dr med. Maciej Koszutski

Transkrypt

1 dr med. Maciej Koszutski Fenomen państwa militarno - szpitalniczego na przykładzie dziejów Zakonu Maltańskiego Konferencja naukowa. Radom 2 marca 2013 rok

2 15 lipca 1099 roku uczestnicy I Wyprawy Krzyżowej odbili z rąk egipskich Fatymidów Jerozolimę. Dzień ten jest umowną datą powstania Zakonu Joannitów, zwanych również Szpitalnikami, Rycerzami Rodyjskimi, a obecnie Kawalerami Maltańskimi. Jednak już w latach 60- tych XI wieku pobożna konfraternia z Amalfi wykupiła od kalifa Al Mustansira plac, leżący o rzut kamieniem na południe od Grobu Świętego i na tym terenie wybudowała Szpital, będący schroniskiem dla chorych, bezdomnych i pielgrzymów. Opiekę nad podopiecznymi Szpitala sprawowali bracia zakonni pod przewodnictwem błogosławionego Gerarda, uważanego odtąd za pierwszego zwierzchnika Zakonu. Za patrona nowo powstałego zgromadzenia- Ubogich Braci Szpitala Świętego Jana uznano św. Jana Chrzciciela. Po zdobyciu Jerozolimy przez krzyżowców nastąpił szybki rozwój Szpitala i opiekującego się nim Zakonu, którego znaczenie podnosiły donacje królów jerozolimskich, władców innych państw krzyżowych i europejskich. Papież Paschalis II zaakceptował działalność Szpitalników bullą Pie postulatio voluntatis z dnia 15 lutego 1113 roku. W Szpitalu zwykle opiekowano się około tysiącem chorych i pielgrzymów, a w okresie kampanii wojennych ilość ich wzrastała nawet do dwóch tysięcy. Pielgrzymujący do Ziemi Świętej i Jerozolimy w 1160 Oprócz tego bracia rozdawali codziennie jałmużnę dla ubogich i potrzebujących oraz utrzymywali opiekunki, wychowujące porzucone dzieci Filii beati Joannis. Już od początków XII wieki joannici utworzyli sieć szpitali na terenie państw krzyżowych w Ziemi Świętej i Syrii oraz na terenie Europy, głównie w basenie Morza Śródziemnego. Dokładnie nie wiadomo, kiedy Zakon zajął się zbrojną ochroną pielgrzymów oraz stał się jednym z głównych sił militarnych państw krzyżowych. Pierwsza wzmianka o dowódcy wojskowym wśród joannitów pochodzi z 1126 roku. Przypuszcza się, iż decydujący wpływ na rozwój strony militarnej Zakonu, który jednak nigdy nie zaprzestał działalności charytatywnej i szpitalniczej, był wybór na kolejnego zwierzchnika rycerza prowansalskiego Rajmunda du Puy oraz przykład zakonu templariuszy. Struktura Zakonu Joannitów Szpitalników ukształtowała się następująco: bracia rycerze, spośród których wybierano władze zakonne, duchowni kapelani oraz bracia służebni. Zwierzchnikiem Zakonu był przeor (rektor), który później przyjął tytuł Wielkiego Mistrza. Wspierało go grono wyższych urzędników wielki komandor (zastępca Wielkiego Mistrza), wielki kanclerz, marszałek (dowódca wojsk lądowych), admirał, szpitalnik, szatny, jałmużnik. Rycerzy podzielono na osiem grup narodowościowo terytorialnych zwanych językami (langue) prowansalski, francuski, owernijski, kastylijski, aragoński, włoski, niemiecki i angielski. Języki dzieliły się na przeoraty, a te z kolei na baliwaty i komandorie. Strojem zakonnym był czarny habit i płaszcz z naszytym na wysokości lewego barku białym, ośmiokończystym (maltańskim) krzyżem. Podczas wypraw wojennych na zbroję zakładano czerwoną tunikę z białym, łacińskim krzyżem na piersiach, jaki nadal widnieje na godle Zakonu. Charyzmat Zakonu Szpitalników oddaje pouczenie, które przekazywano kandydatom w okresie Średniowiecza: Zacny przyjacielu, pragniesz wstąpić w szeregi braci zakonnych naszego Domu i masz do tego prawo, ponieważ wielu szlachetnie urodzonych prosi o przyjęcie swych dzieci lub 2

3 przyjaciół i są oni najszczęśliwsi, kiedy mogą oni wstąpić do Zakonu. Jeśli więc pragniesz znaleźć się w tak znakomitym i szanowanym towarzystwie oraz tak świętym zakonie jakim jest Szpital, masz do tego prawo. Lecz jeśli pragniesz tego z tej przyczyny, że widzisz nas dobrze odzianych, jeżdżących na potężnych rumakach i żyjących sobie wygodnie, to jesteś w błędzie, ponieważ będziesz pragnął jeść, a będziesz musiał pościć, kiedy natomiast będziesz chciał pościć, będziesz musiał jeść, kiedy będziesz pragnął spać, będziesz miał obowiązek pełnienia warty, a kiedy będziesz chciał stanąć na warcie, będziesz musiał spać. Będziesz posyłany tu i tam, do miejsc, które nie będą ci odpowiadały i będziesz tam musiał jechać. Będziesz musiał porzucić wszelkie swoje pragnienia, by zaspokoić pragnienia innych i znosić inne jeszcze trudy w Zakonie, większe niż można je tu opisać. Czy jesteś gotów ścierpieć to wszystko? Po zdobyciu Jerozolimy przez sułtana Saladyna Szpitalnicy utrzymali się w swoich twierdzach Krak des Chevaliers (do 1271 roku) oraz Margat (Al.-Markab) do 1285 roku. Po zdobyciu Akki w 1191 roku przez III Krucjatę prowadzoną przez króla Ryszarda Lwie Serce, stała się ona centrum okrojonego Królestwa Jerozolimskiego. W Akce (Akko, St.Jean d Acre) znajdowała się główna siedziba Joannitów i oczywiście Szpital. Podczas pobytu w Akce powstała piękna modlitwa, odmawiana przez braci po nieszporach pośród chorych, z którymi po jej zakończeniu, wspólnie odmawiano Ojcze nasz.: Czcigodni Panowie Chorzy, módlcie się, aby Bóg zesłał pokój na świat. Czcigodni Panowie Chorzy, módlcie się, aby Bóg zechciał mnożyć owoce ziemi. Módlcie się za pielgrzymów płynących przez morza i wędrujących po ziemi, aby Bóg ich prowadził i doprowadził w bezpieczeństwie duszy i ciała do celu. Czcigodni Panowie Chorzy, módlcie się za siebie i innych chorych chrześcijan, aby Pan nasz zechciał dać im zdrowie, potrzebne ich duszom i ciałom. Czcigodni Panowie Chorzy módlcie się za dusze waszych ojców i matek i za wszystkich chrześcijan, którzy odeszli, aby Bóg dał im pokój wieczny. Amen. Po upadku Akki w 1291 roku, na około 19 lat osiedlili się na Cyprze, w mieście Limassol, gdzie kontynuowali swoją działalność militarną i szpitalniczą. W 1306 roku Wielki Mistrz Fulko de Villaret powziął decyzję o podboju wysp Dodekanezu. W 1309 roku zakończono to przedsięwzięcie, tworząc państwo zakonne, obejmujące około 30 wysp Dodekanezu, enklawy na wybrzeżu azjatyckie Morza Egejskiego oraz w Epirze, z ośrodkiem na wyspie Rodos. Od tego czasu wielcy mistrzowie traktowani byli jak udzielni książęta, którymi byli w istocie i uznawali jedynie zwierzchność papieską. Przełożeni języków, noszący nazwę; filar (pilier), pełnili wysokie funkcje urzędnicze. Każdy język miał swoją siedzibę gospodę, oberżę (auberge). Państwo zakonne musiało nieustannie odpierać ataki sił muzułmańskich. Bracia rycerze, zwani wtedy rycerzami rodyjskimi, na swoich galerach patrolowali wschodnią część basenu Morza Śródziemnego. Joannici nie ulegli nawet sułtanowi Mehmedowi II zdobywcy Konstantynopola w 1480 roku. Zakon nie zapominał o swojej misji dobroczynnej i szpitalniczej. Wprowadzoną przez Szpitalników nowością w szpitalnictwie europejskim było wykorzystanie szpitala, jedynie do leczenia chorych i rannych. Bezdomnych i pielgrzymów umieszczano w specjalnie do tego przystosowanych przytuliskach (xenodochium). Wielki Mistrz Emery d Amboise utworzył instytucję Domini Sanitatis, 3

4 którzy byli pierwszą instytucją nadzoru sanitarno epidemiologicznego w świecie. Jednak w 1521 roku sułtan Sulejman Wspaniały zmusił Rycerzy Rodyjskich, wspieranych przez ludność miejscową do poddania Rodos. Kapitulacja była na warunkach honorowych obrońcom wraz z Wielkim Mistrzem Filipem de Villiers de l Isle Adam, pozwolono opuścić wyspę na własnych statkach, zabierając ze sobą broń, dobytek i archiwum zakonne. Po kilkuletniej tułaczce Joannici osiedli na Malcie i Gozo w 1530 roku. Obie wyspy przekazał im cesarz Karol V, za symboliczną daninę jednego sokoła, przyuczonego do łowów rocznie. Zakon kontynuował dotychczasową działalność, wysyłając swoje galery, głównie dla zwalczania tureckich i berberyjskich piratów z Tunisu i Algieru. Szpital Święta Lecznica, mieszcząca się początkowo w Birgu, a później w nowo wybudowanej Valetcie, dzieliła się na oddziały specjalistyczne, a pracujący w nim lekarze często publikowali swoje doniesienia kliniczne drukiem. Wprowadzono dekretem Wielkiego Mistrza Marcantonio Zondadari obowiązek wykonywania sekcji zmarłych w Szpitalu pacjentów, nie wyłączając nawet wysokich urzędników Zakonu, a uczestnictwo i obserwacja sekcji zwłok była obowiązkiem każdego, pracującego w Szpitalu lekarza. Dla tych potrzeb wielki mistrz Antonio Manuel de Vilhena wybudował teatr anatomiczny. Od 18 maja do 15 września 1565 roku Kawalerowie Maltańscy wraz z miejscową ludnością stawili heroiczny opór wojskom tureckim, dowodzonym przez Mustafę Paszę podczas Wielkiego Oblężenia, bo pod taką nazwą przeszło ono do historii. Obroną dowodził Wielki Mistrz Jean Parisot de la Valette. Walki były okupione olbrzymimi stratami po obu stronach. Dzień 15 września od tego jest czczony w Zakonie Maltańskim jako Święto Matki Boskiej Zwycięskiej, a obecnie również jako święto narodowe Republiki Malty. Na Malcie kontynuowali i rozwinęli Szpitalnicy działalność dobroczynną, wspierając osoby chore i niedołężne datkami pieniężnymi oraz żywnością komisarze biednych chorych i kobiety, zwane pitanziere. Utrzymano także działalność nadzoru sanitarno epidemicznego Domini Sanitatis. Kawalerowie Maltańscy na Malcie rezydowali do czasu opanowania Malty przez wojska francuskie, dowodzone przez Napoleona Bonaparte w 1798 roku. Po utracie Malty nastąpił trudny okres dla Zakonu Maltańskiego, połączony z kryzysem własnej tożsamości, co skutkowało niekanonicznym wyborem na urząd Wielkiego Mistrza cara Rosji Pawła. Okres destrukcji został powstrzymany przez namiestnika, a później Wielkiego Mistrza Zakonu, Giovanni Battistę Tommasi. Działalność Zakonu Maltańskiego ograniczyła się do pracy dobroczynnej, szpitalnej, z czasem stając się integralnym składnikiem wojskowej służby zdrowia (Korpus Sanitarny we Włoszech, Niemcy) oraz biorąc aktywny udział w zwalczaniu skutków konfliktów wojennych oraz kataklizmów. W latach 70-tych XIX wieku Wielki Mistrz Giovanni Battista Ceschi a Santa Croce zreformował Zakon Maltański, zastępując archaiczny podział na języki związkami narodowymi. Działający w czasach współczesnych Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników Świętego Jana Jerozolimskiego zwany Rodyjskim oraz Maltańskim ma podwójny status zakonu religijnego, podlegającemu Ojcu Świętemu oraz dożywotniej suwerennej monarchii konstytucyjnej, której zasady działania określa Karta Konstytucyjna, zatwierdzona w 1960 roku. Głównym zwierzchnikiem Zakonu jest Wielki Mistrz, noszący również tytuł księcia. 4

5 Obecnym 79-tym z kolei Wielkim Mistrzem jest Fra Matthew Festing (od 2008 roku). Wspierają Go członkowie Wielkiego Margisterium Wielki Komandor, Wielki Kanclerz, Wielki Szpitalnik, Wielki Jałmużnik. Organami ustawodawczymi i wykonawczymi są: Rada Suwerenna oraz Rada Rządząca. Ponadto Zakon posiada własne sądownictwo i archiwa. Odpowiedzialnym za łączność ze Stolicą Apostolską jest kardynał patron Zakonu, którym obecnie jest Jego Eminencja Paolo Sardi oraz Prałat Zakonu - Jego Ekscelencja ksiądz arcybiskup Angelo Acerbi. Zakon Maltański składa się z sześciu wielkich przeoratów Lombardii i Wenecji, Rzymu, Neapolu i Sycylii, Czech i Moraw, Austrii, Anglii oraz sześciu podprzeoratów w Hiszpanii, Niemczech, Irlandii oraz w Stanach Zjednoczonych (3). Kawalerowie maltańscy w pozostałych krajach należą do związków narodowych lub ich status określa się jako in gremio religionis, jeśli nie należą do żadnego związku narodowego lub religijnego. Zakon Maltański posiada przedstawicielstwa dyplomatyczne w ponad 90 państwach. Nowo powstałe związki narodowe Kawalerów Maltańskich przystąpiły do tworzenia na terenie swych krajów szpitali i ośrodków opieki. Od 1928 roku Zakon zajął się walką z trądem i obecnie jest głównym koordynatorem z ramienia ONZ pomocy dla ofiar tej strasznej choroby. Organizacjami filialnymi Zakonu Maltańskiego realizującymi bezpośredni nadzór na ośrodkami medycznymi, charytatywnymi oraz działalnością ratowniczą i wojskową są między innymi: Korpus Sanitarny ( Assoziazione dei Cavalieri Italiani per il Servizio Sanitario nella Guerra ) i CISOM ( Corpo Italiano del Soccorso del Ordine di Malta ) we Włoszech. Malteser Hilfdienst w krajach niemieckojęzycznych. Ambulance Corp w Irlandii. Stowarzyszenie dla Działalności Szpitalniczej we Francji Zakonu Maltańskiego ( OHFOM). Centrum Kooordynacyjne dla Ameryki w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej z siedzibą w Miami. Fundacje Polskich Kawalerów Maltańskich Pomoc Maltańska (Poznań, Warszawa). Malteser International międzynarodowa organizacja Zakonu Maltańskiego, organizująca pomoc dla terenów objętych działaniami wojennymi oraz konfliktami narodowościowymi oraz obszarów poszkodowanych przez kataklizmy. Ponadto Zakon Maltański utworzył następujące instytucje działające pod patronatem Organizacji Narodów Zjednoczonych: Komitet Wykonawczy Międzynarodowej Pomocy Trędowatym z siedzibą w Genewie. Pomoc Międzynarodowa Zakonu Maltańskiego w Walce z Głodem, Nędzą, Chorobami i Ignorancją w Świecie z siedzibą w Rzymie Akademia Pediatryczna Zakonu Maltańskiego z siedzibą w Mediolanie. Wyrazem jedności Maltańczyków z osobami chorymi są coroczne pielgrzymki Zakonu Maltańskiego do Lourdes, podczas których członkowie Zakonu opiekują się osobiście powierzonymi sobie osobami niepełnosprawnymi i chorymi. Jeśli nie liczyć krótko istniejącej komandorii w Zagości, zniszczonej przez najazd Mongołów, to pierwszym ośrodkiem joannitów w Polsce była komandoria w Poznaniu. Książę 5

6 wielkopolski Mieszko III Stary oraz biskup poznański Radwan przekazali w 1187 roku hospicjum przy kościele św. Michała w Poznaniu szpitalnikom, a z czasem kościół przyjął tytuł patrona Zakonu św. Jana Jerozolimskiego (Chrzciciela). Szpital poznański istniał do 1832 roku i został zlikwidowany przez władze pruskie, w tym czasie likwidujące na terenie swojego państwa zakony katolickie oraz instytucje przez nie prowadzone. Wiele komandorii istniało w miejscowościach Dolnego Śląska, Ziemi Lubuskiej i Pomorza Zachodniego, które to tereny nie znajdowały wówczas się w obszarze państwa polskiego. Na Litwie działała Komandoria Stwołowicka, założona przez Radziwiłłów. W ostatnich latach istnienia I Rzeczypospolitej powołano do istnienia Wielki Przeorat Polski i Litwy, którego zwierzchnikiem był Adam Poniński. W okresie międzywojennym po powstaniu Związku Polskich Kawalerów Maltańskich w 1927 roku prowadził szpital w Rychtalu, przejmował od Związku Śląskich Kawalerów Maltańskich szpital w Rybniku. Ukoronowaniem działalności międzywojennej Związku był Szpital Maltański w Warszawie, który zaczął funkcjonować 7 września 1939 przetrwał okres oblężenia Warszawy, lata okupacji oraz Powstanie Warszawskie, podczas którego udzielano w nim pomocy medycznej obu stronom, zarówno Polakom jak i Niemcom. Po upadku Powstania Warszawskiego działał jeszcze w Częstochowie do 1949 roku, kiedy to został decyzją ówczesnych władz zamknięty. Komendantem szpitala był kawaler maltański Stanisław Lipkowski Milewski. Po uzyskaniu pełnej niezawisłości po 1989 roku Związek Polskich Kawalerów Maltańskich, którego władze przebywały dotychczas na emigracji, wrócił do kraju. Nastąpił burzliwy rozwój dzieł, prowadzonych przez polskich Maltańczyków. Od 1993 roku w Poznaniu działa Specjalistyczna Przychodnia Onkologiczna Pomoc Maltańska przy Parafii św. Jana Jerozolimskiego za Murami, prowadząca diagnostykę nowotworów piersi u kobiet, diagnostykę ginekologiczną oraz w kierunku osteoporozy. Fundacja Polskich Kawalerów Maltańskich Pomoc Maltańska w Poznaniu, posiadająca status organizacji pożytku publicznego, prowadzi Środowiskowy Dom Samopomocy Dom Pomocy Maltańskiej w Puszczykowie, Warsztaty Terapii Zajęciowej Pomoc Maltańska w Poznaniu. Obie instytucje prowadzą terapię zajęciową oraz rewalidacyjną dla osób upośledzonych umysłowo. Ponadto Fundacja prowadzi wypożyczalnie sprzętu medycznego i rehabilitacyjnego w Radomiu, Lublinie i Płocku. Fundacja Polskich Kawalerów Maltańskich Pomoc Maltańska w Warszawie prowadził Szpital Błogosławionego Gerarda w Olsztynie, przeznaczony do leczenia i rehabilitacji chorych w ciężkich stanach śpiączkowych, obecnie przeniesiony do odnowionego budynku szpitalnego w Barczewie pod Olsztynem, gdzie działa jako Powiatowy Szpital Pomocy Maltańskiej im. Błogosławionego Gerarda, Dom Pomocy Społecznej dla osób psychicznie chorych w Szyldaku koło Ostródy, oraz wspólnie z Państwowym Funduszem Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnym realizuje program Wsparcie Osób Niepełnosprawnych Ruchowo na Rynku Pracy w Ośrodkach w Warszawie, Poznaniu, Katowicach, Olsztynie i Radomiu. W Krakowie uruchomiono Centrum Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym i Ich Rodzinom razem z przedszkolem integracyjnym i poradnią dla dzieci z autyzmem. Polscy Maltańczycy organizują obozy wakacyjne dla dzieci niepełnosprawnych i pochodzących ze środowisk ubogich i kryminogennych. Włączają się również we wszelkie inicjatywy, mające na celu wspomożenie ofiar konfliktów zbrojnych oraz kataklizmów przyrodniczych w Polsce i na 6

7 świecie. Na głównej bramie miasta Rodos, zwanej przez chrześcijan Bramą Świętej Katarzyny a przez Turków Bramą Bazarową, Wielki Mistrz Piotr d Aubusson umieścił napis Palin Darro zniszczony (taki sam) powstaję na nowo. Słowa te oddają w pełni ideę działania i powołania Zakonu Maltańskiego, który po momentach niepowodzeń i klęsk, stale wznawia swoją misję w myśl dewizy Tuitio fidei et obsequium pauperum, zawsze dostosowując ją do bieżących potrzeb i oczekiwań. 7