WYBRANE "NATUROWE" GATUNKI OWADÓW RZADKO WYSTĘPUJĄCE NA TERENIE POLSKI THE SELECTED RARE INSECTS SPECIES FROM THE NATURA 2000 IN POLAND

Transkrypt

1 Artur Chrzanowski, Robert Kuźmiński, Andrzej Łabędzki, Andrzej Mazur, Paweł Rutkowski Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu WYBRANE "NATUROWE" GATUNKI OWADÓW RZADKO WYSTĘPUJĄCE NA TERENIE POLSKI THE SELECTED RARE INSECTS SPECIES FROM THE NATURA 2000 IN POLAND Słowa kluczowe: Natura 2000, ochrona owadów w Polsce, postępowanie ochronne. Key words: the Natura 2000, species protection in Poland, protection procedures. Abstract. The natural forest stock-taking which was carried out in years 2006/07 on the territory of the National Forests concerned specific species of butterflies from the appendix II of the Habitat Directive 92/43/EWG. The authors draw attention to the opportunity of extending the stock-taking butterflies range to the selected species from the appendix IV. 36 Inwentaryzacja przyrodniczo-leśna została ukierunkowana na konkretny zestaw gatunków i zespołów (Adamski i in. 2004). W przypadku owadów skoncentrowano się na tych, które były wymienione w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej 92/43/EWG. Początkowo zatwierdzona lista, która ukazała się w zarządzeniu Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych, nie zawierała kilku gatunków. Ostatecznie do inwentaryzacji przyrodniczo-leśnej zakwalifikowano komplet gatunków owadów z załącznika II, jakie możliwe były do stwierdzenia w Polsce. Szkoda, że lista ta nie została poszerzona o owady z załącznika IV, gdzie wymienia się gatunki ważne dla Wspólnoty Europejskiej, które należy objąć ochroną. Na tej liście znalazło się siedem gatunków owadów: górówka sudecka (Erebia sudetica STAUDINGER, 1861), modraszek arion (Maculinea arion Linnaeus, 1758), niepylak apollo (Parnassius apollo Linnaeus, 1758), niepylak mnemozyna (Parnassius mnemosyne Linnaeus, 1758), osadnik wielkooki (Lopinga achine Scopoli, 1763), postojak wiesiołkowiec (Proserpinus proserpina Pallas, 1772), strzępotek hero (Coenonympha hero Linnaeus, 1758). Do monitoringu można było i wciąż jest możliwe włączenie modraszka ariona, osadnika wielkookiego, strzępotka hero i postojaka wiesiołkowa. Są to

2 gatunki, które żyją na styku lasów i otwartych przestrzeni, niemniej ich byt może być również mocno uzależniony od efektów gospodarki leśnej. Pozostałych gatunków z załącznika IV można nie uwzględniać z kilku powodów. Górówka sudecka z dużym prawdopodobieństwem obecnie nie występuje na terenie Polski. Najbliższa i jedyna populacja, przy granicy z Polską, występuje w czeskich Jesenikach w Sudetach (Kuras i in. 2003). Niepylak apollo znany jest z kilku stanowisk objętych już monitoringiem, a w ostatnich latach rozpoczęto jego reintrodukcję i restytucję na obszarach, na których wyginął (np. Karkonoski Park Narodowy). Niepylak nemozyna w wielu miejscach występuje na obszarach już objętych ochroną (parki narodowe, rezerwaty). Natomiast wymienione wcześniej gatunki są znane z rozproszonych stanowisk w kraju i celowe byłoby zinwentaryzowanie ich populacji. Modraszek arion Maculinea arion, kod gatunku 1058, kategoria zagrożenia według Polskiej Czerwonej Księgi EN zagrożony. Stanowska gatunku przedstawia rycina 1. Ryc. 1. Stanowiska modraszka ariona w Polsce. Źródło: Polska Czerwona Księga Zwierząt Bezkręgowce (2004) 37

3 Cykl rozwojowy gatunku nie jest skomplikowany. Występuje jedno pokolenie w roku. Motyle pojawiają się odtrzeciej dekady czerwca nawet do początku sierpnia. Jaja składane są na różne gatunki macierzanki Thymus spp. i lebiodce pospolitej Origanum vulgare (Bĕlìn 1999). Larwy w początkowej fazie żywią się roślinami, a później przenoszone są przez mrówki do mrowisk. Rozwój larw uzależniony jest tylko od jednego gatunku mrówki wścieklicy Myrmica sabuleti. Na inne gatunki mrówek nie działają substancje zapachowe gasienic, przez co dla innych mrówek larwy modraszka są pożywieniem. Gąsienice w mrowiskach żywią się mrówkami i tam zimują. Jest to przykład daleko posuniętej interakcji międzygatunkowej. Siedliska naturowe, które mogą być refugiami modraszka to Górskie i niżowe murawy bliźniaczkowe (kod 6230). Ogólny opis siedlisk można określić następująco: suche leśne łąki i pastwiska, polany, pobocza dróg i skarpy, dobrze nasłonecznione stoki górskie i wyżynne. Zagrożenia dla gatunku wiążą się z przekształcaniem jego siedlisk przez człowieka. Dotyczą one uproduktywnienia polan i ugorów, chemizacji i intensyfikacji rolnictwa poprzez stosowanie insektycydów oraz używanie sprzętu zmechanizowanego do koszenia łąk, zaniechania tradycyjnego wypasu zwierząt, co skutkuje stopniowym zarastaniem otwartych terenów roślinnością drzewiastą i krzewami (sukcesja). Proponowane działania ochronne dla gatunku powinny koncentrować się na kluczowych punktach: - zachowaniu bazy żerowej dla młodocianych gąsienic i motyli poprzez zahamowanie konkurencji roślinności drzewiastej i krzewów (koszenie ręczne i wypas bydła), - ochronie mrowisk wścieklicy poprzez uwzględnienie ich wysokości w koszeniu łąk najbezpieczniej z zaniechaniem używania sprzętu mechanicznego. - ograniczenia zwalczania owadów, a w przypadku klęsk (gradacji) ze zwalczania powinna zostać wyłączona strefa 500 m od granic znanych stanowisk gatunku. Osadnik wielkooki Lopinga achine, kod gatunku 1067, kategoria zagrożenia zagrożony. Stanowska gatunku przedstawia rycina 2. Jest to również gatunek jednopokoleniowy. Motyle spotkać można od około drugiej dekady czerwca do drugiej połowy lipca. Latają w lasach i to z powodzeniem w cienistych miejscach. Biologia motyla nie jest dotąd dostatecznie poznana, aczkolwiek wiele nowych informacji można znaleźć w publikacji Buszko i Masłowski (2008). Motyle nie żywią się nektarem, a podobnie jak mieniak tęczowiec, pokłonnik kamilla i inne, spija sole mineralne z odchodów zwierząt, 38

4 Ryc. 2. Stanowiska osadnika wielkookiego w Polsce. Źródło: Polska Czerwona Księga Zwierząt Bezkręgowce (2004) wilgotnych stref kałuż, rozkładających się resztek itp. Gąsienice żerują na m.in. turzycy pagórkowatej Carex montana i kłosownicy leśnej Brachypodium sylvaticum. Stadium zimującym jest gąsienica, która zimuje w ściółce leśnej. Refugia gatunku mogą być spotykane w siedliskach naturowych: żyznych buczynach (kod 9130) oraz grądach (kod 9160 i 9170). W ogólnym opisie siedliska mogą to być cieniste okraje drzewostanów liściastych i mieszanych, zadrzewienia parkowe, lasy gospodarcze, linie podziału powierzchniowego. Zagrożenia dla gatunku są ściśle uzależnione od gospodarki leśnej. Szczególnie niebezpieczne mogą okazać się zabiegi chemiczce przeciwko motylom powodującym szkody w lasach (piedziki, zwójkę zieloneczkę, brudnicę nieparkę, szczotecznicę szarawkę i inne). Ponadto, sposób przygotowania gleby pod odnowienia i zalesienia rozdrabniający i niszczący wierzchnią warstwę gleby wraz ze ściółką (pługofrezarki). Tworzenie dużych gniazd w bezpośrednich refugiach motyla. Ze względu na duże powiązanie gatunku z lasami dobrze byłoby zinwentaryzować ten gatunek. W wielu dotychczasowych stanowiskach gatunek wyginął, ale niewykluczone, że ukierunkowana inwentaryzacja mogłaby wskazać nowe. 39

5 W miejscach występowania gatunku powinno się wyznaczyć strefy buforowe dla zabiegów chemicznych. Preferować odnowienie naturalne eliminując sztuczne przygotowanie gleby. W cięciach pielęgnacyjnych zbyt mocno nie rozrzedzać więźby. Zachować polany leśne i miejsca występowania roślin żywicielskich. Strzępotek hero Coenonympha hero, kod gatunku 1070, kategoria zagrożenia według Polskiej Czerwonej Księgi EN zagrożony. Stanowska gatunku przedstawia rycina 3. Ryc. 3. Stanowiska strzępotka hero w Polsce. Źródło: Polska Czerwona Księga Zwierząt Bezkręgowce (2004) Owad ma jedno pokolenie w roku. Imagines latają między trzecią dekadą maja a pierwszą lipca. Gatunek ten może się sporadycznie krzyżować ze strzępotkiem perełkowcem (Coenonympha arcania) (Lafranchis 2007). W literaturze są podawane różne zestawy roślin żywicielskich. Z punktu widzenia fitosocjologicznego są to bardzo odmienne zespoły roślinne. Biorąc pod uwagę zestaw roślin żywicielskich wymienionych w publikacji czeskiego autora (Belin 1999), gąsienice strzępotka odżywiają się liśćmi traw: 40

6 wydmuchrzycy piaskowej Leymus (=Elymus) arenarius - gatunek charakterystyczny klasy Ammophiletea pionierskich zbiorowisk wydm nadmorskich, choć występuje też rzadziej na wydmach śródlądowych), jęczmieńca zwyczajnego Hordelymus (= Elymus) europaeus (gatunek charakterystyczny związku Fagion sylvaticae mezo- i eutroficznych lasów bukowych, jodłowo-bukowych i jaworowych). Rzadziej zwraca się uwagę, że rośliną żywicielską może być też jęczmień (Hordeum), co z uwagi na rozmieszczenie strzępotka wydaje się bardziej prawdopodobne. Jednak znane w Polsce stanowiska strzępotka nie wykazują związku z pasem nadmorskim, naturalnym miejscem występowania wydmuchrzycy piaskowej, natomiast część pokrywa się z rozmieszczeniem lasów bukowych, gdzie można spotkać jęczmieńca zwyczajnego. W publikacji Buszko i Masłowski (2008) wymienioną rośliną żywicielską jest kłosownica leśna oraz ogólnie inne gatunki z rodziny Poaceae. Kłosownica leśna rośnie w lasach liściastych Querco-fagetea w świetlistych żyznych buczynach, ale w miejscach nienarażonych na bezpośrednie oddziaływanie słońca oraz w borach mieszanych świeżych. Jednak tych typowych siedlisk nie znajdziemy w północno-wschodniej Polsce, np. nad Narwią. Dlatego można sądzić, że strzępotek może mieć więcej gatunków roślin, na których może żerować. Wyjaśnienie rozbieżności pomiędzy siedliskami gatunków żywicielskich a rozmieszczeniem owada wymaga dalszych badań. Stadium zimującym jest gąsienica w trawach, ściółce. W literaturze brak jest jednoznacznych danych określających siedliska naturowe, które mogą być refugiami owada. Najczęściej poddaje się, że siedliskami strzępotka mogą być zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (kod 6410), ale to z kolei słabo koresponduje z wymienianymi gatunkami żywicielskimi. Ogólnie można przyjąć, że siedliskami strzępotka hero mogą być wilgotne i świeże śródleśne łąki, zarośla ekotonowe, wilgotne skraje lasu, obrzeża bagien i rzek, pobocza rowów i dróg. Postępowanie w przypadku stwierdzenia gatunku na terenach administrowanych przez LP powinno zmierzać do utrzymania istniejących biotopów. Przede wszystkim uniemożliwić zarastanie powierzchni oraz ograniczyć zwalczanie chemiczne szkodników uwzględniając strefy bezpieczeństwa dla rozwijających się larw i latających motyli. Postojak wiesiołkowiec Proserpinus proserpina, kod gatunku 1076; według Polskiej Czerwonej Księgi LR małe ryzyko. Stanowiska gatunku przedstawia rycina 4. 41

7 Ryc. 4. Stanowiska postojaka wiesiołkowca w Polsce. Źródło: Polska Czerwona Księga Zwierząt Bezkręgowce (2004) 42 Jest to motyl z rodziny zawisakowatych (Shpingidae), u którego lot motyli przypada na czas między pierwszą dekadą maja a trzecią dekadą czerwca. Prowadzi zmierzchowy tryb życia odwiedzając chętnie kwiaty roślin produkujących nektar. Jest przy tym bardzo płochliwy i przez to trudny do zinwentaryzowania. Gąsienice odżywiają się liśćmi wiesiołka dwuletniego (Oenothera biennis), wierzbówki kiprzycy (Chamerion angustifolium), wierzbownicy kosmatej (Epilobium hirsutum) oraz krwawników (Lythrum spp.) (Bĕlìn 2003). Zimuje w stadium poczwarki w glebie. Siedliska naturowe, jakie można przypisać do refugiów postojaka to niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris), kod W ogólnym opisie można wymienić wiele środowisk od ugorów przez łąki, skraje rowów, strefy ekotonowe po zręby. Do zagrożeń dla gatunku należy zaliczyć intensyfikację rolnictwa, zarastanie refugiów przez roślinność drzewiastą, zalesienia ugorów, polan, zabiegi chemiczne prowadzone w terenach rozwoju gatunku. Postępowanie w przypadku stwierdzenia gatunku na terenach administrowanych przez LP powinno zmierzać do utrzymania jego

8 dotychczasowych miejsc występowania. Celowe jest utrzymanie zróżnicowania stref ekotonowych - popieranie roślin żywicielskich oraz nie dopuszczenie do ekspansji gatunków drzewiastych na ugory, polany leśne. KONKLUZJA W Nadleśnictwach, w których stwierdzono tzw. gatunki naturowe, powinno się w sposób ciągły monitorować ich biotopy (zmiany, kierunki sukcesji) oraz liczebność. O ile biotop można byłoby badać w dłuższych odstępach czasu (np. co 5 lat) to liczenie osobników powinno odbywać się corocznie. Zbyt mało jest publikowanych informacji o zachowaniu się gatunków, preferencji oraz wymagań środowiskowych. Nawet podstawowe badanie, jednokrotna obserwacja może okazać się kluczowa dla zachowania zagrożonego gatunku. Dlatego ze strony osób odpowiadających za ochronę przyrody w kraju powinniśmy oczekiwać determinacji w popieraniu badań lokalnych i pierwiastkowych nad chronionymi gatunkami. LITERATURA Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z., (red.), 2004: Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Warszawa, t. 6: 500 pp. Bĕlìn V. 1999: Motyli Českĕ a Slovenskĕ republiky aktivnì ve dne. Kabourek, Zlìn, 95 pp. Bĕlìn V. 2003: Nočni motýli Českĕ a Slovenskĕ republiky. Kabourek, Zlìn, 261 pp. Buszko J., Masłowski J. 2008: Motyle dzienne Polski (Lepidoptera: Hesperioidea, Papilionoidea). Koliber Nowy Sącz: 274 pp. Głowaciński Z., Nowacki J., (red.), 2004: Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. IOP PAN, AR Poznań-Kraków. Kuras T., Benes J. Fric Z. Konvicka M Dispersal patterns of endemic alpine butterflies with contrasting population structures: Erebia epiphron and E. sudetica. Popul Ecol 45: Lafranchis T. 2007: Motyle dzienne. Przewodnik terenowy i klucz do rozpoznawania. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 379 pp. STRESZCZENIE Inwentaryzacja przyrodniczo-leśna została ukierunkowana na konkretny zestaw gatunków i zespołów. W przypadku owadów skoncentrowano się na tych, które były wymienione w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej 92/43/EWG. Początkowo zatwierdzona lista, jaka ukazała się w zarządzeniu Dyrektora 43

9 Generalnego Lasów Państwowych nie zawierała kilku gatunków. Ostatecznie w spisie inwentaryzacji przyrodniczo-leśnej wymieniono komplet gatunków owadów z załącznika II, jakie możliwe były do stwierdzenia w Polsce. Do monitoringu można było i wciąż jest możliwe włączenie kilku gatunków z załącznika IV Dyrektywy Siedliskowej. Na tej liście mogłyby znaleźć się 4 gatunki motyli: modraszek arion (Maculinea arion Linnaeus, 1758), osadnik wielkooki (Lopinga achine Scopoli, 1763), strzępotek hero (Coenonympha hero Linnaeus, 1758) i postojak wiesiołkowiec (Proserpinus proserpina Pallas, 1772). Nawet podstawowe badanie, jednokrotna obserwacja może okazać się kluczowa dla zachowania zagrożonego gatunku. Dlatego ze strony osób odpowiadających za ochronę przyrody w kraju powinniśmy oczekiwać determinacji w popieraniu badań lokalnych i pierwiastkowych nad chronionymi gatunkami. SUMMARY The natural forest stock-taking was directed to the specific set of species and groups. As far as insects, the ones mentioned in the appendix II of the Habitat Directive 92/43/EWG were taken into consideration. The initially approved list which appeared in the ordinance of the Director General of the National Forests did not include several species. Finally, the natural forest stock-taking register listed the set of the insects species from the appendix II which were possible to affirm in Poland. It has been possible to include some species from the appendix IV of the Habitat Directive as well. This register could include four butterfly species such as: the Large Blue (Maculinea arion Linnaeus, 1758), the Woodland Brown (Lopinga achine Scopoli, 1763), the Scarce Heath (Coenonympha hero Linnaeus, 1758), and the Willowherb Hawkmoth (Proserpinus proserpina Pallas, 1772). Even a fundamental research or a single observation can be crucial to save endangered species. Therefore, we ought to expect determination in supporting the local and radical research on the protected species from the individuals responsible for the nature preservation in our country. 44