Antropofity znalezione w trakcie badań archeobotanicznych średniowiecznego Krakowa

Transkrypt

1 Antropofity znalezione w trakcie badań archeobotanicznych średniowiecznego Krakowa Marcin W. Woch Instytut Biologii, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, ul. Podchorążych 2, Kraków, jurania@o2.pl Woch M. W The anthropophytes found during the archaeobotanical studies of medieval Kraków. In: A. Mueller-Bieniek (ed.), Plants in the daily lives of the people of medieval Kraków, pp. xx xx. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków. During the archaeobotanical studies carried out in Kraków, fruits and seeds of 91 species known as anthropophytes (plants introduced to the local flora by people) were found in medieval layers dated to the 9 15 th centuries A.D. Among them the most common were archaeophytes 79 taxa, mostly of Mediterranean-Iranian-Turanian origin. They were mainly synanthropic plants: weeds, ruderals and former cultivars or cultivars. Plants of meadows, xerothermic (dry) grasslands and woodland clearings were present as well. The archaeophytes (plants which were introduced before the end of the 15 th century A.D.) were dominated by weeds of cultivated crops characteristic of cornfields (Centauretalia cyani order) and flax fields (Lolio-Linion alliance), and of root crops and gardens (Polygono-Chenopodion alliance). Seeds of Camelina cf. alyssum and Cuscuta cf. epilinum, plants now extinct in Poland, but connected with flax crops in the past, were found in four samples dated to the late medieval period. A second type of assemblage dominated by archaeophytes included species characteristic of annual vegetation communities in ruderal habitats (Sisimbrion offi cinalis alliance), also thermophilic (Onopordetalia acantii order) and heavily nitrophilous ruderal communities (Arction lappae alliance). Large amounts of remains of weeds and ruderal plants were also found which were characteristic of assemblages associated with a Mediterranean and subcontinental climate and which typically grow on calcareous, warm and nutrient-rich soils. These assemblages included some ancient archaeophyte vegetation types of ruderal and arable land. Ethnobotanical analyses suggest that most of the archaeophytes in the Polish flora are formerly useful plants which first might have been cultivated and then escaped and invaded disturbed habitats. In the case of 10 species, whose archaeophyte status in the local flora is still open to question, have been classified as ergasiophygophytes cultivated plants, running wild. Two of the species found Ficus carica and Glaucium corniculatum are ephemerophytes in Poland (alien species which have been casually introduced into the territory). Ficus carica

2 2 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa is a Mediterranean plant, which was found only in deposits from the area of the main Market Square. It was probably imported, but cultivation in places with particularly warm habitats like vineyards might have been possible. The last species, Glaucium corniculatum, is a taxon of Mediterranean-Iranian-Turanian range, and was probably brought with food from these regions or from south-east Poland, where it might have grown as a field weed. It might have persisted for some time in segetal assemblages around Kraków, as well as in ruderal assemblages in the city. Lista taksonów obejmuje gatunki oznaczone z kilku stanowisk rozmieszczonych na terenie dzisiejszego Krakowa: 1) ul. Kanonicza 17 (IX/X XV w.) 4 profile; 2) ul. Grodzka 19 m.in. ślady fosy wczesnośredniowiecznej; 3) Rynek Główny wczesne i późne średniowiecze; 4) ul. Reformacka 4 wczesne średniowiecze oraz XIII w.; 5) Mały Rynek głównie późne średniowiecze (Mueller-Bieniek 2012). Analiza szczątków roślin znalezionych w trakcie badań archeobotanicznych średniowiecznych nawarstwień Krakowa przyniosła odkrycie pośród nich 91 gatunków roślin we współczesnej florze określanych jako antropofity. Są to gatunki obce w rodzimej florze, zawleczone przez człowieka w różnych okresach jego dziejów. Dominują wśród nich przede wszystkim archeofity, czyli taksony zawleczone najdawniej, tj. od neolitu do końca XV wieku 79 gatunków. Jest to liczba zbliżona do liczby archeofitów znajdywanych w innych badaniach (Trzcińska-Tacik, Wieserowa 1976, Trzcińska-Tacik, Wasylikowa 1982). Dziesięć gatunków, których status we florze polskiej jest dyskusyjny, nie jest pewne, czy można je również uznać za archeofity, wydzielono w grupę ergazjofigofitów. Są to spontanicznie się dziś rozprzestrzeniające w siedliskach antropogenicznych rośliny uprawiane, przybyłe w starożytności lub średniowieczu, co do których nie można wykluczyć, że wykazywały podobne preferencje siedliskowe już w okresie średniowiecza. Pozostałe dwa znaleziska Ficus carica oraz Glaucium corniculatum należą do grupy roślin przejściowo zawlekanych na teren Polski, czyli efemerofitów. W artykule tym, zastosowano podział geograficzno-historyczny przyjęty dla gatunków roślin współcześnie występujących we florze polskiej, pozostawiając otwartą kwestię, jaki mógł być ich status w okresie średniowiecza. W przypadku znacznej ich części nie wiemy nie wiadomo, czy pojawiały się wtedy na siedliskach antropogenicznych trwale, czy efemerycznie, można na ten temat mieć jedynie przybliżone domysły. Autor niekiedy próbuje je wysnuwać, jednak głównym celem tego wykazu jest uporządkowanie wiedzy o znalezionych roślinach w oparciu o klasyfikację powszechnie przyjętą we florystyce (Trzcińska-Tacik 1979, Kornaś 1981, Mirek i in. 2002) oraz ich archeobotaniczna interpretacja.

3 M. W. Woch: Antropofity średniowieczego Krakowa 3 Archeofity Większość oznaczonych szczątków w grupie archeofitów należy do gatunków zawleczonych na teren Europy środkowej z rejonu śródziemnomorsko-iranoturańskiego. Są to przeważnie rośliny od dawna towarzyszące człowiekowi, często od neolitu, współcześnie będące gatunkami ruderalnymi lub chwastami w uprawach. Część z nich jest taksonami współcześnie wymarłymi albo bardzo rzadkimi w rejonie Małopolski lub na terenie Europy środkowej z powodu stosowania nowoczesnej agrotechniki. Dominują gatunki ciepłolubne, które poza zbiorowiskami segetalnymi i ruderalnymi, mogą występować także w kserotermicznych murawach i zaroślach, przeważnie na siedliskach związanych z żyznymi, wapiennymi glebami. Głównie to rośliny pierwotnie śródziemnomorskie, pontyjsko-pannońskie lub iranoturańskie, które wtórnie, za sprawą człowieka, rozszerzyły swoje zasięgi o obszary Europy położone bardziej na północ. Szczegółowe opisy znalezisk poszczególnych gatunków archeofitów znajdują się w ich wykazie w końcowej części artykułu. Wśród stwierdzonych archeofitów znalazły się nasiona komosy wielkolistnej (Chenopodium hybridum) i ślazu drobnokwiatowego (Malva cf. pusilla), które reprezentują dwa z czterech gatunków we florze Polski z grupy tzw. archaeophyta resistentia. Są to taksony pochodzące z formacji roślinnych istniejących jeszcze przed wyraźną ingerencją człowieka w naturalną szatę roślinną, które zdołały przetrwać do dzisiejszych czasów wyłącznie na wtórnych siedliskach antropogenicznych (Zając 1979). Komosa wielkolistna w materiałach kopalnych na terenie Polski była znajdywana stosunkowo wiele razy (głównie ze stanowisk wczesnośredniowiecznych) (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005), natomiast ślaz drobnokwiatowy dotychczas znany był tylko z jednego stanowiska archeologicznego z okresu rzymskiego (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005). Przy podziale archeofitów w zależności od ich preferencji siedliskowych wzięto po uwagę, iż wiele gatunków występuje w więcej niż jednym typie zbiorowiska. Rośliny takie, jak np. tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris) rosnący na siedliskach ruderalnych oraz w zbiorowiskach chwastów upraw okopowych i ogrodowych, zostały zaliczone do obu grup, zawsze z wyróżnieniem na pierwszym miejscu tej, w której są częstsze. Stąd sumaryczny udział poszczególnych ich grup siedliskowo-fitosocjologicznych odnoszący się do liczby 79 (wszystkich archeofitów) przekracza wartość 100%. Archeofity segetalne W grupie chwastów najwięcej było gatunków archeofitów zbiorowisk z rzędu Polygono- Chenopodietalia (49%), występujących w uprawach okopowych i małopowierzchniowych uprawach przydomowych. Drugą dużą grupę archeofitów stanowią chwasty zbiorowisk z rzędu Centauretalia cyani (39%), towarzyszące uprawom zbożowym. Pośród chwastów reprezentujących zbiorowiska z rzędu Polygono-Chenopodietalia najwięcej pojawiło się taksonów towarzyszących uprawom okopowym i ogrodowym należących do zbiorowisk ze związku Polygono-Chenopodion. Roślinność ta charakterystyczna

4 4 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa jest dla gleb żyznych, o odczynie obojętnym lub zasadowym, często wykształcających się na podłożu wapiennym. Największe nagromadzenia szczątków należały do czyśćca rocznego (Stachys annua), jasnoty purpurowej (Lamium purpureum), nawrotu polnego (Lithospermum arvense) i wilczomlecza obrotnego (Euphorbia helioscopia). Nielicznie znajdywane były także dymnica pospolita (Fumaria offi cinalis), mlecz kolczasty (Sonchus asper) oraz m. zwyczajny (S. oleraceus). Bardzo liczne są znaleziska włośnicy: sinej (Setaria pumila), okółkowej (S. cf. verticillata) i zielonej (S. cf. viridis) oraz chwastnicy jednostronnej (Echinochloa crus-galli) chwastów reprezentujących zbiorowiska ze związku Panico-Setarion charakterystycznych dla upraw okopowych na uboższych i średnio żyznych piaskach gliniastych. Niewykluczone, że duże nagromadzenia szczątków tych roślin jest także związane z ich uprawą lub zbieraniem na pożywienie. W fitocenozach tych mogły także występować czerwiec roczny (Scleranthus annuus), rzodkiew świrzepa (Raphanus cf. raphanistrum) i sporek polny (Spergula arvensis). Wszystkie rośliny mogły również rosnąć wewnątrz miasta, zarówno w ciągle zaburzanych siedliskach ruderalnych, jak i drobnych uprawach przydomowych. Chwasty upraw zbożowych ze zbiorowisk z rzędu Centauretalia cyani reprezentowane są głównie przez gatunki należące do zbiorowisk ze związku Aphanenion arvensis chwastów zbóż na żyznych glebach gliniasto-piaszczystych i gliniastych. Pozostała część znalezionych chwastów zbożowych należy do związku Caucalidion lappulae zbiorowisk wykształcających się w uprawach na glebach wapiennych. Takie zróżnicowanie jest odbiciem wykorzystywania pod zasiewy zbóż okolicznych terenów o podłożach wykształconych na różnych skałach macierzystych, z kilku formacji geomorfologicznych stykających się ze sobą w rejonie Krakowa. Nagromadzenia szczątków gatunków z podzwiązku Aphanenion arvensis odzwierciedlają raczej transport zboża do miasta z zasiewów z okolic położonych na południe od Wisły oraz w obniżeniu jej doliny. Dominują w nich gleby niewapienne, często piaszczyste; powstałe na utworach fliszu karpackiego rejonu Pogórza Zachodniobeskidzkiego lub na aluwiach północnego Podkarpacia (Kondracki 1988). Z upraw tych mogą pochodzić znaleziska chwastów dziś rzadkich w regionie, takich jak czyściec polny (Stachys arvensis), lnica polna (Linaria arvensis) i stokłosa żytnia (Bromus secalinus). Wapieniolubne zbiorowiska ze związku Caucalidion lappulae mogły dominować w uprawach zbóż rozlokowanych raczej na północ i zachód od miasta, na glebach powstałych na utworach wapiennych rejonów Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Niecki Nidziańskiej (Kondracki 1988). Tereny te cechują się także ciepłym klimatem, dlatego najprawdopodobniej z nimi wiążą się znaleziska gatunków termofilnych i wapieniolubnych, obecnie rzadkich lub krytycznie zagrożonych wyginięciem, takich jak: lepnica francuska (Silene gallica), przewierceń okrągłolistny (Bupleurum rotundifolium), przytulia trójrożna (Galium tricornutum) i pszonacznik wschodni (Conringia orientalis). Interesujące są także notowania szczątków gatunków należących do zbiorowisk chwastów upraw lnu ze związku Lolio-Linion, które współcześnie na terenie Europy są bądź

5 M. W. Woch: Antropofity średniowieczego Krakowa 5 wymarłe, bądź ustępujące. Obok częstych nagromadzeń szczątków lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum), pospolicie stwierdzane były także diaspory przytulii fałszywej (Galium spurium). Zanotowano także jedno nasienie lnicznika siewnego (Camelina sativa). W próbie datowanej na okres późnego średniowiecza, znaleziono szczątki dające się w przybliżeniu oznaczyć jako należące do lnicznika właściwego (Camelina cf. alyssum), a w trzech innych również z tego okresu pozostałości kanianki, przypuszczalnie lnowej (Cuscuta cf. epilinum). Są to rośliny dziś wymarłe na terenie Polski, ściśle związane z uprawami lnu o dawnej agrotechnice. Archeofity ruderalne Trzecią, co do liczebności (30%) grupą są taksony ruderalne należące do zbiorowisk roślin jednorocznych ze związku Sisymbrion offi cinalis. Odzwierciedlają one specyfikę ciągle zaburzanych i silnie zeutrofizowanych siedlisk bliskiego otoczenia siedzib człowieka wewnątrz miasta. Najprawdopodobniej większość szczątków pochodzi od roślin wyrosłych w pobliżu miejsca, w którym je znaleziono w trakcie wykopalisk. Podobne siedliska reprezentują pozostałe archeofity ruderalne (22%), z klasy Artemisietea vulgaris, należące do wieloletnich gatunków występujących najczęściej w ciepłolubnych zbiorowiskach z rzędu Onopordetalia acantii (13%) oraz silnie nitrofilnej roślinności ze związku Arction lappae (7%). Stosunkowo duży udział roślin zbiorowisk termofilnych wskazuje, że średniowieczne miasto mogło stwarzać siedliska dogodne do utrzymywania się współcześnie rzadkich na terenie Małopolski archeofitów ruderalnych, pochodzących z południowych rejonów Europy, takich jak lulek czarny (Hyoscyamus niger), ślaz piżmowy (Malva moschata), szanta zwyczajna (Marrubium vulgare) i portulaka pospolita (Portulaca oleracea subsp. oleracea). Podobnie wysoki udział ciepłolubnych gatunków ruderalnych wykazywała również średniowieczna flora Wzgórza Wawelskiego (Wasylikowa 1991). Podsumowanie Analiza właściwości użytkowych roślin wskazuje, że większość gatunków, które we współczesnej florze Polski są archeofitami, to rośliny wykorzystywane przez człowieka, które niegdyś były źródłem pokarmu dla ludzi i zwierząt, bądź stosowano je w medycynie i obrzędach. Mogą to być dawne kultywary, których uprawy na przestrzeni dziejów zaprzestano, zapomnieniu często ulegały również ich zastosowania użytkowe. Uprawa ich mogła trwać od bardzo dawna, przez co miały one dużo czasu by zdążyć wykształcić lokalne genotypy. Najbardziej prawdopodobnym, mogącym wielokrotnie się powtarzać, procesem było ich początkowe sprowadzanie z południa Europy jako roślin użytkowych. Zapotrzebowanie na nie, mogło także zachęcać do prób ich aklimatyzacji. Te gatunki, których próba uprawy w środkowoeuropejskim klimacie zakończyła się sukcesem, mogły z czasem wytwarzać formy (genotypy) coraz lepiej przystosowane do

6 6 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa życia w lokalnych warunkach i coraz bardziej zdolne do samodzielnego rozprzestrzeniania się na siedliskach segetalnych i ruderalnych. Amplituda ekologiczna tych gatunków mogła ulegać stopniowemu przesuwaniu się wzdłuż gradientu siedliskowego rosnącego czynnika konkurencji ze strony innych roślin: roślina uprawna chwast w uprawach zbiorowiska jednorocznych i dwuletnich roślin ruderalnych zbiorowiska ruderalne roślin wieloletnich. Przykładem grupy archeofitów o dużym dawnym znaczeniu dla człowieka, niegdyś uprawianych, a obecnie występujących na siedliskach ruderalnych, może być rodzaj Malva. Gatunki ślazu były użytkowane ze względu na lecznicze właściwości zawartych w nich śluzów i garbników, a także na pożywienie ludzi i zwierząt. Na teren Europy środkowej mogły być najpierw importowane, a następnie zaczęto je uprawiać. Z czasem rośliny zaczęły się spontanicznie rozprzestrzeniać w termofilnych zbiorowiskach segetalnych i ruderalnych, a następnie bardziej rozszerzyć swoje występowanie, aż do dzisiejszego w półnaturalnych zbiorowiskach ruderalno-łąkowych i murawach kserotermicznych (np. Malva alcea). Część archeofitów mogła trafiać na teren Europy środkowej przypadkiem, poprzez zawleczenie z materiałem siewnym (chwasty), z transportem towarów, czy innymi sposobami, jak np. poprzez nasiona przyczepione do ubrań, sierści zwierząt lub przetransportowywane w treściach przewodów pokarmowych ludzi i towarzyszących im zwierząt. Charakter kopalnych danych, uniemożliwia jednoznaczne rozstrzygniecie, w którym okresie historycznym nastąpiło przejście danego gatunku antropofita z uprawy do spontanicznej flory synantropijnej. Można stawiać przybliżone wnioski, na podstawie fitogeograficznych badań jego współczesnego zasięgu, stopnia zadomowienia w rodzimej florze, a także znając dynamikę jego biologii, czy w końcu studiując współczesne procesy dziczenia roślin uprawianych. Stwierdzone w trakcie badań archeologicznych gatunki reprezentują pewien wycinek roślinności dawniej towarzyszącej człowiekowi. Stosując zasadę aktualizmu, można tylko w pewnym przybliżeniu uzyskać jej miarodajny obraz, na podstawie znajomości współcześnie występujących zbiorowisk na analogicznych siedliskach. O ile istnieje możliwość odtworzenia z pewną precyzją wyglądu i warunków dawnych siedlisk, czy to przez analizę podobnych współcześnie występujących, na podstawie źródeł historycznych, czy archeobotanikę eksperymentalną, to jednak brak jest pewności, czy w dawnych wiekach dany gatunek miał swój punkt ciężkości występowania w tych samych zbiorowiskach. Współczynnik ten może się zmieniać w zależności od stopnia zaawansowania zadomowienia neofita w danym regionie, długookresowych przesunięć klimatycznych oraz zmian gospodarczych pociągających za sobą modyfikacje warunków siedliskowych. Uwagi te nie pomniejszają roli metody fitosocjologicznej w interpretacji wyników badań archeobotanicznych. Optima zbiorowiskowe i siedliskowe gatunków mogły ulec przesunięciom, co najwyżej u niewielkiej ich części. Wnikliwe dzieła Kluka (1786), zawierające obserwacje preferencji siedliskowych roślin sprzed ponad 200 lat, wskazują, że już przez tak znaczny czas do dnia dzisiejszego u większości gatunków nie uległy one zmianie. Można zatem przyjąć, że zawarte w nich informacje są miarodajne również dla czasów przynajmniej o dwa wieki wcześniejszych. Dodać

7 M. W. Woch: Antropofity średniowieczego Krakowa 7 należy, że ostatnie 200 lat jest jednocześnie okresem, na który przypadły zmiany w środowisku i siedliskach dokonane przez człowieka na największą skalę w jego dziejach. Metoda fitosocjologiczna, posiada swoje ograniczenia, jednak jej trwający od wielu lat rozwój umożliwia wnioskowanie z dużą pewnością o podstawowych typach dawnych zbiorowisk roślinnych, a na podstawie ich amplitud ekologicznych odtwarzać warunki środowiska życia dawnego człowieka. Wykaz znalezionych archeofitów Podano współczesny europejski zasięg każdego taksonu (wg Zając 1979, Dostál 1989, Jalas, Suominen 1991, Tasenkevich 1998) lub lokalny (wg Zając i in. 2006). Kolejno najczęściej zajmowane siedliska oraz nazwę związku, rzędu lub klasy zbiorowisk, w których najczęściej występuje (wg Polunin 1980, Jasiewicz 1985, 1986, 1992, Szafer i in. 1988, Dostál 1989, Tibor 1992, Rothmaler 2002, Chytrý 2007, 2010, Matuszkiewicz 2008, Rutkowski 2008). Każdy opis zawiera podsumowanie interpretację archeobotaniczną przypuszczalnego występowania stwierdzonego gatunku na badanym terenie w okresie średniowiecza. Na końcu opisu każdego taksonu podano również informacje o możliwości wykorzystywania w medycynie lub jako pożywienie, jeśli istnieją odnośne przesłanki literaturowe wg następujących autorów: Kluk (1786,1787,1788), Motyka, Panycz (1936), Gorczyński (1961), Łuczaj (2004), Lityńska-Zając (2005). Obecność takiej informacji przy danym gatunku oznacza, że nie można wykluczyć, że całość lub część znalezionego materiału pochodzi z miejscowej uprawy, bądź importu. Nomenklaturę łacińską przyjęto za Mirkiem i in. (2002), a w przypadku części taksonów nie ujętych w tym opracowaniu za innymi autorami (Dostál 1989, Rothmaler 1995, 2002, Rutkowski 2008). Znak zapytania (?) umieszczono przy nazwie taksonu, którego status archeofita we florze polskiej jest dyskusyjny. 1. Agrostemma githago (kąkol polny) gatunek śródziemnomorsko-atlantyckoeurosyberyjski. Występuje w zbiorowiskach segetalnych upraw zbóż i lnu, szczególnie o prymitywnym poziomie agrotechniki. Centauretalia cyani. Najprawdopodobniej zasiedlał uprawy zbóż i lnu w całym regionie Krakowa. Możliwość wykorzystywania w medycynie i obrzędach. 2. Anagallis arvensis (kurzyślad polny) gatunek śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejski. Występuje w zbiorowiskach segetalnych głównie zbóż oraz w fitocenozach ruderalnych. Stellarietea mediae. Prawdopodobnie zajmował siedliska polne i ruderalne w mieście lub okolicy. Możliwość wykorzystywania jako pożywienie. 3. Anthemis arvensis (rumian polny) takson śródziemnomorsko-środkowoeuropejski. Chwast upraw zbożowych i lnu. Występuje również w zbiorowiskach ruderalnych roślin rocznych dwuletnich i wieloletnich. Centauretalia cyani, Sisymbrion offi cinalis, Artemisietea vulgaris. Mógł rosnąć zarówno w uprawach zbóż i lnu, jak i zbiorowiskach ruderalnych, w bliskim otoczeniu siedzib ludzkich lub okolicy.

8 8 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa 4. Anthemis cotula (rumian psi) takson śródziemnomorsko-środkowoeuropejski. Występuje w różnego typu roślinności ruderalnej, zbiorowiskach chwastów upraw zbożowych i lnu, a także w murawach zalewowych i miejsc wydeptywanych. Sisymbrion offi cinalis, Artemisietea vulgaris, Centauretalia cyani, Agropyro-Rumicion crispi, Polygonion avicularis. Prawdopodobnie obecny był na siedliskach o nieustabilizowanym podłożu i pokrywie roślinnej, na terenie miasta oraz w jego otoczeniu. Możliwość stosowania w medycynie. 5. Aphanes arvensis (skrytek polny) gatunek śródziemnomorsko-atlantyckośrodkowoeuropejski. Głównie tworzy zbiorowiska chwastów upraw zbożowych. Występuje również w fitocenozach jednorocznych roślin ruderalnych. Aphanenion arvensis, Sisymbrion offi cinalis. Mógł rosnąć w uprawach zbóż, skąd z ziarnem zawlekano jego nasiona na teren miasta. 6. Atriplex nitens (łoboda błyszcząca, ł. połyskująca) roślina o zasięgu subiranoturańskim. Występuje w siedliskach ruderalnych, brzegach zbiorników wodnych, aluwiach Polygono-Chenopodietalia, Sisymbrion offi cinalis, Bidentetea tripartiti, Senecion fl uviatilis. Prawdopodobnie była pospolita w zbiorowiskach ruderalnych bliskiego otoczenia siedzib ludzkich i w terenach nadrzecznych. Nie można wykluczyć jej uprawy do zastosowania w żywieniu (jako szpinak) lub w medycynie. 7. Avena fatua (owies głuchy) gatunek śródziemnomorsko-iranoturańsko-eurosyberyjski. Chwast upraw zbożowych, lnu i upraw okopowych, rzadziej roślina ruderalna. Caucalidion lappulae, Sisymbrion offi cinalis. Najprawdopodobniej głównie występował w zbiorowiskach segetalnych i stamtąd wraz ze zbożem był transportowany do miasta. Nasiona mogły być też spożywane jako uzupełnienie diety. 8. Ballota nigra (mierznica czarna) gatunek śródziemnomorsko-środkowoeuropejski. Występuje w termofilnych i nitrofilnych zbiorowiskach ruderalnych. Sisymbrion offi cinalis, Onopordion acanthii. Mógł on zajmować takie siedliska w najbliższym otoczeniu człowieka. Możliwość stosowania w medycynie. 9. Bromus secalinus (stokłosa żytnia, s. kostrzeba) roślina środkowoeuropejska; należący do archaerophyta antropogena. Chwast upraw zbożowych i lnu. Aphanenion arvensis, Centauretalia cyani. Obecnie znajduje się na czerwonej liście roślin zagrożonych wymarciem na terenie Polski. Jednak w warunkach średniowiecznej agrotechniki stokłosa żytnia prawdopodobnie pospolicie występowała w uprawach zboża i lnu. Wiadomo, że jej duże nasiona były spożywane, zwłaszcza w latach nieurodzaju, dlatego nie można wykluczyć także uprawy. 10. Bupleurum rotundifolium (przewierceń okrągłolistny) gatunek o zasięgu śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejskim, związany ze zbiorowiskami stepowymi. W Europie środkowej jest on gatunkiem charakterystycznym zespołu Caucalido-Scandicetum zbiorowiska upraw zbożowych na suchszych glebach wykształconych na podłożu wapiennym, występujących na Wyżynie Małopolskiej, Wyżynie Lubelskiej i Wołyniu Zachodnim. Caucalidion lappulae. Obecnie znajduje się na czerwonej liście roślin krytycznie zagrożonych wyginięciem na terenie kraju, z powodu stosowania nowoczesnej

9 M. W. Woch: Antropofity średniowieczego Krakowa 9 agrotechniki. W średniowiecznych uprawach, na wapiennych wzgórzach wokół Krakowa, mógł być częstszy. Możliwość wykorzystywania jako pożywienie i w medycynie. 11. Camelina cf. alyssum (lnicznik właściwy) takson środkowoeuropejski; archaerophyta antropogena. Ściśle związany z uprawami lnu o dawnej agrotechnice. Lolio- Linion. W związku z jej modernizacją, jest on współcześnie wymarły na terenie Polski. W średniowieczu mógł być częstym chwastem zasiewów lnu. 12. Camelina microcarpa (lnicznik drobnoowockowy) (?) wyróżniane są dwa podgatunki: C. microcarpa subsp. microcarpa gatunek euroazjatycki, kontynentalny. Współcześnie zajmuje siedliska ruderalne, szczególnie tereny kolejowe; występujący także na polach. Stellarietea mediae. Uznawany za kenofita. C. microcarpa subsp. sylvestris subatlantycko-sródziemnomorsko-euroazjatycki, zajmujący siedliska, segetalne, ruderalne lub muraw o charakterze stepowym. Stellarietea mediae, Festuco-Brometea. Jego status nie został dotychczas rozstrzygnięty, przypuszcza się, że może być archeofitem; stwierdzone szczątki najprawdopodobniej należą do niego. Nie można wykluczyć występowania w średniowieczu, zarówno w zbiorowiskach ruderalnych, jak i segetalnych. 13. Camelina sativa (lnicznik siewny, lnianka siewna) takson środkowoeuropejski; prawdopodobnie archaerophyta antropogena. Roślina uprawna lub chwast upraw lnu, zbóż i upraw okopowych oraz element roślinności ruderalnej. Lolio-Linion, Stellarietea mediae. W okresie średniowiecza mógł być uprawiany, jak i spontanicznie występować w zbiorowiskach segetalnych. 14. Capsella bursa-pastoris (tasznik pospolity) roślina śródziemnomorsko-iranoturańsko-atlantycko-eurosyberyjska. Współcześnie pospolicie występuje na siedliskach ruderalnych, szczególnie w zbiorowiskach miejsc wydeptywanych, np. na podwórkach oraz w zbiorowiskach chwastów upraw okopowych i ogrodowych. Polygonion avicularis, Polygono-Chenopodietalia, Artemisietea vulgaris. W średniowiecznym Krakowie gatunek ten mógł być częsty zarówno w różnego typu zbiorowiskach antropogenicznych (w uprawach przydomowych i w roślinności ruderalnej) na terenie miasta oraz na terenie rolniczym wokół niego. Możliwość wykorzystywania w medycynie. 15. Carduus nutans (oset zwisły) gatunek śródziemnomorsko-środkowoeuropejski. Obecnie jest on bardzo rzadki na terenie kraju (występuje głównie w rejonie północnozachodnim), a w Małopolsce prawdopodobnie wymarły. Występuje w kserotermicznych zbiorowiskach ruderalnych. Onopordion acanthii. Gatunek charakterystyczny zespołu Onopordetum acanthii. Nie można wykluczyć jego dawnego występowania na terenie miasta w zbiorowiskach ruderalnych na miejscach szczególnie uprzywilejowanych termicznie. 16. Centaurea cyanus (chaber bławatek) takson śródziemnomorsko-eurosyberyjski. Współcześnie częsty chwast upraw zbożowych i lnu. Centauretalia cyani. Prawdopodobnie był pospolitym chwastem również w dawnych uprawach. Możliwość wykorzystywania w medycynie oraz barwiarstwie. 17. Chamomilla recutita (rumianek pospolity) roślina śródziemnomorskośrodkowoeuropejska. Najczęściej występuje jako chwast upraw zbożowych, rzadziej

10 10 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa w zbiorowiskach roślin ruderalnych oraz miejsc wydeptywanych. Aphanenion arvensis, Sisymbrion offi cinalis, Onopordion acanthii, Polygonion avicularis. Gatunek charakterystyczny zespołu Aphano-Matricarietum. W średniowieczu prawdopodobnie stały element roślinności segetalnej i ruderalnej miasta. Możliwe też, że go zbierano lub uprawiono do wykorzystywania w medycynie. 18. Chenopodium bonus-henricus (komosa strzałkowata) takson środkowoeuropejski-subatlantycki. Nitrofilny i ruderalny. Arction lappae. Gatunek charakterystyczny zespołu Chenopodietum boni-henrici. Przypuszczalnie był częsty w bliskim otoczeniu człowieka, w miejscach gromadzenia się odpadów, gruzowiskach, w sąsiedztwie zagród dla zwierząt gospodarskich itp. Możliwość wykorzystywania w medycynie lub spożywania. 19. Chenopodium ficifolium (komosa jesienna) gatunek iranoturańsko-środkowoeuropejski. Rośnie najczęściej na aluwiach, w uprawach okopowych, a także na siedliskach ruderalnych. Bidentetea tripartiti, Polygono-Chenopodietalia. Mógł występować w zbiorowiskach ruderalnych i drobnych uprawach ogrodowych. 20. Chenopodium hybridum (komosa wielkolistna) takson eurosyberyjsko-iranoturański; archaeophyta resistentia. Zajmuje siedliska ruderalne lub jest chwastem upraw okopowych. Stellarietea mediae, Polygono-Chenopodietalia. Mógł spontanicznie występować w zbiorowiskach ruderalnych, jako chwast w ogrodach i w uprawach okopowych, albo być hodowany na sałatę. 21. Chenopodium murale (komosa murowa) gatunek śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejski. Składnik zbiorowisk terenów silnie zeutrofizowanych, jak podwórka wiejskie i spływy fekaliów, komposty, a także chwast ogrodowy. Chenopodion fl uviatile, Sisymbrion officinalis, Polygono-Chenopodietalia. Warunki sanitarne ówczesnego miasta mogły sprzyjać obecności siedlisk dogodnych dla tej rośliny. 22. Chenopodium opulifolium (komosa kalinolistna) takson środziemnomorskośrodkowoeuropejski. Występuje w zbiorowiskach jednorocznych i dwuletnich roślin ruderalnych oraz w uprawach okopowych. Sisymbrion officinalis, Polygono-Chenopodietalia. Gatunek charakterystyczny zespołu Chenopodietum stricte. Prawdopodobnie był częsty w dawanych miejskich zbiorowiskach ruderalnych oraz różnego typu uprawach. 23. Chenopodium urbicum (komosa trójkątna) takson śródziemnomorsko-pontyjsko-iranoturańsko-eurosyberyjski. Związany z terenami ruderalnymi miejscowości położonych nad dużymi rzekami. Dzieli się na dwa podgatunki Ch. urbicum subsp. urbicum, występujący w ciepłolubnych zbiorowiskach ruderalnych. Onopordion acanthii, Sisymbrion offi cinalis. Oraz Ch. urbicum subsp. rhombifolium preferujący siedliska ruderalne na glebach silnie zasadowych lub o podwyższonej zawartości soli. Stellarietea mediae, Bidentetea tripartiti. Wydaje się bardziej prawdopodobne występowanie pierwszej z wymienionych form na średniowiecznych siedliskach ruderalnych. 24. Chenopodium vulvaria (komosa mierzliwa) roślina śródziemnomorsko-inanoturańsko-środkowoeuropejsko-subatlantycka. Występuje w ciepłych, silnie zeutrofizowanych siedliskach ruderalnych oraz miejscach wydeptywanych, a także jako chwast

11 M. W. Woch: Antropofity średniowieczego Krakowa 11 ogrodowy lub upraw okopowych. Polygono-Chenopodietalia, Sisymbrion offi cinalis, Polygonion avicularis. Gatunek charakterystyczny zespołu Urtico-Malvetum neglectae. Najprawdopodobniej był to składnik roślinności bliskiego otoczenia człowieka. Możliwość stosowania w medycynie. 25. Cichorium intybus subsp. intybus (cykoria podróżnik) gatunek śródziemnomorsko-iranoturańsko-eurosyberyjski. Zasiedla głównie kserotermiczne tereny ruderalne i murawy Dauco-Melilotenion, Arrhenatheretalia. Gatunek wyróżniający zespołu Dauco-Picridetum hieracioidis. Mógł być częsty w tego typu siedliskach na terenie miasta oraz obszarach wokół niego, zwłaszcza wzdłuż traktów. Możliwość wykorzystywania na pożywienie i w medycynie. 26. Conium maculatum (szczwół plamisty, pietrasznik plamisty) zasięg śródziemnomorsko-iranoturańsko-eurosyberyjsko-subatlantycki. Arction lappae. Preferuje ciepłe, silnie zeutrofizowane siedliska ruderalne. Gatunek charakterystyczny zespołu Lamio albi-conietum maculati. Mógł często spontanicznie występować w sprzyjających mu warunkach sanitarnych ówczesnego miasta, a także być uprawiany lub sprowadzany jako roślina lecznicza. 27. Conringia orientalis (pszonacznik wschodni) takson śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejski. Współcześnie rzadki chwast zbożowy suchych, ciepłych, nawapiennych pól w południowej Polsce. Caucalidion lappulae, Polygono-Chenopodietalia. Gatunek charakterystyczny zespołu Caucalido-Scandicetum. Prawdopodobnie występował w zbiorowiskach segetalnych na południowych stokach okolicznych wapiennych wzgórz. Niewykluczone wykorzystywanie w medycynie. 28. Cuscuta cf. epilinum (kanianka lnowa) gatunek eurosyberyjski, współcześnie wymarły na terenie Polski; archaeophyta antropogena. Chwast upraw lnu o dawnej agrotechnice. Lolio-Linion. Gatunek charakterystyczny zespołu Spergulo-Lolietum remoti. W okresie średniowiecza mógł być stosunkowo częstym chwastem zasiewów lnu. Możliwość wykorzystywania w medycynie. 29. Descurainia sophia (stulicha psia) roślina śródziemnomorsko-iranoturańskoeurosyberyjska. Obecnie pospolity gatunek ruderalny i segetalny. Sisymbrion offi cinalis, Onopordion acanthii, Arction lappae, Caucalidion lappulae, Polygono-Chenopodietalia. Gatunek charakterystyczny zespołu Sisymbrietum sophiae. Prawdopodobnie był to pospolity element roślinności różnych siedlisk zaburzonych działalnością człowieka, zarówno w bliskim jego sąsiedztwie, jak i w krajobrazie rolniczym wokół miasta. Możliwość stosowania w medycynie. 30. Digitaria sanguinalis (palusznik krwawy, seroczeń) takson śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejski. Występuje w różnego typu zbiorowiskach ruderalnych, zwłaszcza na ciepłych siedliskach, a także w uprawach okopowych. Eragrostion, Polygono-Chenopodietalia, Polygonion avicularis, Sisymbrion offi cinalis. Gatunek charakterystyczny zespołu Panico sanguinalis-eragrostietum. Mógł być uprawiany na pożywienie, lub spontanicznie zasiedlać tereny ruderalne w obrębie miasta, różne uprawy oraz winnice.

12 12 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa 31. Echinochloa crus-galli (chwastnica jednostronna, kurze proso) roślina śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejska. Chwast upraw okopowych, występuje także w zbiorowiskach jednorocznych roślin ruderalnych, na aluwiach i brzegach wód. Polygono-Chenopodietalia, Sisymbrion offi cinalis, Bidentetea tripartiti. Gatunek charakterystyczny zespołu Echinochloo-Setarietum glaucae. Prawdopodobnie zasiedlał podobne siedliska na terenie miasta i okolicy. Mógł być także uprawiany na żywność i paszę. 32. Euphorbia helioscopia (wilczomlecz obrotny, kołowrotek) takson śródziemnomorsko-atlantycko-środkowoeuropejski. Chwast upraw przydomowych, okopowych, rzadziej zbożowych, zasiedla także różne siedliska ruderalne. Polygono-Chenopodietalia, Caucalidion lappulae, Aphanenion arvensis. W średniowieczu mógł występować w różnego typu uprawach oraz w zbiorowiskach ruderalnych bliskiego otoczenia siedzib ludzkich. 33. Fallopia convolvulus (rdestówka powojowa, rdest powojowy) roślina śródziemnomorsko-iranoturańsko-atlantycko-eurosyberyjska. Występuje w zbiorowiskach segetalnych upraw zbóż i lnu, rzadziej w uprawach okopowych, a także na aluwiach oraz różnego typu zbiorowiskach ruderalnych. Centauretalia cyani, Polygono-Chenopodietalia, Chenopodion fl uviatile, Sisymbrion offi cinalis. Prawdopodobnie była pospolita, zwłaszcza na terenach ruderalnych i w uprawach. Możliwość wykorzystywania na paszę. 34. Fumaria officinalis (dymnica pospolita) gatunek śródziemnomorsko-atlantycko-środkowoeuropejski. Przeważnie tworzy zbiorowiska chwastów upraw okopowych, niekiedy także upraw zbożowych, a także jednorocznych roślin ruderalnych. Polygono- Chenopodietalia, Aphanenion arvensis, Sisymbrion offi cinalis. Gatunek charakterystyczny zespołu Veronico-Fumarietum. Mógł być częsty w różnego typu uprawach. Możliwość wykorzystywania w medycynie. 35. Galium spurium (przytulia fałszywa) takson śródziemnomorsko-iranoturańsko-eurosyberyjski. Występuje w dwóch podgatunkach: G. spurium subsp. spurium subatlantycko-eurosyberyjski, związany ze zbiorowiskami chwastów upraw lnu, Lolio-Linion; prawdopodobnie archaerophyta antropogena. G. spurium subsp. vaillantii śródziemnomorsko-eurosyberyjski, chwast upraw okopowych i zbóż, Caucalidion lappulae, Aphanenion arvensis. Rozpatrywany jako gatunek zbiorowy, jest przeważnie chwastem upraw na glebach wapiennych na południu Polski; występuje także w zbiorowiskach ruderalnych. Dominujące wokół Krakowa warunki siedliskowe gleb wapiennych, mogły sprzyjać jego występowaniu w uprawach lnu i zbóż. 36. Galium tricornutum (przytulia trójrożna) gatunek śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejsko-subatlantycki. Współcześnie jest to rzadka roślina, występująca w ciepłolubnych zbiorowiskach w uprawach zbóż, na glebach wykształconych na podłożu wapiennym, głównie w Polsce południowej. Pojawia się też w miejscach ruderalnych. Caucalidion lappulae, Aphanenion arvensis, Sisymbrion offi cinalis. Gatunek charakterystyczny zespołu Caucalido-Scandicetum. Prawdopodobnie rósł w uprawach zbóż w cieplejszych miejscach.

13 M. W. Woch: Antropofity średniowieczego Krakowa Hyoscyamus niger (lulek czarny) zasięg śródziemnomorsko-iranoturańskoeurosyberyjski. Roślina ruderalna słonecznych, ciepłych i żyznych siedlisk. Sisymbrion offi cinalis, Onopordion acanthii, Arction lappae. Gatunek charakterystyczny zespołu Urtico-Malvetum lub Onopordetum acanthii. Prawdopodobnie występował w cechujących się powyższymi warunkami miejscach ruderalnych w obrębie miasta. Możliwe, że był uprawiany do wykorzystywania w medycynie. 38. Lamium album (jasnota biała) takson iranoturańsko-eurosyberyjski. Współcześnie pospolicie występuje w różnego typu zbiorowiskach ruderalnych i okrajkowych. Aegopodion podagrariae, Arction lappae, Convolvulion sepium. Przypuszczalnie była to pospolita roślina w pobliżu siedzib ludzkich. Niewykluczone wykorzystywanie w medycynie lub spożywanie liści. 39. Lamium purpureum (jasnota purpurowa) roślina śródziemnomorsko-środkowoeuropejsko-subatlantycka. Występuje głównie w ciepłolubnych zbiorowiskach chwastów upraw okopowych, a także na siedliskach ruderalnych. Polygono-Chenopodietalia, Sisymbrion officinalis, Onopordion acanthii. W okresie średniowiecza mogła być chwastem lub rosnąć na terenie miasta. Niewykluczone, że spożywano liście, a kwiaty stosowano do odstraszania moli. 40. Leonurus cardiaca (serdecznik pospolity) gatunek pontyjsko-eurosyberyjski. Występuje w dwóch podgatunkach: L. cardiaca subsp. cardiaca z centrum zasięgu w rejonach zachodnioeuropejskich, oraz L. cardiac subsp. villosus częściej występujący na wschodzie Europy. Zasiedla ciepłe, żyzne siedliska ruderalne. Arction lappae, Onopordion acanthii. Gatunek charakterystyczny zespołu Leonuro-Balloletum nigrae. Przypuszczalnie mógł być składnikiem roślinności ruderalnej bliskiego otoczenia domostw. Od starożytności uprawiany w Europie zachodniej jako roślina lecznicza, nie można więc, wykluczyć pochodzenia części znalezionego materiału z uprawy bądź handlu. 41. Linaria arvensis (lnica polna) roślina śródziemnomorsko-środkowoeuropejska. W Polsce rzadki chwast upraw zbożowych i okopowych na glebach piaszczystych, ograniczony swym zasięgiem do jej zachodniej części. Centauretalia cyani, Polygono- Chenopodietalia. Mógł być to rzadszy chwast, także z powodu jego związku z glebami piaszczystymi, rzadziej występującymi w rejonie Krakowa. Materiał może też pochodzić z importu wraz z ziarnem zbóż z rejonów zachodnich. 42. Lithospermum arvense (nawrot polny) gatunek śródziemnomorsko-iranoturańsko-eurosyberyjski. Chwast upraw okopowych i zbożowych. Polygono-Chenopodietalia, Centauretalia cyani. Gatunek charakterystyczny zespołu Lamio-Veronicetum politae. Mógł być pospolitym gatunkiem segetalnym. Możliwość stosowania w farbiarstwie. 43. Malva cf. alcea (ślaz zygmarek) roślina śródziemnomorsko-środkowoeuropejska. Onopordion acanthii, Arction lappae, Sisymbrion offi cinalis, Festuco-Brometea. W Europie od starożytności uprawiana lub zbierana ze stanu dzikiego. Do Krakowa mogła dostać się drogą importu, być uprawiana w mieście lub okolicy, a także rosnąć w termofilnych zbiorowiskach ruderalnych. Możliwość stosowania w medycynie.

14 14 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa 44. Malva cf. moschata (ślaz piżmowy) (?) roślina śródziemnomorsko-subatlantycko-środkowoeuropejskia. Onopordion acanthii, Arrhenatheretalia, Festuco-Brometea. Dotychczas uważana za kenofita, znalezisko ze średniowiecznego Krakowa, w przypadku wykluczenia pochodzenia materiału z importu, przemawiałoby za statusem archeofita. Mogła przenikać ze średniowiecznych upraw do termofilnych zbiorowiskach ruderalnych. 45. Malva crispa (ślaz kędzierzawy) (?) takson śródziemnomorsko-subatlantyckośrodkowoeuropejski. Uprawiany jako roślina pastewna, występuje także jako antropofit ciepłych siedlisk ruderalnych. Sisymbrion offi cinalis, Onopordion acanthii. Znalezione szczątki mogą pochodzić z uprawy bądź importu, jednak, podobnie jak w przypadku ślazu piżmowego, nie można wykluczyć, że już wtedy występował spontanicznie na terenach ruderalnych. Mógł być wykorzystywany do wytwarzania włókien oraz w medycynie. 46. Malva cf. pusilla (ślaz dobnokwiatowy) takson iranoturańsko-eurosyberyjski; archaeophyta resistentia jest to drugie znalezisko szczątków tego typu archeofita na terenie Polski. Preferuje ciepłe miejsca ruderalne z wysoką zawartością azotu w podłożu, przydroża. Sisymbrion offi cinalis, Polygonion avicularis, Polygono-Chenopodietalia, Arction lappae. Gatunek charakterystyczny zespołu Urtico-Malvetum neglectae. Mógł to być stosunkowo częsty gatunek na podwórkach, w zagrodach dla zwierząt, czy w innych wysoko zeutrofizowanych miejscach. Podobnie jak wszystkie gatunki ślazu, jego pochodzenie może być związane z dawną uprawą do celów medycznych. 47. Malva cf. sylvestris (ślaz dziki) gatunek śródziemnomorsko-środkowoeuropejski. Występuje w miejscach ruderalnych, przydrożach, skrajach lasów. Sisymbrion offi cinalis, Onopordion acanthii, Arction lappae. Przypuszczanie występował pospolicie w bliskim otoczeniu siedzib ludzkich. Niewykluczone, że go zbierano lub uprawiano do celów medycznych. 48. Marrubium vulgare (szanta zwyczajna, krzecina pospolita, gojnik) gatunek śródziemnomorsko-subatlantycko-eurosyberyjski. Występuje w termofilnych zbiorowiskach ruderalnych i na przydrożach. Onopordion acanthii, Arction lappae. Mógł się pojawiać w tego typu siedliskach obok siedzib człowieka, być uprawiany albo importowany jako roślina lecznicza. 49. Melandrium noctiflorum (bniec dwudzielny, lepnica nocna) roślina śródziemnomorsko-subatlantycko-eurosyberyjska. Składnik zbiorowisk segetalnych, niekiedy także ruderalnych, na glebach gliniastych. Caucalidion lappulae, Polygono-Chenopodietalia, Sisymbrion offi cinalis. Gatunek charakterystyczny zespołu Lathyro-Melandrietum. W średniowieczu mógł to być element roślinności segetalnej, zwłaszcza w uprawach zbóż. 50. Myosotis arvensis (niezapominajka polna, n. pośrednia) dzieli się na dwa podgatunki: M. arvensis subsp. arvensis o zasięgu śródziemnomorsko-iranoturańskosubatlantycko-eurosyberyjskm, rosnąca najczęściej w uprawach zbóż, Aphanenion arvensis. M. arvensis subsp. umbrata o zasięgu bardziej zachodnioeuropejskim, występująca głównie na zrębach. Epilobietea angustifolii. Przypuszczalnie znalezisko dotyczy pierw-

15 M. W. Woch: Antropofity średniowieczego Krakowa 15 szego z podgatunków, który mógł być pospolitym komponentem zbiorowisk segetalnych upraw zbóż. Możliwość stosowania w medycynie. 51. Nepeta cataria (kocimiętka właściwa) roślina śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejska. Najczęściej składnik ciepłolubnych zbiorowisk suchych miejsc ruderalnych, niekiedy także uprawiana. Onopordion acanthii, Arction lappae, Sisymbrion offi cinalis. Zarówno mogła być sprowadzana, uprawiana jako roślina używana w medycynie, jak też rosnąć w zbiorowiskach ruderalnych miasta. 52. Neslia paniculata (ożędka groniasta) gatunek śródziemnomorsko-eurosyberyjski; prawdopodobnie archaeophyta antropogena. Dzieli się na dwa podgatunki: N. paniculata subsp. paniculata występujący w zbiorowiskach chwastów, Caucalidion lappulae, Aphanenion arvensis, Sisymbrion officinalis; oraz N. paniculata subsp. thracica, który jest efemerofitem zawlekanym na południe Polski. Sisymbrion officinalis. W średniowiecznych zbiorowiskach segetalnych prawdopodobnie występował pierwszy z nich. 53. Papaver argemone (mak piaskowy) takson śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejski. Tworzy zbiorowiska chwastów upraw zbóż, występuje także na terenach ruderalnych w zbiorowiskach roślin jednorocznych, na glebach piaszczystych. Aphanenion arvensis, Sisymbrion offi cinalis. Gatunek charakterystyczny zespołu Papaveretum argemones. Prawdopodobnie występował w okolicznych uprawach, a na terenie miasta mógł pojawiać się w wśród roślin stanowiących pierwszą fazę zasiedlania terenów ruderalnych, zwłaszcza w miejscach wysypanych piaskiem, jak place i ulice. Możliwość wykorzystywania w medycynie. 54. Papaver cf. dubium (mak wątpliwy) takson śródziemnomorsko-subatlantycko-środkowoeuropejski. Występuje w zbiorowiskach segetalnych upraw zbóż oraz w zbiorowiskach jednorocznych roślin ruderalnych. Aphanenion arvensis, Caucalidion lappulae, Sisymbrion offi cinalis. Gatunek wyróżniający zespołu Consolido-Brometum. Mógł być stosunkowo częstym chwastem średniowiecznych pól albo rosnąć w bliskim otoczeniu człowieka. Możliwość wykorzystywania w medycynie. 55. Papaver rhoeas (mak polny) takson śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejski. Występuje w zbiorowiskach segetalnych upraw zbóż oraz jednorocznych roślin ruderalnych. Centauretalia cyani, Aphanenion arvensis. Przypuszczalnie był to częsty chwast upraw zbożowych, mógł także występować w zbiorowiskach ruderalnych na terenie miasta. Możliwość stosowania w medycynie. 56. Pisum sativum (groch zwyczajny) roślina śródziemnomorsko-eurosyberyjska, występująca w dwóch podgatunkach: P. sativum subsp. sativum (g. z. typowy) uprawiany i dziczejący. Pisum sativum subsp. arvense (g. z. polny, peluszka) uprawiany lub segetalny. Gatunek charakterystyczny zespołu Geranio-Silenetum galliace. Caucalidion lappulae. Trudno ustalić, który mógł to być podgatunek, możliwe, że chodzi o obydwa uprawiany i chwast w dawnych uprawach zbożowych. 57. Portulaca oleracea subsp. oleracea (portulaka pospolita) gatunek śródziemnomorsko-eurosyberyjski. Występuje w termofilnych zbiorowiskach ruderalnych oraz jako chwast w uprawach ogrodowych i okopowych. Polygono-Chenopodietalia, Eragrostion,

16 16 Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa Polygonion avicularis. Prawdopodobnie pojawiał się w tego typu roślinności na terenie miasta jak i wokół niego. Jest to też roślina o zastosowaniu medycznym i pokarmowym, a więc mogła być również uprawiana lub sprowadzana. 58. Raphanus cf. raphanistrum (rzodkiew świrzepa) takson śródziemnomorsko-środkowoeuropejski. Chwast w uprawach przydomowych i okopowych lub roślina ruderalna. Panico-Setarion, Sisymbrion offi cinalis. Gatunek charakterystyczny zespołu Echinochloo-Setarietum. Według Kluka (1788) był to uciążliwy chwast głównie upraw jęczmienia. Mógł być pierwotnie uprawiany na pożywienie lub paszę, a z czasem stać się chwastem upraw lub rosnąć w innych zaburzanych siedliskach. 59. Scleranthus annuus (czerwiec roczny) gatunek śródziemnomorsko-środkowoeuropejski. Chwast w różnego typu uprawach lub roślina ruderalna. Panico-Setarion, Aperion spicae-venti. Mógł rosnąć w uprawach okopowych i zbożowych lub w bliskim sąsiedztwie domostw. Możliwość wykorzystywania w farbiarstwie. 60. Setaria pumila (włośnica sina) śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejski. Chwast ogrodowy i roślina ruderalna. Panico-Setarion. Częste pojawianie się jego szczątków na innych stanowiskach archeologicznych (Wasylikowa 1991; Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005), sugeruje, że mógł też być zbierany lub uprawiany na pożywienie. 61. Setaria cf. verticillata (włośnica okółkowa, w. okręgowa) śródziemnomorskoiranoturańsko-środkowoeuropejski. Chwast ogrodowy i roślina ruderalna. Panico-Setarion. Interpretacja podobnie jak gatunek poprzedni. 62. Setaria cf. viridis (włośnica zielona) śródziemnomorsko-iranoturańsko-eurosyberyjski. Chwast ogrodowy i roślina ruderalna. Panico-Setarion. Interpretacja podobnie jak dwa gatunki poprzednie. 63. Silene gallica (lepnica francuska) gatunek śródziemnomorsko-środkowoeuropejski. Współcześnie bardzo rzadki, narażony na wymarcie chwast upraw zbożowych na gliniastych glebach. Caucalidion lappulae. Gatunek charakterystyczny zespołu Geranio- Silenetum gallicae. Dawniej mógł być częstszy w zbiorowiskach chwastów zbożowych, a także w roślinności bliskiego otoczenia siedzib ludzkich. 64. Sinapis arvensis (gorczyca polna, ognicha) takson śródziemnomorsko-subatlantycko-eurosyberyjski. Występuje jako chwast w uprawach zbóż lub na siedliskach ruderalnych. Stellarietea mediae. Prawdopodobnie był obecny w różnego typu roślinności synantropijnej. Nie można wykluczyć również uprawy na pożywienie lub paszę. 65. Sisymbrium officinale (stulisz lekarski) roślina śródziemnomorsko-eurosyberyjska. Występuje na siedliskach stale zaburzanych działalnością człowieka stanowiąc pule gatunków pierwszej fazy ich zasiedlania. Sisymbrion offi cinalis. Gatunek charakterystyczny zespołu Sisymbrietum sophiae. Mógł znajdywać dogodne dla siebie siedliska w różnego typu roślinności antropogenicznej. Możliwe, że był również uprawiany na pożywienie i paszę. 66. Solanum nigrum (psianka czarna) śródziemnomorsko-subatlantycko-eurosyberyjska. Chwast ogrodowy i upraw okopowych, zasiedla także silnie zaburzane siedliska ruderalne. Polygono-Chenopodietalia. Prawdopodobnie rosła w uprawach przydomowych

17 M. W. Woch: Antropofity średniowieczego Krakowa 17 lub innych miejscach najbliższego otoczenia człowieka. Możliwość stosowania w medycynie. 67. Sonchus asper (mlecz kolczasty) roślina śródziemnomorsko-eurosyberyjska. Chwast upraw okopowych i ogrodowych oraz roślina ruderalna na żyznych glebach. Polygono-Chenopodietalia. Prawdopodobnie była związana z bliskim sąsiedztwem siedzib ludzkich. 68. Sonchus oleraceus (mlecz zwyczajny, m. warzywny) takson śródziemnomorsko-subatlantycko-eurosyberyjski. Współcześnie pospolity, zasiedlający ogródki warzywne i inne miejsca skrajnie przeobrażone, jak wysypiska śmieci, tereny kolejowe i zwałowiska ziemi. Polygono-Chenopodietalia, Sisymbrion officinalis. Gatunek charakterystyczny zespołu Chenopodio rubri-atriplicetum patulae. Mógł występować w uprawach przydomowych lub na terenach pomiędzy zabudowaniami w obrębie miasta, w miejscach gromadzenia się odpadków itp. Możliwość stosowania w medycynie lub spożywania. 69. Spergula arvensis (sporek polny) gatunek śródziemnomorsko-subatlantyckoeurosyberyjski. Pospolity chwast różnego typu upraw, rośnie także w miejscach ruderalnych. Aperion spicae-venti, Panico-Setarion. Prawdopodobnie był rozpowszechniony na różnych siedliskach antropogenicznych. Liście i nasiona mogły być także spożywane przez ludzi i zwierzęta gospodarskie. 70. Stachys annua (czyściec roczny) śródziemnomorsko-iranoturańsko-eurosyberyjski. Częsty zarówno w zbiorowiskach upraw okopowych i zbożowych na glebach wapiennych, jak i w termofilnej roślinności ruderalnej. Caucalidion lappulae. Gatunek wyróżniający zespołu Lamio-Veronicetum politae. Mógł zasiedlać różnego typu uprzywilejowane termicznie siedliska związane z działalnością człowieka. Możliwość stosowania w obrzędach. 71. Stachys arvensis (czyściec polny) śródziemnomorsko-subatlantycki. Współcześnie rzadki, zagrożony wyginięciem. Związany z uprawami zbożowymi na glebach piaszczystych. Aphanenion arvensis. W średniowieczu mógł być również związany z tego typu siedliskami. 72. Thlaspi arvense (tobołki polne) gatunek iranoturańsko-eurosyberyjski. Częsty w miejscach ciągle przeobrażanych działalnością człowieka, ruderalnych i polnych. Stellarietea mediae. W okresie średniowiecza również mógł występować w tego typu siedliskach. Możliwość stosowania w medycynie. 73. Urtica urens (pokrzywa żegawka) takson śródziemnomorsko-subatlantyckoeurosyberyjski. Typowy dla siedlisk silnie zanieczyszczonych związkami amonowymi. Sisymbrion officinalis. Gatunek charakterystyczny zespołu Urtico-Malvetum neglectae. Najprawdopodobniej występował na terenie miasta w miejscach gromadzenia się nieczystości, w pobliżu latryn, w zagrodach dla zwierząt gospodarskich itp. Mógł być użytkowany jako pasza dla zwierząt i pożywienie dla ludzi, a także jako roślina lecznicza. 74. Valerianella dentata (roszpunka ząbkowana, roszponka ząbkowana) roślina śródziemnomorsko-iranoturańsko-środkowoeuropejska. Chwast upraw zbożowych na glebach gliniastych. Centauretalia cyani. Przypuszczalnie była elementem roślinności