m.in. askorbowy, i sole mineralne. Działanie. Ziele uczepu wyraźnie działa moczopędnie i pobudza także nieznacznie czynność gruczołów potowych. Dzięki temu usprawnia odprowadzanie z ustroju szkodliwych produktów przemiany materii i jest zaliczane do środków czyszczących krew. Zwiększa również krwawienia miesięczne. Działania niepożądane. Przetwory z ziela uczepu podawane w zalecanych dawkach leczniczych nie wywierają działania szkodliwego. Zastosowanie. Napary z ziela uczepu stosuje się w niektórych chorobach skórnych u dzieci i młodzieży, zwłaszcza w trądziku pospolitym i krostkowym, zapaleniu skóry, wyprysku kontaktowym oraz skłonnościach do czyraczności. Zalecany także dla dzieci i osób w wieku podeszłym, ogólnie osłabionych po przebytych chorobach, intensywnie leczonych wysokimi dawkami antybiotyków lub innymi preparatami syntetycznymi, w celu jak najszybszego usunięcia z organizmu produktów przemiany tych związków. Przetwory. Napar z ziela uczepu: 1 łyżkę ziela uczepu zalać 1-11/2 szklanki wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Korzystne jest dodanie 1/2 łyżki ziela fiołka trójbarwnego. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny, czyszczący krew i pomocniczy w dolegliwościach skórnych. Kąpiel z ziela uczepu: 100 g ziela uczepu oraz po 20 g kwiatów rumianku i liści szałwii zalać 2-3 l wody gorącej i gotować pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Wlać do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. około 37 C. Wytrawione zioła umieścić w woreczku płóciennym, zawiązać i zanurzyć w wannie. Czas kąpieli min. Stosować w świądzie, trądziku, czyrakach, trudno gojących się ranach oraz podrażnieniu i zaczerwienieniu skóry. Zioła moczopędne: zmieszać po 25 g ziela uczepu trójlistkowego i liści mięty 381

382 pieprzowej oraz po 50 g ziela rdestu ptasiego, kwiatów wiązówki i kwiatów wrzosu. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie 1 szklankę naparu po jedzeniu w kamicy szczawianowej WIĄZÓWKA BŁOTNA Filipendula ulmaria (L.) Maxim. Jest to bylina z rodziny Różowatych (Rosaceae), rozpowszechniona na dużych obszarach Europy i Azji. W Polsce występuje pospolicie na niżu i w dolnej części gór na wilgotnych łąkach, nad brzegami wód oraz w zaroślach. Wiązówka błotna, zwana też tawułą błotną, wytwarza grube kłącze z licznymi korzeniami oraz sztywną, do 2 m wysoką, słabo rozgałęzioną łodygę. Liście duże, zwłaszcza odziomkowe, przerywanopierzaste. Listki jajowato wydłużone, zaostrzone, drobno podwójnie ząbkowane, od góry ciemnozielone, od strony dolnej jaśniejsze lub okryte białym filcem. Kwiaty żółtawobiałe, promieniste, wonne, zebrane w duże baldachogrona na szczytach pędów. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się w czerwcu lub lipcu zakwitające kwiatostany, gdy część kwiatów jest jeszcze w pączkach, i suszy w suszarniach naturalnych lub ogrzewanych w temp. do 30 C. Po wysuszeniu okrusza się kwiaty na sitach i odrzuca szypułki. Otrzymuje się kwiat wiązówki - Flos Ulmariae, syn. Flos Spiraeae. Analogicznego surowca dostarcza wiązówka bulwkowa - Filipendula hexapetala Gilib. Podstawowe związki czynne. W kwiatach wiązówki występuje do 1,2% glikozydów fenolowych, jak spireina, salicyna oraz monotropitozyd, 10-15% garbników, flawonoidy (m.in. hiperozyd, awikularyna i kwercetyna), około 0,2% olejku eterycznego o przyjemnym zapachu (zawierającego wanilinę, aldehyd salicylowy, salicylan metylu i heliotropinę), kwasy organiczne, jak salicylowy, a także antocyjany i sole mineralne. Działanie. Odwary lub napary z kwiatów wiązówki działają przeciwzapalnie i przeciwbólowe w chorobie reumatycznej. Zawierają bowiem związki salicylowe, które, jak się obecnie przyjmuje, hamują biosyntezę prostaglandyn odpowiedzialnych za wywołanie i podtrzymywanie stanów zapalnych. Przetwory z kwiatów wiązówki dzięki zawartości flawonoidów działają również żółciopędnie i moczopędnie, ponadto pobudzają nieznacznie czynność gruczołów potowych. W wyniku tego sprzyjają usuwaniu z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii. Zawarte w kwiatach wiązówki garbniki działają na przewód pokarmowy słabo ściągające, przeciwbakteryjnie, w większych dawkach słabo przeciwbiegunkowo. Działania niepożądane. Przetwory z wiązówki stosowane w zbyt dużych dawkach mogą spowodować podrażnienia przewodu pokarmowego i zaparcia. Zastosowanie. Wyciągi z kwiatów wiązówki stosuje się najczęściej do kąpieli leczniczych jako pomocniczy środek w leczeniu gośćca stawowego, zwłaszcza u osób starszych, oprócz podstawowych preparatów syntetycznych, przepisanych przez lekarza. Ponadto w innych przypadkach choroby reumatycznej i w skazie moczanowej. Kwiat wiązówki jest składnikiem mieszanki ziołowej Reumosan i granulatu Reumogran. Przetwory z kwiatów wiązówki służą również jako środek pomocniczy w chorobie 382

383 z przeziębienia i grypie, najczęściej w połączeniu z innymi surowcami o podobnym działaniu. Kwiat wiązówki wchodzi w skład mieszanki ziołowej Pyrosan oraz niektórych recepturowych mieszanek moczopędnych i odkażających drogi moczowe. Przetwory. Napar z kwiatów wiązówki: 2 łyżki kwiatów zalać 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 3 razy dziennie w 1 godz. po jedzeniu jako środek pomocniczy w chorobie reumatycznej. Napar napotny: 1 łyżkę kwiatów wiązówki i 1 łyżkę kwiatów lipy zalać 2 szklankami wody wrzącej i naparzać pod przykryciem 15 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić możliwie gorący po 1/2 szklanki 3 razy dziennie między posiłkami jako środek przeciwgorączkowy i napotny, dodając każdorazowo 2-3 łyżki syropu malinowego. Bez soku malinowego służy jako środek przeciwzapalny i moczopędny w chorobie reumatycznej. Zioła o działaniu moczopędnym: zmieszać po 50 g kwiatów wiązówki i liści borówki brusznicy oraz po 25 g kwiatów bzu czarnego, ziela fiołka trójbarwnego, liści babki lancetowatej i kwiatów chabru. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić po 1 szklance 3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczopędny w kamicy moczanowej. Doprowadzić ph moczu do 6,5-7,0. Do regulowania ph moczu stosuje się Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt U (Madaus, RFN). Do zakwaszania moczu można użyć kwasu askorbowego (witamina C) w dawce 2-3 drażetki 4-5 razy dziennie. Zioła w stanach zapalnych gruczołu krokowego: zmieszać po 50 g kwiatów wiązówki, ziela nawłoci i korzenia łopianu oraz po 25 g kwiatów kasztanowca, ziela ruty i korzenia lukrecji. Czubatą łyżkę ziół zalać 11/2 szklanki wody ciepłej i pozostawić na 1 godz. do napęcznienia. Ogrzać powoli do wrzenia, odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 3 razy dziennie. Kontrolować ilość dobową wydalanego moczu. Zioła w puchlinie brzusznej: zmieszać równe ilości kwiatów wiązówki, liści brzozy, naowocni fasoli, korzenia wilżyny i owoców jałowca. Wsypać do termosu 11/2 łyżki ziół i zalać 2 1/2 szklanki wody wrzącej. Zamknąć i odstawić na 1 godz. Pić porcjami w ciągu dnia między posiłkami. Sprawdzać objętość moczu wydalanego w ciągu doby WIERZBA PURPUROWA (WIKLINA) Salix purpurea L. Jest to krzew z rodziny Wierzbowatych (Salicaceae), występujący w Europie i strefie umiarkowanej Azji nad rzekami i potokami. W Polsce pospolity na niżu i w niższych partiach górskich, często hodowany na plantacjach. Wierzba purpurowa osiąga wysokość do 6 m. Młode pędy wyróżniają się czerwonym zabarwieniem z odcieniem purpurowym. Liście łopatkowato-lancetowate, najszersze powyżej połowy długości, 5-8 razy dłuższe niż szerokie, zaostrzone u szczytu, w dolnej części całobrzegie, w górnej piłkowane, całkowicie nagie, od spodu sine. Surowiec. Do celów leczniczych zbiera się wczesną wiosną przed wytworzeniem się liści korę z młodych i gładkich gałązek, zdejmując ją w odcinkach długości około 20 cm. Suszy się w miejscach przewiewnych w suszarniach naturalnych. Surowcem jest kora wierzby - Cortex Salicis. 383

384 Często zbierane są kory z innych, pokrewnych gatunków (jako produkt uboczny w wikliniarstwie), jak wierzba biała - Salix alba L., wierzba krucha - Salix fragilis L., wierzba wiciowa - Salix viminalis L., i wierzba pięciopręcikowa - Salix pentandra L. Są one jednak znacznie uboższe w związki czynne, zwłaszcza w pochodne salicylowe 1 flawonoidy, wobec czego nie można uważać ich za surowiec pełnowartościowy. Podstawowe związki czynne. Kora zawiera glikozydy fenolowe w ilości do 10% (m.in. salicynę, salikortynę, triandrynę i salirepozyd), flawonoidy (m.in. izosalipurpurozyd i hiperozyd), garbniki pirokatechinowe i galotaniny w ilości 10%, kwas elagowy, katechinę i sole mineralne. Działanie. Glikozydy fenolowe łatwo rozpadają się w przewodzie pokarmowym, uwalniając alkohol salicylowy, który utlenia się do kwasu salicylowego. Powstające rozpuszczalne sole tego kwasu dobrze wchłaniają się do krwiobiegu i wywierają działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe, przeciwgorączkowe oraz przeciwbakteryjne. Związki salicylowe hamują powstawanie prostaglandyn wywołujących i podtrzymujących procesy zapalne w błonach, stawach i mięśniach. Działanie odwarów z kory wierzby jest jednak powolne, ponieważ zawierają znacznie mniej salicylanów, niż wynoszą dawki preparatów syntetycznych. Zawarte w korze wierzby flawonoidy słabo zwiększają ilość wydalanego moczu wskutek wzmożenia filtracji w kłębkach nerkowych, a także w wyniku niewielkiego obniżenia napięcia mięśni gładkich dróg moczowych. Garbniki kory wierzby wykazują działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i w niewielkim stopniu przeciwzakrzepowe, a ponadto zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń włosowatych przewodu pokarmowego i zapobiegają mikrokrwawieniom. Mają też działanie zapierające, przeciwbiegunkowe i nieco przeciwpotne. Działania niepożądane. Duże dawki przetworów z kory wierzby mogą powodować zaparcia. Zastosowanie. Odwary z kory wierzby stosuje się jako leki pomocnicze w pod-ostrym i przewlekłym gośćcu stawowym lub mięśniowym. Kora wierzby jest składnikiem mieszanki ziołowej Pyrosan i Reumosan oraz granulatu Reumogran, a wyciąg gęsty wchodzi do maści Capsiplex, produkowanych przez Herbapol. Przetwory z kory wierzby zalecane są w niektórych chorobach gorączkowych, zwłaszcza w grypie i chorobie z przeziębienia, podobnie jak związki salicylowe otrzymywane syntetycznie. Stosuje się je w słabo nasilonych nerwobólach i migrenie, w łuszczycy, w nieżycie żołądka i jelit, a także w zapaleniu błon śluzowych przewodu pokarmowego ze względu na garbniki. W połączeniu z liściem szałwii kora wierzby używana jest do kąpieli przeciw nadmiernej potliwości. Przetwory. Odwar z kory wierzbowej: 1 1/2 łyżki rozdrobnionej kory zalać 2 szklankami wody gorącej i gotować pod przykryciem 5-7 min. Odstawić na 15 min i przecedzić. Pić 1/3-1/2 szklanki 3-4 razy dziennie min po posiłkach jako środek przeciwzapalny, przeciwgorączkowy i przeciwreumatyczny oraz pomocniczo w migrenie i łuszczycy. Kąpiel w nadmiernym poceniu: 100 g liści szałwii, 50 g kory wierzby i 25 g kwiatów rumianku zalać 3-4 l wody wrzącej i ogrzać pod przykryciem do wrzenia. Odstawić na 15 min i przecedzić do wanny wypełnionej do 1/3 wodą o temp. około 37 C. Wytrawione zioła przenieść do woreczka płóciennego, zawiązać i zanurzyć w wannie. Czas kąpieli min. Następnie owinąć mokre ciało prześcieradłem kąpielowym i odpoczywać 30 min. Stosować w nadmiernej potliwości, świądzie, pokrzywce i innych dolegliwościach skórnych. 384

385 Zioła o działaniu przeciwgorączkowym: zmieszać po 50 g kory wierzbowej i korzenia goryczki oraz po 25 g ziela drapacza lekarskiego, korzenia mniszka i ziela centurii. Do termosu wsypać 11/2 łyżki ziół, zalać 2 szklankami wody wrzącej i pozostawić na 1 godz. pod przykryciem. Pić 2/3 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami. Do każdej porcji naparu można dodać 1 łyżkę soku malinowego. Korzystne jest równoczesne przyjmowanie witaminy C i Rutinoscorbinu WILŻYNA CIERNISTA Ononis spinosa L. Jest to bylina lub półkrzew z rodziny Motylkowatych (Papilionaceae), występujący dość powszechnie w Europie i umiarkowanej strefie Azji na suchych łąkach, przydrożach, miedzach i torach kolejowych. W Polsce rośnie w zachodnich częściach niżu. Jest pod ochroną. Wilżyna ciernista ma łodygę wysoką do 60 cm, rozgałęzioną, zazwyczaj ogruczoloną i owłosioną, ze skróconymi pędami przekształconymi w ciernie. Liście trójlistkowe z przy listkami. Listki owalne, tępo piłkowane, drobne. Kwiaty grzbieciste o koronie motylkowatej, ciemnoróżowej. Surowiec. Do celów leczniczych wykopuje się jesienią lub wczesną wiosną korzenie uprawianej wilżyny ciernistej, myje i suszy w suszarni ogrzewanej w temp. do 45 C. Otrzymuje się jako surowiec korzeń wilżyny ciernistej - Radix Ononidis. Podstawowe związki czynne. Korzeń zawiera około 0,2% olejku eterycznego o składzie mało poznanym. Jednym ze składników jest spinozyn. Ponadto występują flawonoidy (m.in. ononina, dwuhydroononina, trifolizyryna i onospina), trójterpeny (m.in. α-, β- i γ-onoceryna oraz pochodne kwasu glicyryzynowego - bezpostaciowy ononid), garbniki, kwasy organiczne, jak cytrynowy, żywice, fitoaglutyniny, pochodne kumaranochromanu i sole mineralne. Działanie. Dzięki obecności olejku eterycznego oraz flawonoidów korzeń wilżyny wykazuje dość silne działanie moczopędne i ułatwia wydalanie z organizmu mocznika, chlorków i różnych szkodliwych produktów przemiany materii. Przetwory z wilżyny słabo pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, w niewielkim stopniu hamują drobne krwawienia z włosowatych naczyń przewodu pokarmowego, mają też słabe działanie przeciwzapalne, korzystne w leczeniu żylaków odbytu. Działania niepożądane. Przetwory z wilżyny stosowane w dawkach leczniczych nie wykazują działania szkodliwego. Zastosowanie. Przetwory z wilżyny stosuje się przede wszystkim w chorobach nerek i dróg moczowych, a także w kamicy moczowej, skazie moczanowej, stanach reumatoidalnych oraz niektórych schorzeniach skórnych. Korzeń wilżyny wchodzi w skład pasty Fitolizyna, stosowanej jako środek zapobiegający powstawaniu kamieni moczowych, oraz granulatu Betagran i płynu Betasol, używanych jako lek wspomagający w różnych postaciach łuszczycy. Niekiedy stosuje się korzeń wilżyny w żylakach odbytu (hemoroidach) i towarzyszących im krwawieniach oraz bólu i świądzie. Czasem w łagodnym, przewlekłym nieżycie przewodu pokarmowego oraz drobnych krwawieniach z włosowatych naczyń krwionośnych, ale zawsze w połączeniu z innymi surowcami. Przetwory. Napar z korzenia wilżyny: 1 łyżkę rozdrobnionych korzeni zalać w termosie 1-1 1/2 szklanki wody wrzącej, zamknąć i pozostawić na 1-2 godz. 385

386 Pić po 1/4-1/3 szklanki 2-4 razy dziennie miedzy posiłkami jako środek moczopędny. Dawniej zalecano odwary z korzenia wilżyny. Obecnie stwierdzono, że gotowanie tego surowca powoduje powstawanie substancji antydiuretycznej, hamującej wydzielanie moczu. Dlatego korzystniej jest zalać surowiec ciepłą wodą, pozostawić na 1 godz. do napęcznienia, następnie ogrzać do wrzenia (nie należy gotować). Zioła moczopędne: zmieszać po 25 g rozdrobnionego korzenia wilżyny, strączków fasoli, ziela skrzypu i liści mięty pieprzowej oraz po 50 g liści mącznicy lekarskiej, liści brzozy i rozdrobnionego korzenia lubczyka. Zalać 3 łyżki ziół 3 szklankami wody ciepłej i gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 10 min i przecedzić do termosu. Pić po 1 szklance 3 razy dziennie między posiłkami w kamicy moczowej, zwłaszcza gdy powstają złogi fosforanów, moczanów i szczawianów. Zioła w kamicy szczawianowej i fosforanowej: zmieszać po 50 g korzenia wilżyny, liści brzozy i kwiatów bzu czarnego oraz po 25 g ziela fiołka trójbarwnego, kwiatów robinii akacjowej i strączków fasoli. Zalać 3 1/2 łyżki ziół 4 1/2 szklanki wody wrzącej i pozostawić pod przykryciem na parze przez 20 min. Odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 2/3-1 szklankę naparu 3-5 razy dziennie. W kamicy szczawianowej (ale nie fosforanowej) przyjmować jednocześnie na koniec noża węglan lub tlenek magnezu. W kamicy szczawianowej korzystne jest, aby ph moczu wynosiło 6,0-6,2, natomiast w kamicy fosforanowej ph powinno osiągać 5,2-5,6. Do regulowania ph moczu stosuje się Citrolyt (Filofarm), Alkalit (CSRS) lub Uralyt U (Madaus, RFN). Do zakwaszenia moczu można użyć kwasu askorbowego (wit. C), w dawce 2-3 drażetki 4-5 razy dziennie. Korzystnie działają kąpiele ziołowe oraz dieta uboga w sole wapnia. Zioła w skazie moczanowej (dnie): zmieszać po 20 g korzenia wilżyny, strączków fasoli i słomy owsianej oraz 50 g kory wierzbowej. Zalać 2 łyżki ziół 21/2 szklanki wody ciepłej, pozostawić na 1-2 godz. do napęcznienia, ogrzać powoli do wrzenia (nie gotować), odstawić na 10 min i przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 2/3 szklanki między posiłkami przez kilka tygodni w podwyższonym poziomie kwasu moczowego we krwi, bólach stawowych spowodowanych odkładaniem się moczanów w początkach kamicy moczanowej oraz w zapaleniu prostaty. Zioła w stanach zapalnych gruczołu krokowego: zmieszać równe ilości korzenia wilżyny, ziela połonicznika, kłącza pięciornika kurzego ziela, kory wierzbowej, ziela tymianku i ziela skrzypu. Do 2 szklanek wody ciepłej wsypać 1 1/2 łyżki ziół, pozostawić na 1 godz. do napęcznienia, ogrzać powoli do wrzenia i odstawić na 10 min, po czym przecedzić. Pić 1/2-2/3 szklanki 3-4 razy dziennie między posiłkami. Nalewka z wilżyny, Tinctura Ononidis spinosae (ZSRR), wyciąg alkoholowy z wilżyny bezbronnej - Ononis arvensis L. Działa przeciwkrwotocznie, głównie w krwawieniach z przewodu pokarmowego, oraz reguluje wypróżnienia. Dawki po 1 łyżeczce 2-3 razy dziennie. Urologicum (Nattermann, RFN), wyciąg gęsty w tubie, zawierający wyciągi z 12 ziół. Stosuje się w zmniejszonym wydalaniu moczu, obrzękach, nieżytach miedniczek nerkowych i pęcherza, kamicy moczowej i zapaleniu prostaty. 386

387 152. WROTYCZ POSPOLITY Tanacetum vulgare L. Jest to bylina silnie aromatyczna z rodziny Złożonych (Compositae), występująca w całej Europie i na Syberii. W Polsce pospolita na całym niżu i w niższych partiach górskich. Rośnie na przychaciach, przydrożach, nasypach kolejowych, miedzach i pastwiskach. Wrotycz ma łodygę wysokości do 1,5 m, słabo rozgałęzioną. Rozrasta się w duże kępy. Liście duże, pierzaste- lub podwójnie pierzastosieczne, o łatkach pierzastowci- Wrotycz pospolity (wg T. Hajka, 1562) 387