Í s l e n s k t d a g a t a l á r i ð m e ð f r ó ð l e i k s k o r n u m

Transkrypt

1 Í s l e n s k t d a g a t a l á r i ð m e ð f r ó ð l e i k s k o r n u m janúar febrúar mars apríl má tý óð þó fr la su má tý óð þó fr la su má tý óð þó fr la su má tý óð þó fr la su maí júní júlí ágúst má tý óð þó fr la su má tý óð þó fr la su má tý óð þó fr la su má tý óð þó fr la su september október nóvember desember má tý óð þó fr la su má tý óð þó fr la su má tý óð þó fr la su má tý óð þó fr la su

2 janúar Íslenskt tímatal: tvö ISO 8601 er alþjóðastaðall um tímatal og ritun 1 Nýársdagur misseri, 52 vikur, tólf mánuðir þrítugnættir og fjórar aukanætur, auk þess vika í sumarauka á 5-6 ára fresti. [ÁB] dagsetninga með tölustöfum. Vika byrjar á mánudegi. Fyrsti er í fyrstu viku árs. Samstafan táknar fjórðu viku árs Dagsetningu með tölustöfum skal rita ööáá-mm-dd. Bóndadag ber uppá Áttidagur 11. vika vetrar hefst Þrettándinn () Jól armenskrar kirkju Jól austurkirkju 12. vika vetrar hefst Geisladagur Bóndadagur Pálsmessa Þorri byrjar Nýtt tungl T07:55 [] Janúar, Ianuarius, kenndur við rómverska guðinn Janus. Janúar og febrúar var bætt við rómverska mánaðatalið árið (713 árum fyrir Krists burð ), árið var janúar gerður að fyrsta mánuði árs í stað mars. Er nú fyrsti mánuður ársins hjá mörgum þjóðum. [] 13. vika vetrar hefst 14. vika vetrar hefst 15. vika vetrar hefst Þorri hefst bóndadag, freyjudag í 13. viku vetrar, telst þá vetur hálfnaður. Þorri konungur hafði blót að miðjum vetri. [ÁB] Ef heiðbjart er og himinn klár á helga Pálus messu mun þá verða mjög gott ár, mark skalt hafa á þessu. [ÁB] Samkvæmt ISO 8601 skal rita tíma dags strax á eftir dagsetningu en T (Tempo, tími á latínu) á milli; nýtt tungl kviknar T07:55. Tímabil er táknað með /; byrjun/lok, og aftan / aðeins þær tölur sem breytast; þorri stendur /02-21.

3 febrúar 2009 Nafnið hlaupár mun dregið af því að hátíðir árið á eftir hlaupa yfir vikudaginn sem þær hefðu annars fallið á. [ÁB] 06 2 Kyndilmessa Ef í heiði sólin sést á sjálfa kyndilmessu snjóa vænta máttu mest maður upp frá þessu. [ÁB] 05 Árið leysti Júlíus Sesar úr tímatalsöng- Þórsdagur, kenndur Gregorísk tímatal sömdu Aloigi og Antonio 1 þveiti Rómverja með því að koma á júlíanska tímatalinu (gamla stíl) í Rómaríki að ráðum Sosigenesar frá Alexandríu. Í júlíönsku ári eru 365 dagar en 366 fjórða hvert ár (hlaupár), og er þá einum degi bætt við í febrúar. [ÁB] Vetrarvertíð hefst við ásinn Þór. Fimmtudagur síðan Jón Hólabiskup ( ) Ögmundsson lét breyta nöfnum vikudaga. Giglio1576, en Gregoríus páfi 13. innleiddi það 1582 er 15. kom í stað 5. október. Ekki er hlaupár aldamótaár nema talan 4 gangi upp í öldinni. Nefnt nýi stíll og tekið upp hér árið 1700 þegar 28. kom í stað 17. nóvember. [ÁB] 16. vika vetrar hefst () 17. vika vetrar hefst Þorraþræll 22 Konudagur Bolludagur 24 Sprengidagur 25 Öskudagur Febrúar (Februarius) var að fornu í árslok hjá Rómverjum, þá fóru fram hreinsunarhátíðir fyrir nýárið. Frjósemishátíðin Lupercalia var haldin 15. feb. á Palatín hæð, þá var fórnað geitum og sveinar hlupu um með ræmur úr geitarhúð, februa, og döngluðu í gesti. [] Nýtt tungl T01:35 [] 18. vika vetrar hefst 19. vika vetrar hefst Góa (áður gói, kvk, beygist eins og elli), fimmti mánuður vetrar, byrjar konudag. Í fornritum er Gói sögð dóttir Þorra. [ÁB] Góa byrjar Þeir sem eru fæddir á hlaupársdag eiga afmæli þann vikudag þeirrar viku vetrar sem daginn ber uppá. Fæddir eiga afmæli á hverju ári freyjudag í 18. viku vetrar, auk hlaupársdags fjórða hvert ár (nema 2100, þá er ekki hlaupár).

4 mars 2009 eftir herguði Rómverja. Fyrsti mánuður ársins í fornrómversku tímatali og víða í Evrópu fram eftir öldum. [ÁB] 09 Mars (Martius) nefndur Þá telst jafndægur er sól er beint ofan mið- Þau nöfn íslensku mánaðanna sem haldið hefur verið til haga í 1 baugs vor og haust; eru þá dægur hvarvetna jafnlöng. Júlíanskt ár er lengra en sólarár svo nemur 4 dögum á 512 árum. Á 16. öld var vorjafndægur 10 dögum fyrr en tímatalið sagði til um, en páskar fylgja vorjafndægri. [ÁB] almanökum á síðari árum eru þessi (forn mánaðanöfn skáletruð): (sumar:) harpa, skerpla, sólmánuður, heyannir, tvímánuður, haustmánuður; (vetur:) gormánuður, ýlir, mörsugur, þorri, góa (gói), einmánuður. Hver mánuður var þrítugnættur. Til að laga mánaðatalið að árstíðum var skotið inn aukanóttum og sumarauka miðsumars. [ÁB] () Alþjóðadagur kvenna 20. vika vetrar hefst vika vetrar hefst Vorjafndægur T11:44 [] 22. vika vetrar hefst Góuþræll 24 Yngismannadagur 25 Boðunardagur Maríu Einmánuður byrjar Nýtt tungl T16:06 [] 23. vika vetrar hefst Einmánuður, síðasti mánuður vetrar, etv. skylt "eindagi". Skyldu stúlkur fagna fyrsta degi einmánaðar, yngismannadegi. [ÁB] Útmánuðir heita einu nafni þorri, góa og einmánuður. Þá er góuvæll er tófur kalla sig saman til pörunar á útmánuðum. [ÁB]

5 apríl Páskar eru vorhátíð; vorgyðjan Ostara (eða áttin austur [ÁB]) léði hátíðinni nafn meðal germana og engilsaxa. Síðan á 8. öld er kirkjupáskadagur fyrsta sunnudag eftir fyrsta fullt tungl (14. dag tunglmánaðar) á eða eftir 21. mars. Tímamörk vesturpáska: / [] 24. vika vetrar hefst () Pálma Dymbilvika byrjar Skírdagur 10 Langifrjádagur Páskadagur Annar í páskum vika vetrar hefst Síðasti vetrar- 23 Sumardagurinn dagur Apríl (Aprilis), rómverskur mánuður, etv. kenndur við Afródítu. Germanir og engilsaxar kenndu hann við vorgyðjuna Ostöru. [] Harpa, fyrsti mánuður sumars, kannski kenndur við herpingskulda. Í Snorra-Eddu nefndur gaukmánuður og sáðtíð. [ÁB] Sumarmálum lýkur fyrsti Yngismeyjadagur Harpa byrjar 1. vika sumars hefst 2. vika sumars hefst Sumarmál, síðustu dagar vetrar frá laugardegi til óðinsdags í 26. viku vetrar. Virðist áður hafa verið notað um upphaf sumars. [ÁB] Sumarmál byrja 26. vika vetrar hefst Nýtt tungl T03:23 [] Rétttrúnaðarkirkjan í Rússlandi og víðar notar júlíanskt tímatal, en kirkjulegt vorjafndægur (21. mars) í gamla stíl er nú 3. apríl í nýja stíl. Páskar reiknast því frá þeim degi í austurvegi. Líkur á því að vestur- og austur-páska beri upp á sama dag eru nálægt 1 af 3. [] Vér nefnum náttmál þá sól er í norðvestri, lágnætti þá sól er í fullu norðri, óttu þá hún er í norðaustri, miðjan morgun í fullu austri, dagmál í suðaustri, hádegi í fullu suðri, nón í suðvestri og miðaftan í fullu vestri (eyktatal úr rímhandriti frá 1711). [ÁB]

6 maí 2009 Í ári múslíma eru 12 tunglmánuðir, um 354 dagar, ár 1430 stendur / Í kínversku ári eru 12 eða 13 mánuðir, ár nr. 4705, ár rottunnar, stendur / , en þá kemur ár uxans nr Í Nepal er ár 2065 ( / ), í Tælandi er ár Ár 5769 hjá gyðingum stendur / [] vinnuhjúa skal framvegis vera á ári hverju 14. dag maímánaðar (úr tilskipun um vinnuhjú frá ). [ÁB] 18 Um 40 tímatöl eru notuð í heiminum, hið Gregoríska er víðast opinbert. Hinn almenni skildagi 1 Verkalýðs- 2 3 Krossmessa á vor dagurinn () Mæðradagurinn 3. vika sumars hefst Vinnuhjúaskildagi vika sumars hefst Hvíta Uppstigningar dagur 5. vika sumars hefst Skerpla byrjar Nýtt tungl T12:11 [] Maí (Maius), rómverskur mánuður, gæti verið kenndur við Maju, gríska frjósemisgyðju, hátíð stöllu hennar haldin í maí. [] Skerpla, annar sumarmánuður. Gæti verið kennd við skerpu (hörku). Í Snorra-Eddu kölluð eggtíð og stekktíð. [ÁB] 6. vika sumars hefst Samkvæmt alþjóðastaðli ISO 4217 er ISK tákn fyrir íslenska krónu. Til samræmis við SI kerfið táknar kisk þúsund krónur, MISK miljón krónur, GISK miljarð króna, TISK þúsund miljarða eða miljón miljón krónur, PISK eru miljón miljarðar. misk er 0,1 eyrir.

7 júní Annar í hvíta sunnu () Fardagar byrja 7. vika sumars hefst Fardögum lýkur dagurinn 8. vika sumars hefst Sjómannadagurinn Lýðveldis Kvenréttinda dagurinn 9. vika sumars hefst Jónsmessa Sjösofandi 28 Sumarsólstöður T05:45 [] Sólmánuður byrjar Nýtt tungl T19:35 [] Júní (Iunius), kenndur við konu Júpiters, Juno. Fyrri hluta mánaðar hreinsun eftir nýliðin veisluhöld, illa fallinn til hjúskapar. [] Sólmánuður, þriðji mánuður sumars, líka kallaður selmánuður. Júní er stundum nefndur nóttleysumánuður. [ÁB] 10. vika sumars hefst Bæði í júlíönsku og gregorísku tímatali er dagurinn 31. desember árið 1 f. Kr. næst á undan 1. janúar árið 1 e. Kr. Að ISO 8601 tímatali er dagurinn næst á undan Rómverjar miðuðu ár oftast við valdhafa, töldu þó stundum frá stofnun Rómar, AUC ( ab urbe condita), árið (að ISO stíl). Rómverskur 1. janúar árið sem júlíanska tímatalið var tekið upp, 709 AUC, var í raun 31. desember júlíanska ársins 46 f. Kr. Rómverska tímatalið var ekki lagað að því júlíanska að fullu fyrr en 1 f. Kr. að gamla stíl og nýja stíl, en 0000 að ISO stíl. [] Janúar og júní hétu á latínu ianuarius og iunius, því að stafurinn j var ekki fundinn upp fyrr en á 16. öld (af Petrus Ramus). [] Jónsmessa leysti af hólmi forna sólstöðuhátíð í Róm. Suður í Evrópu alþýðuhátíð með brennum, dansi og nornamessum. [] Fardaga skulum vér eiga fjóra á landi hér [Grágás]. Þeir hefjast þórsdag í sjöundu viku sumars. Þá skyldi flytjast búferlum. [ÁB]

8 júlí Fingrarím er sú gamla Hundadagar standa 1 2 Þingmaríumessa list að finna allar ársins tíðir á fingrum sér. Fullkomnuð í riti sem Jón biskup Árnason gaf út í Khöfn [ÁB] /08-23, hundastjarnan Síríus fer að sjást á suðurhimni. Valdatími Jörundar / [ÁB] 11. vika sumars hefst () 12. vika sumars hefst Hundadagar hefjast Þorláksmessa á sumar 13. vika sumars hefst Aukanætur hefjast Nýtt tungl T02:35 [] Júlí - Quintilis (mensis quintus, fimmti mánuður), nefndur Iulius eftir Júlíusi Sesari eftir að hann var ráðinn af dögum í senatinu. [] Heyannir, fjórði mánuður sumars skv. Snorra Eddu. Í Grágás er sumri skipt í vorönn, löggarðsönn, heyönn og garðlagsönn. [ÁB] 14. vika sumars hefst 15. vika sumars hefst Aukanóttum lýkur Miðsumar Heyannir byrja Gaius Iulius Caesar fæddist 13. dag Quintilis AUC 654, en var ráðinn bani 15. dag Martius AUC 710 að rómversku tímatali, 14. mars 44 f. Kr. að gamla stíl en að ISO stíl, í von um endurreisn lýðveldisins. Einveldi tók við, en Sesar var brátt tekinn í guðatölu. [] Í fornu misseristali voru 52 vikur í árinu, 12 mánuðir þrítugnættir og fjórar aukanætur til samræmis við vikufjöldann. Laust eftir miðja 10. öld var að ráðum Þorsteins surts bætt við sumarauka (lagningarviku) á fimm til sex ára fresti til að rétta af skekkjuna við sólarárið. [ÁB]

9 ágúst Ágúst - upphaflega Sólarupprás heitir þá Við sólarlag hverfur Franska byltingartímatalið taldi frá Smalabúsreið Sextilis (sjötti mánuður), árið nefndur Augustus eftir fyrsta Rómarkeisara að nafni Augustus Ceasar. [] 22 og var í gildi / Í ári voru 12 mánuðir þrítugnættir og 5 eða 6 aukadagar; hverjum mánuði var skipt í tíu daga vikur, dag í 10 stundir, stund í 100 mínútur og mínútu í 100 sekúndur (hver var 0,864 s). [] 32 3 Frídagur verslunarmanna er efri brún sólar rís upp fyrir sjóndeildarhring. Vegna ljósbrots í gufuhvolfi er sól lengur á lofti en ella. [] efri brún sólar niður fyrir sjóndeildarhring. [] Ljósbrot gerir dag hér ~17 min lengri en nótt um jafndægur. () vika sumars hefst 17. vika sumars hefst Nýtt tungl T10:02 [] 18. vika sumars hefst Höfuðdagur 30 Hundadögum lýkur Tvímánuður byrjar Tvímánuður er fimmti mánuður sumars, svo nefndur í Bókarbót. Í Snorra Eddu kallaður kornskurðarmánuður. [ÁB] 19. vika sumars hefst Höfuðdagur, 29. ágúst. Þá er þess minnst er Heródes konungur lét að kröfu konu sinnar höggva höfuðið af Jóhannesi skírara og færa það Salóme dóttur hennar á diski. Talið var að veður breyttist um höfuðdag og héldist svo í þrjár vikur. [ÁB]

10 september Sjómíla er 1852 m nema í breska samveldinu, þar er hún 1853,18 m. Olíufat er 159 l, 42 gallon US. [Le nouvel observateur] 20. vika sumars hefst () Réttir byrja 21. vika sumars hefst Krossmessa á haust 22. vika sumars hefst Nýtt tungl T18:44 [] Haustjafndægur T21:18 [] Mikjálsmessa 30 September, 9. mánuður Gregorísks árs, en 7. mánuður Rómverja til (septem = sjö). Fyrsti mánuður austurkirkju. [] Haustmánuður, sjötti mánuður sumars skv. Snorra Eddu. Þá var farið i leitir og haldnar réttir þegar um fjórar vikur lifðu sumars. [ÁB] Haustmánuður byrjar 23. vika sumars hefst Í Rússlandi töldust ár frá sköpun heimsins. Árið hófst lengi 1. mars en síðan 1. sept. Síðasti nýársdagur þess stíls var 1. sept árs eftir sköpun heimsins. Pétur mikli ákvað að næstu ármót yrðu 1. janúar sama ár og teldist þá byrja ár að gamla stíl. [Henri Troyat] Nýi stíll var ekki tekinn upp í Rússlandi fyrr en Lenín innleiddi hann Kirkjan heldur gamla stíl og er 13 dögum á eftir til Á rússnesku eru ár talin með raðtölum. Ár 2000 var tvöþúsundasta ár, og aldamót voru að sjálfsögðu ekki fyrr en það var liðið. Metri var lögleiddur í París , átti að vera 1/ hluti lengdarbaugs frá miðbaug að heimskauti. Mæld var vegalengd frá Dunkerque til Barcelona, 9,5. Síðan 1983 er metri skilgreindur sem sú vegalengd sem ljós fer í loftleysu á 1/ úr sekúndu. []

11 október Veturnætur, dagarnir Ekki nærri allar þjóðir nota rómversk mánaðanöfn. Á tékknesku heita mánuðirnir leden, únor, březen, duben, květen, červen, červenec, srpen, září, říjen, listopad, prosinec. Á pólsku styczeń, luty, marzec, kwiecień, maj, czerwiec, lipiec, sierpień, wrzesień, październik, listopad, grudzień. tveir, og, næst á undan fyrsta vetrardegi. Um það leyti hefjast sviðamessur. [ÁB] 24. vika sumars hefst Bankahrun () 25. vika sumars hefst vika sumars hefst Fyrsti vetrardagur 25 Nýtt tungl T05:33 [] Október, tíundi mánuður Gregorísks tímatals, en áttundi hjá Rómverjum (octo = 8) áður en jan. og feb. var skeytt framan við. [] Gormánuður, fyrsti mánuður vetrar, þá er sláturtíð. Gormánuður, þorri og góa eru þeir mánuðir sem aldrei sjást kallaðir annað. [ÁB] Veturnætur Veturnætur Gormánuður byrjar 1. vika vetrar hefst 2. vika vetrar hefst Áramót voru á ýmsum tíma í Evrópu á miðöldum. Árið byrjaði víða á jóladag, í Feneyjum 1. mars, Englandi 15. mars. [Les rois maudits] Í Róm byrjaði árið ýmist 25. janúar eða 25. mars. Í Frakklandi hófst nýtt ár á páskadag, í hverju ári voru því milli 330 og 400 dagar; sum árin voru tvö vor, í árbyrjun og árslok. Nýársdagur var færður til 1. janúar í Frakklandi árið 1564, í Englandi [Les rois maudits]

12 nóvember Nóvember, ellefti 1 mánuður ársins, en November var níundi í tímatali Rómverja á meðan mars var fyrstur (novem = 9 ). [] Í SI, alþjóðlega einingakerfinu, er grunneining tíma s (sekúnda, sveiflutímar raföldu frá sesín 133 atómi). Aðrar SI-tímaeiningar: min (= 60 s, mínúta), h (= 60 min, klukkustund), d (= 24 h, sólarhringur), a (ár). [ISO 1000] Freyjudagur eftir ásynjunnni Freyju, áður frjádagur (kenndur við vestgermanska ástargyðju er hét Frija). Orðið kemur fyrir í Breta sögum frá því um Þór Jakobsson notaði orðið í sjónvarpsveðurfréttum um miðjan fyrsta tug 21. aldar. Frjádagur tíðkaðist jöfnum höndum við föstudag eigi skemur en fram um siðaskipti. [ÁB] 45 2 Allrasálnamessa () Allraheilagramessa 3. vika vetrar hefst Hrútamessa vika vetrar hefst Dagur íslenskrar tungu Nýtt tungl T19:14 [] 5. vika vetrar hefst Ýlir byrjar Ýlir, jólmánuður. Kemur fyrir í einu elsta riti íslensku um tímatal, Bókarbót. Í Snorra Eddu nefndur frermánuður. [ÁB] 6. vika vetrar hefst Vika er nú sjö daga tímaskeið. Vikudagar oft kenndir við himintungl eða guði. Gyðing-ar og kristnir númera virka daga. [ÁB] Jólafasta byrjar Lára Hanna Einarsdóttir (lara@centrum.is) og Haukur Jóhannsson (hj@vst.is) tóku saman þetta dagatal.

13 desember Desember, tólfti og 1 Fullveldisdagurinn Nikulásarmessa síðasti mánuður árs, en tíundi hjá Rómverjum á meðan mars var enn fyrsti mánuður (decem = 10 ). [] 7. vika vetrar hefst () Lúsíumessa 8. vika vetrar hefst Nýtt tungl T12:02 [] Hlakkandi 23 Þorláksmessa á 24 Aðfangadagur jóla 25 Jóladagur 26 Annar í jólum 27 vetur 9. vika vetrar hefst Vetrarsólhvörf T17:47 [] Barnadagur Gamlársdagur Jól, fornt norrænt miðsvetrarblót, stundum 12 nátta. Rómverjar héldu "Dies natalis solis invicti" ("fæðingardag ósigrandi sólar") 25. des., en þá voru talin vetrarsólhvörf. Á 4. öld fóru ýmsir kristnir söfnuðir að minnast fæðingar Krists þann dag, en skírnar 6. janúar. [ÁB] Mörsugur byrjar Mörsugur er talinn þriðji mánuður vetrar í Bókarbót, rímtalsviðauka frá 12. öld. Í Snorra-Eddu nefndur hrútmánuður. [ÁB] 10. vika vetrar hefst Jesús Maríuson og Jósefs frá Nasaret fæddist sennilega að sumarlagi, líklega um sauðburðinn, varla síðar en vorið Þegar kristni varð ríkistrú í Rómaveldi var 25. des. ákveðinn fæðingardagur Krists, en ekki var farið að telja ár frá þeim atburði fyrr en [] Helstu heimildir: Saga daganna og Tímatal eftir Árna Björnsson og góð ráð frá honum [ÁB], ikipedia [] á netinu, og staðall ISO Dagatalið er tileinkað Þór Jakobssyni, sem rifjaði upp forn heiti vikudaganna fyrir alþjóð í sjónvarpsveðurfréttum um árabil.