Zadrukowane kamienie, czyli o symbolice macew częstochowskich

Transkrypt

1 Jacek Mróz Zadrukowane kamienie, czyli o symbolice macew częstochowskich W każdej rozmowie o symbolach, a w szczególności o symbolach nagrobnych, pojawia się pewnego rodzaju niedosyt, że wszystkiego nie udało się wyjaśnić. Tak też jest na cmentarzu żydowskim w Częstochowie. Przeważają tu charakterystyczne pionowe, kamienne płyty nagrobne, typowe dla kultury aszkenazyjskiej, choć uwagę przykuwają wszelkie niepowtarzalne formy symboli nagrobnych. Podejmując próby odczytania znaków wyrzeźbionych na tutejszych nagrobkach trzeba zaznaczyć ich ścisły związek z życiem religijnym i funkcją zmarłej osoby w gminie żydowskiej, jeśli taką pełniła. Istotne jest również rozumienie śmierci. Ciekawie przedstawia ten problem rabin Simon Philip de Vries, który tłumaczy, że w głównym nurcie judaizmu śmierć postrzegana jest w sposób niezwykle bolesny. Śmierć to koniec egzystencji człowieka w dotychczasowej postaci. Dusza przyoblekła się w ciało tylko na krótko, po czym zakończyła swoją wędrówkę po ziemi. Ciało złożono do grobu, teraz czekać będzie na dzień sądny. Do formy bytu w tej postaci, w jakiej dotychczas wędrowała, nigdy już nie powróci. Nie należy nikogo powstrzymywać od rozpaczy po śmierci członka rodziny, osoby bliskiej, przyjaciela, aż do czasu złożenia zmarłego do grobu. Sam obrzęd pogrzebu był niezwykle skromny. Po śmierci ciało należało złożyć w grobie jak najszybciej. Siłę wyrażanego bólu po stracie członka rodziny wyrażano w nagrobnych epitafiach i symbolice. Na cmentarzu częstochowskim doskonale obrazuje motyw odciętej korony dębu. fot. J. Piwowarski Odcięta korona dębu, symbol nagłej smierci)

2 Zadrukowane kamienie, czyli o symbolice macew częstochowskich 215 rób nadrabina Asza Nagrobkiem wyróżniającym się w górnej części cmentarza jest sarkofag na mogile nadrabina Nachuma Asza. Na rogach sarkofagu wyrzeźbiono orły. Bogactwo znaczeń metaforycznych orła nastręcza jednak sporo trudności. Władysław Kopaliński tłumaczy, że w różnych czasach i krajach używany jako emblemat symbolizujący siłę i błyskotliwość umysłu. Rzymianie używali złotego orła w naturalnej, niestylizowanej postaci jako znaku wojskowego legionów 1. Istotny dla zrozumienia sensu umieszczania orłów na grobach może być wpływ kultury babilońskiej. Otóż na terenach dawnej Babilonii w trakcie pogrzebu uwalniano z uwięzi orła, by wolny ptak pochwycił duszę zmarłego z ziemi i zaniósł ją do nieba. Na podobnych, miniaturach sarkofagów zamiast orłów pojawiają się kłódki symbolizujące odcięcie powrotnej drogi duszy zmarłego do świata żywych. Nie był to oczywiście nakaz religijny, ale zwyczaj ludowy. Znaczenie bardzo prawdopodobne może być takie, że orły na sarkofagu nadrabina Asza to symboliczni strażnicy spokoju duszy. Jednocześnie jest to nawiązanie osobowości zmarłego, który wchodząc w spór pomiędzy asymilatorami i tradycjonalistami, studził zapał jednych i drugich. Wszak tendencje asymilatorskie pojawiły się w się w szkolnictwie żydowskim w Częstochowie w połowie XIX. Nie był to wcale proces łatwy, zważywszy na fakt, iż ortodoksyjna część społeczności żydowskiej obawiała się, że otwarcie na język polski spowoduje stopniową degradację religijności i utratę tożsamości młodego pokolenia. W Częstochowie do gorącej dyskusji ortodoksów i zwolenników asymilacji doszło na łamach prasy jeszcze przed rokiem Rozstrzygający był głos nadrabina Nachuma Asza, który bronił religijnego wychowania, ale wskazywał też na konieczność wychodzenia z izolacjonizmu. Fot. K. Mróz Nietypowy sarkofag na grobie nadrabina Nachuma Asza Będziecie mieszkać w namiotach Zamknięte na obce wpływy wspólnoty żydowskie zmieniały się, lecz jak to określił Gershom Scholem zawsze w obrzędach jak i życiu codziennym tradycja pozostawała najważniejszym punktem odniesienia 2. Każde nowatorstwo musiało mieć swoje głębokie uzasadnienie. Takim też jest pomnik nagrobny w kształcie namiotu zlokalizowanej w północnej część cmentarza. Dodajmy niezwykle okazały i rzadko spotykany w Polsce. Budując namiot na grobie nawiązywano do święta kuczek, nazywane inaczej świętem sukot, które było pierwotnie świętem ruchomym, związanym ze zbiorem plonów. 1. W. Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2000, s Zob. G. Scholem: Judaizm, parę głównych pojęć, przekł. Juliusz Zychowicz, wstęp: Michał Galas, 1991, s. 13.

3 216 Jacek Mróz Po wyjściu z niewoli babilońskiej dodano mu znaczenie historyczne, łącząc je z wyjściem Izraelitów z Egiptu i zamieszkiwaniem w namiotach w czasie wędrówki przez pustynię. Określony został też stały termin od 15 do 21 dnia miesiąca tiszri, przełom września i października 3. Budowano prowizoryczną budowlę, gdzie odmawia się modlitwy, przyjmuje gości, spożywa posiłki, a nawet śpi. Z drugiej zaś zrezygnowano z całodobowego przebywania w szałasie, bo święto na terenach Europy Środkowo-Wschodniej przypada jesienią, zatem pora roku wyklucza stałe przebywanie w szałasie. Ponieważ w miastach budowanie namiotów nie było możliwe, w centrum dość silnie na owe czasy zurbanizowanej Częstochowy, symboliczną funkcję namiotu spełniały: adaptowane na czas świąt izby, krużganki bądź werandy. W zabudowaniach na ulicy Garibaldiego oraz w I Alei Najświętszej Maryi Panny od strony podwórza posesji zachowało się kilka takich drewnianych krużganków. Z punktu widzenia architekta ich funkcjonalność była raczej ograniczona. Sens budowania dziwnych balkonów znajduje wytłumaczenie w tym, iż służyły one Żydom właśnie w trakcie święta kuczek 4. Jeszcze nie tak dawno, do ok r. okazały kamienny namiot zdobiła kamienna, którą prawdopodobnie zniszczono. Można powiedzieć, że z połączenia elementów znaczeniowych: namiotu i księgi powstało przesłanie o silnej wymowie: tu jest kres wędrówki i nadzieja w świętej księdze. Fot. K. Mróz Namiot, symbol zakończonej wędrówki 3. Opis wg A. Trzciński: Będziecie mieszkać w szałasach przez siedem dni, Polska Sztuka Ludowa 1989, nr 1 2, s Modyfikacje tego święta widać także w innych miastach. Urządzenie miejsca do świętowania zależało np. od statusu społecznego rodziny. W Tyczynie k. Rzeszowa zachowała się ciekawa konstruk- cja stałej kuczki. Na poddaszu kamienicy w Rynku pod numerem 23 solidne ściany pokryte zostały tynkiem. Oczywiście ta część dachu, która przykrywa symboliczny namiot, została pomyślana jako uchylana. Pomieszczenie zaprojektowano jako sukka i używane było w czasie żydowskiego święta szałasów. Opis A. Trzciński, op. cit, s. 89.

4 Zadrukowane kamienie, czyli o symbolice macew częstochowskich 217 Większość znaków 5 na tutejszych płytach nagrobnych daje się podstawiać do paradygmatu znaczeń. Moneta ujęta w palcach i skierowana do skarbonki może oznaczać, ze zmarły pełnił w gminie funkcję skarbnika. Symbol ten pojawia się także z napisem, iż zmarły był hojnym człowiekiem. Misa i dzban to emblematy pojawiające się na grobach Żydów pełniących służbę w trakcie ceremonii w synagodze. Nieprzypadkowo blisko głównej alei 6 cmentarza odnajdziemy groby ze znakami wyciągniętych dłoni stykających się kciukami, o dwóch ostatnich palcach odchylonych. Ten symbol umieszczany był na grobach potomków rodu kapłańskiego Izraela. To mężowie, którzy wznoszą ręce w trakcie niektórych modlitw w synagodze i błogosławią zebranych. Znak ten bywał umieszczany obok szafki z książkami, co sugeruje również, że zmarły był autorem uczonych rozpraw. Nie ma tu jednak ścisłej reguły. W małych miejscowościach znak wyciągniętych dłoni bywał używany po prostu na oznaczenie mogiły Żyda. Niezwykle ważny symbol obecny na cmentarzu w Częstochowie to korona, umieszczana na grobie męża uczonego i pobożnego. Korona z napisem keter kehuna w połączeniu z rękami błogosławiącymi bywała umieszczana na grobach kohenów, mężów udzielających błogosławieństwa w czasie modlitw w synagodze. Fot. J. Piwowarski 5. Znaczenie symboliki przyjęto za: M. Krajewska: Cmentarze żydowskie w Polsce: Nagrobki i epita- fia, Polska Sztuka Ludowa, rok XLIII, 1989, nr Każdy, kto przychodził z cmentarza, powinien był dokonać obmycia. Ludzie pochodzący z rodziny arcykapłanów w ogóle nie powinni wchodzić w głąb cmentarza, dlatego ich rodziny chowane musiały być w pierwszych rzędach, J. Jagielski: Stan zachowania cmentarzy żydowskich w południowowschodniej Polsce, Płaj, zeszyt krajoznawczy Towarzystwa Karpackiego, nr 5, s. 36.

5 218 Jacek Mróz Fot. J. Piwowarski Korona i ręce złożone do błogosławieństwa bywają umieszczane razem na grobach mężów pobożnych i uczonych Ptaki i zgaszone świece to emblematy charakterystyczne dla macew stawianych na grobach kobiet, które zapalają świece symbolicznie rozpoczynając szabat. Przyczyny umieszczania łabędzia na płytach nagrobnych można upatrywać w tym, iż może to być nawiązanie do mitologicznego feniksa. W kulturze europejskiej dość powszechnie znany był feniks, legendarny ptak żyjący w Etiopii, utożsamiany z egipskim świętym ptakiem słońca Benu, przedstawiany w postaci czapli, złocistoszkarłatnego orła, niekiedy pawia. Miał żyć kilkaset lat, po czym spalał się na stosie, z popiołów powstawał na nowo i odmłodzony 7.Wytłumaczenie bardziej prawdopodobne to takie, iż ptak uosabia cechę troski macierzyńskiej. Nieobce są tutaj wpływy lokalne, stąd częściej na grobach cmentarza w Częstochowie rzeźbione były rodzime łabędzie, kuropatwy i bażanty i orły częściej przypominające rodzimego jastrzębia. Fot. J. Piwowarski Świecznik obok ptaków, symbol umieszczany na grobach kobiet 7. W. Kopaliński: op. cit., s. 278.

6 Zadrukowane kamienie, czyli o symbolice macew częstochowskich 219 Fot. J. Dędek Symbol jelenia umieszczany na grobach mężów silnych duchem, czasami także na grobach żołnierzy, macewa żeliwna - Krzepice W tradycji żydowskiej cmentarz pozostaje miejscem świętym aż do skończenia świata. Grobów nie wolno przenosić, z wyjątkiem dwóch przypadków: gdy szczątkom grozi zbezczeszczenie, albo gdy jest możliwość ekshumacji szczątków do Ziemi Świętej. Po zasypaniu grobu, zgodnie ze zwyczajem mogiłę powinno się oznaczyć deską z wypisanym imieniem i nazwiskiem zmarłego. Dopiero w pierwszą rocznicę śmierci można budować nagrobek. Według zwyczaju o grobie zmarłego należy pamiętać i dbać o niego, ale nie ma w tym nic złego, jeżeli grób zostanie pozostawiony biegowi czasu. Wszystkie macewy na cmentarzu częstochowskim wyrzeźbiono w kamieniu. Tu na marginesie należy wspomnieć, iż w pobliskich Krzepicach do wykonania macew użyto żeliwa zachowując ich kształt i tradycyjną symbolikę.

7 220 Jacek Mróz Literatura:. J. Jagielski, Stan zachowania cmentarzy żydowskich w południowo-wschodniej Polsce, Płaj, zeszyt krajoznawczy Towarzystwa Karpackiego nr 5 W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2000 r. M. Krajewska, Cmentarze żydowskie w Polsce: Nagrobki i epitafia, Polska sztuka ludowa, rok XLIII 1989 nr 1 2. G. Scholem, Judaizm, parę głównych pojęć, przekł. J. Zychowicz, wstęp M. Galas, S. Philip de Vries, A. Trzciński, Będziecie mieszkać w szałasach przez siedem dni, Polska sztuka ludowa, nr 1-2,Warszawa 1989 r. Summary: W każdej rozmowie o symbolach, a w szczególności o symbolach nagrobnych, pojawia się pewnego rodzaju niedosyt, że wszystkiego nie udało się wyjaśnić. Tak też jest na cmentarzu żydowskim w Częstochowie. Przeważają tu charakterystyczne pionowe, kamienne płyty nagrobne, typowe dla kultury aszkenazyjskiej, choć uwagę przykuwają wszelkie niepowtarzalne formy symboli nagrobnych. Tu na marginesie należy wspomnieć, iż w pobliskich Krzepicach pionowe macewy odlewano z żelaza

8