CHOROBY ZIEMNIAKA OKRESU WEGETACJI - METODY ICH ZWALCZANIA W SYSTEMIE INTEGROWANEJ OCHRONY I PRODUKCJI

Transkrypt

1 WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO W OLSZTYNIE CHOROBY ZIEMNIAKA OKRESU WEGETACJI - METODY ICH ZWALCZANIA W SYSTEMIE INTEGROWANEJ OCHRONY I PRODUKCJI Olsztyn, 2014 r.

2 Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie Ewa Jaworska Agnieszka Sołtysiak Choroby ziemniaka okresu wegetacji - metody ich zwalczania w systemie integrowanej ochrony i produkcji Olsztyn, 2014 r.

3 Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn, tel./fax (89) , , sekretariat@w-modr.pl, W-MODR Oddział w Olecku ul. Kolejowa 31, Olecko tel. (87) , , fax (87) olecko.sekretariat@w-modr.pl Dyrektor W-MODR mgr inż. Marek Bojarski Zastępca Dyrektora W-MODR inż. Antoni Parfinowicz Zastępca Dyrektora W-MODR mgr inż. Zdzisław Kamiński Druk: Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn tel./fax , redakcja@w-modr.pl, Nakład: 600 egz. Wydanie I

4 Ziemniak odgrywa dużą rolę w gospodarce żywnościowej świata, szczególnie w Europie. Według oszacowań Głównego Urzędu Statystycznego powierzchnia upraw ziemniaków w 2013 r. wyniosła 270 tysięcy hektarów. Plony w 2013 r. wynosiły 21,4 t/ha i były o ok. 12% niższe w stosunku 2012 r. Uprawa ziemniaków w gospodarstwach rolnych ma duże znaczenie, ponieważ są one wykorzystywane do bezpośredniej konsumpcji, w żywieniu zwierząt, oraz jako cenny surowiec w przemyśle przetwórczym, a stanowisko po nich jest jednym z najlepszych w płodozmianie. Każdy etap rozwoju tej rośliny, od wysadzenia do zbioru i potem okres przechowywania plonu to czas, kiedy narażona jest na wpływ różnorodnych czynników chorobotwórczych - patogenów. Choroby i szkodniki niszczące powierzchnię asymilacyjną roślin ziemniaka w okresie wegetacji mogą w zależności od stopnia nasilenia ich występowania obniżyć plon nawet o 70%. Wyjątkowo groźnymi i najbardziej rozpowszechnionymi chorobami występującymi na plantacjach w okresie wegetacji są choroby grzybowe: zaraza ziemniaka, alternarioza i rizoktonioza. Z chorób wirusowych - wirus liściozwoju (PLRV), wirus Y (PVY). Występowanie każdej z przytoczonych chorób powoduje spadek plonu oraz pogarsza jego jakość. Fazy rozwojowe ziemniaka podczas wegetacji Wschody Tworzenie liści i łodyg Wzrost części nadziemnych Zwarcie międzyrzędzi Formowanie stolonów i bulw Początek kwitnienia Pełnia kwitnienia Tworzenie jagód Dojrzałość jagód i nasion Zasychanie naci Dojrzałość bulw 4 W-MODR w Olsztynie 2014 r.

5 1. CHOROBY GRZYBOWE Alternarioza (Alternaria solani - sucha zaraza ) Powodowana jest przez grzyby Alternaria solani i Alternaria alternata. Zagrożenie alternariozą, jako czynnikiem obniżającym plon jest mniejsze niż zarazą i dlatego niedoceniają jej rolnicy. Rozwojowi choroby sprzyja ciepła i umiarkowanie wilgotna pogoda oraz uprawa ziemniaków na glebach, lekkich okresowo za suchych i ubogich w składniki pokarmowe. Objawy. Pierwsze objawy alternariozy występują na roślinach osłabionych w wyniku suszy lub spowodowanych niedoborem makro- lub mikroskładników. Na dolnych najstarszych liściach roślin pojawiają się liczne, drobne plamki barwy ciemnobrązowej z koncentrycznie ułożonymi kręgami przypominającymi słoje drzew. W miarę postępu choroby, plamy stają się większe i przenoszą się na liście do wyższych pięter rośliny. Objawy obserwuje się także na bulwach. Są to różnej wielkości, nieregularne, brązowo-czarne, lekko zagłębione plamy. Alternarioza na liściu ziemniaka Fot.: Ewa Jaworska Zwalczanie niechemiczne. Do działań ograniczających należy zaliczyć: stosowanie zdrowych sadzeniaków, właściwe zmianowanie, nawożenie dostosowane do potrzeb rośliny, zbiór w pełni dojrzałych bulw oraz uprawę odmian o podwyższonej odporności na Alternaria. Zwalczanie chemiczne. Zabiegi fungicydami zawierającymi w składzie mancozeb oraz chlorotalonil. Fungicydy te zastosowane przeciwko alternariozie we wcześniejszym okresie rozwoju roślin zabezpieczą je również przed pierwszymi ogniskami zarazy. Sygnałem do wykonania pierwszego zabiegu ochronnego przeciwko alternariozie jest wystąpienie objawów choroby. W-MODR w Olsztynie 2014 r. 5

6 Wystarcza jeden zabieg, ale w sprzyjających warunkach dla rozwoju patogenu na odmianach wrażliwych może wystąpić konieczność przeprowadzenia większej ich ilość, o ile okoliczności nie powodują konieczności ochrony także przed zarazą. Przykładowe środki do zwalczania wg zaleceń IOR: Aprobat MZ 69 MZ, Altima 500 SC, Twist 50 WG, Vondozeb 75 WG, Amistar 250 SC, Agria- Famo Cymo 50 WG. Zaraza ziemniaka (Phytophthora infestans) Podczas wegetacji rozprzestrzenianie się patogenu następuje przez zarodniki. Warunki sprzyjające rozwojowi - Temperatura O C, wysoka wilgotność, uprawa odmian o dużej wrażliwości na Phytophthora infestans. Objawy. Na liściach widoczne są początkowo żółtawe plamy, które z czasem brunatnieją. Po dolnej stronie, przy dużej wilgotności, na granicy tkanki zdrowej i chorej widoczny delikatny biały nalot grzyba. Z czasem zlewające się plamy mogą doprowadzić do zamierania całych liści, następnie łodyg, a w końcu całych roślin. Brunatne plamy mogą występować na całej ich długości, łodygi stają się kruche, szybko zasychają. W miąższu bulw widoczne są rdzawe nacieki. Miąższ suchy i twardy, z czasem może pojawić się zgnilizna. Zaraza ziemniaka Źródło: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin - PIB Oddział w Jadwisinie, Materiały szkoleniowe 2014 r. Zwalczanie. Najczęściej zaleca się wykonanie kilku zabiegów. Skuteczna ochrona, wymaga również doboru odpowiednich fungicydów dostosowanych do fazy rozwojowej ziemniaka. Częstotliwość oprysków przeciwko zarazie w integrowanym systemie uprawy należy uzależnić od: przebiegu pogody, wczesności odmian, odporności odmian. 6 W-MODR w Olsztynie 2014 r.

7 Należy przestrzegać zasad: q środki ochrony roślin należy stosować zgodnie z etykietą - instrukcją stosowania, ściśle z podanymi w niej zaleceniami, oraz w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia zdrowia człowieka, zwierząt i środowiska, q przemiennego stosowania różnych substancji aktywnych zawartych w stosowanych preparatach, q przy wyborze preparatu należy uwzględnić: fazę rozwoju roślin, warunki klimatyczne, skład chemiczny i sposób działania preparatu oraz okres karencji, q korzystania z sygnalizacji pojawu zagrożenia i rozwoju Ph. infestans i systemów wspomagania decyzji. Przykładowe środki do zwalczania wg zaleceń IOR: Altima 500 SC, Agria- Famo Cymo 50 WG, Aprobat MZ 69 MZ, Banko 500 SC, Champion 50 WP, Sancozeb 80 WP, Twist 50 WG, Valbon 72 WG, Vondozeb 75 WG. Integrowany system produkcji zakłada zmniejszenie ilości stosowanych środków ochrony roślin poprzez wykorzystanie wszelkich dostępnych metod niechemicznych. Jednak przy dużej presji konieczne jest zastosowanie ochrony chemicznej. Wówczas należy stosować środki z grupy małoszkodliwych i o krótkim okresie karencji - do 21 dni. W produkcji integrowanej w zależności od warunków pogodowych wykonuje się 3-5 zabiegów przeciwko zarazie. Oprysk należy zastosować przed zakażeniem roślin. Pierwszy zbieg należy wykonać na plantacjach wczesnych w momencie zwarcia roślin w rzędzie (45-50 dni od posadzenia), natomiast na odmianach późniejszych o większej odporności w momencie wystąpienia pierwszych objawów chorobowych, co przypada na lub nawet 60 dni od posadzenia. Przy pierwszym zabiegu dobrze jest stosować preparaty o działaniu wgłębnym zawierające chlorotalonil lub mankozeb, który zwalcza także alternariozę. Drugi zabieg należy wykonać po około dniach od pierwszego na odmianach wczesnych wykonujemy preparatem o działaniu kontaktowym, natomiast na odmianach późniejszych w zależności od nasilenia zagrożenia preparatem kontaktowym lub wgłębnym. Ostatni zabieg przy odmianach wczesnych wykonujemy 30 dni przed zbiorem. Odmiany późniejsze chronimy na przemian preparatem kontaktowym i wgłębnym, co 5-7 lub dni. Dla odmian średniowczesnych ostatni zabieg wykonujemy od 15 sierpnia do, a dla odmian późnych do 1 września. Racjonalne użycie środka chemicznego i uzyskanie przez rolnika plonu zapew- W-MODR w Olsztynie 2014 r. 7

8 niającego dodatni wynik finansowy powinno opierać się na solidnie prowadzonym monitoringu. Środki chemiczne należy zastosować dopiero wtedy, gdy zostanie przekroczony próg zagrożenia ze strony patogenu i istnieje obawa, że plon będzie niższy, a gospodarstwo osiągnie ujemny wynik finansowy. Część rolników może na bieżąco śledzić zagrożenie zarazą korzystając z systemu wspomagającego podejmowanie decyzji i zgodnie z jego zaleceniami prowadzić prawidłową ochronę. Rizoktonioza (Rizoctonia solani) Choroba ta występuję podczas chłodnej i wilgotnej wiosny, sadzenia ziemniaków do gleby niedostatecznie ogrzanej. Rozwojowi patogenu nie sprzyjają okresy suszy występujące w czasie wczesnego wzrostu roślin i wiązania bulw. Objawy. Wiosną na młodych częściach roślin występuje najgroźniejsza forma rizoktoniozy powodująca zgorzele. Najwcześniej na rozwijających się w glebie kiełkach pojawiają się brązowe wyżery stanowiące efekt zniszczenia komórek roślinnych przez rozwijającego się grzyba. W rezultacie w okresie wschodów na plantacji występują puste miejsca, rośliny są opóźnione w rozwoju, a w sytuacji, gdy patogen zniszczył tylko niektóre z występujących na bulwie kiełków rośliny mają zmniejszoną liczbę łodyg. Uszkodzenia powodowane przez patogenu prowadzą do zniekształceń rozwijających się z nich bulw. W warunkach wysokiej wilgotności na łodygach ziemniaka - tuż nad powierzchnią gleby - może pojawić się letnia forma rizoktoniozy - opilśń łodygowa. Grzybnia patogenu, przerastając w głąb łodygi utrudnia przewodzenie wody i składników pokarmowych. U nasady bocznych pędów, ogonków liściowych pojawiają się bulwki powietrzne, liście wierzchołkowe zwijają się, a cała roślina przyjmuje pokrój krzaczasty. Wysokie uwilgotnienie gleby w końcowym okresie Ryzoktonioza na kiełkach ziemniaka Źródło: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin - PIB Oddział w Jadwisinie, Materiały szkoleniowe 2014r. 8 W-MODR w Olsztynie 2014 r.

9 wegetacji sprzyja rozwojowi struktur przetrwalnych grzyba (sklerocjów) na bulwach ziemniaka. Ich obecność określana jako ospowatość, stanowi wadę sadzeniaków oraz bulw przeznaczonych na cele spożywcze. Zwalczanie. Sadzenie zdrowych, pobudzonych sadzeniaków. Bulwy, których ponad 10% powierzchni pokrywają skleroty nie mogą być używane jako sadzeniaki. Zaprawianie sadzeniaków odpowiednimi preparatami grzybobójczymi lub stosowanie preparatów ograniczających rozwój patogenu bezpośrednio do gleby, w trakcie sadzenia. Przystępowanie do sadzenia, gdy gleba jest dostatecznie ogrzana - dla sadzeniaków niepodkiełkowanych gleba powinna mieć temperaturę 7-8 O C, a podkiełkowanych 5-6 O C. Odpowiednia głębokość sadzenia. Przestrzeganie odpowiednich terminów zbioru tj. zaraz po zakończeniu wegetacji, aby ograniczyć tworzenie się sklerocjów na bulwach. Przykładowe środki do zwalczania wg zaleceń IOR: Amistar 25 SC, zaprawy: PrestigeForte 370 FS. Rak ziemniaka (Synchitrium endobioticum) - choroba grzybowa kwarantannowa Objawy. Występują na roślinach oraz bulwach. Porażenie roślin objawia się ich więdnięciem, występowaniem zielonkawych, kalafiorowatych narośli u podstawy łodyg lub w kątach pędów bocznych i liści a także na liściach i kwiatostanach. Podobne narośla mogą występować na stolonach, ale nigdy na korzeniach. Zmiany na bulwach to: q gąbczastość i zniekształcenia młodych bulw, q kalafiorowate narośla w miejscach oczek bulw starszych, początkowo białawe lub zielonkawe, następnie brunatniejące. Pod koniec wegetacji narośla brunatnieją, gniją i rozpadają się a ich zawartość wysypuje się do gleby. Patogen w postaci przetrwalnikowych zarodni może, nie tracąc swej żywotności, przetrwać nawet przez 40 lat. Choroba ta występuje w Polsce rzadko dzięki prowadzonej od wielu lat hodowli i rejestrowaniu tylko odmian odpornych na ten patogen. Zwalczanie. Problemem w całkowitym jej wyeliminowaniu stanowi występowanie patotypów grzyba, dlatego w rejonach gdzie są one notowane konieczna jest bezwzględna uprawa odmian odpornych na dany patotyp. Bardzo ważnym elementem pozwalającym zmniejszyć ryzyko występowania choroby jest unikanie uprawy odmian nieodpornych. W przypadku wystąpienia choroby wyprodukowane bulwy muszą być zużyte w gospodarstwie po uprzednim ich ugotowaniu a resztki starannie zakopane. Każde podejrzenie o wystąpieniu raka na plantacji rolnik również powinien zgłosić do służb WIORIN. W-MODR w Olsztynie 2014 r. 9

10 2. CHOROBY BAKTERYJNE Czarna nóżka (Erwinia carotovora ssp. atroseptica) Objawy. Na roślinach to czarno gnijące podstawy łodyg, którym towarzyszy nieprzyjemny zapach oraz gnijące na mokro bulwy. Źródłem choroby są porażone sadzeniaki oraz rośliny. Chore sadzeniaki wysadzone do gleby mogą w niej zgnić, nie wydając roślin - tzw. czarna nóżka przedwschodowa. Mogą też wyrosnąć z nich rośliny, które wkrótce po wschodach zaczynają żółknąć, słabo rosną, a u podstawy łodygi zaczynają się procesy gnilne, łodyga tuż nad powierzchnią Czarna nóżka Źródło: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin - PIB Oddział w Jadwisinie, Materiały szkoleniowe 2014r. gleby staje się czarna - stąd nazwa czarna nóżka. Porażone rośliny najczęściej giną przed wydaniem bulw, także same są źródłem infekcji dla sąsiadujących roślin. Zwalczanie. To głównie działania profilaktycze, do których należy zaliczyć: sadzenie zdrowych niekrojonych sadzeniaków. Prowadzenie selekcji negatywnej tuż po wschodach, gdy tylko zaczną pojawiać się maleńkie, żółknące rośliny. Staranną pielęgnację i umiarkowane nawożenie azotem, zmniejszenie uszkodzeń mechanicznych poprzez prawidłową pracę maszyn, uprawę odmian odporniejszych na ten patogen, przechowywanie bulw w odpowiednich warunkach. 10 W-MODR w Olsztynie 2014 r.

11 Choroby bakteryjne kwarantannowe Bakterioza pierścieniowa ziemniaka (Clavibacter michiganensis spp. sepedonicus) Objawy. Ujawniają się one zwykle dopiero po kwitnieniu, gdy rośliny zbliżają się do końca wegetacji. Liście na zainfekowanych roślinach tracą turgor, bledną od brzegów listków, więdną i uschnięte zwisają na łodygach. Więdnięcie i zasychanie liści jest często asymetryczne tzn., że Bakterioza pierścieniowa ziemniaka Fot. Archiwum zmiany pojawiają się na jednej stronie łodygi lub tylko na części rośliny. Zawsze jednak więdnięcie liści postępuje od dołu rośliny i przenosi się ku wierzchołkowi. Chore rośliny wydają porażone bulwy. Choroba rozwija się także na bulwach po zbiorze w czasie przechowywania. Zwalczanie. Trudność w zwalczaniu choroby stanowią bulwy i rośliny niewykazujące objawów porażenia. Jest to tzw. ukryta postać choroby. Zarówno w roślinach jak i bulwach występują wtedy bakterie, ale w takiej ilości, że nie dają bezpośrednich objawów choroby, stanowią źródło infekcji w następnych sezonach wegetacyjnych. Bakterie nie maja zdolności zimowania w glebie, ale przeżywają zimę w porażonych resztkach roślin i bulw, samosiewach ziemniaka, a także na resztkach innych roślin żywicielskich: burak cukrowy, pomidor, papryka, oberżyna, chwasty z rodziny psiankowatych. Mogą one także przeżyć i zostać zawleczone na pole wraz z maszynami i narzędziami, które miały kontakt z chorymi bulwami. Czynnik chorobotwórczy ma możliwość przetrwania także na ścianach i urządzeniach przechowalni. Wykrycie w gospodarstwie bakteriozy sprawia, że z mocy prawa nałożona jest kwarantanna na uprawę ziemniaków i konieczność wykonywania określonych zabiegów. Obecnie brak skutecznych środków ochrony roślin przeciwdziałających rozprzestrzenianiu się bakteriozy pierścieniowej. Nie ma również odmian ziemniaka odpornych na ten patogen. W-MODR w Olsztynie 2014 r. 11

12 Najbardziej skutecznym sposobem ograniczania bakteriozy pierścieniowej jest szeroko rozumiana profilaktyka, której kluczowym elementem jest stosowanie zdrowego (zbadanego laboratoryjnie) materiału rozmnożeniowego. Działania zapobiegające rozprzestrzenianiu się choroby: q Stosowanie sadzeniaków kwalifikowanych, posiadających paszport PIORiN; q Stosowanie ziemniaków z własnych rozmnożeń poprzedzone musi być ich przebadaniem przed sadzeniem i wykluczeniem obecności bakterii wywołującej chorobę; q Przestrzeganie, co najmniej 4-letniego zmianowania w uprawie ziemniaków; q Niszczenie samosiewów ziemniaka i chwastów z rodziny psiankowatych oraz zrezygnowanie z uprawy w zmianowaniu buraków cukrowych, pomidorów, oberżyny; q Prowadzenie dezynfekcji maszyn, sprzętu, środków transportu, budynków przechowalni, opakowań, itp., narzędzi związanych z produkcją ziemniaka preparatami bakteriobójczymi. Środki używane do dezynfekcji to podchloryn sodu (np. pod postacią wybielacza w płynie). Stężenie podchlorynu sodu wynoszące 5% jest wystarczające, aby uzyskać efekt bakteriobójczy w odniesieniu do bakterii Clavibacter michiganensis, przy czasie oddziaływania wynoszącym ok. 15 minut w temperaturze O C; q Zgłaszanie do służb WIORiN wszelkich przypadków podejrzanych o zakażenie bakteriozą bulw i roślin ziemniaka w poczuciu własnego interesu. Śluzak (Ralstonia solanacearum) Objawy. Więdnięcie roślin na szczycie łodygi. Więdnięcie to postępuje od wierzchołka rośliny ku dołowi. Przy silnym porażeniu liście i łodygi marszczą się, więdną i zamierają. Na łodygach widoczne są smugowate, brunatne przebarwienia, a na przekroju łodygi naczynia są przebarwione i wydziela się z nich brudnobiały do brunatnego śluz bakteryjny. Na porażonych bulwach z oczek i miejsc przyczepu stolonów wycieka śluz, który zlepia się z przylegającą do bulw glebą. Choroba ta nie jest notowana w Polsce. Zwalczanie. Jest to choroba kwarantannowa dlatego w przypadku pojawienia się objawów wskazujących, że może być to porażenie spowodowane występowaniem śluzaka należy bezwzględnie powiadomić najbliższy Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa. 12 W-MODR w Olsztynie 2014 r.

13 3. CHOROBY WIRUSOWE Wirus Y ziemniaka Objawy. Niejednolite zabarwienie liści, deformacja. Brunatne nekrozy na liściach, nerwach liściowych oraz ogonkach liściowych. Liście zamierają, ale nie odpadają od rośliny. Smugi na łodygach w końcowym efekcie może dochodzić do zamierania pędów. Na rok następny wirus przenosi się przez porażone bulwy. W okresie wegetacyjnym przenoszony jest z chorych na zdrowe rośliny w sposób nietrwały na kłujce mszyc. Zwalczanie. Uprawa odmian odpornych, izolacja przestrzenna od pól zainfekowanych, zwalczanie mszyc. Wirus liściozwoju ziemniaka Objawy. Rośliny wyrastające z chorych bulw przeważnie mają słabe pędy i są zahamowane we wzroście. Liście są sztywne, łamliwe i łyżeczkowato zwinięte. Przy zgniataniu wydają charakterystyczny chrzęst. Górne liście są sterczące. W przypadku nowych infekcji brak jest objawów lub liście górne są zwinięte. W sezonie wegetacyjnym przenoszony jest przez mszyce w sposób trwały, głównie brzoskwiniową. Zwalczanie. Izolacja przestrzenna od innych plantacji. Uprawa odmian odpornych ziemniaka. Wysadzanie zdrowych sadzeniaków. Usuwanie chorych roślin z plantacji. Chemiczne zwalczanie mszyc, jako wektorów wirusów przy użyciu insektycydów. Trzeba pamiętać o zabiegu niszczenia naci na plantacjach nasiennych ziemniaka, zanim rozpoczną się loty letnie mszyc. Przerwanie wegetacji ma uniemożliwić transport wirusów z naci do bulw. Słabszy efekt niszczenia uzyskuje się dla wirusa liściozwoju ziemniaka, a lepszy dla wirusa smugowatości od wielu lat ma zdecydowanie największe znaczenie gospodarcze w nasiennictwie ziemniaka. Przykładowe środki do zwalczania mszyc wg zaleceń IOR: Agro Pirymikarb 500 WG, Karate Zeon 050 CS. W-MODR w Olsztynie 2014 r. 13

14 Podstawowym elementem integrowanej ochrony roślin powinno być świadome zarządzanie uprawą oparte na: q znajomości warunków klimatyczno-glebowych gospodarstwa, q znajomości szkodników i chorób uprawianego gatunku, q stosowaniu prawidłowej agrotechniki, q korzystaniu z postępów hodowli odmian odpornych na agrofagi. Wykaz środków ochrony roślin zamieszczony jest na stronie internetowej: q Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi q Instytutu Ochrony Roślin + PIB 14 W-MODR w Olsztynie 2014 r.

15 Internetowy system wspomagający podejmowanie decyzji w ochronie roślin ziemniaka. Informacje o zagrożeniu plantacji ziemniaka przez najważniejsze agrofagii udostępniają za pośrednictwem Internetu liczne instytucje. q Prognoza negatywna wystąpienia zarazy: - IUNG Puławy: q Optymalny termin rozpoczęcia zabiegów chemicznych przeciwko Ph. infestans i zagrożenie stonką ziemniaczaną: - Instytut Ochrony Roślin - PIB: - Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi: - Zrzeszenie Plantatorów i Producentów Ziemniaka w Luboniu: - Zakłady Przemysłu Ziemniaczanego w Pile: q Zalecenia dotyczące ochrony chemicznej ziemniaka przed sprawcą zarazy ziemniaka: - Instytut Ochrony Roślin - PIB: q Zalecenia dotyczące chemicznego zwalczania sprawców zarazy ziemniaka i alternariozy: - Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa: W-MODR w Olsztynie 2014 r. 15

16 Literatura: - Atlas chorób Bayer CropScience 2013 r. - Dominik A. 2013r. Zasady Integrowanej Ochrony Roślin - Możliwość wdrażania systemu w produkcji ziemniaka.ll - Hołubowicz-Kilza G., Korbas M Rolniczy Atlas Chorób - Pytlarz-Kozicka M., Golimowska M Efektywność ekonomiczna ochrony roślin w uprawie ziemniaków z różnych grup wczesności. Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) - Nowacki W r. Ziemniaki cenne warzywo w polskiej tradycji kulinarnej. IHAR - Nowacki W r. Straty plonu handlowego ziemniaków powodowane przez choroby i szkodniki IH,0iAR Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) - Zych A r. Metodyka integrowanej produkcji ziemniaków wyd. I PIORIN - Zych A r. Metodyka integrowanej produkcji ziemniaków wyd. II PIORIN

17 NOTATKI

18 Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn tel , , sekretariat@w-modr.pl