POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGICZNY. Henryk S z e l e g ie w ic z

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGICZNY F R A G M E N T A F A U N I S T I C A Tom X Warszawa, 25 VI 1962 Nr 6 Henryk S z e l e g ie w ic z Materiały do poznania mszyc (H om optera, A phididae) Polski I. Podrodzina Lachninae M a T c p iia.n.i k n o 3HaHHio TJieii (H om optera, Aphididae) llo jib u ih I. IloflceMeHCTBo Lachninae Materialien zur Kenntnis der Blattlause (H om optera, Aphididae) Polens 1. Unterfamilie Lachninae [Z 50 rysunkam i i 1 tabelą w tekście1] W stęp Mszyce z podrodziny Lachninae, zwane w większości języków słowiańskiclt miodownicami, należą do największych przedstawicieli podrzędu mszyc Aphidina. Są to gatunki występujące prawie wyłącznie na półkuli północnej. Na półkuli południowej występują jedynie nieliczne gatunki kosmopolityczne, zawleczone tam wskutek działalności człowieka. Większość tych mszyc związana jest z drzewami i krzewami iglastymi (plemię Ginarini) lub liściastymi (plemię Lachnini). Tylko niezbyt liczne w gatunki i bardzo swoiste plemię Tramini związane jest z roślinami zielnymi. Ze względu na stosunkowo duże wymiary ciała oraz na ich rolę w produkowaniu spadzi mszyce te budziły od dawna żywe zainteresowanie entomologów. Jednakże, mimo licznych prac poświęconych biologii i systematyce tych owadów, znajomość ich jest ciągle niedostateczna. Zbyt mało jeszcze wiemy o ich biologii i rozprzestrzenieniu geograficznym, zbyt sprzeczne są dane o ich roli jako szkodników leśnych, a co gorsza oznaczenie tych mszyc do gatunku nastręcza ciągle spore trudności. W systematyce tej grupy mszyc panuje duży chaos. Dzieje 1 W szystkie rysunki wykonała E. K o s t r o w ic k a.

2 6 4 H. Szelegiewicz 2 się tak dlatego, że wszystkie dotychczasowe próby opracowania systemu tej grupy mszyc podejmowane były zwykle w oparciu o lokalne fauny i nie uwzględniały całokształtu fauny światowej. Brak jest do tej pory prac, które ujm o wałyby porównawczo Lachninae Ameryki Północnej, Europy i Azji, a co gorsze, mszyce te badane są w poszczególnych częściach świata według innych kryteriów taksonomicznych, co znacznie utrudnia korzystanie z tych prac. W h is to r ii e u r o p e js k ic h b a d a ń n a d t ą g r u p ą m s z y c s p e c ja ln e m ie jsc e z a j m u ją p r a c e z n a k o m ity c h r o s y js k ic h a fid o lo g ó w A. M o r d w ił k i i N. Ch o ł o d - k o w s k ie g o. W n o w s z y c h c z a s a c h n a u w a g ę z a s łu g u ją z w ła sz c z a p r a c e C. B o r - n e r a, D. H il l e R i s L a m b e r s a, V. P a s k a i Y. F. E a s t o p a. Dzięki pracom A. M o r d w ił k i ( , 1895 a, 1896) Lachninae Polski należały swego czasu do najlepiej opracowanych w Europie. Jednakże od czasów A. M o r d w ił k i systematyka tej grupy uległa dużym przemianom, które jak dotąd nie znalazły odbicia w krajowym piśmiennictwie. Zmiany te w niektórych rodzajach są tak daleko idące, że większość danych faunistycznych uległa częściowej dewaluacji. W ostatnim czasie opisano również cały szereg nowych gatunków, których występowanie w Polsce jest możliwe, bądź też zostało już przez autora stwierdzone. Dlatego też coraz pilniejszym staje się wydanie pracy, która ukazując aktualny stan poznania Lachninae Polski dawałaby równocześnie podsumowanie wiadomości o tej grupie owadów i wskazywałaby na istniejące jeszcze luki w ich poznaniu. Brak w piśmiennictwie europejskim prac o charakterze kluczy lub monografii czyni wydanie takiej pracy sprawą dość pilną. Praca niniejsza, będąca pierwszą z cyklu zaplanowanego przeglądu mszyc Polski, oparta jest o krytyczną analizę krajowego i obcego piśmiennictwa oraz o m ateriały mszyc zebrane przez autora, bądź też przysłane mu do oznaczenia. Wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania niniejszej pracy składam serdeczne podziękowanie. K ró tk a ch ara k te ry sty k a Lachninae Do podrodziny Lachninae należą mszyce stosunkowo duże, o długości ciała dochodzącej niekiedy do 8 mm. Ciało tych mszyc, pokryte mniej lub więcej gęstym owłosieniem, ubarwione jest zwykle dość ciemno, jedynie nieliczne gatunki są zielone lub białawe. Często występuje na ciele woskowe opylenie lub puszek. Oczy normalne, jedynie u przedstawicieli plemienia Tramini zredukowane niekiedy do tzw. trójoczka. Czułki sześcioczłonowe, krótkie, z bardzo krótkim wyrostkiem końcowym. R inaria pierwotne bez wieńca rzęsek, otoczone rozetką lub bez niej. Ssawka długa, sięgająca zwykle poza segmenty tułowia, niekiedy zaś znacznie dłuższa od ciała. Ostatni człon ssawki często wtórnie podzielony na dwie części. Użyłkowanie skrzydeł normalne, jedynie żyłki medialne u większości przedstawicieli słabo widoczne. Stopy tylnej pary nóg u większości gatunków normalne, u przedstawicieli plemienia Tramini bardzo długie. W yrostki empodialne szczeciniaste i silnie

3 3 M ateriały do poznania m szyc Polski 6 5 zredukowane, niekiedy prawie niewidoczne. Syfony krótkie, pokryte licznymi włoskami, wyjątkowo brak ich zupełnie. Gonochety umieszczone na trzech wzgórkach, tzw. gonapofyzach, z których środkowy jest zwykle mniejszy od bocznych. Ogonek krótki, szeroko zaokrąglony i pokryty licznymi włoskami. Przewód pokarmowy z dobrze wykształconą komorą filtracyjną. Samice amfigoniczne mają zazwyczaj pogrubione golenie tylnej pary nóg, na których występują liczne pseudosensoria; brak ich jedynie u gatunków rodzaju Stomaphis W a l k., u Ginara piceae (P a n z ) i G. pinihabitans (M o r d y ). U samic amfigonicznych niektórych gatunków występuje bardzo charakterystyczny woskowy pierścień otaczający ostatnie segmenty odwłoka. Samce są przeważnie uskrzydlone, rzadziej bezskrzydłe. U niektórych gatunków (G. kochiana (B o r n.) i C. pini (L.)) występują zarówno bezskrzydłe jak i uskrzydlone samce. Samce gatunków rodzaju Stomaphis W a l k. pozbawione są całkowicie ssawki i przypominają wyglądem larwy. Większość gatunków żyje na roślinach drzewiastych z rzędów Coniferales, Fagales, Salicales i Rosales. Przedstawiciele plemienia Tramini żyją na korzeniach roślin zielnych z rodziny Compositae i Ranunculaceae. Do podrodziny Lachninae należy większość mszyc produkujących spadź, zbieraną przez pszczoły i inne owady. Liczne gatunki tych mszyc żyją w trofobiozie z mrówkami. K lucze do oznaczania Klucz do oznaczania rodzajów 1. Drugi człon stopy tylnej pary nóg bardzo długi, kilka razy dłuższy niż odpowiednie człony stóp przedniej i środkowej pary nóg; równy lub dłuższy od połowy goleni [rys. 1]. Mszyce białawe, żyją na korzeniach roślin z ie ln y c h Drugie człony stóp wszystkich nóg jednakowo wykształcone, zawsze k rótsze od połowy długości goleni [rys. 2]. Mszyce zazwyczaj ubarwione ciemno, żyją na roślinach drzew iasty ch Szósty człon czułków zawsze krótszy od piątego. U form uskrzydlonych trzeci człon czułków najwyżej z 5 rinariami w tó rn y m i...3. Szósty człon czułków równy lub dłuższy od piątego. U form uskrzydlonych trzeci człon czułków z licznymi rinariami wtórnymi. Protrama B a k e r 3. Odwłok z wyraźnymi syfonami [rys. 3]...Neotrama B a k e r. Odwłok bez syfonów [rys. 4]... Trama H e y d e n 4. Ostatni człon ssawki zawsze tępy i krótki [rys. 5]. Żyłki medialne na przednich skrzydłach dobrze widoczne, żyłka sektoralna zwykle łukowato wygięta i dość długa [rys. 8, 9]. Mszyce żyją na drzewach i krzewach liśc iasty ch...5. Ostatni człon ssawki zazwyczaj długi i zaostrzony [rys. 6], jeśli wyjątkowo krótki i tępy, wtedy mszyce żyją na igłach sosen i są albo silnie pokryte woskowym puszkiem, albo bardzo wydłużone i wąskie. Żyłki medialne

4 66 H. Szelegiewicz 4 R ys. 1 7 : 1. T ylna noga Tram a troglodytes H e y d. ; 2. Tylna noga Oinara pinea ( M o r d v. ) ; 3. K oniec odw łoka N eotram a caudata m aritim a E a s t o p ; 4. Koniec odw łoka Tram a troglodytes H e y d. ; 5. Ostatni człon ssawki Maculolachnus submaeulata (W a l k.); 6. Ostatni człon ssawki Oinara pinea ( M o r d v.) ; 7. O statni człon ssawki Schizolachnus p in eti (F.).

5 5 M ateriały do poznania m szyc Polski 0 7 słabo widoczne, żyłka sektoralna zawrze prosta i dość krótka [rys. 10 i 1 1 ] Ssawka bardzo długa, prawie dwa razy dłuższa od ciała. Mszyce bardzo duże, żyją w szczelinach kory pnia, często pod powierzchnią ziemi.. Stomaphis W a l k e r. Ssawka normalna, najwyżej nieznacznie dłuższa od ciała. Mszyce żyją zazwyczaj na gałęziach drzew Einarium główne bez rozetki [rys. 12]. Przednie skrzydło bez ciemnych plam [rys. 8 ]...7. Einarium główne z wyraźną rozetką [rys. 13]. Przednie skrzydło z ciemnymi plamami [rys. 9]. ;...Lachnus B u r m e is t e r 7. N a odwłoku występuje duży ostry wyrostek [rys. 14]. U nasady włosków dorsalnych brak sklerytków. Mszyce żyją na wierzbach......tuberolachnus M o r d v il k o. Odwłok bez wyrostka. U nasady włosków dorsalnych występują wyraźne sklerytki. Mszyce żyją na różach...maculolachnus Gaumont 8. Ostatni człon ssawki krótki i dość tępy, podział na części słabo zaznaczony [rys. 7]. Mszyce żyją na igłach sosen Ostatni człon ssawki długi i zaostrzony, wyraźnie podzielony na dwie części [rys. 6]. Mszyce żyją na gałęziach, korzeniach lub pniach drzew iglastych...cinara C u r t is 9. Ciało jajowate, pokryte długim woskowym puszkiem. Główne rinarium z wyraźną rozetką [rys. 15]...Schizolachnus M o r d v il k o. Ciało silnie wydłużone i wąskie, najwyżej lekko opylone woskowym pyłkiem. Główne rinarium bez rozetki [rys. 16]... Protolachnus T h e o b a l d Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Protolachnus T h e o b a l d 1. Włoski na tergitach ciała długie, około 0,08 0,10 mm...2. Włoski na tergitach ciała krótkie, około 0,02 mm Mszyce jasnozielone, bez woskowego opylenia. Żyją na igłach sosny zwyczajnej... P. agilis ( K a l t.). Mszyce ciemno ubarwione, opylone woskowym pudrem. Żyją na igłach sosny czarnej i kosodrzewiny...p. bluncki (B o r n.) 3. Na goleniach tylnej pary nóg występują prócz zaostrzonych, również włoski kolbkowato zakończone [rys. 17, 18]...4. Na goleniach tylnej pary nóg brak kolbkowato zakończonych włosków [rys. 19] Kolbkowato zakończone włoski krótsze od średnicy goleni [rys. 17]. Mszyce żyją na sośnie zwyczajnej...p. brevipilosus (B o r n.). Kolbkowato zakończone włoski dłuższe od średnicy goleni [rys. 18]. Mszyce żyją na sośnie c z a r n e j...p. nigricola P a s e k 5. Włoski na czułkach bardzo krótkie [rys. 20]. Mszyce żyją na limbie.....p. cembrae (B o r n.). Włoski na czułkach długie [rys. 21]. Mszyce żyją na kosodrzewinie.... P. alticola (B o r n.)

6 6 8 H. Szelegiewicz 6 R ys. 8 13: 8. Przednie skrzydło Tuberolachnus salignus (G m e l.) ; 9. Przednie skrzydło Lachnus roboris (L.); 10. Przednie skrzydło Cinara p in i (L.); 11. Przednie skrzydło Cinara costała (Z e t t.) ; 12. Główne rinarium Maculolachnus subm aculata (W a l k.) ; 13. Główne rinarium Lachnus roboris (L.).

7 7 M ateriały do poznania m szyc Polski 6 9 Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Cinara C u rtis 1. Pierwszy człon stopy tylnej pary nóg długi, grzbiet jego wyraźnie dłuższy od linii międzytarsalnej i zwykle równy około 0,75 długości podeszwy [rys. 22] Pierwszy człon stopy tylnej pary nóg krótki, grzbiet jego zwykle krótszy, najwyżej tej samej długości co linia m iędzytarsalna i zwykle nie dłuższy od 0,5 długości podeszwy [rys. 23, 24] Pinaria główne z wyraźną rozetką [rys. 26]. Mszyce żyją na sosnach lub jodle Rinaria główne bez rozetki [rys. 25]. Mszyce żyją na modrzewiach...c. bórneri H. R. L. 3. Mszyce ciemno ubarwione, żyją na sosnach Mszyce jasnozielone, żyją u nasady igieł jodły... G. pectinatae ( R o rd l.) 4. Odwłok najwyżej z drobnymi sklerytkami [rys. 35] Tylna połowa odwłoka silnie zesklerotyzowana, błyszcząca i brunatna [rys- 27]. Mszyce żyją na sośnie czarnej...c. brauni B orn. 5. Ciało i kończyny pokryte długimi i odstającymi włoskami; włoski na czułkach 2 3 razy dłuższe od średnicy członu...6. Ciało i kończyny pokryte krótkimi i przylegającymi włoskami; włoski na czułkach krótsze lub najwyżej równe średnicy członu Szósty człon czułków wyraźnie krótszy od czwartego. Uda i golenie ciemnobrunatne, jedynie wąskie pierścienie u ich nasad żółte, przezroczyste.... G. pinea (Mordv.). Szósty człon czułków dłuższy od czwartego..nasadowa część ud i połowa goleni żółte, przezroczyste...g. neubergi (A rnh.) 7. W yrostek końcowy z 4 włoskami subapikalnymi [rys. 29] W yrostek końcowy z 5 7 włoskami subapikalnymi [rys. 28].... G. Jiyperophila (K och) 8. Mszyce szeroko-owalne, prawie okrągłe i silnie spłaszczone. Owłosienie krótkie, odgięte ku tyłowi. Sklerytki u nasady włosków dorsalnych b ardzo drobne [rys. 30]. Ostatni człon ssawki równy lub dłuższy od stopy tylnej pary nóg. Mszyce żyją na sośnie czarnej... C. scmmitschem B orn.. Mszyce smuklejsze, wypukłe. Owłosienie krótkie, przylegające. Sklerytki u nasady włosków dość duże, bardzo wyraźne [rys. 31]. Ostatni człon ssawki krótszy od stopy tylnej pary nóg. Mszyce żyją na sośnie zwyczajnej...g. piniphila (Ratz.) 9. Główne rinaria bez rozetki [rys. 25] Główne rinaria z wyraźną rozetką [rys. 26] Skleryty sięgają najwyżej po drugi tergit odwłoka [rys. 36]. Wyrostek końcowy przechodzi stopniowo w część nasadową, tylko z 3 włoskami subapikalnym i [rys. 33]. Mszyce żyją na jałowcach i żywotniku R a odwłoku skleryty występują na tergitach I V III [rys. 34]. Wyrostek końcowy wyraźnie odgraniczony od części nasadowej, z 4 włoskami subapikalnymi [rys. 32]. Mszyce żyją na jodle...g. abieticola (Chol.) 11. O statni człon czułków dłuższy od przedostatniego. Wyrostek końcowy dwa razy dłuższy od średnicy głównego rinarium. Mszyce żyją na jałowcach... 12

8 Szelegiewicz 8 R ys : 14. Fragm ent odw łoka Tuberolachnus salignus (G m e l.) w idziany z boku; 15. Główne rinarium Schizolachnus pin eti (F.); 16. Główne rinarium Protolachnus agilis ( K a l t. ) ; 17. Goleń Protolachnus brevipilosus ( B ó r n.) ; 18. Goleń Protolachnus nigricola P a ś e k ; 19. Goleń Protolachnus cembrae ( B ó r n.) ; 20. Trzeci człon czułków Protolachnus cembrae ( B ó r n.); 21. Trzeci człon czułków Protolachnus agilis ( K a l t.); 22. Pierw szy człon stop y tyln ej nogi Ginara pinea (M o r d y.) ; 23. Pierw szy człon stopy Cinara bogdanowi (M o r d v.); 24. P ierw szy człon stop y Cinara pilicornis ( H t g.).

9 9 M ateriały do poznania m szyc Polski 71. Ostatni człon czułków równy przedostatniemu. Wyrostek końcowy tak długi jak średnica głównego rinarium. Mszyce żyją na żywotniku... G. juniperina (M ordy.) 12. Na drugim tergicie odwłoka zawsze występują skleryty spino-pleuralne [rys. 36] G. juniperi (De G eer). Na drugim tergicie odwłoka sklerytów spino-pleuralnych brak [rys. 37].... G. mordvilkoi (Paśek) 13. Śródpiersie bez brodawkowatego wyrostka [rys. 38] Śródpiersie z brodawkowatym wyrostkiem [rys. 39, 40] W yrostek końcowy tylko z 4 włoskami subapikalnymi [rys. 43] W yrostek końcowy z 6 12 włoskami subapikalnymi [rys. 42]. Mszyce żyją na pniach świerków... G. piceae (Panz.) 15. Mszyce żyją na św ierkach Mszyce żyją na lim bie... G. cembrae (Chol.) 16. Przednie skrzydła z trzema żyłkami medialnymi, bez ciemnych plam [rys. 10]. Larwy pierwszego stadium rozwojowego mają na pierwszym członie stopy tylnej pary nóg 4 włoski Przednie skrzydła z dwiema żyłkami medialnymi i ciemnymi plamami [rys. 11]. Larwy pierwszego stadium rozwojowego mają na pierwszym członie stopy tylnej pary nóg tylko dwa włoski... G. costata (Z e tt.) 17. Nasada pierwszego członu stopy tylnej pary nóg równa lub dłuższa od grzbietu [rys. 24]. Ostatni człon ssawki krótszy od stopy tylnej pary nóg Nasada pierwszego członu stopy tylnej pary nóg krótsza od jego grzbietu [rys. 23]. Ostatni człon ssawki dłuższy od stopy tylnej pary nóg.... G. bogdanowi (M ordv.) 18. Mszyce wyraźnie pigmentowane, brunatne. Owłosienie ciała krótkie; włoski na czułkach najwyżej 1,5 raza dłuższe od średnicy członów... G. cistata (B tjckt.). Mszyce słabo pigmentowane, żółtawe. Owłosienie ciała długie; włoski na czułkach około 2,5 3 razy dłuższe od średnicy członów... G. pilicornis (H tg.) 19. Wyrostek końcowy z 6 8 włoskami subapikalnymi Wyrostek końcowy z 4 włoskami subapikalnymi Ostatni człon ssawki dłuższy od stopy tylnej pary nóg. Brodawkowaty wyrostek na śródpiersiu pokryty włoskami. Mszyce żyją na modrzewiach. G. TtocMana (B orn.). O statni człon ssawki krótszy od stopy tylnej pary nóg. W yrostek na śródpiersiu bez włosków. Mszyce żyją na sośnie zwyczajnej. G. esćherichi (B órn.) 21. Odwłok najwyżej z drobnymi, nielicznymi sklerytkami u nasady włosków [rys. 35]. Mszyce żyją na sosnach, rzadziej na świerku Odwłok z licznymi i dużymi sklerytkami u nasady włosków [rys. 44]. Mszyce żyją na modrzewiach...g. laricis (W alk.) 22. O statni człon ssawki równy lub dłuższy od stopy tylnej pary nóg Ostatni człon ssawki krótszy od stopy tylnej pary nóg W yrostek na śródpiersiu słabo wykształcony [rys. 39]. Włoski na czułkach zawsze dłuższe od średnicy członów...24

10 72 H. Szelegiewicz 10 R y s : 2 5. G łó w n e rinarium Oinara bórneri H. R. L. ; 2 6. Główne rinarium Cinara pectinatae (N ó r d l.) ; 2 7. H abitus Oinara brauni B ó r n.; 2 8. W yrostek końcow y Oinara hyperophila ( K o c h ) ; 2 9. W yrostek końcow y Oinara p in ip h ila ( R a t z.) ; 3 0. W łosek z odw łoka C inara schimitscheki B ó r n.; 3 1. W łosek z odw łoka Cinara pin ip h ila ( R a t z.) ; 3 2. W yrostek końcow y Cinara abieticola (C h o l.) ; 3 3. W yrostek końcow y Cinara ju n iperi (D e G e e r ).

11 11 M ateriały do poznania m szyc Polski 73. Wyrostek na śródpiersiu dobrze wykształcony [rys. 40]. Włoski na czułkach krótkie, najwyżej równe średnicy członów. Mszyce żyją na sośnie czarnej G. acutirostris H. R. L. 24. Owłosienie ciała długie; włoski na czułkach zwykle dwa razy dłuższe od średnicy członów, na odwłoku około 0,08 0,12 mm. Mszyce żyją na świerku... G. bogdanowi (Mordv.). Owłosienie ciała krótsze; włoski na czułkach najwyżej 1,5 raza dłuższe od średnicy członów, na odwłoku około 0,06 mm. Mszyce żyją na sośnie zwyczajnej...g. intermedia (Pasek) 25. Owłosienie ciała długie; włoski na czułkach 2,5 3,0 razy dhiższe od średnicy członów. Wyrostek na śródpiersiu słabo wykształcony [rys. 39].... G. pinihabitans (M ordv.). Owłosienie ciała krótkie, przylegające; włoski na czułkach najwyżej 1,5 raza dłuższe od średnicy członów. W yrostek na śródpiersiu dobrze wykształcony [rys. 40]... G. pini (L.) Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Laehnus B u rm e ister 1. Przedni brzeg sródpiersia bez wyrostków. Golenie tylnej pary nóg pokryte włoskami dwu różnych typów [rys. 46]. Skleryty perysyfonalne małe.. 2. Przedni brzeg śródpiersia z dwoma charakterystycznymi wyrostkami [rys. 41]. Ka goleniach tylnej pary nóg występują włoski tylko jednego typu [rys. 45]. Skleryty perysyfonałne duże...l. roboris (L.) 2. Szerokość ogonka wynosi 1,3 1,8 jego długości [rys. 47]. Mszyce żyją na dębach...l. longirostris (Mordv.). Szerokość ogonka wynosi 2,5 3,5 jego długości [rys. 48]. Mszyce żyją na bukach... L. pallipes (H tg.) Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Stomaphis W a lk e r 1. Szósty człon czułków krótszy od piątego Szósty człon czułków dłuższy od piątego Czwarty człon czułków znacznie krótszy od piątego i równy szóstemu. Mszyce żyją na wierzbach i topolach longirostris (P.). Czwarty człon czułków najwyżej nieznacznie krótszy od piątego i dłuższy od szóstego. Mszyce żyją na klonach...s. graaffii (Chol.) 3. Ka wszystkich tergitach odwłoka występują duże parzyste skleryty spinalne. Mszyce ciemne, bez wyraźnego woskowego opylenia. Żyją na różnych gatunkach drzew liściastych (dąb, brzoza, olcha, klon).. 8. quercus (L.). Skleryty spinalne tylko na siódmym i ósmym tergicie. Mszyce białawe, pokryte woskowym opyleniem. Żyją na korzeniach brzóz. 8. radicieola H.R.L. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Protrama B a k e r 1. Stopa tylnej pary nóg około 6,7 8,2 razy dłuższa od czwartego członu czułków, równa około 0,5 0,7 długości goleni tylnej pary nóg Stopa tylnej pary nóg około 5,1 6,4 razy dłuższa od czwartego członu czułków, równa około 0,72 0,90 długości goleni tylnej pary nóg P. radicis (K a lt.)

12 H. Szelegiewicz R ys : 34. H abitus Oinara abieticola (C h o l.) ; 35. Habitus Oinara pin ea (M o r d v. ); H abitus Oinara ju n ip eri (D e G-e e r ) ; 37. H abitus Oinara m ordvilkoi ( P a ś e k ).

13 13 Materiały do poznania m szyc Polski Golenie tylnej pary nóg około 2,7 3,3 razy dłuższe od trzeciego członu ezułków. Stopa tylnej pary nóg równa około 0,50 0,63 długości goleni tylnej pary nóg...3. Golenie tylnej pary nóg około 2,2 2,6 razy dłuższe od trzeciego członu ezułków. Stopa tylnej pary nóg równa 0,6 0,7 długości goleni. Mszyce żyją na korzeniach roślin z rodziny złożonych grupy Anthemideae..... P. flavescens (Koch) 3. Golenie tylnej pary nóg około 5,7 6,5 razy dłuższe od ostatniego członu ssawki. Ciało około 2,5 2,8 razy dłuższe od biczyka ezułków. Mszyce żyją na korzeniach jaskrów... P. ranunculi (D el Gu.). Golenie tylnej pary nóg około 6,8 razy dłuższe od ostatniego członu ssawki. Ciało tylko około 2,3 razy dłuższe od biczyka ezułków. Mszyce żyją na korzeniach bylicy polnej...p. longitarsus (F err.) Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Neotrama B ak er 1. Trzeci człon ezułków najwyżej 1,3 razy dłuższy od piątego i około 2,0 2,2 razy od czwartego...n. caudata caudata (D el Gu. ). Trzeci człon ezułków 1,5 2,0 razy dłuższy od piątego i około 2,4 2,7 razy od czwartego... N. caudata maritima E astop Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Trama H eyden 1. Oczy złożone z większej ilości fasetek [rys. 49]. Długość stopy tylnej pary nóg równa 0,84 0,92 długości goleni. Mszyce żyją na korzeniach mniszka lekarskiego...t. rara M ordv.. Oczy zredukowane do trójoczka [rys. 50]. Długość stopy tylnej pary nóg równa 0,65 0,82 długości goleni. Mszyce żyją na korzeniach różnych gatunków roślin z rodziny zło ż o n y c h... T. troglodytes H eyd. P rz e g lą d g a tu n k ó w 1 Plemię: Cinarini Protolachnus agilis ( K a l t ). G atunek euro-syberyjski, zw iązany głównie z sosną zw yczajną (P inus silvestris L.). W ystępuje również na kosodrzewinie (Pinus mughus S c o f.) oraz na innych gatunkach sosen, zw łaszcza w parkach. Żyje na igłach, zazwyczaj pojedynczo lub po parę osobników, nie tw orząc nigdy zw artych kolonii. N ie jest odw iedzany przez mrówki. Z Polski podaw any b ył dotychczas z Otwocka i W arszawy (M o r d v i l k o, 1895), B ydgoszczy (S z e l e g i e w i c z, 1958, 1961b) i T atr (S z e l e g ie w ic z, 1962b). A utor zbierał ten gatunek na P in u s silvestris L. w następujących m iejscow ościach: W ojew ództw o bydgoskie: B ydgoszcz-jachcice, 9 V III 1957, 2 apt., l a l., 1 juv. W ojew ództw o warszawskie: W arszaw a-bielany, 30 V II 1957, 1 a p t.; 8 X , 1 3, 2 $, 2 ju v.; T om czyce, pow. Grójec, 24 V III 1961, 6 apt., 1 al. W ojew ództw o krakowskie: Tatry, Boczań, 11 V II 1958, 1 apt., 2 juv. 1 Objaśnienia użytych w tekście skrótów: <? = sam iec, $ = sam ica am figoniczna, apt. = bezskrzydła dzieworódka, al. = uskrzydlona dzieworódka, fun. = założycielka rodu, juv. = larwa.

14 11. Szelegiewicz R y s : 3 8. Ś r ó d p ie r s ie Cinara pilicornis ( H t g. ) ; 3 9. Ś ró d p ie rs ie Cinara p in i- habitans ( M o r d v.) ; 4 0. Ś r ó d p ie r s ie Cinara p in i ( L.) ; 4 1. Ś r ó d p ie r s ie Lachnws roboris ( L.) ; 4 2. W y r o s t e k k o ń c o w y Cinara piceae ( P a n z. ) ; 4 3. W y r o s t e k k o ń c o w y Cinara costata (Z e t t.) ; 4 4. H a b i t u s Cinara laricis ( W a l k. ).

15 15 M ateriały do poznania m szyc Polski 77 P. agilis ( K a l t.) b y ł d o ty c h c z a s c z ę s to m y lo n y z in n y m i g a tu n k a m i. R e w iz ji w y m a g a ją z w ła sz c z a d a n e o w y s tę p o w a n iu te g o g a tu n k u n a so s n a c h in n y c h n iż z w y c z a jn a. N a jc z ę śc ie j m y lo n o go z P. blunclci (B ó r n.). G a tu n k i t e ła tw o o d ró ż n ić n a p o d s ta w ie ż y w y c h o k a z ó w. P. agilis ( K a l t.) m a ż y w ą, ja s n o z ie lo n ą b a rw ę c ia ła, n a to m ia s t P. blunclci (B o r n.) u b a r w io n y je s t c ie m n o 1 pokryty zawsze, mniej lub bardziej obficie, woskowym pyłkiem. Odróżnienie okazów zakonserwowanych jest znacznie trudniejsze. Gatunki te różnią się bowiem stosunkowo drobnymi cechami, dostępnymi jedynie po sporządzeniu preparatu mikroskopowego. Omawiany gatunek mylony bywał także z P. brevipilosus (Bórn.), który żyje na tej samej roślinie żywicielskiej i jest podobnie ubarwiony. Różni się on od P. agilis ( K a l t.) znacznie krótszym owłosieniem ciała i obecnością rinarii wtórnych na czułkach. Protolachnus blunclci ( B ó r n.) Gatunek rozm ieszczony w całej Europie; sięga na północ po Anglię i Szwecję. Zawleczony do A m eiyki Północnej. Żyje na sośnie czarnej (Pinus nigra A r n o l d ) i kosodrzewinie (P inus mughus S c o p.). Przebyw a głównie na igłach, nie tworząc kolonii. Podobnie jak ga tunek poprzedni nie jest odw iedzany przez mrówki. Z Polski w ykazany z B ydgoszczy (S z e - l e g i e w i c z, 1961b) oraz Zakopanego i Tatr (S z e l e g ie w ic z, 1962b). Okazy badane przeze m nie pochodzą z następujących stanow isk: W ojew ództw o bydgoskie: Bydgoszcz, 9 V III 1956, na P in u s nigra A r n o l d, 2 a p t.; 17 V III 1956, P in u s mughus S c o p., 2 apt., 1 al.; 22 V III 1956, P in u s mughus S c o p., 5 apt., 5 ju v.; 18 V III 1959, P in u s nigra A r n o l d, 3 apt., 2 juv. W ojew ództw o w arszawskie: W arszawa Ogród B otaniczny, 18 IX , P in u s mughus S c o p., 1 <J, 1 9 ; Park U jazdowski, 8 V III 1956, P in u s nigra A r n o l d, 3 apt. W ojew ództw o krakow skie: Zakopane, 7 V II 1957, P inus mughus S c o p., 1 a p t.; 12 V II 1957, P in u s nigra A r n o l d, 6 apt.; K uźnice, 19 V II 1957, P in u s mughus S c o p., 4 ap t.; Tatry: D olina B iałego, 11 V II 1957, P in u s mughus S c o p., 3 apt.; Sarnia Skała, 20 V II 1 958, P in u s mughus S c o p., 3 apt., 1 al.; Boczań, 11 V III 1958, P in u s mughus S c o p., 4 apt., 2 <J, 2 juv. Gatunek ten wymaga nowych badań taksonomicznych. Okazy z kosodrzewiny różnią się od okazów z sosny czarnej nieco jaśniejszym ubarwieniem, słabszym woskowym opyleniem oraz nieco mniejszymi wymiarami ciała. Zagadnienie czy mamy tutaj do czynienia z dwiema odrębnymi formami tego samego gatunku, czy też z dwoma gatunkami bliźniaczymi, będzie można rozstrzygnąć po zbadaniu budowy wszystkich morf obu form i dokonaniu eksperym entu ze zm ianą rośliny żywicielskiej. Protolachnus cembrae ( B ó r n.) Prawdopodobnie gatunek boreo-alpejski, znany jednak dotychczas zaledw ie z kilku w ysokogórskich stanow isk z Bawarii, A ustrii i Słowacji. Z północno-wschodniej części Europy, gdzie rośnie lim ba (Pinus cembra L.) będąca żyw icielem tego gatunku, brak jest dotychczas danych. Z P olski znany z Zakopanego (Sz e l e g ie w ic z, 1962b). A utor ma w swoim zbiorze okazy z następującego stanowiska: W ojew ództw o krakowskie: Zakopane, 14 V II 1958, na lim bie rosnącej przed Muzeum Tatrzańskim, 3 apt.

16 78 H. Szelegiewicz 16 Stanowisko to jest pierwszym nie położonym w wysokich górach. P. cembrae ( B o r n.) jest łatwy do odróżnienia od pozostałych gatunków. Bóżni się od nich niezmiernie krótkim, prawie niewidocznym owłosieniem ciała i b rakiem sklerytków u nasady włosków. Schizolachnus pineti (F). (S y n.: A ph is tomentosa V i l l e k s, Schizoneura fulginosa B u c k t., Schizolachnus obscurus B ó r n.) Gatunek dość pospolity, rozsiedlony w całej Eurazji. Żyje na igłach sosny zw yczajnej (Pinus silvestris L.), rzadziej czarnej (P in u s nigra A r n o l d ), gdzie tw orzy drobne kolonie, składające się zw ykle z kilku osobników. M szyce te nie są odw iedzane przez mrówki. U nas notow ane z Pojezierza Mazurskiego bez podania m iejscowości ( R i e c i i, 1927), z W arszawy, O twocka i Gałach w pow. N ow y D wór (M o r d v i l k o, 1895), okolicy Puław ( J u d e n k o, 1930), B ydgoszczy (S z e l e g i e w i c z, 1958) i T atr (S z e l e g i e w i c z, 1962b). Zbierałem okazy w następujących m iejscow ościach: W ojew ództw o gdańskie: Ostrowo, pow. Puck, 7 V II 1960, P in u s silvestris L., 3 apt., 10 ju v.; K arw ia, pow. P uck. 8 V II 1960, P in u s nigra A r n o l d, 3 apt., 6 juv. W ojew ództw o olsztyńskie: L ipińskie Małe, pow. Ełk, 30 X 1961, Juniperus communis L., 6?, R. B i e l a w s k i leg. W ojew ództw o bydgoskie: B ydgoszcz-jachcice, 21 V II 1956, P in u s silvestris L., 1 apt., 1 al. W ojew ództw o w arszaw skie: W arszaw a-b iełany, 13 IV 1957, 5 juv. fun.; 8 X , P in u s silvestris L., 6 <J, 7 $ ; Stam irow ice, pow. Grójec, 18 V III 1961, 7 apt., 3 juv. W ojew ództw o kieleckie: W zgórze Skowronno, pow. Pińczów, 24 V II 1959, Pinus silvestris L., 3 apt. W ojew ództw o krakow skie: T atry, B oczań, 11 V III 1958, P in u s silvestris L., 5 apt., 2 juv. Odróżnienie tych mszyc, zwłaszcza żywych, nie nastręcza specjalnych trudności. N ajbardziej charakterystyczne cechy tego gatunku to długie owłosienie ciała i kończyn, woskowy długi puszek pokrywający ciało oraz krótka i tępa ssawka. Cinara abieticola (C h o l.) M szyce znane z E uropy, B liskiego W schodu i Syberii Zachodniej. Żyją na pniu, korzeniach lub grubszych gałęziach jodeł (u nas na A bies alba M i l l.). Tworzą zw ykle bardzo duże kolon ie, które odw iedzane są przez mrówki. Z Polski dotąd nie notowane. A utor badał okazy z jednego stanow iska: W ojew ództw o krakow skie: P ieniński Park N arodowy, Potok Pieniński, 18 V III 1959, A bies alba M i l l., 8 apt., W. B a z y i.u k leg. Gatunek łatwy do odróżnienia. Cechują go duże wymiary ciała, długie i delikatne owłosienie ciała i kończyn, kształt ostatniego członu czułków, budowa rinarii głównych tudzież zesklerotyzowanie ciała. Gatunek ten bywa często wykazywany (zwłaszcza z południa Europy i Bliskiego Wschodu) z innych

17 17 M ateriały do poznania m szyc Polski 79 gatunków jodły niż pospolita. Należałoby sprawdzić czy dane te rzeczywiście odnoszą się do tego gatunku, bowiem A. P i n t e r a (1959) opisał z Bałkanów odrębny podgatimek C. abieticola bulgarica P i n t. Rys : 45. T ylna goleń Lacknus roboris (L.); 46. T ylna goleń Lacknus longirostris (M o r d v.) ; 47. Ogonek Laclinus longirostris (M o r d v.) ; 48. Ogonek Laclm us pallipes ( H t g.); 49. Oko Tram a rara M o b d v.; 50. Oko Tram a troglodytes H e y d. Cinara bogdanowi (M o r d v.) ( S y n.:? Lacknus pruinosus H t g., L. vanduzei S w a i n, Dilacknus radicicolus W e l l e n s t., L. piceicola var. viridescens Ch o l.) Gatunek p ospolity w całej Eurazji, zarówno na nizinach jak i w górach. Żyje na korze kilkuletnich gałęzi, na pniu lub korzeniach świerka pospolitego (P icea excelsa L a m.), tworząc zazw yczaj bardzo duże kolonie, odwiedzane przez mrówki. U nas notow any dotychczas z W arszaw y locus typicus (M o r d v i l k o, 1895), B ydgoszczy (S z e l e g i e w i c z, 1958), Suw alszczyzny (S z e l e g ie w ic z, 1961a) oraz Zakopanego (S z e l e g ie w ic z, 1962b).

18 8 0 H. Szelegiewicz 1 8 Autor zebrał okazy z Picea excelsa L a m. w następujących miejscowościach: W ojew ództw o białostockie: K aletnik, pow. Suwałki, 7 V II 1955, 6 apt., l a l. W ojew ództw o bydgoskie: B ydgoszcz-jachcice, 4 V III 1956, 2 apt. 1 juv. W ojew ództw o w arszaw skie: W arszawa, 15 IX 1958, 3 apt.; 6 X 1958, 5 <J, 10 $; Tomczyce, pow. Grójec, 24 V III 1961, 6 apt. W ojew ództw o krakow skie : Zakopane, 17 V III 1958, 1 apt., 1 juv. 19 V III 1958, 3 apt., 2 juv. G. boydanowi (M o r d v.) jest gatunkiem bardzo zmiennym i wymaga nowych badań taksonomicznych. Gatunek ten charakteryzuje się silnym zesklerotyzowaniem odwłoka, dużymi sklerytami perysyfonalnymi oraz stosunkowo długim ostatnim członem ssawki. Ginara bórneri H. R. L. (Syn.: Cinara laricicola (B o r n.) nec M a t s u m u r a ) G atunek znany dotąd tylk o z E uropy (Anglia, Szwecja, Ł otew ska SR R, N iem cy, A ustria, Czechosłowacja i Polska). Jest to najpospolitszy u nas gatunek na modrzewiach (L a rix decidua M i l l., L. polonica R a c., L. sibirica L e d.). Żyje pojedynczo lub w niew ielkich, kilkuosobow ych koloniach, zazw yczaj na cienkich tegorocznych pędach i nie jest odw iedzany przez mrówki. U nas w ykazany jedynie z Zakopanego (Sz e l e g ie w ic z, 1962b). B adane okazy: W ojew ództw o w arszawskie: W arszawa Ogród B otaniczny, 18 IX 1955, L arix p o lonica R a c., 1 ju v.; 8 V III 1956, L arix polonica R a c., 1 a p t.; 5 V III 1958, L arix sp., 1 apt.; 31 V III 1957, L arix sp., 3 ap t., 1 ju v.; 22 X 1961, L arix sp., 5 $ 8? auctor leg. W ojew ództw o kieleckie: Chełmowa Góra, pow. K ielce, 22 V 1961, L arix polonica R a c., 5 f u n. ( ł), J. J. K a r p i ń s k i leg. W ojew ództw o krakow skie: Zakopane, 14 V III 1958, L arix sp., 2 apt., 19 V III 1958, L arix sp., 1 apt. auctor leg. C. bórneri H.R.L. jest gatunkiem stosunkowo łatwym do odróżnienia. Należy on do grupy gatunków wyróżniających się długim pierwszym członem stopy tylnej pary nóg i różni się od wszystkich gatunków tej grupy brakiem rozetki na rinariach głównych. Ginara brauni Bóbn. M szyca ta żyje na sośnie czarnej (P in m nigra A r n o l d ), na której tw orzy dość duże kolon ie, żerujące na m łodych gałązkach. K olonie te są zaw sze odw iedzane przez mrówki. J est to gatunek południow y, rozprzestrzeniony głów nie na południu Europy i na Bliskim W schodzie. U nas notow any jedynie z B ydgoszczy (S z e l e g ie w ic z, 1961b). Badane okazy (w szystkie z P in u s nigra A r n o l d ): W ojew ództw o gdańskie: W ładysław ow o, pow. Puck, 8 V II 1960, 8 ap t., 3 al., 1 juv., auctor leg.; Karwia, pow. P uck, 6 V III 1960, 5 ap t., 2 ju v., R. B i e l a w s k i leg. W ojew ództw o bydgoskie: B ydgoszcz, 8 V III 1957, 3 apt., 1 al; 18 V III 1959, 1 apt., 1 ju v. auctor leg. Gatunek bardzo łatwy do odróżnienia. Charakteryzuje się bardzo silnym zesklerotyzowaniem tylnej połowy odwłoka oraz zwiększoną ilością włosków subapikalnych na w yrostku końcowym.

19 19 M ateriały do poznania m szyc Polski 81 Cinara cistata (B u c k t.) Gatunek rozm ieszczony prawdopodobnie w całej Europie, lecz m ylony często z in nym i. Tworzy duże kolonie na m łodych gałęziach świerka pospolitego (Picea excelsa L a m.), odwiedzane zazwyczaj przez mrówki. Z Polski w ykazany dotychczas tylko z Topielisk koło Dusznik ( H a r n is c h, 1926) w Ziemi Kłodzkiej i od tej pory u nas nie znaleziony. Mszyce te bywają zwykle mylone z C. pilicornis (H tg.) i G. bogdanowi (M o r d v.). Od pierwszego z tych gatunków różnią się przede wszystkim wyraźniejszą pigmentacją i krótszym owłosieniem ciała, a od G. bogdanowi (M o r d v.) długością ostatniego członu ssawki, brakiem brodawkowatego wyrostka na śródpiersiu, mniejszymi sklerytami perysyfonalnymi oraz krótszym owłosieniem ciała i kończyn. Ginara costata (Z e t t.) Gatunek dość pospolity w całej Europie. Żyje na świerku pospolitym (Picea excelsa L a m.) i nie jest odw iedzany przez mrówki. Z Polski notow any dotąd z W arszawy (M o r d v i i.k o, 1895) i Gubałówki (S z e l e g i e w i c z, 1962b). Badane okazy zebrane na Picea excelsa L a m. : W ojew ództw o warszawskie: W arszawa, 1 5 IX 1894, 7 apt., 1 juv., A. M o r u v i i.k o leg. (oznaczone jako Lachnus fasciatus). W ojew ództw o krakowskie: Gubałówka, 4 V II 1957, 2 apt., 1 al., 1 juv., auctor leg. Okazy uskrzydlone tego gatunku są bardzo łatwe do odróżnienia, gdyż mają na przednich skrzydłach tylko dwie żyłki medialne (M ± i M2), a wzdłuż żyłki sektoralnej (Bs) i żyłki kubitalnej (Cu2) wyraźne ściemnienia. Okazy bezskrzydłe pokryte są wyraźnym woskowym puszkiem, mają długie i delikatne owłosienie oraz duże skleryty perysyfonalne. Larwy pierwszego stadium rozwojowego mają tylko dwa włoski na pierwszym członie stopy tylnej pary nóg. U samic amfigonicznych brak jest woskowego pierścienia na tylnej części odwłoka. Ginara escherichi ( B ó r n.) (Syn.: Lachnus nudus M o r d v., 1895 nec auct. posth.) Gatunek znany z N iem iec, Austrii, Słowacji i Polski. Żyje na pniach lub grubych gałęziach sosny zw yczajnej (P in u s silvestris L.), tworząc zazwyczaj niew ielkie kolonie, odw iedzane zawsze przez mrówki. Z Polski notow any jako Lachnus nudus M o r d v. przez M o r d - w i ł k ę (1895), oraz z R ynkow a, pow. Bydgoszcz i B ydgoszczy (S z e l e g ie w ic z, 1961b). Zbadany m ateriał z P in u s silvestris L.: W ojew ództw o bydgoskie: Rynkowo, pow. B ydgoszcz, 12 V III 1957, 3 juv.; B ydgoszcz- Jachcice, 12 V III 1957, 3 apt., 2 al. auctor leg. W ojew ództw o w arszawskie: Otwock, 20 V III 1894, 10 apt., 3 juv., A M o r d v il k o leg. (det. jako Lachnus nudus M o r d v.); Stam irowice, pow. Grójec, 18 V III 1961, 4 apt., auctor leg. C. escherichi ( B o r n.) jest bardzo podobna do G. pini (L.) i może być łatwo pomylona z tym gatunkiem. Żywe okazy G. escherichi ( B o r n.) są większe, błyszczące i pozbawione woskowego opylenia. Poza tym różnią się od G. pini (L.) większą liczbą włosków subapikalnych na wyrostku końcowym.

20 82 H. Szelegiewicz 2 0 Ginara hyperophila ( K o c h.) Gatunek do niedaw na uw ażany za bardzo rzadki i znaleziony w ciągu ostatniego stu lecia zaledw ie parokrotnie. Żyje na m łodych gałązkach sosny zwyczajnej (Pinus silvestris L.), gdzie tw orzy drobne kolonie, niekiedy m ieszane z C. pinea (M o r d v.). Podaw any dotąd z A ustrii ( K o c h, 1855), z Otwocka koło W arszawy (M o r d v i l k o, 1895), Słowacji ( P a s e k, 1954), B ydgoszczy (S z e l e g i e w i c z, 1958) i Szwecji (O s s ia n n il s s o n, 1959). Jest to g a tu nek w schodnioeuropejski łub zgoła syberyjski, na zachodzie Europy niezm iernie rzadki. U nas m iejscam i dość pospolity. A utor badał okazy zebrane z P in u s silvestris L. w następujących m iejscow ościach: W ojew ództw o bydgoskie: B ydgoszcz-jachcice, 21 V II 1957, 2 apt., auctor leg. W ojew ództw o w arszaw skie: Otwock, 4 V II 1887, 7 apt., 2 ju v., A. M o r d v il k o leg.; Stam irow ice, pow. Grójec, 18 V III 1961, 4 ap t., auctor leg. W ojew ództw o kieleckie: Chojny, pow. Jędrzejów, 31 V 1957, 4 apt., 2 juv., J. K a r c z e w s k i leg. C. hyperophila ( K o c h ) n a le ż y do g r u p y g a tu n k o w e j pinea i je s t d o ść t r u d n a d o o d ró ż n ie n ia o d C. piniphila (K a t z.). R ó ż n i się o d te g o g a t u n k u n ieco m n ie js z y m i w y m ia r a m i siln ie b ły s z c z ą c e g o i p o z b a w io n e g o w o sk o w e g o o p y le n ia c ia ła. K a g rz b ie c ie o d w ło k a b r a k je s t c ie m n y c h s k le ry tk ó w, w z g lę d n ie w y s tę p u ją o n e je d y n ie n a t y ln y c h te r g ita c h. W p r e p a r a c ie m ik ro s k o p o w y m m o ż n a t e n g a t u n e k o d ró ż n ić p o z w ię k sz o n e j ilo ści w ło sk ó w s u b a p ik a ln y c h n a w y r o s tk u k o ń c o w y m o ra z p o s to s u n k o w o k r ó tk im p ie rw s z y m c z ło n ie s to p y ty ln e j p a r y n ó g. Ginara juniperi (D e G e e r ) Gatunek szeroko rozm ieszczony, podaw any z Europy, A zji i Nowej Zelandii. Prawdopodobnie w ystępuje także w Am eryce Północnej. Żyje na różnych gatunkach jałow ców (w Polsce na Juniperus comm unis L. i J. nana L.), zazwyczaj pojedynczo lub w m ałych koloniach. N ie jest odw iedzany przez mrówki. P odaw any u nas z Pojezierza Mazurskiego ( R i e c h, 1927), W arszaw y, Otwocka i Gałach W pow. N ow y Dwór (M o r d v i l k o, 1895), Puław ( J u d e n k o, 1930) oraz z Zakopanego i Gubałówki (S z e l e g i e w i c z, 1962b). A utor zbierał te m szyce w następujących m iejscow ościach: W ojew ództw o gdańskie: B ielaw skie B łota kolo Karwi, pow. Puck, 6 V II 1960, J u n i perus comm unis L., 3 a p t., 5 juv. W ojew ództw o w arszawskie: W arszawa-m lociny, 13 VI 1956, Juniperus communis L., 2 apt., W ojew ództw o krakow skie: Gubałówka, 4 V II 1956, Juniperus communis L., 2 apt., 1 a l.; Zakopane, 7 V II 1958, Ju niperus nana L., 2 ap t., 2 juv. G. juniperi (D e G e e r ) n a le ż y d o b a r d z o tr u d n e j p o d w z g lę d e m ta k s o n o m ic z n y m g r u p y g a tu n k ó w ż y ją c y c h n a k r z e w a c h z r o d z in y c y p ry s o w a ty c h (Gupressaceae). G a tu n k i t e są d o s ie b ie b a r d z o p o d o b n e i tr u d n e d o o d ró ż n ie n ia. O m a w ia n y g a t u n e k n a jła tw ie j p o m y lić m o ż n a z C. mordvilkoi ( P a s e k ). Ż y w e o k a z y G. juniperi (D e G e e r ) są r ó ż o w o b r u n a tn e i d o ść siln ie o p y lo n e w o s k o w y m p u s z k ie m, p o d c z a s g d y G. mordvilkoi (P a s e k ) je s t b r u n a t n a, b ły s z c z ą c a i p o z b a w io n a o p y le n ia. W p r e p a r a c ie m ik ro s k o p o w y m u w id a c z n ia ją się je szcze in n e ró ż n ic e, a m ia n o w ic ie o d m ie n n e z e s k le ro ty z o w a n ie g rz b ie tu c ia ła o r a z in n a b u d o w a c z u łk ó w.

21 21 Materiały do poznania m szyc Polski 83 Cinara juniperina (M o r d v.) Gatunek zw iązany z żyw otnikiem zachodnim (Thuja occidentalis L.), na którym tw o rzy dość duże kolonie, nie odwiedzane przez mrówki. Znany z w ielu krajów Europy. Z P o l ski w ykazany jedynie z W arszawy locus typicus (M o r d v il k o, 1895). A utor badał okazy zebrane z Thuja occidentalis L. w następujących, m iejscowościach: W ojew ódzwto poznańskie: Poznań, 30 X 1 954, 2 apt., D. K r z y w ie c ó w n a leg. W ojewództwo w arszawskie: W arszawa, 22 IX 1957, 3 apt., auctor leg.; 8 1X 1961, 10 apt., S. M. K l i m a s z e w s k i leg.; 23 X 1961, 12 <J, 11 9, auctor leg. Żywe okazy tego gatunku są stosunkowo łatwe do odróżnienia od innych gatunków grupy juniperi", a to dzięki ciemnej barwie i dość silnemu połyskowi nieznacznie opylonego ciała. W preparacie zidentyfikowanie tego gatunku jest znacznie trudniejsze. Jedyne wyraźne różnice występują w stopniu zesklerotyzowania ciała oraz w budowie ostatniego członu czułków. Samce C. juniperina (Mordv.) są uskrzydlone, podczas gdy u innych gatunków tej grupy są one zawsze bezskrzydłe. Cinara lcochiana ( B o r n.) Gatunek uw ażany do niedawna za bardzo rzadki, znany z niewielu stanowisk z Włoch, Anglii, D anii, N iem iec i Słowacji. N ow y dla fauny Polski. Żyje na pniach modrzewi (L arix decidua M i l l., L. polonica R a c.) i tw orzy zw ykle bardzo duże kolonie odw iedzane zawsze przez mrówki. N ależy do gatunków produkujących znaczne ilości spadzi, w związku z czym uw ażany być m oże za gatunek pożyteczny. A utor w idział okazy z następującego stanowiska: W ojew ództw o kieleckie: Chełmowa Góra, pow. Kielce, 20 IX 1960, na L arix polonica R a c., 4 apt.; 22 V 1961, 16 ap t., 5 ju v.; 20 X 1961, 1 al., 3 <?, 12 9, J. J. K a r p i ń s k i leg. Mszyca ta należy do największych przedstawicieli podrodziny Lachninae i jest stosunkowo łatwa do zidentyfikowania. Charakterystycznymi cechami tej mszycy są ciemno pigmentowane golenie, duża liczba (8 10) włosków subapikalnych na wyrostku końcowym oraz obecność dużego brodawkowatego w yrostka na przednim skraju śródpiersia, pokrytego długimi włoskami. U gatunku tego występują samce bezskrzydłe i uskrzydlone. Cinara laricis (W a l k.) Gatunek rozsiedlony w całej Europie i być może również w Azji. W areale roślin żywicielskich (gatunki z rodzaju L arix L.) dość pospolity, w ystępuje także w parkach. Podaw any z A nglii, Słowacji, Szwajcarii, Austrii, Niem iec, Polski i północnej części ZSRR. W edług C. B ó r n e r a (1952) i V. P a ś k a (1954) w ystępuje w górach aż po górną granicę lasu. Z Polski podaw any jedynie z Zakopanego (S z e l e g ie w ic z, 1962b). Badane okazy: W ojew ództw o kieleckie: Chełmowa Góra, pow. K ielce, 22 V 1961, na L arix polonica R a c., 2 fun., 10 apt., J. J. K a r p i ń s k i leg. W ojew ództw o krakowskie: Zakopane, 8 V II 1958, L arix decidua M i l l., 1 ap t., 1 al., 1 ju v.; 19 V III 1958, L arix sp., 4 apt., auctor leg. G atunek ten jest stosunkowo łatw y do odróżnienia dzięki charakterystycznej pigmentacji grzbietu ciała i obecności brodawkowatego wyrostka na śródpiersiu,

22 84 H. Szelegiewicz 2 2 Cinara mordvilkoi ( P a s e k ) Gatunek niedaw no opisany, znany dotąd jedynie ze Słowacji i Łotew skiej SE R. Żyje na jałow cu (Juniperus communis L.), tw orząc drobne kolonie na gałązkach. N ow y dla fauny Polski. Autor badał okazy z następującego stanow iska: W ojew ództw o rzeszow skie: T ylaw a, pow. Dukla, 7 X 19(51, na Juniperus communis L., 1 apt., 15?, E. B ie l a w s k i leg. C. mordvilkoi ( P a s e k ) jest blisko spokrewniona z C. juniperi (D e G e e r ). Różni się od tego gatunku wielkością, barwą oraz innym zesklerotyzowaniem grzbietu ciała. (Syn.: Lachnus pichtae M o k d v.) Cinara pectinatae (N ó r d l.) Gatunek dość częsty w areale jodły pospolitej (Abies alba M i l l.), jednakże ze względu na sw ą barwę i dość sk ryty tryb życia mało poznany. Podaw any dotychczas z Anglii, N iem iec, A ustrii, Czech i Słowacji, a także z W łoch i Turcji. Prawdopodobnie w ystępuje także na Syberii i w Japonii. Z P olski podał go A. M o r d w il k o (1901) pod nazwą Lachnus pichtae M o r d v. z Ojcowa oraz autor (1962b) z Zakopanego. A utor m a w sw oim zbiorze okazy z następującego stanow iska: W ojew ództw o krakow skie: T atry Zachodnie, D olina ku D ziurze, 13 V II 1957, na A bies alba M i l l., 5 apt., auctor leg. Żywe okazy tej mszycy są stosunkowo łatwe do odróżnienia. Charakteryzują się one jasnozieloną barwą ciała, wzdłuż którego biegnie ciemniejsza pręga, co upadabnia je do barwy igieł, u nasady których mszyce te zwykle żerują. Inną charakterystyczną cechą tej mszycy jest bardzo swoisty układ przedniej pary nóg, nadający jej wygląd roztocza. W preparacie uwidaczniają się inne charakterystyczne cechy tej mszycy, a mianowicie: drobne i gęsto ułożone sklerytki u nasady grubych i tępych włosków, stosunkowo długie pierwsze człony stóp tylnej pary nóg oraz krótkie i grube włoski na czułkach. Cinara piceae ( P a n z.) Gatunek rozprzestrzeniony w całej Europie od Anglii po Ural oraz od Szwecji i Finlandii po północne Włochy. Żyje na pniu lub grubych gałęziach świerka pospolitego (Pieea excelsa L a m.), na którym tworzy bardzo duże kolonie odwiedzane zawsze przez mrówki. Kolonie tych mszyc schodzą w lecie często pod ziemię na korzenie świerka. Z Polski gatunek ten podawany był jedynie z Pojezierza Mazurskiego ( R i e c h, 1927). A utor badał okazy z następującego stanow iska: W ojew ództw o białostockie: B iałow ieża, 2 V III 1961, na P icea excelsa L a m., 8 apt., 2 al., S. A d a m c z e w s k i leg. Odróżnienie tego gatunku nie nastręcza specjalnych trudności, zwłaszcza po zrobieniu preparatu. Najbardziej charakterystyczną cechą tego gatunku jest bardzo duża liczba (6 12) włosków subapikalnych na wyrostku końcowym oraz swoista rzeźba powierzchni czułków.

23 23 M ateriały do poznania m szyc Polski 8 5 Y. P a s e k (1954) jako pierwszy zwrócił uwagę na fakt, że gatunek ten występuje w dwu różnych formach: typowej, którą cechują duże wymiary ciała (około 5 mm) i bardzo krótkie owłosienie, oraz drugiej, znacznie mniejszej (około 3,5 mm), słabiej pigmentowanej, o dłuższym owłosieniu ciała. Postacie uskrzydlone tej ostatniej formy m ają zawsze zredukowane użytkowanie przednich skrzydeł (tylko jedną, najwyżej dwie żyłki medialne). Odmiana ta znana była dotychczas tylko ze Słowacji. Należą do niej również okazy z Białowieży. Odmianę tę nazywam Cinara piceae ( P a n z.) var. pasetci var. nova. Cinara pilicornis (H t g.) Gatunek pospolity w całej Europie i Azji Mniejszej. Żyje na m łodych tegorocznych gałązkach świerka pospolitego (Picea excels a L a m.), zazwyczaj m iędzy igłam i. Tworzy dość duże kolonie odw iedzane dość często przez mrówki. U nas notow any z W arszawy (M o r d - v il k o, 1895), Ziemi Kłodzkiej ( H a r n i s c h, 1926) i Zakopanego (S z e l e g ie w ic z, 1962b). B adane okazy z P icea excelsa L a m. : W ojew ództw o gdańskie: Rozewie, pow. Puck, 29 V 1961, 6 fun., R. B ie l a w s k i leg. W ojew ództw o krakowskie: Gubałówka, 4 Y II 1957, 3 apt.; Zakopane, 8 V II 1958, 3 apt., 3 al. auctor leg. Gatunek łatwy do pomylenia z C. cistata (B u c k t.), zwłaszcza z var. stroyani P a ś e k. Cechy różniące oba gatunki podano przy omówieniu C. cistata (B u c k t.). Cinara pinea (M ordv.) (Syn.: Lachnus p in i K a l t., L. pin eti K o c h, Cinaria p in i B o b n e b nec L.) Gatunek euro-syberyjski, zaw leczony do Ameryki Północnej. Żyje na m łodych, najczęściej tegorocznych pędach sosny zwyczajnej {Pinus silvestris L.) oraz kosodrzewiny (P in u s mughus. S c o p.). W ystępuje zazwyczaj pojedynczo lub po kilka okazów i odw iedzany jest zaw sze przez mrówki. Z Polski podaw any z Otwocka i W arszawy locus typicus, oraz z Kielc (M o e d v il k o, 1895), Bydgoszczy (S z e l e g ie w ic z, 1958), Suw alszczyzny (S z e - l e g i e w i c z, 1961a) i Tatr (S z e l e g i e w i c z, 1962b). B adany m ateriał: W ojew ództw o gdańskie: Bielawskie B łota koło Karwi, pow. Puck, 6 V II 1960, na P in u s silvestris L., 3 apt., 2 al.; W ładysławowo, pow. Puck, 8 V II 1960, na P inus nigra A r n o l d, 3 apt., 2 juv. auctor leg. W ojew ództw o olsztyńskie: Lipińskie Małe, pow. Ełk, 30 X 1961, na P in u s silvestris L., 2 <J, 8 ę, R. B i e l a w s k i leg. W ojew ództw o białostockie: K aletnik, pow. Suwałki, 21 VII 1955, P in u s silvestris L., 1 ap t., 1 al., auctor leg. W ojew ództw o bydgoskie: Bydgoszcz, 11 V III 1955, 3 apt.; B ydgoszcz-jachcice, 21 V III 1956, 2 apt. w szystkie z P in u s silvestris L., auctor leg. W ojew ództw o warszawskie (w szystkie z P in us silvestris L.): Kam pinos, pow. Sochaczew, 4 V 1957, 4 fun., R. B ie l a w s k i leg.; W arszaw a-bielany, 13 IV 1957, 2 juv. fun.; Stamirowice, pow. Grójec, 118 V III 196, 3 apt. auctor leg. W ojew ództw o katow ickie: Sokole Góry koło Olsztyna, pow. Częstochowa, 6 V III I960, P in u s silvestris L., 3 apt., J. P r ó s z y ń s k i leg.

24 86 H. Szelegiewicz 24 W ojew ództw o kieleckie: Sokołów, pow. Jędrzejów, 12 VI 1957, P in u s silvestris L., 4 apt., 2 al., J. K a r c z e w s k i leg. W ojew ództw o krakowskie (na P in u s mughus S c o p.) : Babia Góra, pow. Maków P odhalański, 31 V III 1957, 4 ap t., B. P i s a r s k i leg.; K uźnice, pow. N ow y Targ, 19 VII 1957, 4 apt., 2 al., auctor leg.; T atry: W ołoszyn (1500 m), 16 V II 1957, 5 apt., J. P r ó s z y ń s k i leg. Gatunek ten jest blisko spokrewniony z Cinara neubergi (Aenh.), który znany jest dotychczas tylko z Alp (Austria, Bawaria). Różni się od niego tylko pigmentacją nóg oraz budową czułków. C. pinea (Mobdv.) mylony być może także z C. piniphila (R atz.), zwłaszcza żywe okazy. Odróżnienie tych gatunków nie nastręcza trudności w preparacie mikroskopowym. Cinara pini (L.) (Syn.: A ph is nuda p in i D e G e e r, Cinara nuda B ó r n e r nee M o r d v.) Gatunek euro-syberyjski, w szędzie dość pospolity. Żyje na gałęziach, rzadziej na pniach sosny zw yczajnej (P in u s silvestris L.) oraz kosodrzew iny (P in u s mughus S c o p.). T w orzy zazw yczaj bardzo duże kolonie, odw iedzane przez mrówki. Z Polski podaw any z Otwocka jako Lachnus taeniatus part. (M o r d v i l k o, 1895), B ydgoszczy (S z e l e g i e w i c z, 1958) i Suw alszczyzny (S z e l e g i e w i c z, 1961a). B adany m ateriał (z P in u s silvestris L.): W ojew ództw o gdańskie: Ostrowo, pow. Puck, 7 V II 1960, 4 apt., auctor leg. W ojew ództw o olsztyńskie: L ipińskie Małe, pow. E łk, 30 X 1961, 7 $, R. B ie l a w s k i leg. W ojew ództw o białostockie: K aletnik, pow. Suwałki, 9 V II 1955, 2 apt., 1 al., auctor le g. W ojew ództw o bydgoskie: Paw łów ek, pow. B ydgoszcz, 16 V II 1956, 9 apt.; B ydgoszcz- Jachcice, 6 V III 1957, 8 apt. auctor leg. W ojew ództw o w arszaw skie: W arszaw a Ogród B otaniczny, 24 IV 1956, na P inus mughus S c o p., 1 fun.; W arszaw a-b ielany, 8 V II 1956, 2 apt.; W arszawa-m łociny, 8 V II 1956, 3 ap t., 1 al., auctor leg.; U roczysko M iędzylesie, nadleśnictw o C elestynów, pow. Otwock, 15 1X 1960, 5 apt., Z. S c h n a i d e r leg.; Stam irow ice, pow. Grójec, 18 V II 1961, 4 apt., auctor leg. W ojew ództw o kieleckie: Las W łochy, pow. Pińczów, 25 V III 1959, 6 apt., auctor leg. W ojew ództw o lubelskie: P uław y, 28 V 1957, 3 apt., 2 al., 3 juv., W. B a z y l u k leg. C. pini (L.) jest gatunkiem bardzo zmiennym pod względem owłosienia, zesklerotyzowania i pigmentacji ciała. Bardzo łatwo pomylić ten gatunek z C. escherichi (Bobn.), od którego różni się chetotaksją ostatniego członu czułków, wielkością i opyleniem ciała oraz liczbą rinarii wtórnych. Równie blisko spokrewnionym gatunkiem jest C. acutirostris H. R. L. z sosny czarnej, który różni się od C. pini (L.) jedynie budową ostatniego członu czułków i rośliną żywicielską. Cinara piniphila ( R a t z.) (Syn.: Lachnus pineus var. curtipilosa M o r d v il k o, Eulaclmus m ingazzinii D e l Gd.) Gatunek słabo poznany, o nieustalonym rozm ieszczeniu geograficznym. Żyje na m ło

25 2 o Materiały do poznania mszyc Polski 87 dych, rzadziej starszych pędach sosny zwyczajnej (Pinus silvestris L.), na których w y stępuje pojedynczo lub w drobnych koloniach po 2 5 okazów. Często w ystępuje w k o lo niach O. pinea (M o e d v.). Z Polski podawany dotąd jedynie z Otwocka i Olkusza pod nazw ą Lachnus pinews var. curtipilosus M o r d v. (M o r d v i l k o, 1895) i z Suw alszczyzny (S z e l e g i e - w i Cz, 1961a). Autor zbierał okazy na P inus silvestris L. w następujących m iejscow ościach: W ojewództwo białostockie: K aletnik, pow. Suwałki, 21 V II 1955, 1 apt. W ojewództwo warszawskie: W arszaw a-bielany, 3 V III 1957, 3 apt., W ojew ództw o kieleckie: Las Skrzypiów, pow. Pińczów, 25 V II 1959, 2 apt. C. piniphila ( R a t z.) je s t b lis k o s p o k re w n io n a z G. pinea (M o r d v.) i G. hyperophila ( K o c h ). O d p ie rw sz e g o z ty c h g a tu n k ó w r ó ż n i się g łó w n ie z n a c z n ie k r ó ts z y m o w ło sie n ie m c ia ła i k o ń c z y n, a o d d ru g ie g o o b e c n o ś c ią c ie m n y c h, w y ra ź n y c h s k le ry tk ó w u n a s a d y w ło sk ó w, b u d o w ą s to p y, b a r w ą i w ie l k o ś c ią c ia ła o ra z m n ie js z ą ilo ścią w ło sk ó w s u b a p ik a ln y c h n a w y r o s tk u k o ń co w y m. Cinara pinihabitans (M o r d v.) Gatunek rzadki znany zaledwie z kilku stanowisk w Europie (Austria, Saksonia, Słowacja, Polska, europejska część ZSRR, południowa część Szwecji). B iologia tego gatunku jest słabo poznana. Żyje na kilkuletnich gałązkach sosny zwyczajnej (P in u s silvestris L.), odw iedzany przez mrówki. Mszyce te znajdowane były zazwyczaj na sosnach rosnących w nieodpow iednich warunkach i w ykazujących słaby wzrost. U nas notow ane z O twocka jako Lachnus pinihabitans M o r d v. (M o r d v i l k o, 1895) i z Ziemi Kłodzkiej ( I I a r n i s c h, 1926). B adany m ateriał: W ojew ództw o olsztyńskie: Lipińskie Małe, pow. Ełk, 30 X 1961, na P in u s sp. (nie oznaczony bliżej gatunek amerykański), 2 $, 5?, R. B ie l a w s k i leg. W ojew ództw o warszawskie: Otwock koło W arszawy, 3 X 1894, na P in u s silvestris L., 1 (J, 5 $, 8 juv., A. M o r d v il k o leg. (syntypy Lachnus pinihabitans M o r d v i l k o, 1895). Ginara pinihabitans (M o r d v.) ró ż n i się o d G.pini (L.) i G. escherichi (B ó r n.) g łó w n ie d łu g im i d e lik a tn y m o w ło sie n ie m c ia ła i k o ń c z y n o ra z sła b o w y k s z ta ł c o n y m g u z k ie m n a ś ró d p ie rs iu. P o d o b n ie w y k s z ta łc o n y g u z e k w y s tę p u je ta k ż e u G. intermedia ( P a s e k ), lecz g a tu n e k te n, z n a n y d o tą d je d y n ie ze S ło w a c ji, ró ż n i się o d G. pinihabitans (M o r d v.) siln ie js z ą p ig m e n ta c ją i z e s k le ro ty z o - w a n ie m c ia ła o ra z b u d o w ą ssa w k i. P le m ię : Lachnini Tuberolachnus salignus (G m e l.) Gatunek kosm opolityczny, znany z całej Hołarktyki, Ameryki Południow ej, Indii i południow ych Chin. Żyje na korze pnia lub gałęzi różnych gatunków wierzb. Jest to g a tu nek anholocykliczny, tzn. rozm nażający się w yłącznie partenogenetycznie, bez udziału osobników płciowych. Geneza tej anholocyklii nie jest znana. Zimują prawdopodobnie larwy w cześniejszych stadiów rozwojowych. Z Polski notow any z W arszawy (M o r d v il k o, 1895) i Puław ( J u d e n k o, 1930). Autor w idział okazy z następujących stanowisk:

26 8 8 H. Szelegiewicz 2 6 W ojew ództw o poznańskie: Poznań-M alta, 22 X 1955, na Salix alba L., 3 apt., D. K rzyw ie c ó w n a leg. W ojewództwo w arszawskie: W arszawa, 18 X 1958, S alix babylonica L., 3 al., 2 apt.; 20 X 1961, Salix alba L., 3 al., 5 ap t., auctor leg. Gatunek łatwy do odróżnienia dzięki ciemno ubarwionemu, ostremu kolcowi na środku odwłoka. (Syn.: Lachnus rosae C h o l.) Maculolachnus submaculatus (W a l k.) G atunek znany z całej Europy, A zji Środkowej i Ameryki Północnej. Żyje na gałęziach i korzeniach różnych gatunków róż, zarówno dzikich jak i hodow anych. Kolonie tej m szycy odw iedzane są zaw sze przez mrówki. Z Polski notow ane z Puław ( J u d e n k o, 1930) i Pawlówka, pow. B ydgoszcz (S z e l e g i e w i c z, 1958). A utor zbierał te m szyce w następujących m iejscow ościach, na gałęziach Bosa canina L.: W ojew ództw o bydgoskie: Paw łów ek, pow. B ydgoszcz, 16 V III 1956, 3 apt. W ojew ództw o k ieleckie: R ezerwat K rzyżanow ice, pow. Pińczów, 16 V II 1956, 4 apt.# Gatunek łatwy do odróżnienia; cecliuje go krótki i tępy ostatni człon ssawki, liczne ciemne sklerytki u nasady włosków oraz charakterystyczne plamy na przednich skrzydłach. Lachnus longirostris (M ordv.) Gatunek znany dotychczas jedynie z Europy. N otow any ze Szwecji, południowej części N iem iec (Bawaria i Turyngia), A ustrii, Czechosłowacji, P olski, Ukrainy i wschodniej części Przedkaukazia. Żyje na grubszych konarach i pniach różnych dębów (w Polsce na Quercus robur L. i Q. sessilis E h r h.). Tworzy zazw yczaj duże kolonie odw iedzane przez mrówki. W Polsce znany z P om iechow a w pow. N ow y Dwór locus typicus ( M o r d v i l k o, 1896) i Paw lów ka koło B ydgoszczy (S z e l e g i e w i c z, 1958). B adany m ateriał: W ojew ództw o bydgoskie: Paw łów ek, pow. B ydgoszcz, 16 V III 1956, na Quercus robur L., 4 apt., 13 juv., auctor leg. W ojew ództw o warszawskie: Pom iechow o, pow. N ow y Dwór, lipiec 1895, Quercus sp., 6 apt., 4 al., A. M o r d v i l k o leg. (syn typ y D ryobius roboris var. longirostris M o r d v.). Gatunek ten jest blisko spokrewniony z Lachnus pallipes (H tg.), od k tó rego różni się kształtem i długością ogonka oraz rośliną żywicielską. Lachnus roboris (L.) Gatunek rozsiedlony w całej Europie i być m oże w A zji Zachodniej i na B liskim W schodzie. Żyje na dębach (Quercus robur L., Q. sessilis E h r h. i innych), lecz zw ykle na cienkich gałązkach lub szypułkach żołędzi, a naw et na ogonkach liści, w yjątkow o także na grubszych konarach. Tworzy kolonie różnej w ielkości (od 5 do 60 osobników), które odw iedzane są przez mrówki. Z P olski notow any dotychczas z Borów Tucholskich ( R u b s a a - m e n, 1901), W arszaw y (M o r d v i l k o, 1929; K a p u ś c i ń s k i, 1947) i Puław ( J u d e n k o, 1930) oraz z B ydgoszczy (S z e l e g i e w i c z, 1958). A utor zebrał okazy z następujących m iejscow ości: W ojew ództw o bydgoskie: Opławiec, pow. B ydgoszcz, 19 V III 1956 na Quercus sessilis E h r h., 4 apt.

27 2 7 Materiały do poznania m szyc Polski 8 9 W ojewództwo warszawskie: Leśna Podkowa, pow. Pruszków, 13 IX 1955, Quercus sessilis E h rh., 2 apt., 1 W arszawa-m łociny, 3 V III 1957, Quercus robur L., 2 a p t., 4 al.; W arszawa-bielany, 30 V II 1957, Quercus robur L., 6 apt., 3 al. W ojewództwo kieleckie: Las W łochy, pow. Pińczów, 25 V II 1959, na Quercus robur L., 2 al. Żywe osobniki trudno jest odróżnić od Lachnus longirostris (M o iid v.), które różnią się nieznacznie jaśniejszym ubarwieniem ciała. W preparacie mikroskopowym odróżnienie obu gatunków jest łatwe. Bóżnice dotyczą wielkości sklerytów perysyfonalnych, chetotaksji goleni oraz budowy śródpiersia. Stomaphis graaffii ( C h o l.) 1 Gatunek wschodnioeuropejski, stosunkowo słabo poznany. W ykazany jedynie z p o łudnia Z SR R, Słowacji i Polski, a także z Rumunii. D ane o w ystępow aniu tego gatunku w H olandii (B o r n e r, 1952) nie odpowiadają prawdzie ( H i l l e R is L a m b e r s, 1956). M szyce te żyją tuż pod powierzchnią ziem i, u nasady pni różnych gatunków klonów (Acer platanoides L., A. campestre L., A. tataricum L.). Kolonie tych m szyc pozostają zaw sze pod opieką mrówek. Z P olski wykazane tylk o ze Sm ukały, pow. Bydgoszcz (S z e i.e g i e w i c z, 1961b). Autor zebrał okazy z Acer platanoides L. w następujących m iejscow ościach: W ojewództwo bydgoskie: Smukała, pow. B ydgoszcz, 20 V III 1959, 1 apt., 3 juv. W ojew ództw o w arszawskie: W arszawa-bielany, 9 X 1959, 3 <J, 2?, 3 juv. Uskrzydlone postacie tego gatunku są łatwe do odróżnienia dzięki swoistemu użyłkowaniu skrzydeł ( P a s e k, 1953). Znacznie trudniej oznaczyć postacie bezskrzydłe, które przypominają bardzo S. longirostris (F.). Bóżnią się od niego przede wszystkim budową i chetotaksją czułków oraz rośliną żywicielską. (Syn.: Stom aphis bobretzkyi M o r d y.) Stomaphis longirostris (F.) Gatunek rozsiedlony prawdopodobnie w całej Europie, w ykazany dotychczas z W łoch, Francji, H olandii, N iem iec i Polski. Żyje na korzeniach lub u nasady pnia, a niekiedy i w w yższych partiach pnia topól i wierzb, zaw sze odw iedzany przez mrówki. Z Polski podaw any jedynie z okolic W arszawy jako Stom aphis bobretzkyi (M o r d v i i.k o, 1901). Autor zebrał ten gatunek w następującej m iejscowości: W ojew ództw o warszawskie: T om czyce, pow. Grójec, 18 V III 1961, w szczelinach kory pnia Salix alba L., 5 apt., 2 juv. Gatunek podobny do 8. graaffii (Ch o l.) i 8. radicicola H. B. L. Od 8. radicicola H. B. L. (z Polski dotąd nie wykazanego) różni się budową czułków, zesklerotyzowaniem ciała oraz roślinami żywioielskimi. Bóżnice w stosunku do 8. graaffii (Ch o l.) podane zostały przy omawianiu tego gatunku. Stomaphis quercus (L.) Jest to najpospolitszy przedstawiciel rodzaju, rozprzestrzeniony w całej Europie. Żyje w szczelinach kory pnia różnych drzew liściastych (Quercus sessilis L., Q. robur L., Betula pubescens E h r h., Alnus glutinosa L., Acer platanoides L.), zazwyczaj pod pow ierzchnią

28 9 0 H. Szelegiewicz 28 ziem i. Gatunek ten jest zawsze odw iedzany przez mrówki. U nas podaw any z Borów Tuoliol - skich ( R u b s a a m e n, 1901), okolic B ydgoszczy (S z e l e g i e w i c z, 1958, 1961b), W arszawy (M o r d v i l k o, 1929) i P uław ( J u d e n k o, 1930). Autor zebrał okazy z następujących m iejscow ości: W ojew ództw o bydgoskie: Frydrychow o, pow. Bydgoszcz, 14 V III 1956, na A lnus glutinosa L., 8 apt., 5 ju v.; na Betula pubescens E h r h., 4 apt.; Opławiec, pow. B ydgoszcz, 19 V III 1956, na Quercus robur L., 5 apt.; Smukała, pow. B ydgoszcz, 20 V III 1959, na Acer platanoides L., 2 apt., 2 juv. W ojew ództw o w arszaw skie: L eśna Podkowa, pow. Pruszków, 6 V III 1956, na Quercus robur L., 2 apt. Gatunek łatwy do odróżnienia. Charakteryzuje się ciemną barwą ciała oraz obecnością sklerytów spinalnych na wszystkich tergit.ach odwłoka. Plemię: Tramini Protrama flavescens ( K o c h ) Gatunek rozprzestrzeniony praw dopodobnie w całej Europie. Żyje na korzeniach roślin z rodziny złożonych (Oomposiłae) z grupy Anthemideae. Z Polski W ykazany praw dopodobnie z okolic W arszaw y (M o r d v i l k o, 1896) jako Tram a radicis K a l t. A utor zebrał te m szyce z następującego stanow iska: W ojew ództw o w arszawskie: W arszawa, 29 VI 1957, na korzeniach A rtem isia vulgaris L., 1 ap t., 1 al., 2 juv. Gatunek trudny do odróżnienia. Oznaczenie wymaga zawsze zrobienia preparatu mikroskopowego. Od Protrama radicis (K a l t.) różni się znacznie krótszymi stopami tylnej pary nóg oraz krótszym czwartym członem czułków. Od P. ranunculi (D e l Gu.) różni się natomiast nieco dłuższymi stopami i dłuższym trzecim członem czułków oraz chetotaksją ostatniego członu ssawki. Protrama longitarsus ( P e e r.) Gatunek nadzwyczaj rzadki i do niedawna różnie interpretow any. Znany jedynie z W łoch i Szwajcarii. Żyje na korzeniach b y licy polnej (A rtem isia campestris L.) w gn iazdach mrówek. Znane są dotychczas tylk o form y pośrednie ( E a s t o p, 1953). N ow y dla fauny Polski. A utor zebrał ten gatunek w następującego stanow iska: W ojew ództw o kieleckie: Grodzisko, pow. Pińczów, 25 V II 1959, na korzeniach A rtem isia cam pestris L., 4 apt., 2 juv. Mszyce te zaliczam do tego gatunku głównie na podstawie rośliny żywicielskiej. Według V. P. E a s t o p a (1953) gatunek ten różni się od P. ranunculi (D e l G u.) głównie stosunkiem długości ciała do czułków oraz goleni tylnej pary nóg do ostatniego członu ssawki. Zebrany przeze mnie m ateriał nie p o t wierdził tych różnic. J a k już jednak wspomniałem rozróżnienie obu gatunków nastąpiło na podstawie najczęstszych w tej grupie postaci pośrednich (Intermediarformen, alatiform apterae). Tymczasem moje okazy są formami typowo bezskrzydłymi (true apterae), które nie były dotychczas u P longitarsus

29 2 9 M ateriały do poznania m szyc Polski 9 1 ( F e b r.) znane, a u P. ranunculi (D e l. G u.) nie są znane nadal. Rośliny żywicielskie obu tych form i biotopy, w których żyją, są jednak tak krańcowo różne, że świadczą one raczej na korzyść odrębności gatunkowej obu tych form. Protrama ranunculi (D e l G u.) Gatunek rozm ieszczony w całej Europie. Żyje na korzeniach różnych gatunków jaskra (Ranunculus repem L. i R. bulbosus L.) i nie jest odw iedzany przez mrówki. Z Polski notow any jedynie z B ydgoszczy (S z e l e g ie w ic z, 196lb). A utor ma w sw oim zbiorze okazy z następującego stanowiska: W ojew ództw o bydgoskie: B ydgoszcz-jachcice, 12 V III 1957, na korzeniach R anunculus repens L., 4 apt. G atunek trudny do odróżnienia. Żywe okazy wyróżniają się zwykle ciemnym ubarwieniem ciała. Jest to jednak cecha dość zmienna w zależności od stopnia pośredniości osobnika. Dokładne oznaczenie możliwe jest dopiero po sporządzeniu preparatu mikroskopowego. Neotrama caudata maritima E a s t o p P odgatunek znany dotychczas jedynie z Anglii i Holandii. Żyje na korzeniach różnych roślin z rodziny złożonych (Compositae), głównie cykorii (Cichorium L.). Z Polski notow any jedynie z B ydgoszczy (S z e l e g ie w ic z, 1958). Badany materiał: W ojewództwo bydgoskie: Bydgoszcz, 20 V III 1956, na korzeniach Cichorium intybus L., 4 apt., auctor leg. N. caudata maritima E a s t o p r ó ż n i się o d f o rm y n o m in a ln e j z n a c z n ie d łu ż s z y m tr z e c im c z ło n e m c z u łk ó w, k tó r y je s t p ra w ie d w a r a z y d łu ż s z y o d p ią te g o, p o d c z a s g d y u f o rm y n o m in a ln e j n a jw y ż e j 1,3 ra z a. Trama rara M o r d v. Gatunek ten rozprzestrzeniony jest w całej Holarktyce. Żyje na korzeniach mniszka lekarskiego (Taraxacum officinale L.) i odw iedzany jest zawsze przez mrówki. U nas podaw any z okolic W arszawy (M o r d v i l k o, 1935) i B ydgoszczy (S z e l e g ie w ic z, 1958). Autor zbierał okazy na Taraxacum officinale L. w następującej m iejscowości: W ojew ództw o bydgoskie: B ydgoszcz-jachcice, 20 V III 1956, 4 apt.; 12 V III 1957, 3 apt. Gatunek bardzo blisko spokrewniony z T. troglodytes H e y d., od którego różni się głównie dobrze wykształconymi oczami złożonymi (u T. troglodytes H e y d. występuje jedynie trój oczko) i znacznie dłuższymi stopami tylnej pary nóg. Trama troglodytes H e y d., s. la t. M szyca znana z całej Eurazji. Żyje na korzeniach różnych roślin złożonych (Compositae) i odw iedzana jest przez mrówki. U nas notow ana z Pojezierza Mazurskiego ( R i e c h,

30 9 2 II. Szelegiewicz ), Borów Tucholskich ( R u b s a a m e n, 1901), B ydgoszczy (S z e l e g ie w ic z, 1958), W arszaw y oraz D ąbrow y koło Piotrkow a Trybunalskiego (M o r d v i l k o, 1895, 1896, 1901, 1929), P uław ( J u d e n k o, 1930; H a r d l t, 1953) i Tatr (S z e l e g i e w i c z, 1962b). Autor zbierał te m szyce w następujących m iejscow ościach: W ojew ództw o bydgoskie: B ydgoszcz-jachcice, 24 V II 1956, na korzeniah A rtem isia vam pestris L., 2 apt., 2 j u v.; 30 V II 1956, na korzeniach H ypochoeris sp. 1 a l.; 13 V III 1956, na korzeniach A rtem isia vulgaris L., 1 apt. W ojew ództw o w arszaw skie: W arszawa, 24 V II 1960, na korzeniach A rtem isia vulgaris L., 3 apt., W ojew ództw o krakow skie: T atry, Mała Krokiew, 10 V III 1958, na korzeniach T araxacum officinale L., 2 ap t., 3 juv. T. troglodytes H e y d. jest gatunkiem bardzo zmiennym, tworzącym być może szereg podgatunków lub ras fizjologicznych. W ostatnim czasie C. B o r - n e r (1950, 1952) rozbił ten gatunek na mnóstwo odrębnych gatunków. W yróżnienie tych jednostek nie jest jednak możliwe, ponieważ C. B o r n e r oparł swój podział na cechach, które ulegają dużej zmienności w obrębie tej samej populacji w zależności od stopnia pośredniości okazów. W rodzaju tym bowiem w y stępuje bardzo silna tendencja do wytw arzania form pośrednich między osobnikami bezskrzydłymi i uskrzydlonymi. Jedynie niektóre populacje z krwawnika (Achillea millefolium L.) mogą być wydzielone w odrębny podgatunek T. troglodytes pubescens K o c h, gdyż wykazują one stałe różnice morfologiczne. Podgatunek ten podał prawdopodobnie z Pojezierza Mazurskiego F. R ie c h (1927). Gatunki wątpliwe Prócz gatunków wymienionych wspomnieć należy i o takich, których występowanie w Polsce jest możliwe, lecz nie zostało w dostateczny sposób udokumentowane. Do takich gatunków należą: Protrama radicis ( K a l t.) i Neotrama caudata caudata (D e l G i l ). Protrama radicis ( K a l t.) A. M o r d w ił k o ( ) p o d a ł p o d n a z w ą T ram a radicis K a l t. m s z y c e z n a s t ę p u j ą c y c h s t a n o w i s k : : 1. W arszawa, nasyp kolejow y, 27 VI 1895, na korzeniach A rtem isia vulgaris L., jedną uskrzydloną oraz liczne bezskrzydłe dziew oródki i larw y; 2. W arszaw a, za prom enadą, 26 V II 1895, na korzeniach Cichorium intybus L., bezskrzydłe dziew oródki; 3. Przy drodze do W ilanow a, 3 V III 7 X 1895, na korzeniach A rtem isia vulgaris L., liczne bezskrzydłe i uskrzydlone dziew oródki oraz larwy. Wymienione wyżej rośliny nie należą jednak do roślin żywicielskich P. radicis (K a l t.). Sugerują one natomiast, że znalezione przez A. M o r d w ił k ę mszyce należały do dwu innych gatunków, a mianowicie: Protrama flavescens ( K o c h ) populacje z Artemisia vulgaris L. oraz Neotrama caudata caudata ( D e l Gu.) populacje z Cichorium intybus L.

31 31 M ateriały do poznania m szyc Polski 9 3 S tu d iu ją c o p is A. M o r d w ił k i, s tw ie rd z a m y, że o d n o si się o n, z w ła sz c z a p o d a n e w y m ia ry, do Protrama flavescens ( K o c h ). T ru d n ie j je s t n a to m ia s t z id e n ty f ik o w a ć m sz y c e z r y s u n k u A. M o r d w ił k i (ry s. 7, s tr. 80). P ra w d o p o d o b n ie p r z e d s ta w ia o n fo rm ę p o ś r e d n ią P. flavescens ( K o c h ), c h o c ia ż p ig m e n ta c ja c ia ła i b u d o w a ty ln e j p a r y n ó g w s k a z u ją n a P. ranunculi ( K a l t.). P. radicis ( K a l t.) znana jest dotąd z całą pewnością jedynie z Anglii, Niemiec i Włoch. Jej występowanie w Polsce musi więc zostać na nowo potwierdzone. Neotrama caudata caudata (D e l Gtj.) Występowanie tego podgatunku w Polsce sugeruje jedynie roślina żywicielska podana przez A. M o r d w ił k ę (1896) dla Trama radicis ( K a l t.) (patrz uwagi do poprzedniego gatunku). Podgatunek ten znany jest zarówno z Niemiec jak i ZSRR. Zaliczenie go do naszej fauny wymaga jednak jeszcze potwierdzenia. U w a g i z o o g e o g r a f ic z n e Problemowi rozsiedlenia geograficznego mszyc poświęcono dotychczas niewiele uwagi. Przyczyną tego był niewątpliwie fakt słabego stopnia poznania tej grupy owadów. W wielu przypadkach trudno jest podać areały poszczególnych gatunków, zwłaszcza że niektóre obszary nie były dotąd badane. Nawet w Europie, która uchodzi za najlepiej pod tym względem opracowaną część świata, znamy dla niektórych gatunków tylko nieliczne stanowiska. Chodzi tu przeważnie o gatunki rzadkie, względnie takie, których centra rozmieszczenia przypadają na obszary najsłabiej zbadane. Takimi obszarami są w E uropie Półwysep Iberyjski i Bałkański oraz Europa Wschodnia. Powszechnie utarł się pogląd, że mszyce są owadami kosmopolitycznymi, tj. takim i, których areały obejmują prawie cały nasz glob. Je st to pogląd z gruntu niesłuszny. Autorami tego poglądu byli pracownicy ochrony roślin, pracujący głównie nad szkodnikami. Wśród gatunków szkodliwych przeważają faktycznie gatunki o aktualnie bardzo szerokim rozmieszczeniu. Należy jednak pamiętać, że obecne areały tych mszyc są przede wszystkim wynikiem działalności człowieka. Gatunki te były pierwotnie również ograniczone do pewnego obszaru. Tak np. kosmopolityczna dziś Eriosoma lanigera (H a u s m.) pochodzi z Ameryki Północnej, Goloradoa rufomaculata (W il s o n ) z południowo-wschodniej Azji, a Acyrthosiphon pelargonii ( K a l t.) z południowej części Afryki. Inny, nie mniej rozpowszechniony pogląd głosi, że areały mszyc pokrywają się z areałami roślin żywicielskich. Poglądowi temu trudno odmówić pewnej dozy słuszności, aczkolwiek znamy bardzo dużo przykładów które mu przeczą. Nie brak takich przykładów i w omawianej grupie.

32 94 II. Szelegiew icz 3 2 Wśród Lachninae mało jest gatunków występujących na dużych obszarach naszego globu. Areały ich ograniczone są zazwyczaj do pewnych kontynentów lub ich określonych części. Jedynym gatunkiem kosmpolitycznym jest w tej podrodzinie Tuberolachnus salignus (G m e l.), a gatunkami holarktycznymi Maculolachnus submaculatus (W a l k.) i Trama rara M o r d y. Pozostałe gatunki ograniczone są do jednego rejonu zoogeograficznego lub jego części. Z Polski znanych jest 37 gatunków Lachninae, co stanowi około 67 /0 Lachninae Europy. Większość gatunków naszej fauny należy do elementu palearktycznego lub europejskiego. Procentowy udział poszczególnych elementów w faunie Polski przedstawia się dla tej grupy owadów następująco: G atunki kosm opolityczne... 2,8 % G atunki h o larktyczne... 5,6 /0 G atunki p a le a rk ty c z n e...44,4 /0 G atunki e u r o p e js k ie 27,7 /0 G atunki alpejskie... 2,8 % Gatunki su b atlan ty ck ie 2,8 /0 Gatunki południowoeuropejskie... 2,8 % G atunki w schodnioeuropejskie 2,8 % Gatunki o nieokreślonym z a s i ę g u 8,3 /0 W porównaniu z innymi krajami, w których Lachninae zostały stosunkowo dobrze poznane (Niemcy, Austria, Czechosłowacja, Szwecja), fauna naszego kraju jest dość bogata, a liczba wykazanych gatunków nie odbiega od przeciętnej (Niemcy 38 gat., Austria 30 gat., Czechosłowacja 39 gat. i Szwecja 25 gat.). Bliższe porównanie fauny tych krajów z fauną Polski umożliwia tabela I. Brak danych o występowaniu pewnych gatunków w Polsce spowodowany jest nikłym stopniem poznania naszej fauny. Sądząc z dotychczas poznanego rozmieszczenia, takie gatunki jak Protolachnus brevipilosus ( B ó r n.), Cinara borealis (C u r t.), G. cembrae (Ch o l.), G. acutirostris H. R. L. i Protrama radicis ( K a l t.) winny występować i u nas lecz nie zostały do tej pory znalezione. Inne gatunki, jak G. diversiseta B o r n., G. intermedia ( P a s e k ), Lachnus wichm anni H. R. L. i Stomaphis radicicola H. R. L. znane są zaledwie z pojedynczych stanowisk, tak że nie znamy ich rozprzestrzenienia geograficznego, a tym samym i możliwości występowania ich w Polsce. N a podstawie dotychczasowych danych niepodobna przeprowadzić podziału Polski na rejony faunistyczne. Podział taki nie wydaje się być zresztą możliwy w oparciu o jedną tylko podrodzinę mszyc. Z d o ty c h c z a s o w y c h b a d a ń w y n ik a, że n a jp o s p o lits z y m i p rz e d s ta w ic ie la m i p o d r o d z in y Lachninae s ą w n a s z e j f a u n ie n a s tę p u ją c e g a t u n k i: P. blunćki ( B ó r n.), P. agilis ( K a l t. ), S. pineti (P.), G. pinea ( M o r d y.) i G. pini (L.) z p le m ie n ia Ginarini; L. roboris (L.) z p le m ie n ia Lachnini o ra z Trama troglodytes H e y d. z p le m ie n ia Tramini.

33 !3 M ateriały do poznania mszyc Polski Tabela 1 L p. Nazwa g a tu n k u Polska N iem cy Szwecja Austria P. agilis ( K a l t.) P. alticola (B ó r n.) + P. bluncki (B ó r n.) P. brevipilosus (B ó r n.) P. oembrae (B ó r n.) ' + + P. nigricola P a ś e k pin eti (P.) C. abieticola (C h o l.) acutirostris H. R. L. - - C. bogdanowi (M o r d v.) C. borealis (C u r t.) - - G. bórneri H. R. L bórneriana ( P a ś e k ) C. brauni (B ó r n.) + + ' C. cembrae (C h o l.) cistata (B u c k t.) costata (Z e t t.) diversiseta (B ó r n.) escheriehi (B ó r n.) + + I _ + 0. liyperophila ( K o c h ) G. intermedia ( P a ś e k ) ju n ip eri (D e G e e r ) G. ju n iperin a (M o r d v.) C. kochia na (B ó r n.) laricis (W a l k.) G. mordvilkoi ( P a ś e k ) + 0. neubergi (A r n h.) G. pectinatae (N ó r d l.) G. pieeae ( P a n z.) G. pilicorn is ( H tg.) + _+ + ' + G. pin ea (M o r d v.) G. p in i (L.) G. pin ip h ila ( R a t z.) G. schimitscheki B ó r n. + + G. pinihabitans (M o r d v.) C. tujafilina (D e l G u.) + T. salignus (G m e l.) M. 8ubmaculatus (W a l k.) L. longiro8tris (M o r d v.)

34 9 6 H. Szelegiew icz 3 4 Lp. N azw a gatunku Polska N iem cy Szwecja Austria CSRS 40 L. p allipes ( H t g.) + 41 L. roboris (L.) L. w ichm anni H. R. L graaffii (C h o l.) longirostris (F.) quercus (L.) P. flavescens ( K o c h ) P. longitarsus ( F e r r.) + 48 P. radicis ( K a l t.) P. ranunculi ( D e l G u ) N. caudaia ( D e l G u.) T. rara M o r d v T. troglodytes H e y d PIŚM IEN N IC TW O B ó r n e r C Neue europaische B lattlau sarten. Selbsverlag. N aum burg. 19 pp. B O r k e r C E uropa centralis aphides. M itt, thiiring. b o t. Ges., W eim ar, Beiheft 3: E a s t o p V. P A study of th e T ram in i (H om optera-a phididae). Trans. B. ent. Soc. Lond., London, 104: H a r n i s c h O Studien zur Okologie und Tiergeographie der Moore. Zool. Ja h rb., Berlin, 51 : H a r d t l H U ntersuchungen iiber die F auna der Taraxacum -A rten. Beitr. E nt., Berlin, 3: H i l l e R is L a m b e r s D On some m ainly W estern European Aphids. Zool. Meded., Leiden 28: H i l l e R is L a m b e r s D On aphids from the N etherlands w ith descriptions of new species (A phididae, Hom optera). T ijdschr. E n t., Leiden, 98: J u d e n k o E M ateriały do fauny mszyc (A ph ididae) okolicy Puław z uw zględnieniem biologii. Pol. Pism o ent., Lwów, 9: K a p u ś c i ń s k i S M ateriały do zoocecidiologii Mazowsza. Fragm. faun. Mus. zool. poi., W arszaw a, 5: K o c h C. L Die Pflanzenliiuse, A phiden..., N iirnberg, 334 pp. M o r d v il k o A K f a u n ę i anatom ii sem. A phididae Privislanskogo K raja, Var. Univ. Izv., W arszawa 1894, 6 9: 1 112; 1895, 1 7: M o r d v i l k o A. 1895a. Zur Biologie und System atik der B aum lause (Lachninae P a a s. partim ) des W eichselgebietes. Zool. Anz., Leipzig, 18 : 73 85, M o r d v il k o A K biologii tlej iz podsem. A phididae i Pem phigidae. Rab. Lab. zool. K ab. vars. U n iv., W arszaw a, 1896: M o r d v il k o A Zur Biologie und Morphologie der Pflanzenlause. II. T rudy rus. fent. Obść., S t.-p eterburg, 33: 1 84, M o r d v i l k o A K orm ovyje rastenija tlej SSSR i sopr. stran. T rudy (Otd.) prikl. n t., Leningrad, 14:

35 3 5 M ateriały do poznania m szyc Polski 9 7 M o r d v il k o A D ie B la ttla u s e m it u n v o lls ta n d ig e m G e n e ra tio n s c y k lu s u n d ih re E n t- ste h u n g. E rg e b n. F o rts c h r. Z ool., J e n a, 8 : O s s i a n n i l s s o n F C o n trib u tio n s to th e k n o w le d g e of S w ed ish a p h id s. K u n g l. L a n t- b ru k sh o g s k o la n A n n., U p p s a la, 2 5 : P a ś e k V C esk o slo v ensk e v o sk y c e l a d e Lachnidae (Homopt., Aphidoidea). F a u n is tic k y p re h l a d. B io l. S h o rn., B r a tis la v a, 7, 5 6: P a ś e k V P ris p e v e k k e k la s ifik a c i stre d o e v ro p sk y c h L a c h n id u (H omopt., A phidoidea). V e stn. csl. zool. S p o l., P r a h a, 1 7 : P a ś e k V V o sk y n a ś ic h le ś n y c h d re v in. B ra tis la v a, 319 p p. P i n t e r a A F a u n is tic c o n trib u tio n to th e k n o w le d g e of B u lg a ria n a p h id s (Horn., A ph id.). A c ta Soc. e n t. B o h e m., P r a h a, 56 : R i e c h F B io lo g ie u n d F a u n is tik o stp re u ssisc h e r B la ttla u s e. S ch r. p h y s.-o k o l. G es., K o n ig sb e rg, 6 5 : R u b s a a m e n E. H B e ric h t iiber m ein e R e isen d u rc h die T u c h e le r H e id e in d e n J a h r e n 1896 u n d S ch r. n a tu r f. G es., D a n zig, 10: S c h m u t t e e e r H Z u r L a c h n id e n fa u n a B a y e rn s (Homoptera: A ph idoidea : Lachnidae). N a c h r. b l. b a y e r. E n t., M iin ch en, 3 : 1 6. S z e le g i e w i c z H M szyce (Homoptera, A phidina) okolic B y d g o sz c zy. F ra g m. fa u n., W a rsz a w a, 8 : S z e le g ie w ic z H A p h id o lo g ic a l n o te s. I IV. (Hom optera, A phididae). A n n. zool., W a rsz a w a, 1 8 : S z e le g ie w ic z H. 1961a. P rz y c z y n e k do z n ajo m o ści fa u n y m szy c (Homoptera, A phidina) S u w alsz c zy z n y. P o l. P ism o e n t., W ro claw, 3 1 : S z e le g ie w ic z H. 1961b. M szyce (Homoptera, A phidina) o k o lic B y d g o sz c z y I I. F ra g m. fa u n., W a rsz a w a, 9 : S z e le g ie w ic z H. 1962a. T h e id e n tity of Lachnus nudus M o r d v i l k o, (H omoptera, A phidina). B u ll. A cad. p o i. Sci. Cl. I I, W a rsz a w a, 10: S z e le g ie w ic z H. 1962b. M a te ria ły do z n a jo m o śc i m szyc (Homoptera, A phidina) T a tr i P o d h a la. A c ta zool. c ra c o v., K ra k ó w, 7 : S z e le g i e w i c z H. 1962c. Z u r V a lid ita tsfra g e d e r A r t Lachnus pinihabitans M o r d v. (Homoptera, A phididae) B u ll. A cad. p o i. Sci. Cl. I I, W a rsz a w a, 10 (in litt.). P E 3 IO M E H a c T o n m a H p a S o T a o Lachninae r i o a b u i H o im p a e T C H H a K piith qeck O M norhtojkhbahhh CBejieHHH n o JiH T e p a T y p e ii H a M a T e p n a jia x a B T o p a. B p a - 6 o T e n a H o K p a T K y io x a p a K T e p n c T H K y n o R c e M e ftc x B a, o n p e R e jih T e jih por O B h b h r o b, 3 0 o re o rp a i )H H e c K H e 3aM etkh u n o n p o Ó H b ih o 6 3 o p b h r o b. J J jih K a m - R o r o B H jia a a H b i: r e o r p a ^ m e c K o e p a c n p o c T p a H e H H e, a K O Jio rn q e c K H e R ah H bie H CHHCOK CTaHHHH IipO B epeh H bix abtopom. K po M e T o ro paccm OTpeHO CHCTe- M at H H eck oe n o jio H teh H e K a łk jjo ro b h r b h e r o H 3yH eh H e. B os m em p a c c M O T p e n o 3 7 b h r o b, b to m n e T b ip e HOBbie r a h ijiayh H I l o a b i u H h B b ir en eh o ORH y HO Byio pa3h 0B H R H 0C T b. H ob blm H RJIfl (JiayH bl rio jib lu H HBJIHIOTCH CJieRyKMRHe BHRbI : Cinara abieticola (C h o l.), G. kochiana ( B o r n.), G. mordvilkoi ( P a s e k ) h Protrama longitarsus ( F e r r.). Ginara piceae ( P a n z.) v a r. paśeki v a r. n o v a 3 T a pa3hobh RHOCTb, H3BeCTH3H RO CHX n o p H3 CjIOBaKHH ( P a ś e k, ) h H3 B e ao B e jk C K o ft I ly iiih (S. A d a m c z e w s k i l e g.), O TJitm aetc H o t t m it iiu -

36 98 H. Szelegiew icz 36 n oii (JiopMbi ropa3h'> MeHbuiHMii p asnepam ii ren a (jyihha o k o j i o 3,5 m m ), fiojiee cjia6oił nurm eh raunew u HecKOJtbKO H Jim m ee BOjiocnaMH Tena u k o h c u - HOCTeft. riepeflhhe KpbiJibH y upbinaxbix ({>opm axott pa3hobhh h o c t m HMeior pehh3npobahhoe?khjikobahne, a i i m c h h o xojibko ogh y h j i h ManciiMyM j ( b c M e n w a J ib H b ie h u i j i k h. ZUSAM M ENFASSUNG Die vorliegende Arbeit stellt eine Ubersicht der in Polen auftretenden Lachninen dar. Ausser einer kurzeń Diagnose der Unterfamilie bringt sie auch Tabellen zur Bestimmung von Gattungen und Arten in denen alle Arten eingefiigt wurden dereń Vorkommen in Polen m it Sicherheit zu erwarten ist. Die eigentliche Ubersicht bringt eingehende Angaben iiber die allgemeine geographische Yerbreitung, iiber die Fundorte in Polen sowie iiber die Biologie der einzelnen Arten. Insgesamt wurden 37 Arten besprochen, von denen 4 fiir die polnische Fauna neu sind. E s sind: Cinara abieticola (C h o l.), G. ko- ( Mana (B o r n.), G. mordvilkoi ( P a s e k ) und Protrama longitarsus ( F e r r.). A u s- serdem beschreibt der Verfasser eine neue Form, fiir die er folgende wiclitigste Unterscheidungsmerkmale an g ib t: Cinara piceae ( P a n z.) var. paśeki var. nova Unterscheidet sich von der typischen Form durch bedeutend kleinere Korpergrósse (etwa 3,5 mm bei 5 6 mm der typischen Form), schwachere Pigmentation und etwas langere und feinere Beborstung. Bei den Gefliigelten ist die Media der Yorderfliigel einfach oder nur einmal gegabelt. Lebt in Trophobiose mit der grossen Waldameise. Gefunden wurde diese Form in der Slovakei (P a s e k, ) und in den Urwald von Bialowies in Nordostpolen (St. A d a m c z e w s k i leg.). Das Typen-Material befindet sich in der Sammlung des Zoologischen Instituts der Polnischen Akademie der Wissenschaften in Warszawa. R edaktor p racy m gr B. Burakow ski Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e W arszaw a 1962 N akład egrz. Ark. wyd. 3,25, druk. 2,25. P apier druk. sat. k l. I I I. 80 g. B I. Cena zł N r zam. 536/62 W rocławska D rukarnia Naukowa B-2