Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.)

Transkrypt

1 Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) ANDRZEJ M. JAGODZIŃSKI, MONIKA KUBIAK, ALEKSANDRA WARNKOWSKA, JĘDRZEJ ZIÓŁKOWSKI, NATASZA DOPIERAŁA, SEBASTIAN ROSIK, ARKADIUSZ MOTYL, ADRIAN ŁUKOWSKI, ADRIAN KOTER, BEATA KĄTNA, KAMIL OPIEŁKA, ANNA BARYCZA, KRZYSZTOF JANISZEWSKI, HUBERT PRAIS, DOROTA WROŃSKA-PILAREK Występowanie klonu polnego Acer campestre L. na terenie rezerwatów przyrody Ostrów Panieński i Łęgi na Ostrowiu Panieńskim koło Chełmna JAGODZIŃSKI A.M., KUBIAK M., WARNKOWSKA A., ZIÓŁKOWSKI J., DOPIERAŁA N., ROSIK S., MOTYL A., ŁUKOWSKI A., KOTER A., KĄTNA B., OPIEŁKA K., BARYCZA A., JANISZEWSKI K., PRAIS H., WROŃSKA-PILAREK D Occurence of common maple Acer campestre L. in Ostrów Panieński and Łęgi na Ostrowiu Panieńskim nature reserves near Chełmno. Parki nar. Rez. Przyr. 30(1-2): ABSTRACT: The Ostrów Panieński nature reserve covers ha whereas the Łęgi na Ostrowiu Panieńskim nature reserve covers ha. They are situated in the Kępa Panieńska Forest District. The reserves are situated on the floodplain of the right bank of the Vistula River ca. 1.5 km NW of Chełmno (Kujavian-Pomeranian Province). The entire district of the Kępa Panieńska has been officially protected since 1922 because of the rare elm-ash riparian forest association Ficario Ulmetum minoris. It is the largest natural site of common maple Acer campestre in Chełmno Region. The paper presents structural characteristic of common maple and its natural regeneration in the nature reserves. KEY WORDS: Ficario Ulmetum minoris, riparian forest, stand structure, natural regeneration, Acer campestre. Andrzej M. Jagodziński: Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wydział Leśny, Katedra Łowiectwa i Ochrony Lasu, Zakład Ochrony Lasu, ul. Wojska Polskiego 71c, Poznań, tel ; Instytut Dendrologii PAN, ul. Parkowa 5, Kórnik, tel , amj@man.poznan.pl; Monika Kubiak, Aleksandra Warnkowska, Jędrzej Ziółkowski, Natasza Dopierała, Sebastian Rosik, Arkadiusz Motyl, Adrian Łukowski, Adrian Koter, Beata Kątna, Kamil Opiełka, Anna Barycza, Krzysztof Janiszewski, Hubert Prais: Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Koło Leśników, ul. Wojska Polskiego 85, Poznań; Dorota Wrońska-Pilarek: Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wydział Leśny, Katedra Przyrodniczych Podstaw Leśnictwa, Zakład Drzewoznawstwa i Fitosocjologii Leśnej, ul. Wojska Polskiego 71d, Poznań, tel , pilarekd@up.poznan.pl [33]

2 34 Andrzej M. Jagodziński i in. WSTĘP Spośród trzech rodzimych gatunków klonów klon polny Acer campestre L. jest zdecydowanie drzewem o najmniejszych wymiarach. W Polsce gatunek ten osiąga północno-wschodnią granicę naturalnego zasięgu występowania (biegnącą prawie dokładnie wzdłuż doliny Wisły i Sanu), dorastając do znacznych rozmiarów (BROWICZ, GOSTYŃSKA 1963). W zbiorowiskach leśnych położonych na terenach na wschód od wymienionych rzek w ogóle nie jest odnotowywany (JUTRZENKA- -TRZEBIATOWSKI 1999). Stanowi składnik drugiego piętra lasów grądowych i łęgowych, niekiedy także ciepłolubnych buczyn. Większe jego skupienia pojawiają się na ogół na obrzeżach lasów (BORATYŃSKI 1999). Klon polny występuje także na żyznych siedliskach madowych łęgu topolowo-wierzbowego Salici Populetum w dolinach dużych rzek niżowych oraz w łęgu wiązowo-jesionowym Ficario Ulmetum minoris. Z zestawienia wykonanego przez JUTRZENKĘ-TRZEBIATOWSKIEGO (1999) wynika, że klon polny występuje w największej liczbie zbiorowisk leśnych na obszarze Wielkopolski i Kujaw. Jako gatunek lasotwórczy nie odgrywa on jednak tak istotnej roli, jak klon pospolity i jawor. Wśród 1260 rezerwatów przyrody utworzonych w Polsce do końca 1998 roku, klon polny odnotowany został w 57 z nich, najczęściej w rezerwatach, w których stwierdzono występowanie takich zespołów roślinnych, jak: Galio Carpinetum (18 rezerwatów), Tilio Carpinetum (15), Fraxino Ulmetum (5) oraz Dentario glandulosae Fagetum (5) (DENISIUK i in. 1999). W zbiorowiskach łęgowych klon polny osiąga pokaźne wymiary, np. w dolinie Wisły koło Chełmna (KĘPCZYŃSKI, WILKOŃ-MICHALSKA 1967) czy delcie Wisły i Nogatu w Lesie Mątawskim (SULMA, JELINOWSKI 1964). Zdaniem BORATYŃSKIEGO (1999) klon polny może dorastać do wysokości m (rzadko do 25 m) i pierśnicy 50 cm (sporadycznie nawet do cm). Z badań PACYNIAKA (1999) wynika natomiast, iż najstarszy klon polny w Polsce rośnie w miejscowości Dobrzyca (województwo wielkopolskie), a jego wiek w 1996 roku określono na 315 lat, obwód wynosił 508 cm a wysokość 24 m. Biorąc pod uwagę kategorie zagrożenia gatunku w różnych skalach, ŻUKOWSKI i JACKOWIAK (1995) uznali klon polny za gatunek niezagrożony w Polsce, jednakże na Pomorzu Zachodnim oraz Wielkopolsce uznano go za gatunek rzadki. Na Ziemi Chełmińskiej klon polny występuje najliczniej na obszarze dwóch rezerwatów przyrody leżących na terenie Nadleśnictwa Jamy Ostrów Panieński i Łęgi na Ostrowiu Panieńskim (KĘPCZYŃSKI, WILKOŃ-MICHALSKA 1967; ZAŁUSKI 1986; JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI 1999; JAGODZIŃSKI, MACIEJEWSKA-RUTKOWSKA 2005 a, b, 2008). Z terenu Gminy Chełmno DENISIUK i in. (1999) podają występowanie dwóch osobników klonu polnego, będących pomnikami przyrody, o obwodach pni wynoszących 128 i 130 cm oraz wysokości 17 m. Celem pracy było określenie stanu ilościowego klonu polnego Acer campestre L. we wszystkich warstwach lasu na obszarze będącym najliczniejszym stanowiskiem

3 Występowanie klonu polnego na terenie rezerwatów przyrody 35 Ryc. 1. Rozmieszczenie powierzchni badawczych na terenie rezerwatu przyrody Ostrów Panieński : 1 powierzchnia badawcza struktura drzewostanu, 2 oddział, 3 powierzchnia badawcza odnowienie naturalne. Fig. 1. Distribution of sampling plots in the Ostrów Panieński nature reserve: 1 sampling plot stand structure, 2 forest compartment, 3 sampling plot natural regeneration. tego gatunku na Ziemi Chełmińskiej. Uzyskane dane porównano z danymi historycznymi oraz oceniono dynamikę populacji klonu polnego w rezerwatach Ostrów Panieński oraz Łęgi na Ostrowiu Panieńskim. MATERIAŁY I METODY BADAŃ Badania terenowe przeprowadzone zostały w ostatniej dekadzie lipca 2010 r. w dwóch rezerwatach przyrody położonych na terenie Uroczyska Ostrów Panieński, nazywanego także Kępą Panieńską, leżącego na prawym brzegu Wisły w odległości około 1,5 km od Chełmna (województwo kujawsko-pomorskie) w kierunku północno-

4 36 Andrzej M. Jagodziński i in. Ryc. 2. Rozmieszczenie powierzchni badawczych na terenie rezerwatu przyrody Łęgi na Ostrowiu Panieńskim : 1 powierzchnia badawcza struktura drzewostanu, 2 oddział, 3 powierzchnia badawcza odnowienie naturalne. Fig. 2. Distribution of sampling plots in the Łęgi na Ostrowiu Panieńskim nature reserve: 1 sampling plot stand structure, 2 forest compartment, 3 sampling plot natural regeneration. -zachodnim. Rezerwaty Ostrów Panieński oraz Łęgi na Ostrowiu Panieńskim, położone na obszarze Uroczyska Ostrów Panieński zarządzanego przez Nadleśnictwo Jamy, chronią rzadki w kraju zespół lasu łęgowego Ficario Ulmetum minoris w niewielkim stopniu przekształcony przez zabiegi gospodarcze i posiadający wiele cech zbiorowiska naturalnego. Pierwszy z wymienionych rezerwatów został utworzony w 1956 roku i obejmuje powierzchnię 14,77 ha, drugi natomiast utworzony został w 1998 roku i obejmuje powierzchnię 34,43 ha (JAGODZIŃSKI, MACIEJEWSKA- -RUTKOWSKA 2005 a, b, 2008).

5 Występowanie klonu polnego na terenie rezerwatów przyrody 37 Strukturę drzewostanów w obu rezerwatach określono na dziesięciu (w każdym rezerwacie) reprezentatywnych powierzchniach próbnych o wymiarach m (0,25 ha). Powierzchnie te wybrano tak, by pokrywały względnie równomiernie cały badany obszar, gdzie występują dojrzałe drzewostany i żeby na każde wydzielenie przypadła przynajmniej jedna powierzchnia próbna. Strukturę drzewostanu określano w warstwach: drzew wysokich, drzew niskich oraz krzewów i podrostów. W każdej z wyróżnionych warstw na powierzchni próbnej zinwentaryzowano wszystkie gatunki drzew i krzewów, odnotowując nazwę gatunku oraz mierząc pierśnice wszystkich drzew i wysokości części z nich, równocześnie określając procentowe pokrycie każdej warstwy na danej powierzchni. Lokalizację powierzchni próbnych przedstawiono na mapie (Ryc. 1, 2). Dodatkowo na terenie rezerwatu Ostrów Panieński wyznaczono 25, a na terenie rezerwatu Łęgi na Ostrowiu Panieńskim 19 kwadratowych powierzchni (25 m 2 ), w których określono liczebność odnowienia naturalnego klonu polnego, z podziałem na trzy kategorie wiekowe: (1) siewki, (2) rośliny jednoroczne oraz (3) starsze niż jednoroczne (Ryc. 1, 2). Ponadto określono sumaryczną liczebność klonu polnego w warstwie drzew na terenie każdego z rezerwatów metodą transektu, dokonując jednocześnie pomiaru pierśnic najgrubszych drzew (o rozmiarach zbliżonych do pomnikowych). Inwentaryzacją objęto wszystkie wydzielenia w rezerwacie Ostrów Panieński (tj. 179a, 179b, 179c, 179d) oraz część wydzieleń w rezerwacie Łęgi na Ostrowiu Panieńskim (tj. 174b, 174f, 174h, 174i, 175h). Inwentaryzacji klonu polnego nie wykonano w wydzieleniach 174a, 175a, 175i, 175j i 175k rezerwatu Łęgi na Ostrowiu Panieńskim, ponieważ są to młode drzewostany powstałe na drodze odnowienia sztucznego, których skład gatunkowy i udział poszczególnych gatunków określono w Planie Urządzenia Lasu Nadleśnictwa Jamy (PLAN 2007). WYNIKI W oparciu o dane pochodzące z transektu stwierdzono na terenie rezerwatu Ostrów Panieński występowanie 720 klonów polnych w warstwie drzew. Trzy spośród zinwentaryzowanych drzew miały obwody przekraczające 200 cm, tj. 265 cm, 218 cm i 217 cm. Na obszarze rezerwatu Ostrów Panieński klon polny występuje we wszystkich warstwach lasu; jego obecność została stwierdzona w każdej z wyznaczonych powierzchni próbnych (Tab. 1). Współtworzy on warstwę drzewostanu wraz z dębem szypułkowym, jesionem wyniosłym, wiązem szypułkowym i polnym oraz topolą czarną i lipą drobnolistną. Średnie zagęszczenie w warstwie drzew wysokich (wszystkie gatunki), obliczone w oparciu o dane z powierzchni próbnych, wynosi 138 (±9, błąd standardowy) drzew ha -1, w warstwie drzew niskich 94 (±11) drzew ha -1, natomiast w warstwie krzewów i podrostu 298 (±36) krzewów ha -1. Zagęszczenie wszystkich gatunków drzew i krzewów, obliczone w oparciu o powierzchnie próbne,

6 38 Andrzej M. Jagodziński i in. Tab. 1. Skład gatunkowy i liczebność poszczególnych gatunków drzew i krzewów w warstwach na powierzchniach badawczych w rezerwacie Ostrów Panieński. Table 1. Woody species composition and number of specimens in the particular layers of sampling plots in the Ostrów Panieński nature reserve. Numer powierzchni Site number Skład gatunkowy i liczebność poszczególnych gatunków w warstwach Woody species composition and number of specimens in the layer Drzewa wysokie Upper storey Drzewa niskie Lower storey Krzewy i podrost Shrubs and undergrowth A. campestre (7) F. excelsior (17) Q. robur (10) U. minor (2) A. campestre (5) F. excelsior (13) Q. robur (12) U. laevis (15) U. minor (6) A. campestre (2) F. excelsior (14) Q. robur (10) U. laevis (1) U. minor (4) A. campestre (12) Q. robur (13) U. laevis (6) U. minor (2) A. campestre (1) F. excelsior (3) Q. robur (14) U. minor (8) A. campestre (12) F. excelsior (2) U. minor (12) A. campestre (10) F. excelsior (6) P. padus (4) Q. robur (1) U. laevis (4) U. minor (4) A. campestre (9) F. excelsior (20) U. minor (9) A. campestre (2) P. padus (3) A. campestre (1) A. pseudoplatanus (5) F. excelsior (7) U. minor (11) A. campestre (4) A. platanoides (6) C. sanguinea (7) C. monogyna (1) F. excelsior (4) P. padus (20) S. nigra (19) U. laevis (1) U. minor (20) A. campestre (1) C. sanguinea (5) F. excelsior (3) P. padus (35) S. nigra (50) U. laevis (3) U. minor (3) P. padus (18) S. nigra (15) U. minor (13) C. sanguinea (3) F. excelsior (5) P. padus (44) S. nigra (59) U. minor (4) A. platanoides (1) A. pseudoplatanus (6) C. sanguinea (13) F. excelsior (4) P. padus (4) S. nigra (22) U. minor (23) cd. na str. 39

7 Występowanie klonu polnego na terenie rezerwatów przyrody 39 cd. ze str A. campestre (3) F. excelsior (26) F. excelsior (2) P. padus (1) C. sanguinea (23) C. monogyna (1) 6 Q. robur (1) U. laevis (10) P. padus (18) U. laevis (3) U. minor (8) S. nigra (27) U. minor (1) U. laevis (3) U. minor (1) A. campestre (11) F. excelsior (3) Q. robur (8) U. laevis (1) U. minor (4) F. excelsior (7) P. nigra (1) Q. robur (22) U. laevis (7) F. excelsior (25) Q. robur (5) U. laevis (1) U. minor (1) A. campestre (2) F. excelsior (5) Q. robur (16) U. laevis (11) A. campestre (9) A. pseudoplatanus (1) F. excelsior (4) U. laevis (1) U. minor (5) A. campestre (12) U. laevis (13) U. minor (4) F. excelsior (5) P. padus (3) U. laevis (8) U. minor (8) F. excelsior (5) P. padus (1) U. laevis (9) A. campestre (3) A. pseudoplatanus (19) C. sanguinea (1) P. padus (7) Q. robur (1) S. nigra (21) U. minor (12) C. sanguinea (1) F. excelsior (2) P. padus (3) S. nigra (12) U. minor (2) C. sanguinea (19) F. excelsior (3) P. padus (18) S. nigra (10) U. laevis (3) U. minor (10) A. campestre (5) A. pseudoplatanus (26) F. excelsior (16) P. padus (29) S. nigra (22) T. cordata (3) U. laevis (4) przedstawiono na Ryc. 3A. Średnia pierśnica klonów, odnotowanych w obrębie powierzchni próbnych (0,25 ha), wynosi w warstwie drzew wysokich 42,1 cm, w warstwie drzew niskich 26,3 cm, natomiast w warstwie krzewów i podrostu 5,5 cm. Średnia wysokość klonów polnych w warstwie drzew wysokich wynosi 26,2 m, a w warstwie drzew niskich 19,1 m. Średnie zagęszczenie klonów w warstwie drzewostanu (warstwa drzew wysokich i niskich łącznie) wynosi 53 drzewa ha -1. Struktura grubości klonów wykonana w oparciu o wszystkie 10 powierzchni próbnych wskazuje na obecność klonów reprezentujących w zasadzie wszystkie wyróżnione dwucentymetrowe klasy grubości (1 59 cm), z dominacją drzew o średnich pierśnicach (Ryc. 4A). Drzewa o pierśnicach powyżej 50 cm stanowią 10%

8 40 Andrzej M. Jagodziński i in. 60 A Liczba drzew [szt./ha] Number of trees [no./ha] Liczba drzew [szt./ha] Number of trees [no./ha] B Klasa grubości DBH class [cm] Ryc. 3. Struktura grubości drzewostanu rosnącego na powierzchniach próbnych. A rezerwat przyrody Ostrów Panieński, B rezerwat przyrody Łęgi na Ostrowiu Panieńskim. Fig. 3. DBH (Diameter at Breast Height) structure of the stand on sampling plots: A Ostrów Panieński nature reserve, B Łęgi na Ostrowiu Panieńskim nature reserve.

9 Występowanie klonu polnego na terenie rezerwatów przyrody 41 Tab. 2. Skład gatunkowy i liczebność poszczególnych gatunków drzew i krzewów w warstwach na powierzchniach badawczych w rezerwacie Łęgi na Ostrowiu Panieńskim. Table 2. Woody species composition and number of specimens in the particular layers of sampling plots in the Łęgi na Ostrowiu Panieńskim nature reserve. Numer powierzchni Site number Skład gatunkowy i liczebność poszczególnych gatunków w warstwach Woody species composition and number of specimens in the layer Drzewa wysokie Upper storey Drzewa niskie Lower storey Kkrzewy i podrost Shrubs and undergrowth F. excelsior (23) Q. robur (6) Q. robur (7) U. laevis (13) F. excelsior (35) Q. robur (1) U. minor (2) A. campestre (7) F. excelsior (4) Q. robur (10) T. cordata (3) F. excelsior (21) Q. robur (12) U. laevis (3) F. excelsior (24) Q. robur (9) C. betulus (17) F. excelsior (4) P. pyraster (1) U. minor (8) F. excelsior (2) P. padus (8) U. laevis (11) U. minor (16) A. campestre (5) A. pseudoplatanus (5) F. excelsior (7) P. serotina (2) U. laevis (6) A. campestre (13) C. betulus (1) F. excelsior (2) U. laevis (5) U. minor (7) F. excelsior (9) P. padus (5) U. laevis (18) C. sanguinea (10) F. excelsior (5) P. padus (2) U. laevis (3) U. minor (33) A. pseudoplatanus (5) F. excelsior (3) P. padus (6) S. nigra (3) U. laevis (14) C. sanguinea (9) P. padus (11) S. nigra (4) U. minor (33) A. campestre (8) A. pseudoplatanus (11) C. sanguinea (1) P. serotina (1) U. laevis (8) A. campestre (1) C. betulus (2) C. sanguinea (2) C. monogyna (1) F. excelsior (3) S. nigra (5) U. laevis (5) U. minor (23) P. padus (6) P. serotina (1) S. nigra (3) U. laevis (1) cd. na str. 42

10 42 Andrzej M. Jagodziński i in. cd. ze str F. excelsior (14) Q. robur (9) A. campestre (1) F. excelsior (13) Q. robur (10) C. betulus (2) F. excelsior (26) Q. robur (9) F. excelsior (43) Q. robur (6) T. cordata (7) A. campestre (1) F. excelsior (29) P. padus (6) Q. robur (1) U. laevis (7) U. minor (5) A. campestre (4) F. excelsior (11) P. padus (4) T. cordata (9) U. laevis (16) A. campestre (1) C. betulus (14) Q. robur (1) U. laevis (11) U. minor (10) A. campestre (9) C. betulus (27) F. excelsior (8) T. cordata (19) U. laevis (21) A. campestre (6) C. sanguinea (3) F. excelsior (2) P. padus (18) S. nigra (11) U. minor (5) P. padus (3) S. nigra (1) U. laevis (5) A. campestre (2) C. betulus (7) C. sanguinea (3) P. padus (13) S. nigra (9) T. cordata (2) U. laevis (9) U. minor (15) A. campestre (2) C. betulus (7) C. monogyna (1) T. cordata (2) U. laevis (8) wszystkich klonów polnych odnotowanych na powierzchniach próbnych. Najgrubsze klony polne, rosnące na powierzchniach próbnych, miały pierśnice wynoszące 58 cm (trzy osobniki). Obecność odnowienia naturalnego klonu polnego stwierdzono na 23 z 25 powierzchni próbnych (25 m 2 ; na powierzchniach 9 i 15 nie odnotowano klonu polnego). Na żadnej z powierzchni próbnych nie odnaleziono siewek tegorocznych, na 6 powierzchniach odnotowano rośliny jednoroczne (od 1 do 7 osobników), natomiast nalot starszy niż jednoroczny stwierdzono na 20 powierzchniach (od 1 do 39 osobników). W przeliczeniu na 1 ha, średnie zagęszczenie osobników jednorocznych klonu polnego wynosi 416 (±175) sztuk, a roślin starszych niż jednoroczne 3664 (±938) sztuk. W oparciu o dane pochodzące z transektu na obszarze rezerwatu Łęgi na Ostrowiu Panieńskim zinwentaryzowano 262 klony polne w warstwie drzew, w tym trzy o obwodach przekraczających 200 cm, tj. 218 cm, 216 cm i 208 cm.

11 Występowanie klonu polnego na terenie rezerwatów przyrody 43 Liczba drzew [szt./ha] Number of trees [no./ha] Liczba drzew [szt./ha] Number of trees [no./ha] A B Klasa grubości DBH class [cm] Ryc. 4. Struktura grubości klonu polnego rosnącego na powierzchniach próbnych (sumaryczna powierzchnia 2,5 ha). A rezerwat przyrody Ostrów Panieński, B rezerwat przyrody Łęgi na Ostrowiu Panieńskim. Fig. 4. DBH structure of the common maple on sampling plots (2.5 ha in total): A Ostrów Panieński nature reserve, B Łęgi na Ostrowiu Panieńskim nature reserve.

12 44 Andrzej M. Jagodziński i in. Na terenie rezerwatu Łęgi na Ostrowiu Panieńskim klon polny występuje także we wszystkich warstwach lasu, lecz jest rzadziej notowany niż w rezerwacie Ostrów Panieński (Tab. 2). Nie stwierdzono jego występowania na czterech spośród dziesięciu powierzchni próbnych (powierzchnie 1, 2, 3 i 6). Opierając się na danych pochodzących z powierzchni próbnych (0,25 ha), stwierdzono, że klon polny współtworzy warstwę drzew z jesionem wyniosłym, dębem szypułkowym i bezszypułkowym, wiązem szypułkowym i polnym, lipą drobnolistną i grabem zwyczajnym. Zagęszczenie wszystkich gatunków drzew i krzewów, obliczone w oparciu o powierzchnie próbne, przedstawiono na Ryc. 3B. Średnie zagęszczenie w warstwie drzew wysokich (wszystkie gatunki), obliczone w oparciu o dane z powierzchni próbnych, wynosi 134 (±13) drzewa ha -1, w warstwie drzew niskich 149 (±24) drzew ha -1, natomiast w warstwie krzewów i podrostu 147 (±24) krzewów ha -1. Średnia pierśnica klonów, odnotowanych w obrębie powierzchni próbnych, wynosi w warstwie drzew wysokich 54,4 cm, w warstwie niskich 17,8 cm, natomiast w warstwie podszytu i podrostu 7,8 cm. Średnia wysokość klonów polnych w warstwie drzew wysokich wynosi 23,6 m, a w warstwie drzew niskich 18,5 m. Średnie zagęszczenie klonów w warstwie drzew (wysokich i niskich łącznie) wynosi 27 drzew ha -1. Struktura grubości klonów wykonana w oparciu o 6 powierzchni próbnych, na których został stwierdzony, wskazuje na obecność klonów reprezentujących głównie drzewa o niewielkich pierśnicach (do 33 cm), pojedynczo jednak odnotowano osobniki o znacznych wymiarach (45 69 cm, Ryc. 4B). Drzewa o pierśnicach powyżej 50 cm stanowią 7% wszystkich klonów polnych zinwentaryzowanych na powierzchniach próbnych. Najgrubsze drzewa, rosnące na powierzchniach próbnych, miały pierśnice wynoszące 69, 67 i 63 cm. Obecność odnowienia naturalnego klonu polnego stwierdzono na 14 z 19 powierzchni próbnych (25 m 2 ; na powierzchniach 6, 11, 12, 14 i 15 nie odnotowano jego obecności). Na 5 powierzchniach próbnych stwierdzono występowanie siewek tegorocznych (od 1 do 5 osobników), na 9 powierzchniach odnotowano rośliny jednoroczne (1 11 osobników), natomiast nalot starszy niż jednoroczny występował na 12 powierzchniach (1 20 osobników). W przeliczeniu na 1 ha, średnie zagęszczenie siewek tegorocznych klonu polnego wynosi 316 (±149) sztuk, osobników jednorocznych 779 (±299) sztuk, a roślin starszych niż jednoroczne 1221 (±464) sztuk. DYSKUSJA Aktualny stan liczebny oraz wymiary klonu polnego, występującego na terenie obu rezerwatów, a także jego obecność we wszystkich warstwach lasu, wskazują na korzystne warunki ekologiczne panujące na omawianym obszarze, gwarantujące jego prawidłowy wzrost i rozwój.

13 Występowanie klonu polnego na terenie rezerwatów przyrody 45 Na wysoką liczebność tego gatunku we wszystkich warstwach lasu oraz znaczne wymiary pojedynczych drzew wskazywał już przed wiekiem CONWENTZ (1900), który podkreślił w swojej pracy, że w ówczesnych oddziałach leśnych 295, 297 oraz 298 w lasach Kępy Panieńskiej klon polny występował w postaci wysoko rosnących osobników, osiągających obwód do 1,02 m i 15 m wysokości (oddz. 297). Zdaniem cytowanego autora klon polny rosnący na terenie Uroczyska Ostrów Panieński nie miał wówczas sobie równych w całych Prusach Zachodnich i na sąsiadujących terenach, przypominając przy tym drzewa rosnące w środkowoniemieckich lasach łęgowych. Świadectwem długiej historii lasów Kępy Panieńskiej są dzisiejsze pomniki przyrody, m.in. w oddz. 176b trzy klony polne w wieku 140 lat i obwodach 220, 223 i 253 cm, w oddz. 176d dwa klony w wieku 150 lat i obwodach 230 i 160 cm oraz w oddz. 179a drzewo w wieku 141 lat i obwodzie 253 cm (stan na 1 stycznia 2007 roku, PLAN 2007). W oparciu o uzyskane dane oraz materiały historyczne można stwierdzić, że populacje klonu polnego w obu obszarach chronionych nie są zagrożone. W latach sześćdziesiątych XX wieku KĘPCZYŃSKI i WILKOŃ-MICHALSKA (1967) stwierdzili na terenie rezerwatu Ostrów Panieński niewielki udział Acer campestre w warstwie roślin zielnych, natomiast JAGODZIŃSKI i MACIEJEWSKA-RUTKOWSKA (2005 b) 40 lat później odnotowali występowanie licznych siewek i młodych drzewek do wysokości cm. Odnowienie to było szczególnie wyraźne w oddziale 179a, który przez pewien czas pozostawał ogrodzony po wprowadzeniu podsadzeń w latach 90. Autorzy ci zwrócili ponadto uwagę na to, iż część młodych okazów klonu polnego w rezerwacie Ostrów Panieński bywa zgryzana przez zwierzynę, co do pewnego stopnia może mieć wpływ na zachwianie udziału tego gatunku w poszczególnych warstwach analizowanego zbiorowiska leśnego. Obecnie w obu rezerwatach występuje stosunkowo liczne odnowienie naturalne klonu polnego średnie zagęszczenie roślin zaliczanych do nalotu wynosi ok szt. ha -1 w rezerwacie Ostrów Panieński i ok szt. ha -1 w rezerwacie Łęgi na Ostrowiu Panieńskim. Struktura wiekowa młodego pokolenia klonu polnego w badanych rezerwatach jest zróżnicowana, co może wynikać ze zmienności warunków siedliskowych w rezerwatach oraz właściwości ekologicznych gatunku. Większość gatunków klonów cechuje się umiarkowanymi wymaganiami pod względem dostępności światła (PUCHALSKI, PRUSINKIEWICZ 1975; ZARZYCKI 1984; SZYMAŃSKI 1986; JAWORSKI 1995), a siewki klonów wytrzymują znacznie większe zacienienie od siewek wielu innych gatunków drzew (BORATYŃSKI, FILIPIAK 1999). Na przykład badania prowadzone przez EVSTIGNEEVA (1988) w drzewostanie grabowym rezerwatu w Kaniowie (Ukraina), dotyczące przeżywalności nalotu i podrostu klonu polnego i klonu pospolitego wykazały, że oba wymienione gatunki cechują się znaczną wytrzymałością na niedobór światła. W warunkach dużego ocienienia gatunki te wytwarzały tzw. liście typu cienistego, które cechują się znacznie lepszym wykorzystaniem promieniowania słonecznego o niższym natężeniu. W obu rezerwatach dostęp światła do dna lasu jest niewielki,

14 46 Andrzej M. Jagodziński i in. co wynika z obecności gęstego podszytu oraz zwartego pułapu koron drzew. Ponadto klon polny uważany jest za drzewo o umiarkowanych wymaganiach w stosunku do uwilgotnienia gleb, a także wilgotności powietrza (PUCHALSKI, PRUSINKIEWICZ 1975; ZARZYCKI 1984). Gatunek ten występuje dość często w lasach zalewowych, natomiast klon pospolity i jawor unikają takich siedlisk (BORATYŃSKI 1979). Jednak zdaniem BORATYŃSKIEGO i FILIPIAKA (1999) w sytuacji, gdy zmianie ulegną stosunki wodne, na przykład na skutek osuszenia olsów czy też odcięcia wałami przeciwpowodziowymi zalewowych lasów łęgowych, zarówno jawor, jak i klon pospolity wkraczają na takie siedliska. Znaczna liczebność starych drzew klonu polnego w obu rezerwatach przyrody związana jest zapewne ze stosunkowo długim okresem ich ochrony przez miejscowych leśników. Wyjątkowe walory przyrodnicze Kępy Panieńskiej podkreślali w swych pracach m.in. SCHOLZ (1896, 1905) i CONWENTZ (1900), inicjując ochronę części lasów omawianego obszaru jeszcze u schyłku XIX wieku, natomiast w okresie międzywojennym ogromne zasługi dla utworzenia na tym terenie rezerwatu przyrody położył prof. Adam Wodziczko. Doceniając wybitne walory lasów porastających Kępę Panieńską, w 1922 roku powołano na tym terenie rezerwat Ostrów Panieński, pierwotnie obejmujący 168,45 ha (JAGODZIŃSKI, MACIEJEWSKA- -RUTKOWSKA 2005 b). Obecnie, jak wspomniano na wstępie, obszary chronione prawnie zajmują znacznie mniejszą powierzchnię, chronią jednak najcenniejsze przyrodniczo fragmenty całego Uroczyska Ostrów Panieński. Wyniki przedstawionych badań wskazują, iż w rezerwatach przyrody Ostrów Panieński oraz Łęgi na Ostrowiu Panieńskim populacje klonu polnego nie są zagrożone, o czym świadczą dobry stan zdrowotny drzew i ich stosunkowo liczna obecność we wszystkich warstwach lasu. WNIOSKI Przedstawione wyniki badań pozwalają na stwierdzenie, iż struktura drzewostanów w obu rezerwatach jest typowa dla zespołu łęgu wiązowo-jesionowego Ficario Ulmetum minoris, który reprezentowany jest tutaj w formie stabilnego zbiorowiska roślinnego, cechującego się wysokim stopniem naturalności. Aktualny stan liczebny oraz wymiary klonu polnego, występującego na terenie obu rezerwatów, a także jego obecność we wszystkich warstwach lasu, pozwalają twierdzić, iż korzystne warunki ekologiczne panujące na omawianym obszarze gwarantują jego prawidłowy wzrost i rozwój. Warto zauważyć, iż skład gatunkowy drzewostanu w rezerwacie Łęgi na Ostrowiu Panieńskim wskazuje na zachodzący tu proces grądowienia zespołu lasu łęgowego, co w przyszłości może mieć istotny wpływ na strukturę i stan liczebny klonów na tym terenie.

15 Występowanie klonu polnego na terenie rezerwatów przyrody 47 PODZIĘKOWANIA Dziękujemy Kamilowi Kondrackiemu (Sekcja Geomatyczna Koła Leśników UP w Poznaniu) za przygotowanie map do druku. Pragniemy wyrazić również podziękowania Recenzentom, których wartościowe uwagi zostały wykorzystane przy opracowywaniu ostatecznej wersji pracy. PIŚMIENNICTWO BORATYŃSKI A Występowanie jaworu (Acer pseudoplatanus L.) w Polsce. Arboretum Kórnickie 24: BORATYŃSKI A Systematyka i geograficzne rozmieszczenie. [W:] Klony. Nasze Drzewa Leśne. Monografie popularnonaukowe 18, W. BUGAŁA (red.). Bogucki Wyd. Nauk. S.C., Poznań Kórnik, BORATYŃSKI A., FILIPIAK M Zarys ekologii. [W:] Klony. Nasze Drzewa Leśne. Monografie popularnonaukowe 18, W. BUGAŁA (red.). Bogucki Wyd. Nauk. S.C., Poznań Kórnik, BROWICZ K., GOSTYŃSKA M Acer campestre L. [W:] Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce 2, S. BIAŁOBOK, Z. CZUBIŃSKI (red.). PWN, Warszawa Poznań, CONWENTZ H Forstbotanisches Merkbuch. Nachweis der beachtenswerthen und zu schützenden urwüchsigen Sträucher, Bäume und Bestände im Königreich Preussen. I. Provinz Westpreussen. Herausgegeben auf Veranlassung des Ministers für Landwirthschaft, Domänen und Forsten. Gebrüder Borntraeger, Berlin. DENISIUK Z., KURZYŃSKI J., MIELNICKA B., PILIPOWICZ W Rodzime klony w obszarach i obiektach chronionych w Polsce. [W:] Klony. Nasze Drzewa Leśne. Monografie popularnonaukowe 18, W. BUGAŁA (red.). Bogucki Wyd. Nauk. S.C., Poznań Kórnik, EVSTIGNEEV O.I Osobennosti razvitija širokolistvennych derev ev pod pologom lesa pri različnoj osveščennosti. Botaniczeskij Żurnal 73(12): JAGODZIŃSKI A.M., MACIEJEWSKA-RUTKOWSKA I a. Warunki przyrodnicze rezerwatu Ostrów Panieński koło Chełmna w ujęciu historycznym. Parki nar. Rez. Przyr. 24(1 4): JAGODZIŃSKI A.M., MACIEJEWSKA-RUTKOWSKA I b. Flora naczyniowa i roślinność rezerwatu Ostrów Panieński koło Chełmna. Parki nar. Rez. Przyr. 24(1 4): JAGODZIŃSKI A.M., MACIEJEWSKA-RUTKOWSKA I Zmiany we florze rezerwatu przyrody Ostrów Panieński koło Chełmna w latach Studia Naturae 54(2): JAWORSKI A Charakterystyka hodowlana drzew leśnych. Gutenberg, Kraków. JUTRZENKA-TRZEBIATOWSKI A Występowanie klonów w zbiorowiskach leśnych Polski. [W:] Klony. Nasze Drzewa Leśne. Monografie popularnonaukowe 18, W. BUGAŁA (red.). Bogucki Wyd. Nauk. S.C., Poznań Kórnik, KĘPCZYŃSKI K., WILKOŃ-MICHALSKA J Roślinność rezerwatu Ostrów Panieński koło Chełmna. Zesz. Nauk. UMK, Mat.-Przyr. 17: PACYNIAK C Najstarsze klony w Polsce. [W:] Klony. Nasze Drzewa Leśne. Monografie popularnonaukowe 18, W. BUGAŁA (red.). Bogucki Wyd. Nauk. S.C., Poznań Kórnik, PLAN Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwa Jamy, Obręby: Chełmno, Jamy, Łąkorz, wg stanu inwentaryzacyjnego na dzień r. na okres obowiązywania planu , Nadleśnictwo Jamy (maszyn.). PUCHALSKI T., PRUSINKIEWICZ Z Ekologiczne podstawy siedliskoznawstwa leśnego. PWRiL, Warszawa.

16 48 Andrzej M. Jagodziński i in. SCHOLZ J.B Vegetationsverhältnisse des preussischen Weichselgeländes. Mitteil. des Copernicus Vereins. f. Wissenschaft und Kunst 11, Thorn. SCHOLZ J.B Die Pflanzengenossenschaften Westpreussens. Schriften der Naturf. Gesellschaft 11, 3, Danzing SULMA T., JELINOWSKI T Rezerwaty łęgowe w lesie Mątawskim na Żuławach. Ochr. Przyr. 30: SZYMAŃSKI S Ekologiczne podstawy hodowli lasu. PWRiL, Warszawa. ZAŁUSKI T Charakterystyka florystyczna i fitosocjologiczna dwóch obiektów proponowanych pod ochronę na terenie uroczyska Ostrów Panieński. Ekspertyza, Toruń (maszyn.). ZARZYCKI K Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Inst. Bot. PAN, Kraków. ŻUKOWSKI W., JACKOWIAK B Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. Prace Zakładu Taksonomii UAM w Poznaniu 3: SUMMARY The Ostrów Panieński and the Łęgi na Ostrowiu Panieńskim nature reserves, situated in Jamy Forest District near Chełmno (Kujavian-Pomeranian Province), protect rare forest association in Poland elm-ash riparian forest Ficario Ulmetum minoris, which is only slightly transformed by forest management activities and which represents highly natural riparian association. It is the largest natural site of common maple Acer campestre in Chełmno Region. The main aim of the study was to analyze structural characteristic of common maple and its natural regeneration in both nature reserves. We found that Acer campestre is present in all forest association layers. In the Ostrów Panieński nature reserve 720 trees of common maple were found whereas in the Łęgi na Ostrowiu Panieńskim nature reserve 262 trees of common maple were found. Among the common maple trees found in both nature reserves some had diameters at breast height that exceed 200 cm. Moreover, we found quite frequent natural regeneration of common maple mean density of natural regeneration in the Ostrów Panieński nature reserve was ca trees ha -1, whereas in the Łęgi na Ostrowiu Panieńskim the mean density of common maple seedlings was ca trees ha -1. The results of the study show that in both nature reserves the common maple populations are stable and not endangered. Nadesłano do redakcji: październik 2010 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: listopad 2010 r. Przyjęto do druku: listopad 2010 r.