WOLONTRARIAT, FILANTROPIA I 1% - RAPORTY Z BADAŃ 2004

Transkrypt

1 WOLONTRARIAT, FILANTROPIA I 1% - RAPORTY Z BADAŃ 2004 Autor: Marta Gumkowska, Jan Herbst, Jakub Wygnański (Stowarzyszenie Klon/Jawor) SPIS TREŚCI Wstęp 2 Podstawowe fakty o wolontariacie, filantropii i 1% w 2004 roku 3 I. Wolontariat, filantropia i 1% w 2004 roku 5 1. Zmiany wolontariatu w latach Darowizny na rzecz organizacji pozarządowych 8 3. Motywacje i sposoby podejmowania decyzji o przekazaniu darowizny i poświęceniu czasu organizacjom Dlaczego Polacy nie angażują się w działania społeczne Członkostwo Kim są wolontariusze, darczyńcy i członkowie organizacji Skłonność Polaków do alokacji 1% podatku na rzecz organizacji pożytku publicznego Opinie o organizacjach pozarządowych i aktywności społecznej Polaków Inne działania obywatelskie Wolontariat w Europie 28 II. Wolontariat w organizacjach pozarządowych Uwagi metodologiczne 38

2 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 2 * Broszurka, którą przekazujemy w Państwa ręce, jest czwartą w serii Warto Wiedzieć Więcej Badania organizacji pozarządowych (trzy poprzednie to Wolontariat i filantropia w Polsce raport z badań 2002 Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych raport z badania 2002 oraz Wolontariat, filantropia i 1% - raport z badania 2003 ). Przedstawiamy w niej wyniki badania wolontariatu, filantropii i członkostwa Polaków w organizacjach pozarządowych, a także deklarowanej gotowości przekazywania 1% podatków na rzecz organizacji. WSTĘP Badanie, którego wyniki są tu prezentowane zostało przeprowadzone na reprezentatywnej próbie 1005 Polaków w dniach 2-5 listopada 2004 roku przez firmę SMG/KRC A Millward Brown Company (w ramach badania typu Omnibus) na zlecenie Stowarzyszenia Klon/Jawor - w ramach Programu Trzeci Sektor finansowanego przez Trust for Civil Society in Central & Eastern Europe i Fundację im. Stefana Batorego - i Stowarzyszenia Centrum Wolontariatu w Warszawie, dzięki wsparciu firmy Commercial Union - Opiekuna wolontariatu w Polsce. Badanie wolontariatu i filantropii zostało przeprowadzone w 2004 roku po raz czwarty. Raporty z poprzednich badań, realizowanych jesienią 2001, 2002 i 2003 roku, znajdują się na stronie Regularność prowadzenia badań realizowanych w oparciu o podobną metodologię pozwala obserwować zmiany zaangażowania społecznego Polaków. Na podstawie danych uzyskanych w badaniu można stworzyć ogólny obraz wolontariatu i filantropii w Polsce 2004 roku. Raport odpowiada na podstawowe pytania, takie, jak: ilu Polaków przekazało pieniądze/czas na działania społeczne w ciągu ostatniego roku?, jakie organizacje lub ruchy społeczne i religijne Polacy wsparli?, jaką sumę pieniędzy przekazali, aby im pomóc?, ile czasu poświęcili na pracę wolontarystyczną? itd. Znajdą w nim również Państwo informacje na temat deklarowanych przez Polaków motywacji zaangażowania w pracę społeczną, jak też powodów nieangażowania się w wolontariat i filantropię. Badanie samego wolontariatu i filantropii co roku uzupełniamy pytaniami o opinie o organizacjach pozarządowych i ich roli w państwie oraz o przynależność członkowską. Ważnym elementem raportu jest analiza funkcjonowania wprowadzonego w Ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873) mechanizmu umożliwiającego przekazanie jednego procentu podatku na rzecz organizacji pożytku publicznego. Dorośli Polacy zostali spytani o znajomość tego rozwiązania i o to, czy skorzystali z niego w 2004 roku, a także poproszeni zostali o deklarację, czy są gotowi przekazać 1% w 2005 roku. W broszurze znajdą też Państwo porównanie wyników badań wolontariatu i filantropii w Polsce i w Czechach. Ponadto, przedstawione zostaną tu też wybrane wyniki badania na reprezentatywnej próbie organizacji pozarządowych, zrealizowanego przez stowarzyszenie Klon/Jawor w 2004 roku. 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 3 * PODSTAWOWE FAKTY O WOLONTARIACIE, FILANTROPII I 1% W 2004 ROKU >> W 2004 roku 18,3% czyli ok. 5,4 mln dorosłych Polaków zadeklarowało, że w ciągu ostatniego roku poświęciło czas (nie pobierając za to wynagrodzenia) na rzecz organizacji pozarządowych, grup, związków lub ruchów społecznych i religijnych. >> Stale zwiększa się odsetek respondentów deklarujących, że w ostatnim roku poświęcili na pracę społeczną więcej niż 50 godzin w 2004 roku grupa ta stanowiła niemal 30% wszystkich wolontariuszy. >> W 2004 roku 39,2% dorosłych Polaków zadeklarowało, że w ostatnim roku przekazało pieniądze lub dary rzeczowe na rzecz organizacji pozarządowych, ruchów społecznych lub religijnych. To o 6 punktów procentowych więcej niż w roku >> Polacy najczęściej przekazują datki na rzecz organizacji pomagającym najuboższym lub bezdomnym (20,3% respondentów). >> Połowa darczyńców wsparła organizacje kwotą nie większą niż 50 zł. Co trzeci przekazał w ostatnim roku między 50 a 200 zł, zaś w przypadku 3% kwota darowizny przekroczyła 400 zł. >> Wśród bodźców, które skłoniły darczyńców do przekazania pomocy na rzecz organizacji najczęściej wymieniano bezpośrednie prośby o udzielenie wsparcia ze strony osób reprezentujących jakąś organizację lub grupę (34%), oraz kampanie w środkach masowego przekazu (26,6%), choć ich wpływ na swoją decyzję deklaruje o 12 punktów procentowych mniej darczyńców niż w 2003 roku. >> Najważniejszym powodem zaangażowania wolontariuszy jest znajomość organizacji i działań, które prowadzi. Coraz częściej wskazywaną przez nich przyczyną zaangażowania jest także fakt, że ktoś bliski / znajomy jest zaangażowany w działalność danej organizacji lub ruchu (38,4%). Jednak najczęściej zdarzają się sytuacje, w których wolontariusze sami proponują pomoc 39,5% twierdzi, że znało działalność konkretnej organizacji i dlatego postanowiło ją wesprzeć. >> 55% respondentów deklaruje, że ani nie poświęciło nieodpłatnie czasu na działania społeczne, ani nie wsparło materialnie żadnych inicjatyw w 2004 roku. Zarówno w 2003 jak i w 2004 roku najczęściej wskazywanym powodem braku zaangażowania jest konieczność zadbania w pierwszej kolejności o siebie i rodzinę - ten powód jest istotnym wyjaśnieniem dla 56,6% osób, które nie wsparły żadnej organizacji czy inicjatywy pracą, pieniędzmi lub darami rzeczowymi. >> Na początku listopada 2004 roku, niespełna rok po wejściu w życie rozwiązania umożliwiającego przekazanie 1% podatku na rzecz organizacji pożytku publicznego, 29% Polaków deklaruje, że słyszało o takiej możliwości. Tylko 18% respondentów twierdzi, że zamierza przekazać 1% podatku jakiejś organizacji. To 2 razy mniej niż rok temu. Aż 40% wskazuje, że nie zamierza skorzystać z tej opcji.

3 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 4 PODSTAWOWE FAKTY O WOLONTARIACIE, FILANTROPII I 1% W 2004 ROKU >> Najczęściej podawanym powodem nieprzekazania 1% podatku w roku 2004 był brak świadomości lub dostatecznej wiedzy na ten temat powód ten wskazało 29% badanych. O nierozumieniu mechanizmu alokacji 1% świadczy fakt, iż 15% badanych nie zamierzających skorzystać z tej możliwości motywuje to twierdzeniem, że ich na to nie stać. 15% badanych nie zamierza tego robić z powodu braku zaufania do organizacji lub braku zainteresowania ich działaniami. * Co to jest wolontariat? Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu sformułowało definicję wolontariatu, której podstawą były kilkuletnie doświadczenia w pracy z wolontariuszami oraz liczne kontakty z organizacjami europejskimi i amerykańskimi. Według niej wolontariat to bezpłatne, dobrowolne, świadome działanie na rzecz innych, wykraczające poza więzi rodzinno koleżeńsko przyjacielskie. Obecnie wolontariat i wolontariusz, dzięki nowej ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003 roku, są już pojęciami prawnymi. Ustawa definiuje wolontariusza jako osobę fizyczną, która wykonuje świadczenia dobrowolnie i bez gratyfikacji materialnej na rzecz organizacji pozarządowych, organów administracji publicznej i podległych im jednostek organizacyjnych. 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 5 * I. W prezentowanym tu badaniu wolontariat to nieodpłatne, dobrowolne poświęcenie czasu na pracę społeczną w organizacjach pozarządowych, ruchach społecznych i religijnych. Tak więc idea dobrowolności i nieodpłatności pracy są zgodne z obydwoma przedstawionymi obok definicjami, natomiast grupa instytucji, na rzecz których można pracować wolontarystycznie, nie pokrywa się w badaniu z tymi wymienionymi w ustawie. Nie pytaliśmy respondentów o ich nieodpłatne zaangażowanie w instytucjach państwowych, zaś na liście organizacji pozarządowych oprócz takich rozumianych w myśl ustawy, znalazły się dodatkowo ruchy religijne, wspólnoty parafialne i misje, ruchy polityczne (inne niż zarejestrowane partie polityczne) oraz ruchy społeczne, akcje o powszechnym zasięgu i kampanie. 1. ZMIANY WOLONTARIATU W LATACH W 2004 roku 18,3% czyli ok. 5,4 mln dorosłych Polaków zadeklarowało, że w ciągu ostatniego roku poświęciło czas (nie pobierając za to wynagrodzenia) na rzecz organizacji pozarządowych, grup, związków lub ruchów społecznych i religijnych. Jest to wzrost o 8,3 punktu procentowego w stosunku do 2001 roku. Z wykresu przedstawiającego wyniki badań w kolejnych latach widać, że największy wzrost poziomu wolontariatu nastąpił od października 2002 do czerwca Od tamtego czasu tendencja wzrostowa się utrzymuje, choć wzrost jest zdecydowanie mniej gwałtowny. Wykres 1. Procent wolontariuszy wśród dorosłych Polaków 17,7% 18,3% 16,9% 10,0% 11,1% WOLONTARIAT, FILANTROPIA I 1% W 2004 ROKU Raport z badania wykonanego przez firmę SMG/KRC w dniach 2 5 listopada 2004 na losowej próbie 1005 dorosłych Polaków. X 2001 X 2002 VI 2003 X 2003 XI 2004 Ważnym czynnikiem wpływającym na poziom aktywności społecznej jest zmiana świadomościowa. Na wzrost odsetka Polaków deklarujących bezinteresowne zaangażowanie w działania organizacji, ruchów i grup wpłynął z pewnością fakt, iż wiedza na temat wolontariatu stała się powszechniejsza (temat organizacji pozarządowych jest bardziej obecny

4 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 6 I. WOLONTARIAT, FILANTROPIA I 1% W 2004 ROKU w mediach teraz niż kilka lat temu), co spowodowało większą skłonność do definiowania swoich działań w tych kategoriach. Czym zajmują się wolontariusze? Najczęściej wolontariusze angażują się w prace na rzecz organizacji i ruchów religijnych lub wspólnot parafialnych, organizacji charytatywnych oraz organizacji sportowych. Ważnym obszarem pracy wolontariackiej jest edukacja, oświata, wychowanie i opieka nad dziećmi, choć w stosunku o 2003 roku odsetek wolontariuszy deklarujących wsparcie organizacji działających w tych dziedzinach zmniejszył się niemal o połowę. Tabela 1. WOLONTARIAT W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH, RUCHACH SPOŁECZNYCH I RELIGIJNYCH (możliwość wskazania wszystkich typów organizacji/grup, na rzecz których poświęcono czas) Procent dorosłych Polaków 2003 Procent dorosłych Polaków Organizacje i ruchy religi jne, wspólnoty parafialne, misje 2,3 2,9 Organizacje pomocy charytatywnej dla osób najuboższych, bezdomnych 3,3 2,5 Organizacje sportowe (np. kluby i związki sportowe) 1,4 2,4 Organizacje edukacyjne, oświata, wychowanie i opieka nad dziećmi i młodzieżą (w tym komitety rodzicielskie, wspieranie placówek oświatowych) 4,3 2,2 Ochotnicza Straż Pożarna, GOPR, WOPR itp. 1,9 2,2 Organizacje ekologiczne, ochrony środowiska, opieki nad zwierzętami 1,4 1,3 Organizacje ochrony zdrowia lub rehabilitacji osób niepełnosprawnych (w tym wspieranie placówek medycznych) 1,2 1,2 Organizacje turystyczne i rekreacyjne (np. towarzystwa turystyczne, związki wędkarzy, działkowców, myśliwych itp.) 1,1 1,1 Organizacje naukowe, kulturalne (np. związki artystyczne chóry, orkiestry, zespoły taneczne itp.) 1 1 Wspólnoty lokalne (np. komitet osiedlowy, komitet budowy drogi, wspólnota mieszkaniowa, rada mieszkańców itp.) 0,2 0,9 Związki zawodowe 0,9 0,8 Organizacje młodzieżowe (np. harcerstwo, związki studenckie) 0,4 0,6 Organizacje hobbystyczne (np. związek filatelistów itp.) 0,2 0,6 Ruchy społeczne, akcje o powszechnym zasięgu, kampanie adresowane do szerokich grup obywateli 0,5 0,5 Organizacje kombatanckie, seniorów, emerytów i rencistów 0,1 0,4 Organizacje kobiece (np. Liga Kobiet Polskich, koła gospodyń wiejskich itp.) 0,3 0,3 Partie, ugrupowania i ruchy polityczne 0,4 0,3 Organizacje służące ochronie lokalnych tradycji i zwyczajów, folkloru (np. towarzystwa regionalne) 0,1 0,2 Ruchy i organizacje samopomocowe (np. anonimowych alkoholików, bezrobotnych, niepełnosprawnych itp.) 0,6 0,2 Samorządy i izby zawodowe, cechy, organizacje pracodawców 0,2 0,2 Organizacje świadczące pomoc dla osób i instytucji poza granicami Polski (np. mieszkających w innych krajach, ofiar katastrof, wojen itp.) 0,2 0,1 Organizacje ochrony praw człowieka, konsumenta, mniejszości 0 0 Inne 0,3 0,9 1 Dane na podstawie reprezentatywnej próby 4 tys. dorosłych Polaków (próba zwiększona dzięki powtórzeniu pytania w trzech kolejnych tygodniach listopada 2004 roku) 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 7 Ile czasu poświęcają wolontariusze na działania społeczne? Analiza danych na temat czasu, jaki poświęcili wolontariusze na pracę społeczną w ostatnim roku świadczy o tym, że wolontariat staje się powoli nie tylko coraz powszechniejszym zjawiskiem, ale także coraz mocniej ugruntowanym. W porównaniu z 2003 rokiem (a także z 2002 i 2001) zwiększył się procent tych, którzy deklarują, że w ostatnim roku poświęcili na pracę społeczną więcej niż 50 godzin w 2004 roku grupa ta stanowiła niemal 30% wszystkich wolontariuszy (w 2003 roku zaledwie 13,7%, w 2002 roku 18%, zaś w 2001 roku 20,7%). Wnioski o coraz większym zaangażowaniu wolontariuszy potwierdzają dane o liczbie godzin przepracowanych przez wolontariuszy w ostatnim miesiącu w porównaniu z 2003 rokiem odsetek tych, którzy przepracowali więcej niż 5 godzin zwiększył się o 9,5 punktu procentowego. Tabela 2. Ile czasu poświęcił przeciętnie wolontariusz w ciągu roku godz. 21,5% 26,7% 29,2% 17,7% 6-15 godz. 15,1% 20,4% 20,5% 22,7% godz. 18,0% 22,5% 21,5% 18,5% godz. 12,2% 12,9% 11,5% 13,6% godz. 6,6% 2,5% 1,1% 10,2% więcej niż 500 godz. 1,9% 2,6% 1,1% 5,8% trudno powiedzieć 24,7% 12,5% 15,0% 11,5% nie pracowali w ostatnim miesiącu 1-5 godzin 6-15 godzin godzin godzin nie pamiętam 15,8% 28% 8,5% 13% 3,6% 6,8% 1,1% 2,9% 19,7% 10% I. WOLONTARIAT, FILANTROPIA I 1% W 2004 ROKU Wykres 2. Procent wolontariuszy, którzy deklarują że w ostatnim miesiącu poświęcili czas na pracę w organizacjach i ruchach społecznych lub religijnych 51,3% 38,1%

5 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 8 2. DAROWIZNY NA RZECZ ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH W 2004 roku 39,2% dorosłych Polaków zadeklarowało, że w ostatnim roku przekazało pieniądze lub dary rzeczowe na rzecz organizacji pozarządowych, ruchów społecznych lub religijnych. To o 6 punktów procentowych więcej niż w 2003 roku, kiedy finansowe lub rzeczowe wsparcie dla organizacji i ruchów społecznych zadeklarowało 33,4% Polaków. Niemal co trzeci darczyńca (12% Polaków) poświęcił w ostatnim roku swój czas i pracę na rzecz organizacji lub ruchów, a więc był jednocześnie wolontariuszem. Tabela 3. FILANTROPIA W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH, RUCHACH SPOŁECZNYCH I RELIGIJNYCH (możliwość wskazania wszystkich typów organizacji/grup, na rzecz których poświęcono czas) Procent dorosłych Polaków 2003 Procent dorosłych Polaków ORGANIZACJE, KTÓRYCH OBSZAREM DZIAŁANIA JEST... pomoc charytatywna dla osób najuboższych, bezdomnych 16,1 20,3 organizacje i ruchy religijne, wspólnoty parafialne, misje 9,2 7,9 ochrona zdrowia lub rehabilitacja osób niepełnosprawnych (w tym wspieranie placówek medycznych) 6,1 6,8 ruchy społeczne, akcje o powszechnym zasięgu, kampanie adresowane do szerokich grup obywateli 4,2 3,3 edukacja, oświata, wychowanie i opieka nad dziećmi i młodzieżą (w tym komitety rodzicielskie, wspieranie placówek oświatowych) 4,4 2,7 pomoc dla osób i instytucji poza granicami Polski (np. dla Polaków mieszkających w innych krajach, ofiar katastrof, wojen itp.) 1 1,4 ekologia, ochrona środowiska, opieka nad zwierzętami 1,8 1,3 Ochotnicza Straż Pożarna, GOPR, WOPR itp. 1,7 1,3 sport (np. kluby i związki sportowe) 0,6 1,2 związki zawodowe 0,5 0,7 turystyka i rekreacja (np. towarzystwa turystyczne, związki wędkarzy, działkowców, myśliwych itp.) 1 0,6 nauka, kultura lub sztuka (np. związki artystyczne chóry, orkiestry, zespoły taneczne itp.) 0,3 0,4 organizacje młodzieżowe (np. harcerstwo, związki studenckie) 0,4 0,4 ruchy i organizacje samopomocowe (np. anonimowych alkoholików, bezrobotnych, niepełnosprawnych itp.) 0,5 0,4 organizacje kombatanckie, seniorów, emerytów i rencistów 0,2 0,3 hobby (np. związek filatelistów itp.) 0,2 0,3 wspólnota lokalna (np. komitet osiedlowy, komitet budowy drogi, wspólnota mieszkaniowa, rada mieszkańców itp.) 0,1 0,2 organizacje kobiece (np. Liga Kobiet Polskich, koła gospodyń wiejskich itp.) 0,3 0,2 samorządy i izby zawodowe, cechy, organizacje pracodawców 0,4 0,2 partie, ugrupowania i ruchy polityczne 0,2 0,2 ochrona lokalnych tradycji i zwyczajów, folkloru (np. towarzystwa regionalne) 0,2 0,1 ochrona praw człowieka, konsumenta, mniejszości 0,2 0 inne 0,9 2,4 2 Dane na podstawie reprezentatywnej próby 4 tys. dorosłych Polaków (próba zwiększona dzięki powtórzeniu pytania w trzech kolejnych tygodniach listopada 2004 roku) 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 9 Największy odsetek Polaków wspomógł organizacje pomagające najuboższym lub bezdomnym (20,3%), organizacje i ruchy religijne, wspólnoty parafialne i misje (7,9%) i organizacje działające na rzecz ochrony zdrowia lub rehabilitacji osób niepełnosprawnych (6,8%). Organizacje (i instytucje) działające w tych trzech obszarach były też najczęściej wspierane przez Polaków w roku Choć grupa darczyńców się powiększa, niestety nie zwiększają się kwoty przekazywane organizacjom. Średnia wartość darowizny na rzecz organizacji w ostatnim roku nieznacznie przekroczyła sto złotych (w 2004 roku wyniosła 103 zł, dla porównania w zł). Jednocześnie połowa darczyńców wsparła organizacje kwotą nie większą niż 50 zł. Co trzeci przekazał w ostatnim roku między 50 a 200 zł, zaś w przypadku 3% kwota darowizny przekroczyła 400 zł. Wykres 3. Procent darczyńców, którzy przekazali darowizny na rzecz organizacji i ruchów społecznych lub religijnych 1 do 50 zł 51 do 100 zł 101 do 200 zł 201 do 400 zł 401 do 600 zł 601 do 800 zł 801 do 1000 zł 1001 do 2000 zł 2001 do 3000 zł nie wiem \ trudno powiedzieć 16,9% 17,6% 12,5% 14,4% 5,5% 3,8% 2,1% 1,2% 0,6% 0,4% 1,2% 0,6% 0,6% 0,2% 0,3% 0,6% 16,3% 10,4% Metody przekazywania pieniędzy Od 2001 roku, kiedy po raz pierwszy realizowane było badanie wolontariatu i filantropii, zadawaliśmy pytanie o metody przekazywania pieniędzy. Porównanie wyników z czterech lat świadczy o powolnych zmianach w metodach przekazywania pieniędzy odchodzeniu od metod tradycyjnych na rzecz nowoczesnych. Od 2001 roku niemal czterokrotnie wzrósł odsetek Polaków, którzy przekazali darowiznę za pomocą SMS-a lub Audiotele (w roku ,3%, a w 2003 i 2004 ponad 16%). Nie tak gwałtownie, ale stopniowo rośnie też odsetek Polaków, którzy uczestniczą w imprezach, z których dochód przeznaczony jest na cele dobroczynne. Miejsce takich metod jak systematyczne potrącenie kwoty darowizny z pensji przez zakład pracy, stała dyspozycja w banku czy wpłata z karty kredytowej dokonana za pośrednictwem Internetu nie jest jeszcze 44% %

6 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 10 w społeczeństwie polskim ugruntowane. Niewątpliwie cały czas najpopularniejszą metodą wspierania organizacji jest bezpośrednie przekazanie pieniędzy w trakcie zbiórki publicznej na ulicy lub w organizacji. W 2003 roku wydawało się, że odsetek Polaków wybierających tą metodę istotnie się zmniejsza - nastąpił spadek o dziesięć punktów procentowych w stosunku do roku jednak wyniki badania z 2004 roku nie potwierdziły tej tendencji (nie bez znaczenia jest na pewno fakt, że w 2004 roku badanie zostało przeprowadzone po Święcie Zmarłych, w trakcie którego na cmentarzach zbierane są datki do puszek). Tabela 4. METODY PRZEKAZANIA PIENIĘDZY Procent darczyńców Puszka, skarbonka, zbiórka na ulicy lub w instytucji 59,0 72,6 63,0 67,9 Zakup przedmiotów, z których dochód przeznaczony jest na cele społeczne (np. świeca Caritasu, aukcje na cele 24,0 22,7 21,5 17,3 dobroczynne itp.) Przekaz pocztowy lub bankowy 11,0 6,8 8,2 5,6 Audiotele / SMS 3,5 4,3 16,5 16,2 Wykupienie wstępu na imprezę charytatywną (bal, koncert itp.), z której dochód przeznaczany jest na cele 2,3 3,1 4,8 5,2 dobroczynne. Systematyczne potrącenie z mojej wypłaty w zakładzie pracy, stała dyspozycja w banku 0,6 0,9 2,5 0,7 Wpłata z karty kredytowej dokonana za pośrednictwem Internetu 0,4 0,7 0,6 Inna 7,0 6,8 3,9 4,1 3. MOTYWACJE I SPOSOBY PODEJMOWANIA DECYZJI O PRZEKAZANIU DAROWIZNY I POŚWIĘCENIU CZASU ORGANIZACJOM Dlaczego Polacy angażują się w wolontariat? Zapytani o ważne powody udzielenia pomocy, Polacy najczęściej wskazują swoje moralne, religijne i polityczne przekonania (89,4%) i przyjemność z wykonywania takiej pracy (76,1%). Niewiele rzadziej Polacy angażują się w wolontariat licząc na to, że w przyszłości to ktoś inny pomoże im (70,1%). Najrzadziej powodem poświęcania czasu jest odwdzięczenie się za pomoc, jaką się samemu otrzymało wcześniej (31,5%). Tabela 5. POWODY ANGAŻOWANIA SIĘ W WOLONTARIAT Procent wolontariuszy w 2003 roku 3 Procent wolontariuszy w 2004 roku 3 Uważam że powinno się innym pomagać (mam takie moralne, religijne lub polityczne przekonania) 83,0 89,4% Sprawia mi to przyjemność / interesuję się tym 70,6 76,1% Uważam, że jeśli ja pomogę innym, to inni pomogą mnie 66,7 70,1% Chcę zdobyć nowe umiejętności, nauczyć się czegoś nowego 49,2 54,6% Nie potrafię odmawiać 53,9 52,4% Moi znajomi i bliscy też to robią 36,1 40,1% Mam do spłacenia dług (kiedyś ktoś pomógł mnie) 27,6 31,5% 3 Wyniki prezentowane w tabeli to zsumowane procenty odpowiedzi wolontariuszy, którzy stwierdzili, że poszczególne powody są dla nich bardzo lub raczej ważne. 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 11 Jak darczyńcy podejmują decyzje o udzieleniu wsparcia? Z badania wynika, że co piąty darczyńca jest zdecydowanie przekonany, iż jest spontaniczny w podejmowaniu decyzji o przekazaniu środków, z drugiej strony 30% twierdzi, że decyzję tą podejmuje w oparciu o spokojną i rzeczową ocenę swoich możliwości wsparcia, których to możliwości stara się nie przekraczać. Jednocześnie 18,5 % zdecydowanie, a 48,3% raczej utożsamia się ze stwierdzeniem, że przed udzieleniem pomocy stara się więcej dowiedzieć o sprawie lub organizacji, które zamierza wesprzeć. Tabela 6. SPOSÓB PODEJMOWANIA DECYZJI O UDZIELENIU WSPARCIA Na ogół decyzję o udzieleniu wsparcia podejmuje spontanicznie, reaguje na konkretną prośbę, akcję Spokojnie i rzeczowo oceniam swoje możliwości wsparcia i staram się ich nie przekraczać Przed udzielenie pomocy staram się więcej dowiedzieć o sprawie lub organizacji Systematycznie i konsekwentnie wspieram wybrane przez siebie cele lub organizacje Interesuje się tym na co została spożytkowana udzielona z mojej strony pomoc, staram się zbierać na ten temat informacje ROK Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie Trudno powiedzieć Procent darczyńców ,7 47,4 12,2 4,4 6, ,0 56,2 14,1 3,4 4, ,4 49,7 6,1 1,2 4, ,6 59,9 6,7 0,5 2, ,7 44,5 19,2 8,1 5, ,5 48,3 23,1 5,2 5, ,1 32,8 37,8 10,8 3, ,4 35,3 38,4 9,4 3, ,4 31,7 34,3 15,1 5, ,6 40,9 33,5 8,2 5,8 Co zachęca Polaków do wspierania organizacji? Uczestnikom badania (tym, którzy zangażowali się w wolontariat lub filantropię) zadano pytanie o zewnętrzne, bezpośrednie powody (bodźce), które skłoniły ich do przekazania pomocy na rzecz organizacji i ruchów społecznych lub religijnych. W tabeli 7. widać, że przyczyny, które skłaniają do wsparcia organizacji pracą różnią się od tych, które skutecznie zachęcają do przekazania im pieniędzy. Darczyńców najczęściej zachęciły do tego osoby reprezentujące jakąś organizację lub grupę, które zgłosiły się do nich z prośbą o udzielenie wsparcia (34%). Ważnym bodźcem były też kampanie w środkach masowego przekazu (26,6%), choć ich wpływ na swoją decyzję deklaruje o 12 punktów procentowych mniej darczyńców niż w 2003 roku. Dla wolontariuszy najważniejsza jest znajomość organizacji i jej działań. Coraz częściej wskazywaną przez nich przyczyną zaangażowania jest fakt, że ktoś bliski / znajomy jest zaangażowany w działalność danej organizacji lub ruchu (38,4%). Jednak najczęściej

7 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 12 zdarzają się sytuacje, w których wolontariusze sami proponują pomoc 39,5% twierdzi, że znało działalność konkretnej organizacji i dlatego postanowiło ją wesprzeć. Tabela 7. POWODY UDZIELENIA WSPARCIA Procent wolontariuszy Procent darczyńców Zachęciła mnie kampania w środkach masowego przekazu (ogłoszenia / artykuły / bilboardy / TV / 25,3 15,1 38,4 26,6 Radio / Internet). Zgłosiła się do mnie (do domu lub na ulicy) z prośbą o udzielenie wsparcia osoba reprezentująca 27,1 23,8 34,3 34,1 organizację lub grupę. Znam działalność konkretnej organizacji lub grupy i sam zaproponowałe(a)m pomoc. 30,3 39,5 29,1 26,0 Ja lub ktoś mi bliski / znajomy jest zaangażowany lub sam wspiera działalność organizacji lub grupy i 33,1 38,4 20,9 20,8 dlatego zdecydowałem się ją wesprzeć. Dostałem list / telefon / a z prośbą o wsparcie organizacji lub grupy. 4,0 2,7 4,7 4,2 Nie pamiętam / trudno powiedzieć 13,5 9,2 9,3 11,7 Inna odpowiedź 2,3 3,8 2,0 4,4 4. DLACZEGO POLACY NIE ANGAŻUJĄ SIĘ W DZIAŁANIA SPOŁECZNE? 55% respondentów deklaruje, że ani nie poświęciło nieodpłatnie czasu na działania społeczne, ani nie wsparło materialnie żadnych inicjatyw w 2004 roku. Jakie są najczęściej deklarowane powody społecznej bierności ponad połowy dorosłych Polaków? Zarówno w 2003 jak i w 2004 roku najczęściej wskazywanym powodem braku zaangażowania jest konieczność zadbania w pierwszej kolejności o siebie i rodzinę - ten powód jest istotnym wyjaśnieniem dla 56,6% osób, które nie wsparły żadnej organizacji czy inicjatywy pracą, pieniędzmi lub darami rzeczowymi. Niemal 40% nieaktywnych Polaków tłumaczy swoją bierność tym, że nie zostali o nią poproszeni, kolejne 40% deklaruje, że po prostu nigdy nie pomyślało o zaangażowaniu się w wolontariat lub filantropię. Cieszy, że coraz mniej Polaków (w 2004 roku 15,3%) w przeszłości miała złe doświadczenia z wolontariatem lub udzielaniem pomocy materialnej, co było powodem zniechęcenia do zaangażowania w pomoc. 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 13 Tabela 8. POWODY braku zaangażowania w wolontariat i filantropię Procent Polaków, którzy nie wsparli organizacji pracą ani pieniędzmi w 2003 roku W 2004 roku Muszę zatroszczyć się o przede wszystkim o siebie i rodzinę 58 56,6 Nie interesuję się tym, nigdy o tym nie myślałe(a)m 39,5 42,1 Nikt mnie o to nie prosił 40,6 39,5 Nie sądzę, żebym miał(a) coś do zaoferowania 40,7 38,7 Nie mam czasu 43,6 37,8 Nie napotkałem(am) żadnej interesującej oferty pracy 34,6 31 Sądzę, że nie jestem do tego fizycznie zdolny(a) 30,6 29,3 Nie mam zaufania do działań organizacji, nie sądzę, żeby warto było im pomagać 34,4 28,4 Nie wiem gdzie znaleźć informacje o możliwości zaangażowania się 26,9 27,2 W przeszłości miałem(am) złe doświadczenia z takim rodzajem pracy 20,7 15,3 5. CZŁONKOSTWO 20,3% Polaków deklaruje przynależność do jakiejś organizacji prorządowej, ruchu społecznego lub religijnego. Najwięcej Polaków zadeklarowało przynależność do organizacji i ruchów religijnych, wspólnot parafialnych lub misji (3,5%), klubów lub związków sportowych (3,2%), Ochotniczej Straży Pożarnej, GOPR lub WOPR (2,7%). W 2004 roku na czwarte miejsce pod względem częstości deklaracji członkostwa spadły związki zawodowe przynależność do nich deklaruje 2,3% Polaków (więcej patrz: tabela 9).

8 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 14 Tabela 9. CZŁONKOSTWO W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH, RUCHACH SPOŁECZNYCH I RELIGIJNYCH (możliwość wskazania wszystkich typów organizacji/grup, na rzecz których poświęcono czas) Procent dorosłych Polaków 2003 Procent dorosłych Polaków ORGANIZACJE, KTÓRYCH OBSZAREM DZIAŁANIA JEST... organizacje i ruchy religijne, wspólnoty parafialne, misje 2,6 3,4 sport (np. kluby i związki sportowe) 2,2 3 Ochotnicza Straż Pożarna, GOPR, WOPR itp. 1,7 2,5 związki zawodowe 2,6 2,3 turystyka i rekreacja (np. towarzystwa turystyczne, związki wędkarzy, działkowców, myśliwych itp.) 1,9 2,1 edukacja, oświata, wychowanie i opieka nad dziećmi i młodzieżą (w tym komitety rodzicielskie, wspieranie placówek 2,3 1,9 oświatowych) pomoc charytatywna dla osób najuboższych, bezdomnych 1,3 1,4 nauka, kultura lub sztuka (np. związki artystyczne chóry, orkiestry, zespoły taneczne itp.) 0,9 1,3 wspólnota lokalna (np. komitet osiedlowy, komitet budowy drogi, wspólnota mieszkaniowa, rada mieszkańców itp.) 0,1 1,2 hobby (np. związek filatelistów itp.) 0,6 1 ochrona zdrowia lub rehabilitacja osób niepełnosprawnych (w tym wspieranie placówek medycznych) 0,5 0,9 ekologia, ochrona środowiska, opieka nad zwierzętami 0,5 0,8 organizacje kombatanckie, seniorów, emerytów i rencistów 0,5 0,7 organizacje młodzieżowe (np. harcerstwo, związki studenckie) 0,7 0,7 organizacje kobiece (np. Liga Kobiet Polskich, koła gospodyń wiejskich itp.) 0,5 0,5 partie, ugrupowania i ruchy polityczne 0,3 0,5 samorządy i izby zawodowe, cechy, organizacje pracodawców 0,9 0,4 ruchy społeczne, akcje o powszechnym zasięgu, kampanie adresowane do szerokich grup obywateli 0,2 0,3 ochrona lokalnych tradycji i zwyczajów, folkloru (np. towarzystwa regionalne) 0,2 0,2 pomoc dla osób i instytucji poza granicami Polski (np. dla Polaków mieszkających w innych krajach, ofiar katastrof, 0,2 wojen itp.) ruchy i organizacje samopomocowe (np. anonimowych alkoholików, bezrobotnych, niepełnosprawnych itp.) 0,3 0,2 ochrona praw człowieka, konsumenta, mniejszości 0,1 0 Inne 0,4 0,9 4 Dane na podstawie reprezentatywnej próby 4 tys. dorosłych Polaków (próba zwiększona dzięki powtórzeniu pytania w trzech kolejnych tygodniach listopada 2004 roku) 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > KIM SĄ WOLONTARIUSZE, DARCZYŃCY I CZŁONKOWIE ORGANIZACJI Społeczno-demograficzne uwarunkowanie zaangażowania społecznego Polaków Tabele WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE Procent dorosłych Polaków 10% 11,1% 17,7% 18,3% 34,4% 39,2% 17,5% 20,3% Region WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE zamieszkania respondenta Polska Centralna 6,2% 5,9% 9,9% 16,6% 25,1% 38,1% 11,2% 17,3% Polska Wschodnia 8,8% 20,9% 17,3% 16,5% 47,0% 36,3% 15,4% 17,8% Polska Południowo- 14,0% 10,5% 27,0% 21,7% 44,8% 44,7% 20,9% 22,8% Wschodnia Polska Południowa 8,5% 12,2% 14,8% 18,1% 36,2% 43,1% 24,8% 21,5% Polska Południowo- 15,9% 9,1% 16,7% 20,6% 17,9% 34,2% 18,8% 21,9% Zachodnia Polska Zachodnia 12,7% 10,8% 21,3% 18,7% 34,6% 42,7% 15,4% 22,9% Polska Północna 7,6% 12,3% 19,6% 17,1% 35,3% 34,5% 17,6% 19,7% Płeć WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE mężczyzna 8,0% 10,1% 17,1% 20,9% 32,2% 34,9% 19% 24,8% kobieta 11,9% 11,9% 18,3% 15,9% 36,1% 43,3% 16,2% 16,1% Wiek WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE poniżej 25 lat 8,1% 11,9% 22,5% 23,8% 27,5% 35,2% 20,6% 22,6% lat 7,8% 9,6% 19,4% 16,3% 41,7% 43,2% 19,4% 17,7% lat 10,4% 13,6% 18,6% 17,2% 37,0% 40,5% 19,0% 21,8% lat 14,5% 13,6% 20,5% 18% 33,0% 39,4% 15,9% 22,2% Powyżej 55 lat 10,1% 7,1% 8,3% 15% 34,5% 39,3% 12,6% 17,1% Stan cywilny WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE kawaler/panna 10,1% 11,4% 21,1% 23,1% 28,9% 33,5% 19,7% 22,9% z partnerem 10,3% 11,2% 16,6% 17,3% 38,2% 42,6% 16,4% 19,8% osamotniony(a) 9,3% 10,1% 14,3% 12,7% 26,5% 36,5% 17,7% 17,2% 5 Dane z 2004 na podstawie reprezentatywnej próby 4 tys. dorosłych Polaków (próba zwiększona dzięki powtórzeniu pytania w trzech kolejnych tygodniach listopada 2004 roku)

9 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 16 Wykształcenie WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE Podstawowe 6,5% 8,6% 11,6 12,8% 29,8% 29,5% 13,0% 14,1% Zawodowe 8,9% 9,9% 12,7% 14,6% 32,9% 35,2% 14,3% 19,1% Średnie 10,4% 12,1% 22,3% 20,7% 37,7% 43,9% 21,8% 20,6% Wyższe 18,5% 16,2% 23,9% 26% 35,4% 48% 20,1% 28,2% Status WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE społeczny pracuje na stałe lub dorywczo 9,6% 13,4% 20,4% 19,6% 36,4% 42,3% 19,8% 23,6% bezrobotny 7,4% 8,8% 15,6% 13,1% 34,3% 33,8% 13,1% 14,8% emeryt/ rencista 13,5% 8,3% 9,6% 14% 35,8% 38,1% 13,2% 16,5% uczeń/ student 9,6% 13,2% 26,8% 29,6% 29,3% 35,7% 22,3 26,7% nie pracuje/ zajmuje się domem 4,3% 7,7% 17,4% 12% 22,9% 42,6% 18,8% 11,2% Dochód netto na WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE członka rodziny miesięcznie brak dochodu 6,6% 11,9% 20,8% 22% 31,1% 36% 18,0% 20,8% do 400 zł 11,8% 7,3% 23,0% 18,8% 32,3% 37,1% 14,5% 18,5% od 401 do 600 zł 8,3% 11,9% 13,6% 12,1% 33,9% 33,3% 14,5% 17,3% od 601 do 1000 zł 10,8% 8,8% 13,4% 13,3% 29,9% 35,8% 13,7% 14,4% powyżej 1000 zł 14,0% 16,5% 23,7% 23,2% 46,0% 44,8% 26,7% 27,5% Liczba osób w WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE gospodarstwie domowym lub 2 osoby 10,6% 8,1% 12,9% 15,5% 31,9% 36,5% 13,7% 17,8% 3 osoby 12,3% 9,9% 19,7% 17,4% 28,9% 43,1% 20,4% 19,6% 4 osoby 8,1% 15,3% 20,2% 21% 37,7% 39,7% 15,3% 23,4% 5 osób 10,8% 13,4% 16,8% 22,1% 42,2% 40,7% 17% 22,1% 6 i więcej osób 8,3% 9,0% 22,4% 20% 34% 35,6% 27,8% 21,4% Liczba dzieci WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY CZŁONKOWIE do lat 14 w gospodarstwie domowym bez dzieci 10,7% 10,2% 15,9% 18,3% 31,6% 38,2% 15,2% 20,3% jedno 10,3% 14,1% 23,2% 18,1% 34,7% 39,9% 22,1% 21,3% dwoje 8,0% 12,1% 21,1% 19,5% 45,3% 45,5% 21,2% 20,7% troje i więcej 5,9% 8,9% 10,0% 17,7% 35,3% 36,6% 19,6% 14,3% Kim są wolontariusze? Wolontariuszami są najczęściej ludzie młodzi wśród osób w wieku lat w 2004 roku było 23,8% wolontariuszy. Co więcej, z roku na rok w tej grupie wiekowej jest coraz 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 17 więcej wolontariuszy, zaś różnica w poziomie wolontariatu między osobami młodymi, a starszymi, powiększa się. Bardzo wyraźnym czynnikiem wpływającym na poziom zaangażowania w wolontariat jest wykształcenie. Im wyższe, tym większa skłonność do pracy wolontarystycznej ta tendencja utrzymuje się w badaniach w kolejnych latach. Wśród respondentów z wyźszym wykształceniem zarejestrowano o 13 punktów procentowych więcej osób nieodpłatnie poświęcających czas na pracę społeczną (w 2004 roku 26%) niż wśród badanych z wykształceniem podstawowym (12,8%). Dane o statusie społecznym wolontariuszy są potwierdzeniem tendencji, jaka daje się zauważyć analizując dane o wieku wolontariuszy odsetek osób pracujących społecznie jest najwyższy, a jednocześnie szybko rośnie wśród uczniów i studentów. W stosunku do 2003 roku znacząco zwiększyła się też liczba wolontariuszy wśród emerytów i rencistów. Wysokie dochody (powyżej 1000 zł na jednego członka rodziny) sprzyjają większemu zaangażowaniu w pracę społeczną. Wyższy niż przeciętny jest też odsetek wolontariuszy wśród osób bez dochodu, należy przypuszczać, że do tej kategorii zostali zaklasyfikowani niepracujący uczniowie i studenci. Kim są darczyńcy? Najczęściej przekazują pomoc finansową organizacjom osoby w wieku, na który przypada największa aktywność zawodowa wśród osób letnich odsetek darczyńców osiągnął 43,2%. Nie budzi zdziwienia, że największy procent darczyńców jest wśród osób najwięcej zarabiających tych z dochodem ponad 1 tysiąc zł na członka rodziny miesięcznie. Wyniki badania z 2004 roku potwierdzają prawidłowość, która występowała w poprzednich latach zarówno w przypadku filantropii, jak i wolontariatu - im wyższe wykształcenie, tym większa gotowość do pomocy. Wśród osób z wykształceniem podstawowym finansowo wsparło organizacje lub grupy niecałe 30%, zaś wśród osób z wykształceniem wyższym niemal 48%. Częściej środki finansowe na rzecz organizacji i ruchów społecznych lub religijnych przekazują kobiety (42%) niż mężczyźni (34,8%). Kim są członkowie organizacji? Odwrotnie niż w przypadku filantropii, członkostwo w organizacjach lub ruchach społecznych i religijnych (a także pracę wolontarystyczną na ich rzecz) częściej deklarują mężczyźni. Największy odsetek członków jest wśród studentów oraz uczniów (26,3%) i osób zatrudnionych na stałe lub dorywczo (23,4%), zaś najniższy wśród emerytów i rencistów, a także bezrobotnych.

10 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 18 Istnieje znacząca różnica między poziomem członkostwa wśród osób z wykształceniem podstawowym 14,7%, a jego poziomem wśród tych, którzy skończyli studia wyższe 27,8%. Zróżnicowanie regionalne Dane z 2004 roku świadczą o braku zdecydowanych różnic w poziomie wolontariatu czy filantropii między poszczególnymi regionami Polski. Największy odsetek wolontariuszy i darczyńców jest w Polsce południowo-wschodniej, zresztą generalnie regiony leżące na południu wydają się być bardziej obywatelskie. Gorzej wypada Polska północna, centralna i wschodnia. Udział w praktykach religijnych Mimo, iż uczestnictwo Polaków w kulcie religijnym może wciąż uchodzić, na tle Europy, za zjawisko masowe, to zwraca uwagę fakt, iż ich zaangażowanie w działalność organizacji katolickich i organizacji społeczno-religijnych jest stosunkowo niewielkie. Z badania wynika, że dobrowolną i bezpłatną pracę na rzecz organizacji i ruchów religijnych, wspólnot parafialnych lub misji podjęło ok. 3% Polaków. Członkostwo w tego rodzaju organizacjach i ruchach deklaruje nie wiele więcej, bo 3,5%, zaś środki finansowe przekazało 8% Polaków. Zbliżone wyniki przyniosło międzynarodowe badanie European Value Survey przeprowadzone w 1999 roku. W Polsce około dwóch milionów katolików, czyli nieco ponad 5% populacji, deklaruje przynależność do organizacji religijnej lub kościelnej, co stawia nas na równi z tak zlaicyzowanymi krajami, takimi jak Francja, Wielka Brytania, Litwa i Łotwa. Podobnie jest z podejmowaniem działalności na rzecz organizacji tego typu. 4% badanych deklaruje, że pracowało ostatnio dla organizacji religijnej lub kościelnej. W większości krajów katolickich odsetki te są jednak nieco wyższe: Słowacja 13%, Irlandia 10%, Austria 7%, Węgry 5%. Warto podkreślić, że powyższe dane dotyczą wsparcia organizacji i ruchów religijnych, a nie Kościoła. W badaniu SMG/KRC i Stowarzyszenia Klon/Jawor z 2004 roku respondenci zostali również zapytani, czy w ciągu ostatniego roku przekazali pieniądze na rzecz Kościoła / związku wyznaniowego (w formie tacy, opłaty za posługi duszpasterskie itp.) lub poświęcili swój czas lub pracę (nieodpłatnie). Przy tak sformułowanym pytaniu wsparcie deklaruje 66% badanych. Częstość uczestnictwa w praktykach religijnych jest czynnikiem różnicującym gotowość do bezinteresownej pomocy. Wśród osób uczestniczących w praktykach religijnych nie rzadziej niż raz w tygodniu niemal 22% wspomogło organizacje społeczne swoją pracą, zaś niemal 44% przekazało na rzecz organizacji lub ruchów społecznych jakieś środki finansowe lub dary rzeczowe. Wśród osób uczestniczących w praktykach religijnych rzadziej niż raz w tygodniu odsetek wolontariuszy i filantropów jest niższy wynosi odpowiednio 15,5% i 33,6%. 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 19 Tabela 20. WOLONTARIUSZE DARCZYŃCY Procent dorosłych Polaków 10% 11,1% 17,7% 18,3% 39,2% Udział w praktykach religijnych Co najmniej raz w tygodniu 11,2% 16,3% - 21,8% 43,8% Rzadziej niż raz w tygodniu 8,0% 7,5% - 15,5% 33,6% 7. SKŁONNOŚĆ POLAKÓW DO ALOKACJI 1% PODATKU NA RZECZ ORGANIZACJI POŻYTKU PUBLICZNEGO Opinie na temat mechanizmu 1% i skłonność do jego wykorzystywania. Na początku listopada 2004 roku, niespełna rok po wejściu w życie rozwiązania, umożliwiającego przekazanie 1% podatku na rzecz organizacji pożytku publicznego, 29% Polaków deklaruje, że słyszało o takiej możliwości. Powstaje pytanie, czy to dużo, czy mało? Z jednej strony, przez ostatni rok procent Polaków świadomych istnienia tej możliwości zwiększyła się tylko o 14 punktów procentowych, bowiem już pod koniec 2003 roku, zanim jeszcze formalnie możliwość taka pojawiła się i zanim ruszyła kampania informacyjna w tej sprawie, co szósty obywatel twierdził, że słyszał o mechanizmie 1%. Z drugiej strony trzeba przypomnieć, że decyzja o wejściu w życie tego przepisu od początku roku 2004 (co oznaczało możliwość przekazania 1% podatku za 2003 rok do końca kwietnia 2004 roku) była zaskoczeniem dla organizacji, dlatego był to rok nietypowy - stosunkowo późno rozpoczęła się kampania informacyjna, stosunkowo niewielka była też liczba organizacji, które zdążyły uzyskać status pożytku publicznego. Podatnicy (grupa ta nie jest tożsama z populacją, z której losowano próbę) dowiedzieli się o możliwości 1% w momencie wypełniania PIT bowiem wzmianka o niej pojawia się w samym formularzu, jednak wiedza o możliwości korzystania z alokacji 1% utrwali się pewnie dopiero w kolejnych latach, a co za tym idzie, należy mieć nadzieje, że liczba osób korzystających z tej możliwości będzie wzrastać. Warto jednak w tym kontekście przypomnieć, że większość osób nie wypełnia samodzielnie PIT (robi to za nich zakład pracy, firma, ktoś z rodziny lub znajomych) i szczególnie w stosunku do tych osób prowadzić trzeba działania informacyjne. Wiedza o możliwości skorzystania z alokacji 1% nie jest tym samym co chęć skorzystania z tej możliwości. Potwierdzają to wyniki badań. W listopadzie 2004 roku tylko 18% Polaków deklaruje, że zamierza z niej skorzystać (choć jednocześnie, wśród osób deklarujących, iż już o mechanizmie 1% słyszeli odsetek tych, którzy zapowiadają, że zamierzają z niego skorzystać jest oczywiście wyższy). Warto zwrócić uwagę, że odsetek Polaków, którzy deklarują chęć przekazania 1% podatku jest dwa razy niższy niż rok temu, kiedy mechanizm ten był dopiero zapowiadany (wtedy przekazanie 1% deklarowało 39%). Spadek deklarowanej gotowości Polaków do alokacji 1% można do pewnego stopnia tłumaczyć faktem wejścia tego rozwiązania w życie łatwiej deklarować pewne działania, kiedy są one jeszcze bardzo hipotetyczne, trudniej, kiedy ma to być konkretny, nawet niewielki wysiłek w najbliższej przyszłości.

11 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 20 Generalnie deklaracje gotowości przekazania 1% organizacjom (na pewno te z 2003, a z dużym prawdopodobieństwem również te z 2004 roku) należy traktować bardziej jako wyraz poparcia lub zainteresowania, niż zapowiedź faktycznych działań w 2004 roku z opcji alokacji 1% skorzystało jedynie 80 tys. podatników, a więc ok. 0,25% dorosłych Polaków, co oznacza 0,35% podatników (przy okazji warto przypomnieć, że przekazali oni łącznie kwotę nieco ponad 10 mln zł). 42% respondentów zastanawia się dopiero nad skorzystaniem z tej możliwości - grupa ta tworzy jak się zdaje podstawową grupę, do której należy adresować kampanię informacyjno-promocyjną. Naprawdę niepokojący jest jednak fakt, że aż 40% deklaruje, wprost, że nie zamierza skorzystać z tej opcji. Kto chce przekazać 1% na rzecz organizacji? Wśród osób, które w 2004 roku przekazały jakieś środki finansowe organizacjom jest dwukrotnie więcej tych, którzy już w tej chwili są przekonani, że skorzystają z opcji 1% - ich odsetek wynosi 26%, w stosunku do 13% w grupie tych, którzy w ostatnim roku nie przekazali żadnej darowizny. Nie dziwi, że także w grupie osób, które stwierdziły, że żadna organizacja nie wzbudza ich zaufania, odsetek skłonnych skorzystać z opcji 1% jest znacznie niższy - wynosi 12%. Częściej gotowe przekazać 1% są osoby, które twierdzą, że interesuje je, na co przeznaczana jest przekazana przez nich pomoc w tej grupie z opcji 1% chce skorzystać 39%. Wśród osób które na ogół nie starają się uzyskać takich informacji odsetek ten wynosi około 15%. Skłonność do przekazania 1% silnie zależy od przekonań dotyczących roli organizacji pozarządowych i pracy społecznej. W grupie osób, które wierzą, że osoby pracujące społecznie mogą zaoferować coś, czego nie może zaoferować płatny personel odsetek skłonnych do przekazania 1% wynosi 28%, wśród tych, którzy się z tym stwierdzeniem nie zgadzają tylko 11%. Bardzo wyraźny jest związek między ogólnie pojętą aktywnością publiczną (w jakiejkolwiek formie - kontakty z urzędem, podpisywanie petycji, zabieranie głosu w sprawach publicznych etc.) a chęcią przekazania 1% organizacjom. W grupie osób najaktywniejszych skłonność do korzystania z 1% jest dwukrotnie częstsza (od 33 do 39%) niż w grupie tych, którzy nie angażują się w sprawy publiczne. Chęć do skorzystania z 1% jest związana z wykształceniem. W grupie osób z wykształceniem podstawowym odsetek osób deklarujących, że przekazują 1% wynosi tylko 8%, średnim ok. 20%, zaś wśród osób z wykształceniem wyższym 24%. Istnieje też bardzo silny związek między gotowością do przekazania 1% podatku, a wysokością dochodu respondentów. Szczególnie wyraźne jest zmniejszanie się odsetka osób deklarujących zamiar nie przekazania 1% wraz ze wzrostem miesięcznego dochodu netto respondenta (wykres 4). 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 21 Wykres 4. Procent Polaków, którzy NIE zamierzają skorzystać z opcji 1% w zaleźności od wysokości dochodów 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% nie zamierzam skorzystać z opcji 1% brak dochodu do 400 zł do 600 zł do 1000 zł powyżej 1000 zł Komu Polacy chcą przekazać 1%? Tylko co dwudziesta osoba, która zamierza skorzystać z opcji 1% jest w stanie podać nazwę konkretnej organizacji, na rzecz której zamierza przekazać pieniądze. Pozostali wskazują obszar działań, którym organizacja miałaby się zajmować. Najwięcej osób chciałoby przeznaczyć 1% podatku na rzecz dzieci, zwłaszcza tych biednych lub chorych. 14% zamierza przekazać 1% na rzecz organizacji charytatywnej, pomagającej osobom ubogim lub bezdomnym. 8% chciałaby pomóc organizacjom działającym na rzecz osób niepełnosprawnych, zaś kolejne 7% wymienia ogólne cele związane z ochroną zdrowia. Na rzecz kultury, sztuki lub nauki (w tym stypendia dla biednych dzieci) przekazałoby 1% ok. 6% osób. 5% myśli o wsparciu organizacji ekologicznych, niemal 5% chce 1% swojego podatku ofiarować organizacjom sportowym, ok. 4% wymienia organizacje i ruchy religijne. Dlaczego Polacy nie chcą przekazywać 1%? Na pytanie, dlaczego nie przekazali w 2004 roku 1% podatku na rzecz organizacji odpowiadali tylko ci respondenci, którzy zadeklarowali, że przed badaniem słyszeli o mechanizmie alokacji 1%. Jednak nawet wśród nich, najczęściej podawanym powodem nieprzekazania 1% był brak świadomości lub dostatecznej wiedzy na ten temat wskazało go 29% badanych. Kolejne 12% stwierdziło, że za późno dowiedziało się o tej możliwości lub o niej zapomniało. 17% nie pracuje, a więc nie płaci również podatków. O nierozumieniu mechanizmu alokacji 1% świadczy fakt, iż 13% badanych stwierdziło, że nie stać ich na przekazanie 1%. Należy przypuszczać, że nie są to osoby, których roczne zarobki nie przekraczają progu kwoty zwolnionej od podatku, ale grupa, która myli 1% z filantropią. Również wśród wypowiedzi osób, które zadeklarowały, iż nie zamierzają przekazać 1% w 2005 roku, taki sposób tłumaczenia tego faktu jest częsty ucieka się do niego 23%. Są oczywiście również tacy, którzy nie są zainteresowani pomocą organizacjom lub wprost deklarują, że im nie ufają i dlatego nie chcą przekazać im 1% swojego podatku ok. 13% podaje ten powód tłumacząc, dlaczego nie skorzystało z opcji 1% w 2004 roku, 15% wskazuje go wyjaśniając dlaczego nie zrobi tego w roku 2005.

12 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > OPINIE O ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH I AKTYWNOŚCI SPOŁECZNEJ POLAKÓW Od zeszłego roku wizerunek organizacji pozarządowych uległ nieznacznej zmianie i stał się bardziej przychylny, choć w dalszym ciągu jest on, delikatnie rzecz ujmując, ambiwalentny. Organizacje pozarządowe zyskują szczególnie, kiedy są oceniane w porównaniu z instytucjami państwowymi - 65% Polaków uważa, że organizacje społeczne na ogół skuteczniej dostarczają pomocy potrzebującym niż instytucje państwowe. 67,4% dorosłych obywateli wyraża także przekonanie, że działania organizacji społecznych (stowarzyszeń, fundacji itp.) są teraz bardziej potrzebne niż 5 lat temu. O ile ten pierwszy wynik można po części tłumaczyć silną niechęcią Polaków do instytucji Państwa, o tyle drugi bezsprzecznie wskazuje na poprawę oceny sektora pozarządowego. Zmniejszył się odsetek Polaków, którzy uważają, że w organizacjach społecznych często dochodzi do nadużyć i prywaty z 63% w 2003 do 57% w 2004 roku. Trudno jednak cieszyć się zmianą o 6 punktów procentowych, jeśli ciągle ponad połowa Polaków postrzega organizacje przez pryzmat przekrętów. Z 39,3% do 32% zmniejszył się odsetek tych, który uważają, że organizacje są na ogół źle zorganizowane i niefachowe. Powoli zwiększa się liczba Polaków, którzy bez organizacji społecznych nie wyobrażają sobie dobrego funkcjonowania demokratycznego państwa w 2004 roku uznało tak 55,5%. Niestety nie zmienia się procent tych, którzy uważają, że organizacje społeczne mają ogólnie niewielki wpływ na rozwiązywanie ważnych problemów społecznych w Polsce podobnie jak w 2003 roku zgadza się z tym stwierdzeniem 52% obywateli, zaś tylko 20% się z tak sformułowaną opinią nie zgadza. Częściej rola organizacji społecznych doceniana jest w lokalnym środowisku - niemal co trzeci dorosły Polak uważa, że organizacje społeczne rozwiązują ważne problemy społeczne w moim sąsiedztwie. 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 23 Tabela 21. OPINIE O ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH I AKTYWNOŚCI SPOŁECZNEJ POLAKÓW Każdy człowiek ma moralny obowiązek pomocy tym, którzy znaleźli się w potrzebie Działania organizacji społecznych (stowarzyszeń, fundacji itp.) są teraz bardziej potrzebne niż 5 lat temu Jeżeli rząd wywiązywałby się ze swoich zadań, nie byłby potrzebny dodatkowy wysiłek na pracę społeczną. Organizacje społeczne na ogół skuteczniej dostarczają pomocy potrzebującym niż instytucje państwowe Ogólnie rzecz biorąc Polacy są gotowi do bezinteresownej pomocy innym, którzy pomocy takiej potrzebują Osoby pracujące społecznie mogą zaoferować coś, czego nie może dać płatny personel W organizacjach społecznych często dochodzi na nadużyć i prywaty Ogólnie rzecz biorąc Polacy są gotowi do angażowania się w sprawy publiczne Bez organizacji społecznych nie można mówić o dobrze funkcjonującym systemie demokratycznym Organizacje społeczne (stowarzyszenia, fundacje itp.) mają ogólnie niewielki wpływ na rozwiązywanie ważnych problemów społecznych w Polsce Organizacje społeczne pełnią ważną funkcję patrząc władzy na ręce Organizacje społeczne (stowarzyszenia, fundacje itp.) rozwiązują ważne problemy społeczne w moim sąsiedztwie Organizacje społeczne (stowarzyszenia, fundacje) są na ogół źle zorganizowane i niefachowe. Procent dorosłych Polaków ,4 81,1 80,1 80,6 73,5 77,5 69,6 67,4 62,8 70,5 66,2 66, ,7 64, ,6 63,8 72,2 66,5 57,5 61, , ,6 55, ,6 55, ,5 52,7 52, , ,7 28,1 26,4 33,6 31,4 27,6 39,3 32 Zaufanie do organizacji pozarządowych Od dłuższego czasu komentatorzy życia publicznego w Polsce podkreślają dystansowanie się obywateli od sfery publicznej. Stosunek (pozytywny lub negatywny) do spraw publicznych może objawiać się różnorako, w badaniach społecznych mierzony jest często poprzez odniesienie do kategorii zaufania lub nieufności. Warto w związku z tym przyjrzeć się wynikom badań CBOS, mówiącym o zaufaniu Polaków do różnych instytucji publicznych, między innymi trzech organizacji charytatywnych (PCK, WOŚP i Caritas). Poziom zaufania, jakim Polacy darzą instytucje życia publicznego związane z władzą ustawodawczą i wykonawczą rząd, sejm i senat jest od dłuższego czasu bardzo niski i nadal spada. W lutym 2004 roku tylko 21% Polaków darzyło te instytucje zaufaniem, a u 67, 5% budziły one nieufność. Również władza sądownicza nie budzi w społeczeństwie polskim zaufania 60% nie ufa sądom, a tylko 31% darzy je zaufaniem. Negatywne opinie Polaków o tych kluczowych z punktu widzenia funkcjonowania sfery publicznej instytucjach mają wpływ na stosunek do

13 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 24 państwa jako takiego, a także na zaufanie do instytucji w ogóle. Istnieją jednak obszary życia publicznego, które cały czas cieszą się wysokim zaufaniem społecznym. Zdecydowana większość Polaków ufa wojsku i Kościołowi (po 75%), ufne nastawienie przeważa także wobec ONZ (62%), NATO (59%) i w mniejszym stopniu UE (46%), a także policji, telewizji i władzy lokalnej. Jednak najwyższy poziom deklaracji zaufania, według wyników badania CBOS z lutego 2004, uzyskały organizacje charytatywne (w badaniu były wymienione z nazwy konkretne organizacje - WOŚP, PCK, Caritas) ufa im od 86% do 82% Polaków. Wykres 5. Rząd władza sądownicza UE ONZ Kościół Armia 21% Zaufanie (% wskazań) Konkretne NGOs (WOŚP, PCK, Caritas) 86% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Wyniki badań przeprowadzonych w 2003 i 2004 roku przez SMG/KRC, Stowarzyszenie Klon/Jawor i Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu w Warszawie wskazują jednak, że z faktu powszechnego zaufania do dużych, rozpoznawalnych organizacji nie należy wyciągać wniosków o powszechnym zaufaniu do sektora pozarządowego jako takiego. Kiedy zapytano o poszczególne typy organizacji (bez wymieniania konkretnych nazw) scharakteryzowane poprzez obszar ich działalności, zaledwie 35% Polaków zadeklarowało zaufanie do organizacji charytatywnych, choć jednocześnie nadal był to typ organizacji, który najczęściej był wskazywany jako budzący zaufanie (patrz tabela 22, na następnej stronie). W kontekście przytoczonych powyżej danych CBOS nie dziwi fakt, iż organizacje, które wywoływały największą nieufność respondentów badania Stowarzyszenia Klon/Jawor to partie, ugrupowania i ruchy polityczne 41% Polaków im nie ufa, a tylko niecały 1% darzy je zaufaniem. Relatywnie wysoki poziom nieufności budzą też związki zawodowe (nie ufa im 11,4%, ufa tylko 4,1%), samorządy i izby zawodowe, cechy, organizacje pracodawców (nie ufa 9,1%, ufa 1%). Sprzeczne uczucia budzą organizacje i ruchy religijne, wspólnoty parafialne, misje z jednej strony 13% Polaków deklaruje zaufanie do tego typu organizacji i ruchów, co plasuje je wśród różnego typu organizacji na 6 miejscu pod względem poziomu zaufania, jakim są darzone, z drugiej strony, aż 10,4% im nie ufa. Warto podkreślić różnicę między organizacjami i ruchami religijnymi (sformułowanie ruchy religijne może budzić skojarzenia z nowymi ruchami religijnymi, które z kolei mogą być kojarzone z sektami i dlatego budzić nieufność) a Kościołem, któremu, jak wynika z badania CBOS, ufa 75% Polaków. Mniej więcej co czwarty Polak nie miał zaufania do żadnej z przedstawionej listy 23 typów organizacji, choć jednocześnie 44% badanych nie umiało wskazać żadnego typu organizacji, której by nie ufało. 31% 46% 62% 75% 75% 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 25 Tabela 22. Działalność których z wymienionych na liście organizacji budzi Pana(i) zaufanie / nieufność? Zaufanie nieufność Organizacje pomocy charytatywnej dla osób najuboższych, bezdomnych 34,7 34,4 4,8 4,5 Ochotnicza Straż Pożarna, GOPR, WOPR itp. 27,4 34,1 1,5 0,6 Organizacje ekologiczne, ochrony środowiska, opieki nad zwierzętami 22,5 21,3 3,1 2,2 Organizacje ochrony zdrowia lub rehabilitacji osób niepełnosprawnych (w tym wspieranie placówek medycznych) 23,8 19,6 3,4 4,4 Organizacje edukacyjne, oświata, wychowanie i opieka nad dziećmi i młodzieżą (w tym komitety rodzicielskie, 16,9 15,8 3,1 2,4 wspieranie placówek oświatowych) Organizacje i ruchy religijne, wspólnoty parafialne, misje 14, ,2 10,4 Organizacje młodzieżowe (np. harcerstwo, związki studenckie) 8,9 10,8 2,2 1,2 Organizacje sportowe (np. kluby i związki sportowe) 10,2 10,3 3 4,6 Organizacje naukowe, kulturalne lub zajmujące sztuką (np. związki artystyczne chóry, orkiestry, zespoły taneczne itp.) 8,5 9,7 1,5 1 Organizacje ochrony praw człowieka, konsumenta, mniejszości 9,9 9,4 3,3 3,5 Organizacje turystyczne i rekreacjne (np. towarzystwa turystyczne, związki wędkarzy, działkowców, myśliwych itp.) 8,3 7,8 2,1 1,3 Organizacje świadczące pomoc dla osób i instytucji poza granicami Polski (np. dla Polaków mieszkających w innych krajach, ofiar katastrof, wojen itp.) Organizacje kobiece (np. Liga Kobiet Polskich, koła gospodyń wiejskich itp.) Ruchy i organizacje samopomocowe (np. anonimowych alkoholików, bezrobotnych, niepełnosprawnych itp.) Wspólnoty lokalne (np. komitet osiedlowy, komitet budowy drogi, wspólnota mieszkaniowa, rada mieszkańców itp.) Organizacje służące ochronie lokalnych tradycji i zwyczajów, folkloru (np. towarzystwa regionalne) 6,8 6,4 6 2,6 7,2 6,1 2,6 2,3 6,3 4,9 4,3 2,6 3,5 4,8 3,5 4 4,7 4,7 2,5 1,4 Organizacje hobbystyczne (np. związek filatelistów itp.) 4,1 4,6 2,3 1,5 Organizacje kombatanckie, seniorów, emerytów i rencistów 5,9 4,3 3,6 2,1 Związki zawodowe 4,2 4,1 12,7 11,4 Ruchy społeczne, akcje o powszechnym zasięgu, kampanie adresowane do szerokich grup obywateli 6,5 4,1 8,7 7,8 Samorządy i izby zawodowe, cechy, organizacje pracodawców 2,6 1 10,1 9,1 Partie, ugrupowania i ruchy polityczne 1 0,7 42,9 41,4 Inne 1,1 0,5 0,2 0,3 żadna 26,4 26,4 43,7 45,6

14 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 26 Podobnie jak wolontariat i filantropia, zaufanie do instytucji jest w bardzo wyraźny sposób związane z poziomem wykształcenia respondentów. Wśród osób legitymujących się wykształceniem podstawowym, co trzecia nie ufa żadnej z wymienionych w kwestionariuszu instytucji. Wśród badanych z wykształceniem wyższym tego rodzaju postawę prezentowało 16% respondentów. Z drugiej jednak strony, osoby z wyższym wykształceniem częściej są skłonne wskazywać wśród przedstawianych im typów organizacji takie, których nie obdarzają zaufaniem. Wśród osób najsłabiej wykształconych, prawie 60% nie wskazuje żadnej organizacji, która budziłaby ich nieufność. W grupie badanych z wykształceniem wyższym takich osób jest 30%. Respondenci wykształceni mają więc bardziej wyrobiony pogląd o tym, jakim organizacjom ufają (i jakim nie ufają). Badani gorzej wykształceni rzadziej są skłonni wskazać, które typy organizacji nie wzbudzają ich zaufania, za to częściej twierdzą, że nie ufają żadnej z nich. Zaufanie a wykształcenie Wykres 6. 57% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 35% 47% 30% Żadna z wymienionych organizacji nie wzbudza mojej nieufności Żadna z wymienionych organizacji nie wzbudza mojego zaufania Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe 9. INNE DZIAŁANIA OBYWATELSKIE Aktywność obywatelska nie przejawia się tylko poprzez działanie w organizacjach pozarządowych lub gotowość do ich wspierania. Badacze społeczni wyróżniają cały katalog postaw i działań, które świadczą o większej lub mniejszej obywatelskości społeczeństwa. W badaniach z 2003 i 2004 roku zdecydowaliśmy się zapytać dorosłych Polaków także o podejmowanie tego typu działań - świadczących o zainteresowaniu kwestiami społecznymi, a także gotowości do mobilizacji i wspólnego działania w społecznie istotnych sprawach. Pytania o część tych kwestii znalazły się też w kwestionariuszu międzynarodowego badania Europejski Sondaż Społeczny (European Social Survey ESS) 6, przeprowadzonego w 2002 roku w 20 krajach Europy (w tym w Polsce). Dzięki temu wyniki można porównać nie tylko w czasie (niewielkie różnice, w granicy błędu), ale przede wszystkim w przestrzeni, a tu różnice są już znaczne. 6 Europejski Sondaż Społeczny 2002/2003, Paweł B. Sztabiński, Franciszek Sztabiński, Ośrodek Realizacji Badań Socjologicznych, IFiS PAN, Warszawa % 23% 32% 16% 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 27 Tabela 22. Czy (% Tak) Kontaktował się Pan(i) z politykiem, urzędnikiem na szczeblu rządowym lub samorządowym Podpisywał Pan(i) petycję Brał Pan(i) udział w legalnej publicznej demonstracji Brał Pan(i) udział w nielegalnych protestach Uczestniczył Pan(i) w zebraniach dotyczących spraw szerszej społeczności poza miejscem pracy Zabierał Pan(i) publicznie głos, dyskutował na zebraniach dotyczących spraw szerszej społeczności Badanie SMG/KRC, Stow. Klon/ Jawor i Stow. Centrum Wolontariatu Średnia Polska europejska 5,4 6,6 9,6% 16,1% 7,8 9,5 7,1% 23,4% 1,9 2,6 1,4% 7,2% 0,3 1,3 0,2% 1,1% 6,6 7,0 5,5 5,8 European Social Survey 2002 Wartość najwyższa Wartość najniższa (poza Polską) Finlandia: 24,4% Norwegia: 23,9% Irlandia: 22,4 Szwecja: 40,8% Szwajcaria: 40,4% Norwegia: 37,1% Luksemburg: 20,1% Hiszpania: 16,1% Niemcy: 11,4% Luksemburg: 3,4% Belgia: 2,4% Włochy: 2,2% Portugalia: 11,2% Izrael: 11,6 Hiszpania: 11,7% Węgry: 4,2% Grecja: 4,6% Portugalia: 6,8% Finlandia 2% Słowenia 2,7% Holandia 2,8% Finlandia: 0,3% Portugalia: 0,3% Holandia: 0,5% Na pierwszy rzut oka widać, że Polska nie tylko odbiega od średniej europejskiej, ale w kilku przypadkach udział w legalnych i nielegalnych demonstracjach czy częstość kontaktów z politykami i urzędnikami na różnych szczeblach jest na szarym końcu pod względem odsetka obywateli, którzy takie działania podejmują. Co więcej, odsetek Polaków angażujących się w tego typu działania w 2004 roku zmniejszył się w porównaniu do roku W ESS respondenci byli też pytani o gotowość do demonstrowania swoich poglądów przez noszenie lub umieszczanie w widocznym miejscu znaczków/nalepek propagujących jakąś kampanie lub akcję, działania będące wyrazem świadomych wyborów konsumenckich,

15 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 28 takie jak: bojkotowanie lub celowe nie kupowanie określonych towarów, produktów czy kupowanie określonych produktów, towarów ze względów politycznych, etycznych lub ekologicznych, a także działania w organizacjach lub ich wsparcie: działania w partii politycznej lub organizacji podejmującej działalność społeczną lub polityczną, działania w innego rodzaju organizacjach lub stowarzyszeniach i przekazywanie datków pieniężnych na rzecz organizacji lub ugrupowań politycznych. Wyżej wymienione działania (a także te przedstawione w tabeli 22) można uznać za katalog wskaźników obywatelskości. Warto więc przyjrzeć się rankingowi krajów uporządkowanych ze względu na większą niż średnia gotowość do podejmowania poszczególnych działań. W tabeli 23 przedstawione są dane na temat tego, jak często w poszczególnych krajach odsetek obywateli podejmujących działania obywatelskie przekracza średnią dla całej Europy (uśredniony wskaźnik na podstawie wyników ze wszystkich 20 krajów). Tabela 23. W ilu przypadkach (na 10) odsetek podejmujących dane działania w kraju przekroczył europejską średnią? Szwajcaria 10 Norwegia 9 Belgia 8 Niemcy, Luksemburg, Szwecja 7 Dania, Finlandia 6 Irlandia, Izrael, Wielka Brytania 5 Hiszpania 4 Czechy, Włochy 3 Grecja, Holandia 2 Polska 1 Węgry, Portugalia, Słowenia 0 Widać, że pod względem działań obywatelskich Europa dzieli się na aktywniejszą północ i mniej aktywne południe i wschód. Kategorią, w której wynik badania w Polsce przewyższył europejską średnią, była filantropia. Z ESS wynika, że Polacy częściej niż obywatele 15 spośród 20 zbadanych krajów wspierają finansowo organizacje i ugrupowania polityczne. Więcej o badaniu można dowiedzieć się na stronie WOLONTARIAT W EUROPIE Jak zostało już powiedziane, poszczególne kraje Europy różnią się poziomem uczestnictwa w różnego rodzaju działaniach obywatelskich. Warto przyjrzeć się dokładniej tym różnicom, porównując poziom wolontariatu w poszczególnych krajach. Trzeba jednak zaznaczyć, że niezależnie od różnic między krajami, uwarunkowanych różnymi czynnikami społecznymi, kulturowymi i historycznymi, w badaniach wolontariatu wykorzystywane są różne jego definicje. Dlatego trudno niekiedy porównywać miedzy sobą wyniki badań prowadzonych w różnych krajach inaczej mogą być definiowani odbiorcy pracy wolontariackiej (dla przykładu, w USA wolontariat obejmuje wszystkie dobrowolne działania, zarówno na rzecz organizacji czy instytucji, jak i działania bezpośrednie, niesformalizowane, włączając w to 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 29 prace na rzecz rodziny i przyjaciół), inaczej określony horyzont czasowy istnieje poważna różnica, czy pytamy o wolontariat w ostatnim miesiącu, roku czy kiedykolwiek. Wyjątek w tym względzie stanowi tegoroczne badanie prowadzone w Republice Czeskiej, w którym Stowarzyszenie Klon/Jawor wspólnie z czeskim partnerem, fundacją NROS (Nadace Rozvoje Obscanske Spolecnosti) uzgodnili stosowaną metodologię. Trudno więc różnicami metodologicznymi tłumaczyć fakt, iż odsetek wolontariuszy w Republice Czeskiej jest prawie dwukrotnie wyższy niż w Polsce i wynosi 32%. Co więcej, czescy wolontariusze poświęcają na pracę społeczną więcej czasu niż polscy w ostatnim roku w Czechach ponad 15 godzin przepracowało 65% wolontariuszy, zaś w Polsce 48% wolontariuszy. Różnica w poziomie filantropii w Czechach i w Polsce nie jest tak znaczna jak w przypadku wolontariatu, choć również istotna - 47% Czechów stwierdziło, że w ostatnim roku przekazało pieniądze lub dary rzeczowe na rzecz organizacji, ruchów społecznych lub religijnych, a więc o 10 punktów procentowych więcej niż w Polsce. Czescy darczyńcy są też bardziej skłonni przekazywać organizacjom większe kwoty, więcej niż koron (ok. 400 zł) przekazało ok. 9% filantropów w Czechach, a więc trzy razy więcej niż w Polsce. Co ciekawe, większa skłonność do zaangażowania się w wolontariat i filantropię w Czechach nie wynika ze znacząco lepszego wizerunku sektora pozarządowego. Istotne różnice widać tylko w przypadku dwóch opinii - Czesi częściej niż Polacy uważają, że osoby pracujące społecznie mogą zaoferować coś, czego nie może dać płatny personel (różnica 15 punktów procentowych), rzadziej zaś podejrzewają, że w organizacjach społecznych często dochodzi do nadużyć i prywaty (różnica 12 punktów procentowych, jednak w badaniu czeskim stwierdzenie było trochę inaczej sformułowane organizacje często sprzeniewierzają fundusze im powierzane ). Jednocześnie to Polacy częściej sądzą, że organizacje społeczne rozwiązują ważne problemy społeczne w ich sąsiedztwie, a także iż bez organizacji społecznych nie można mówić o dobrze funkcjonującym systemie demokratycznym (różnica 5,5 punktów procentowych). Tabela 24. Opinie o organizacjach pozarządowych i aktywności społecznej Polaków Działania organizacji społecznych (stowarzyszeń, fundacji itp.) są teraz bardziej potrzebne niż 5 lat temu Jeżeli rząd wywiązywałby się ze swoich zadań, nie byłby potrzebny dodatkowy wysiłek na pracę społeczną. Organizacje społeczne na ogół skuteczniej dostarczają pomocy potrzebującym niż instytucje państwowe Osoby pracujące społecznie mogą zaoferować coś, czego nie może dać płatny personel W organizacjach społecznych często dochodzi na nadużyć i prywaty Bez organizacji społecznych nie można mówić o dobrze funkcjonującym systemie demokratycznym Organizacje społeczne (stowarzyszenia, fundacje itp.) rozwiązują ważne problemy społeczne w moim sąsiedztwie Organizacje społeczne (stowarzyszenia, fundacje) są na ogół źle zorganizowane i niefachowe. Polska 2004 Czechy , , , , ,7 44,7 55, ,

16 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 30 II. WOLONTARIAT W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH 2004 Opisując wolontariat w Europie warto też odwołać się do omawianych już wyżej wyników badania European Social Survey z 2002 roku. Na podstawie danych o zaangażowaniu wolontarystycznym w 20 krajach biorących udział w badaniu można stwierdzić, że niższy niż w Polsce odsetek osób wspierających swoją pracą organizacje i ruchy społeczne odnotowano tylko w trzech krajach: w Słowenii, Portugalii i na Węgrzech. Najwięcej wolontariuszy zarejestrowano wśród obywateli państw skandynawskich Norwegii, Finlandii i Szwecji, a także w Belgii. Niską pozycję Polski potwierdzają też inne badania. W badaniu European Value Survey z 2000 roku wśród 32 badanych krajów Polska znalazła się na 29 miejscu pod względem poziom zaangażowania w działania lokalnych organizacji wolontarystycznych. II. WOLONTARIAT W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH 2004 *Badanie wykonano w dniach 21 czerwca 13 września 2004 r. na losowo-warstwowej próbie 950 stowarzyszeń i fundacji. Przystępując do badania zdefiniowaliśmy wolontariuszy jako osoby pracujące bez wynagrodzenia i nie będące jednocześnie członkami organizacji. Chcieliśmy w ten sposób doprowadzić do sytuacji, w której wolontariusze i członkowie są traktowani jak dwie w pełni rozłączne grupy. Zastosowana procedura pozwala na opisanie poziomu zatrudnienia, wolontariatu i członkostwa w organizacjach, i jednocześnie daje gwarancję, że informacje służące jako baza dla tych opisów nie będą się dublować. Wolontariat w organizacjach W badaniu zapytano organizacje czy współpracują z wolontariuszami, z iloma wolontariuszami współpracowały w ostatnim roku, a także ilu wolontariuszy współpracowało z organizacją regularnie, angażując się w jej prace nie rzadziej niż raz w miesiącu. 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 31 II. WOLONTARIAT W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH 2004 W roku 2004 wolontariusze włączali się w prace niespełna 45% organizacji pozarządowych, w tym 41% organizacji współpracowało z wolontariuszami regularnie (co najmniej jeden wolontariusz angażował się w pracę organizacji nie rzadziej niż raz w miesiącu). Wynik ten jest nieznacznie niższy niż ten uzyskany w roku 2002, kiedy współpracę z wolontariuszami zadeklarowało ok. 47% organizacji. Biorąc pod uwagę błąd statystyczny, różnica pomiędzy rokiem 2002 i 2004 nie jest na tyle duża, żeby można było ją traktować jako świadectwo znaczących zmian w korzystaniu z instytucji wolontariatu w polskim trzecim sektorze. Z pewnością jednak można powiedzieć, że w ciągu 2 ostatnich lat nie stał się on wśród organizacji bardziej popularny. Nie oznacza to, że nie jest bardziej popularny wśród Polaków. Dynamika wolontariatu w ostatnich 2 latach W ostatnim roku w działaniach organizacji pozarządowych regularnie uczestniczyło prawie 650 tys. osób - dwa razy więcej niż 2 lata temu. Co ważne, dane te odnoszą się tylko do tych wolontariuszy, którzy byli w ciągu ostatniego roku ściślej związani z badanymi organizacjami. Podobnego wzrostu nie zanotowano pytając o wolontariuszy w ogóle także tych sporadycznie angażujących się w działania organizacji pozarządowych (zaobserwowano tu nawet tendencję spadkową). Zestawiając te informacje z wynikami uzyskanymi z badania na reprezentatywnej próbie Polaków można dojść do wniosku, że choć ogólnie rzecz biorąc zaangażowanie Polaków w działalność wolontarystyczną rośnie, to nie dzieje się tak za sprawą wzrostu popularności wolontariatu wśród organizacji pozarządowych. Innymi słowy, w organizacjach pracuje dziś więcej wolontariuszy, ale mniej więcej tyle samo organizacji pracuje z wolontariuszami. Potwierdzeniem tych intuicji mogą być deklaracje organizacji dotyczące zmian w liczbie angażujących się w ich działania wolontariuszy w stosunku do roku Jak zostało już powiedziane, w 2004 roku 55% organizacji nie współpracowało z wolontariuszami, w tym tylko niespełna 5% zadeklarowało, że jeszcze w roku 2002 taką współpracę prowadziło. Pozostałe 50% badanych nie miało wolontariuszy także 2 lata temu. Wśród organizacji, których pracę wspierają wolontariusze 1/3 deklaruje, iż od 2002 roku liczba współpracujących z nimi wolontariuszy wzrosła, połowa nie dostrzega znaczących zmian w ich liczebności w stosunku do sytuacji sprzed 2 lat, zaś dalszych 10% wskazuje na spadek ich liczby. 20% 40% 60% 80% 100% 0% Wykres 7. W ciągu ostatniego roku liczba wolontariuszy współpracujących z organizacją... 34,2% Wzrosła 48,7% Pozostała bez zmian % odpowiedzi 10,6% 6,5% Zmalała Trudno powiedzieć

17 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 32 II. WOLONTARIAT W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH 2004 II. WOLONTARIAT W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH 2004 Liczba wolontariuszy a wielkość organizacji Z wolontariuszami częściej współpracują organizacje duże. Niemal 75% fundacji i stowarzyszeń niezatrudniających płatnych pracowników nie korzysta także ze stałej pomocy wolontariuszy. Wśród organizacji zatrudniających ponad 10 pracowników z wolontriuszami na stałe nie współpracuje 40%. Do podobnych wniosków można dojść analizując poziom wolontariatu w zależności od wielkości budżetu organizacji. Wbrew obiegowym opiniom, iż organizacje biedniejsze są bardziej skłonne do korzystania z wolontariatu, to właśnie organizacje o najwyższych przychodach częściej współpracują z wolontariuszami. Z pewnością, jest to po części związane z tym, że najmniejsze inicjatywy działają przede wszystkim w oparciu o społeczną prace swoich członków (należy przypomnieć, że pracujący społecznie członkowie nie byli w badaniu wliczani w grono wolontariuszy), a także z faktem, iż to właśnie duże, znane organizacje przyciągają najwięcej osób chcących podjąć się pracy wolontarystycznej i są zdolne zorganizować pracę większej liczby osób. Zależność pomiędzy wysokością budżetu organizacji i korzystaniem z wolontariatu ma trwały charakter podobne wyniki zarejestrowano już w badaniu przeprowadzonym w roku Co ciekawe, porównanie wyników z obu okresów sugeruje, iż dysproporcje pomiędzy zwykłymi i najbogatszymi organizacjami w korzystaniu z wolontariatu pogłębiają się. O ile wśród organizacji o najniższych przychodach różnica pomiędzy rokiem 2002 i 2004 jest bardzo niewielka, o tyle w pozostałych przypadkach odsetek organizacji współpracujących z wolontariuszami jest znacząco niższy niż 2 lata temu. Jedynie w grupie organizacji o najwyższym budżecie prawidłowość ta ulega odwróceniu aż 91% z nich pracuje z wolontariuszami, w porównaniu do niespełna 73% w roku Wykres 8. % organizacji współpracujących z wolontariuszami wg. wielkości budżetu 100% 80% 60% 40% 20% 0% tys. zł 1-10 tys. zł tys. zł 100 tys.-1 mln zł 1 mln-10 mln zł powyżej 10 mln zł % organizacji 2002 % organizacji 2004 W 75% organizacji, które pracowały z wolontariuszami liczba wolontariuszy, którzy przynajmniej raz w roku zaangażowali się w działania organizacji nie przekroczyła 30 osób. 12% organizacji współpracujących z wolontariuszami skorzystało w ubiegłym roku z pracy ponad 100 osób to więcej niż 2 lata temu, kiedy taką skalą współpracy mogło pochwalić się tylko 7% badanych. Wzrostowi liczebności grupy organizacji angażujących bardzo wielu wolontariuszy towarzyszy także wzrost liczebności organizacji zatrudniających ich najmniej. W ciągu 2 ostatnich lat wzrosła zwłaszcza liczba organizacji współpracujących z maksymalnie 5 wolontariuszami. Obecnie, taki właśnie wymiar korzystania z wolontariatu jest najczęściej spotykany. Zmniejszeniu uległ za to odsetek organizacji angażujących w swoje działania od 15 do 30 wolontariuszy W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 33 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 22 Wykres 9. % organizacji współpracujących z określoną liczbą wolontariuszy Liczba wolontariuszy a forma prawna i pole działań organizacji Fundacje korzystają z wolontariatu nieco częściej (53,3%) niż stowarzyszenia (43,1%). Bardziej jednak niż forma prawna, skłonność organizacji do współpracy z wolontariuszami różnicuje to, na jakim polu prowadzą działania. Częściej niż inne, wolontariat wykorzystują organizacje zajmujące się ochroną zdrowia, usługami socjalnymi i pomocą społeczną (ponad 60% z nich). Organizacje te wyróżniają się także pod względem liczebności pracujących dla nich wolontariuszy. Podczas gdy w 90% organizacji kulturalnych, edukacyjnych czy ekologicznych liczba wolontariuszy nie przekracza 10 osób, w 90% organizacji zajmujących się ochroną zdrowia, usługami socjalnymi czy pomocą społeczną pracuje do 30 wolontariuszy. Jednak z największą liczbą wolontariuszy współracują organizacje o charakterze politycznym lub obywatelskim walczące o prawa człowieka, wspierające organizacje pozarządowe czy prowadzące działalność międzynarodową. 90% z nich mogło liczyć na stałe wolontarystyczne wsparcie do 42 osób do 5 osób od 6 do 14 od 15 do 30 od 31 do 50 od 51 do 70 od 71 do 100 powyżej Działalność wolontarystyczna jest najsłabiej rozpowszechniona wśród organizacji zawodowych, branżowych, a także zajmujących się działalnością naukową (na wykresie 10 tworzą one kategorię inna działalność ). Z pracy wolontariuszy korzysta tylko 1 na 5 takich organizacji, a w 90% przypadków liczba osób stale angażujących się w ich prace nie przekracza 5. 7 Fakt, że z badania na reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków wynika, iż organizacji tego typu nie są wspierane przez wolontariuszy należy tłumaczyć tym, że jest to stosunkowo nieliczna grupa organizacji stanowią niecałe 5% sektora pozarządowego. 12

18 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 34 II. WOLONTARIAT W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH 2004 II. WOLONTARIAT W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH 2004 Wykres 10 70% 60% 50% 40% 5 30% 20% 19,9% 10% 0% Inna działalność ,5% 42,0% 38,7% Kultura i Sztuka Edukacja i wychowanie Ochrona środowiska, rozwój lokalny 42,5% Sport, turystyka, rekreacja, hobby 61,5% 54,2% Ochrona zdrowia, usługi socjalne, pomoc społeczna % organizacji w których pracach uczestniczą wolontariusze Liczba stałych wolontariuszy w 90% organizacji nie przekracza... Prwa człowieka, wsparcie NGO, dział. międzynarodowa Liczba wolontariuszy a wielkość miejscowości i region W Warszawie, wolontariusze pracują w 50% organizacji, zaś w małych miasteczkach i wsiach w ok. 39%. Można zakładać, iż dodatkowym elementem mającym wpływ na te statystyki jest odmienne rozumienie wolontariatu przez respondentów na wsi i w mieście. Jednak weryfikacja tej hipotezy wymagałaby osobnych badań. W Warszawie, gdzie najczęściej korzysta się z pracy wolontarystycznej, 3 na 4 organizacje współpracowały z nie więcej niż 5 wolontariuszami, w porównaniu do 7 osób w miastach powyżej 50 tys. mieszkańców. Jak więc wynika z badań, w organizacjach warszawskich wolontariat jest najpowszechniejszy, ale liczba wolontariuszy w organizacjach jest mniejsza. 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 39% 4 wieś i małe miasto Na zróżnicowania związane z wielkością miejscowości, w których działają organizacje nakładają się różnice o charakterze regionalnym, tylko częściowo związane z poziomem zurbanizowania poszczególnych województw. Największy odsetek organizacji współpra- 20 Wykres 11. Wielkość miejscowości a wolontariat 43% 3 miasto do 50 tys. mieszkańców 46% 7 miasto pow. 50 tys. mieszkańców 47% stolice województw % organizacji w których pracach uczestniczą wolontariusze Liczba stałych wolontariuszy w 75% organizacji nie przekracza % 5 Warszawa 42 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 35 cujących z wolontariuszami zarejestrowano w centrum kraju (48,8%), przy czym warto podkreślić, że pewien wpływ na taki właśnie wynik wywiera specyfika Warszawy. Wyższy niż w całym kraju poziom wolontariatu zanotowano także w regionach tradycyjnie opisywanych jako cechujące się największą aktywnością społeczną: na ziemiach dawnej Galicji (woj. podkarpackie i małopolskie) oraz w Wielkopolsce i Kujawach (woj. wielkopolskie i kujawsko-pomorskie). Najmniej organizacji korzysta z wolontariatu w Polsce wschodniej tylko 32,5% organizacji zadeklarowało tu współpracę z wolontariuszami. Nisko uplasowały się także ziemie Śląskie, gdzie wolontariuszy zatrudnia ok. 40% organizacji. Wykres 12. % organizacji współpracujących z wolontariuszami 45 48,8% 42 45% 32,5 42% Zróżnicowaniom tym do pewnego stopnia odpowiadają różnice w liczbie wolontariuszy angażujących się w działania organizacji z każdego z regionów. Najlepiej wypada tu Polska południowa i północna, tylko nieco słabiej centrum kraju i makroregion Wielkopolsko-Kujawski. Najniżej plasują się województwa wschodnie oraz zachodnie (lubuskie i zachodniopomorskie) a także śląskie. W 3 na 4 organizacjach położonych na południu (na obszarze odpowiadającym dawnej Galicji) lub w Polsce północnej i północno wschodniej pracuje do 8 wolontariuszy, w porównaniu do maksymalnie 2 wolontariuszy w 3 na 4 organizacjach na wschodzie kraju oraz w makroregionie zachodnim. Wyjątkowo nikłe zaangażowanie wolontariuszy w działania organizacji na terenach wschodnich jest tym bardziej godne uwagi, że ziemie te znajdują się w czołówce jeśli chodzi o odsetek organizacji zatrudniających płatnych pracowników. Jak można stąd wnosić, na wschodzie mamy do czynienia z modelem funkcjonowania sektora opartym przede wszystkim o pracę społeczną członków organizacji oraz o zatrudnienie płatnych pracowników. Potwierdzają

19 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 36 II. WOLONTARIAT W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH 2004 II. WOLONTARIAT W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH 2004 to statystyki. Prawie 45% organizacji z terenu województw lubelskiego i podlaskiego nie współpracuje z wolontariuszami i nie zatrudnia płatnych pracowników, zaś dalsze 23% tylko zatrudnia płatnych pracowników. Model ten jest charakterystyczny dla większości terenów wiejskich - w taki właśnie sposób pracuje ponad połowa wszystkich organizacji położonych na wsi lub w małych miasteczkach. Co jednak ciekawe, nie opisuje on dobrze sektora pozarządowego Galicji choć co druga organizacja z tego rejonu zlokalizowana jest na terenach wiejskich. W woj. podkarpackim i małopolskim, tylko 1 na 3 organizacje nie zatrudnia ani płatnych pracowników, ani nie współpracuje z wolontariuszami. Mniej więcej tyle samo organizacji w całości opiera swoje działania na pracy wolontarystycznej to najwięcej wśród wszystkich regionów. Różnice pomiędzy poszczególnymi częściami kraju wydają się na tyle znaczące, że sugerują istnienie odmiennych, regionalnych wzorów funkcjonowania organizacji. Jednak utrzymanie tej hipotezy wymagało będzie potwierdzenia zaobserwowanych zróżnicowań w przyszłych badaniach. Tabela 25. Organizacje, które nie zatrudniają płatnych pracowników, ani nie współpracują z wolontariuszami Organizacje, które tylko zatrudniają płatnych pracowników Organizacje, które tylko współpracują z wolontariuszami Organizacje, które zatrudniają płatnych pracowników i współpracują z wolontariuszami Polska Wschodnia 44,6% 22,9% 18,4% 14,1% Galicja 31,8% 22,3% 32,1% 13,8% Polska Centralna 36,2% 15% 30% 18,8% Pomorze, Warmia, Mazury 39,3% 16,2% 22,6% 21,9% Polska Zachodnia 40,2% 16,6% 23,2% 19,9% Wielkopolska i Kujawy 41,9% 12,2% 30,4% 15,6% Górny i Dolny Śląsk, Śląsk Opolski 45,3% 14,2% 26,4% 14,1% Ogółem 39,3% 16,3% 27,4% 17% Procedury współpracy z wolontariuszami Wolontariat to nie tylko zaangażowanie społeczne to także reguły, określające wzajemne relacje pomiędzy osobą gotową poświęcić swój czas na pracę społeczną i organizacją, która z tego korzysta. W kwietniu 2003 roku weszła w życie Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, definiująca podstawowe zasady pracy wolontarystycznej. Jak jej pojawienie się wpłynęło na praktykę współpracy organizacji z wolontariuszami? Wyniki badania pokazują, że w stosunku do roku 2002 nastąpił w tej mierze znaczący postęp. Ponad połowa organizacji zatrudniających wolontariuszy inwestuje w ich umiejętności, przeprowadzając ich przez wewnętrzne lub zewnętrzne szkolenia przysposabiające do pracy. To o ponad 30 punktów procentowych więcej niż 2 lata temu. Z pozostałymi zasadami współpracy z wolontariuszami jest już, niestety, znacznie gorzej każda z nich stosowana jest przez mniej więcej 1 na 5 organizacji choć także w ich przypadku porównanie z rokiem 2002 wypada bardzo korzystnie. Obecnie, 23% organizacji (o połowę więcej niż w poprzednim badaniu) zwraca wolontariuszom koszty poniesione przez nich w związku z ich pracą. Niemal tyle samo respondentów zadeklarowało, iż pracujący u nich wolonta- 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 37 riusze przechodzą przez badania lekarskie i szkolenia BHP, oraz są objęci ubezpieczeniem OC i NNW. Przed dwoma laty, tego rodzaju procedury stosowało odpowiednio 3% i 4% organizacji. Również w 20% organizacji podpisuje się dziś z wolontariuszami umowę, określającą wzajemne relacje wolontariusza i organizacji. W poprzedniej edycji badania zadeklarowało to 5% respondentów. 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 5% Z wolontariuszem podpisany jest rodzaj porozumienia / umowy określający wzajemne relacje wolontariusza i organizacji Wykres 13. Procedury współpracy z wolontariuszami w organizacjach 20% 21% 4% Wolontariusze są objęci ubezpieczeniem OC i ubezpieczeniem od następstw nieszczęśliwych wypadków 3% % organizacji stosujacych w r Wolontariusze przechodzą badania lekarskie i szkolenia BHP Wolontariusze mają zwracane kszty, jakie poniosa w pracy (np. oszt dojazdów do pracy, podróży) % organizacji stosujacych w r Wolontariusze przechodzą przez wewnętrzne lub zewnętrzne szkolenie przygotowujące ich do pracy Omawiane procedury częściej przestrzegane są przez organizacje duże, zamożne, i współpracujące z większą liczbą wolontariuszy. Co ważne, tylko niespełna 10% organizacji korzystających z wolontariatu zawsze lub na ogół stosuje przynajmniej 4 z wymienionych procedur, przy prawie 40% na ogół niestosujących żadnej z nich. Procedury przestrzegane są częściej w organizacjach miejskich, o dużych przychodach i dużej liczbie pracowników. 22% 23% 15% 19% 52%

20 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 38 * UWAGI METODOLOGICZNE W broszurze przedstawiono wyniki dwóch badań zrealizowanych w 2004 roku. Badanie na reprezentatywnej próbie 1005 Polaków Badanie typu Omnibus zostało przeprowadzone w dniach 2-5 listopada 2004 roku przez firmę SMG/KRC A Millward Brown Company (w ramach badania typu Omnibus) na zlecenie Stowarzyszenia Klon/Jawor - w ramach Programu Trzeci Sektor finansowanego przez Trust for Civil Society in Central & Eastern Europe i Fundację im. Stefana Batorego - i Stowarzyszenia Centrum Wolontariatu w Warszawie. Badanie wolontariatu i filantropii zostało przeprowadzone w 2004 roku po raz czwarty. Regularność prowadzenia badań realizowanych w oparciu o podobną metodologię pozwala obserwować zmiany zaangażowania społecznego Polaków. Krótkiego komentarza wymaga informacja, że dane przedstawione w tej broszurze podsumowują woluntarystyczne czy filantropijne skłonności Polaków w 2004 roku. Stwierdzenie takie jest swego rodzaju uproszczeniem. Badanie było realizowane w drugiej połowie października 2004 roku, zaś większość pytań dotyczyła podjęcia lub niepodjęcia jakiejś aktywności w ostatnim roku. Oznacza to, że podczas badania pytaliśmy tak naprawdę o dwa ostatnie miesiące 2003 roku i dziesięć miesięcy roku 2004 (od stycznia do października). Zadecydowaliśmy jednak, że jesteśmy uprawnieni do pewnego zaokrąglenia, podyktowanego przede wszystkim zwiększeniem czytelności tekstu. Ponadto należy pamiętać, że w badaniu odwołujemy się do ludzkiej pamięci, dlatego też okres, o którym mówią respondenci jest rokiem w przybliżeniu, a nie dokładnie okresem dwunastu miesięcy. Z całą pewnością większe zaufanie można mieć do dokładności odtworzenia w pamięci respondentów okresu ostatniego miesiąca (pytanie o ostatni miesiąc ma na celu doprecyzowanie czasu poświęconego na wolontariat). Warto jednak podkreślić, że w przypadku ostatniego miesiąca zachodzi podobna prawidłowość, co w przypadku ostatniego roku dla uproszczenia okres obejmujący przełom września i października nazywamy w raporcie październikiem Dodatkowo, w 2004 roku ankieterzy SMG/KRC zapytali Polaków o wolontariat, filantropie i członkostwo jeszcze w trzech kolejnych tygodniach następujących bezpośrednio po realizacji właściwego (przy zachowaniu dokładnie tej samej metodologii). Pozwoliło to na uzyskanie zbioru danych zawierającego informacje o woluntarystycznych i filantropijnych skłonnościach ponad 4000 Polaków. Takie zwiększenie próby pozwoliło z większą precyzją określić cechy metryczkowe wolontariuszy, darczyńców i członków organizacji, a także lepiej opisać wewnętrzne zróżnicowanie tych grup pod względem ich aktywności w różnych typach organizacji. 3W* > WOLONTARIAT I FILANTROPIA POLAKÓW 2004 > 39 UWAGI METODOLOGICZNE Badanie na reprezentatywnej próbie 950 organizacji pozarządowych Badanie Stowarzyszenia Klon/Jawor na reprezentatywnej, losowo-warstwowej próbie 950 organizacji pozarządowych zostało przeprowadzone 15 czerwca 30 września 2004 roku przez ankieterów Zakładu Badań Naukowych Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Badanie zrealizowane w ramach Programu Trzeci Sektor finansowanego przez Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe i Fundację im. S. Batorego, a także przy wsparciu Przedstawicielstwa Polskich Organizacji Pozarządowych w Brukseli, Ministerstwa Polityki Społecznej, Funduszu ProBonus i Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. Próba organizacji do badania została wylosowana ze zbioru utworzonego na podstawie rejestru REGON Głównego Urzędu Statystycznego. Zbiór ten zawierał fundacje i stowarzyszenia, a także 7 najliczniejszych organizacji społecznych powstałych na mocy odrębnych ustaw (m.in. PCK i Polski Związek Działkowców). Wyłączono z niego natomiast Ochotnicze Straże Pożarne (które uznano za organizacje na tyle specyficzne, że wymagające osobnych, dostosowanych do ich charakteru badań), oraz organizacje kościelne i religijne z wyjątkiem 256, wybranych na podstawie nazwy, która wskazywała na częściowo pozareligijny 8 charakter ich działań. Spośród tych ostatnich, zaledwie kilka zostało wylosowanych do próby stąd biorą się różnice pomiędzy omawianym badaniem a wynikami badania populacyjnego, zgodnie z którymi to właśnie organizacje religijne gromadzą najwięcej wolontariuszy. Próba wylosowanych do badania organizacji składała się z 8 warstw (podgrup) odzwierciedlających proporcje liczby pewnych typów organizacji w sektorze ze względu na dwie formy prawne (fundacja, stowarzyszenie), 4 typy lokalizacji (Warszawa, miasta wojewódzkie wg nowego podziału, miasta wojewódzkie wg podziału na 49 starych województw bez obecnych miast wojewódzkich, pozostałe miejscowości) oraz 2 podstawowe typy organizacji: stowarzyszenia sportowe (o założonej z góry liczbie 100 obiektów) oraz pozostałe organizacje (o liczebności 800 obiektów). W przypadku stowarzyszeń sportowych przyjęliśmy, że ich proporcje w badanej próbie w stosunku do ogólnej ich liczby będą niższe ze względu na ich specyfikę (bardzo duża liczba i jednocześnie duża homogeniczność). Wyniki ich badania po odpowiednim ważeniu 8 W przypadku organizacji kościelnych, mających w GUS-ie odrębną formę prawną, trudno wyodrębnić te, które prowadzą działalność społeczną spośród pozostałych, prowadzących wyłącznie działalność duszpasterską. Zatem w tym badaniu do próby zostały zakwalifikowane jedynie sformalizowane działania kościołów (zarejestrowane jako stowarzyszenia lub fundacje) oraz te organizacje kościelne, których nazwy wskazywały na działalność pozareligijną (np. Dom Dobroci Franciszkańskiego Zakonu Świeckich czy Salezjańskie Centrum Wychowania i Duszpasterstwa Młodzieży).