25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Czynniki występujące w procesach pracy. Rozporządzenia TARBONUS

Transkrypt

1 Prawo pracy i BHP poradnik 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Czynniki występujące w procesach pracy Rozporządzenia Rozporządzenie RM z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz. U. z 2016 r. poz. 2057) Rozporządzenie RM z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz. U. z 2016 r. poz. 1509) Rozporządzenie MZ z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. poz. 166) Rozporządzenie MPiPS z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. poz. 817 ze zm.) Tab Rodzaje czynników w procesie pracy Rodzaj czynników Przykłady czynników czynniki mechaniczne (przemieszczające się maszyny, transportowane przedmioty, elementy: ruchome, spadające, ostre lub wystające, powierzchnie śliskie, nierówne, niestabilne itp.), drgania mechaniczne, Czynniki fizyczne hałas, promieniowanie optyczne, promieniowanie jonizujące, prąd elektryczny, pyły toksyczne, żrące, drażniące, Czynniki chemiczne uczulające, rakotwórcze, mutagenne, upośledzające funkcje rozrodcze 128

2 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Rodzaj czynników Czynniki biologiczne Czynniki psychofizyczne Przykłady czynników mikroogranizmy (bakterie, wirusy, riketsje, grzyby, pierwotniaki), makroorganizmy (zwierzęta, rośliny), substancje wytwarzane przez mikro- i makroorganizmy (toksyny, alergeny) obciążenie fizyczne (statyczne, dynamiczne), obciążenie nerwowo-psychiczne (obciążenie umysłu, niedociążenie lub przeciążenie percepcyjne, obciążenie emocjonalne) Czynniki fizyczne Hałas i hałas ultradźwiękowy Prawo UE Dyrektywa nr 2003/10/WE z 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem) (siedemnasta dyrektywa szczegółowa) Rozporządzenia Rozporządzenie MGiP z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (Dz. U. poz. 1318) Informacje podstawowe Hałas każdy niepożądany dźwięk, który może być uciążliwy albo szkodliwy dla zdrowia lub zwiększać ryzyko wypadku przy pracy. Hałas w środowisku pracy charakteryzują wartości NDN najwyższe dopuszczalne natężenia fizycznego czynnika szkodliwego dla zdrowia, ustalone jako poziomy ekspozycji, którego oddziaływanie na pracownika w okresie jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń. Dla hałasu określa się: maksymalny poziom dźwięku A, szczytowy poziom dźwięku C. 129

3 Prawo pracy i BHP poradnik Skutki oddziaływania hałasu na organizm człowieka Tab Działanie hałasu na organizm człowieka Wpływ hałasu szkodliwy słuchowy upośledzenie słuchu dokuczliwy pozasłuchowy głuchota skurcze mięśni Skutki działania hałasu reakcja układu oddechowego reakcja układu krążenia niezadowolenie dyskomfort zmęczenie nerwowe trudności w koncentracji Tab Dopuszczalne wartości hałasu ze względu na ochronę słuchu Wielkość charakteryzująca hałas Wartość dopuszczalna Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy [db] 85 Ekspozycja dzienna [Pa 2 s] 3,64 x 10 3 Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodnia pracy [db] 85 Ekspozycja tygodniowa [Pa 2 s] 18,2 x 10 3 Maksymalny poziom dźwięku A [db] 115 Szczytowy poziom dźwięku C [db] 135 Tab Dopuszczalne wartości hałasu ultradźwiękowego ze względu na ochronę słuchu Częstotliwość środkowa pasm tercjowych [khz] Równoważny poziom ciśnienia akustycznego odniesiony do 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy lub przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy [db] Maksymalny poziom ciśnienia akustycznego [db] 10; 12,5; ,5;

4 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Tab Dopuszczalne wartości hałasu kobiety w ciąży Wielkość charakteryzująca hałas Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy [db] Wartość dopuszczalna Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodnia pracy [db] 65 Maksymalny poziom dźwięku A [db] 110 Szczytowy poziom dźwięku C [db] Tab Dopuszczalne wartości hałasu ultradźwiękowego kobiety w ciąży Częstotliwość środkowa pasm tercjowych [khz] Równoważny poziom ciśnienia akustycznego odniesiony do 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy lub przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy [db] Maksymalny poziom ciśnienia akustycznego [db] 10; 12,5; ,5; Tab Dopuszczalne wartości hałasu młodociani Wielkość charakteryzująca hałas Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy [db] Wartość dopuszczalna Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodnia pracy [db] 80 Maksymalny poziom dźwięku A [db] 110 Szczytowy poziom dźwięku C [db]

5 Prawo pracy i BHP poradnik Tab Dopuszczalne wartości hałasu ultradźwiękowego młodociani Częstotliwość środkowa pasm tercjowych [khz] Równoważny poziom ciśnienia akustycznego odniesiony do 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy lub przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy [db] Maksymalny poziom ciśnienia akustycznego [db] 10; 12,5; ,5; Obowiązki przy zaistnieniu i ocena ryzyka zawodowego Pracodawca: dokonuje pomiarów wielkości charakteryzujących hałas, porównuje wyniki pomiarów z wartościami NDN i wartościami progów działania, planuje i podejmuje działania zmniejszające ryzyko zawodowe w przypadku przekroczenia wartości progów działania. Ocena ryzyka zawodowego ze szczególnym uwzględnieniem: poziomu i rodzaju narażenia, włącznie z narażeniem na hałas impulsowy, czasu trwania narażenia, w tym czasu pracy w godzinach nadliczbowych, oraz obowiązujących u pracodawcy systemów i rozkładów czasu pracy, wartości NDN oraz progów działania dla hałasu, skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, w tym należących do grup szczególnego ryzyka, skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników wynikających z interakcji pomiędzy hałasem i drganiami mechanicznymi, informacji dotyczących poziomu emisji hałasu dostarczanych przez producenta środków pracy, istnienia alternatywnych środków pracy, zaprojektowanych do ograniczenia emisji hałasu, informacji uzyskanych w wyniku profilaktycznych badań lekarskich pracowników, pośrednich skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikających z interakcji pomiędzy hałasem i sygnałami bezpieczeństwa lub innymi dźwiękami, które pracownik powinien obserwować w celu ograniczenia ryzyka wypadku przy pracy, 132

6 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikających z interakcji pomiędzy hałasem i substancjami chemicznymi o działaniu szkodliwym na narząd słuchu (substancjami ototoksycznymi), jeżeli umożliwia to stan wiedzy technicznej i medycznej, dostępności środków ochrony indywidualnej przed hałasem o odpowiedniej charakterystyce tłumienia. Eliminowanie lub ograniczanie narażenia Pracodawca: eliminuje u źródła ryzyko zawodowe związane z narażeniem na hałas albo ogranicza je do możliwie najniższego poziomu, uwzględniając dostępne rozwiązania techniczne oraz postęp naukowo-techniczny. Na podstawie oceny ryzyka zawodowego, po osiągnięciu lub przekroczeniu w środowisku pracy wartości NDN charakteryzujących hałas, pracodawca sporządza i wprowadza w życie program działań organizacyjno-technicznych zmierzających do ograniczenia narażenia na hałas oraz dostosowuje te działania do potrzeb pracowników należących do grup szczególnego ryzyka. Działania organizacyjno-techniczne unikanie procesów lub metod pracy powodujących narażenie na hałas i zastępowanie ich innymi, stwarzającymi mniejsze narażenia, dobieranie środków pracy przeznaczonych do wykonywania określonej pracy, właściwie zaprojektowanych pod względem ergonomicznym, o możliwie najniższym poziomie emisji hałasu, ograniczanie narażenia na hałas środkami technicznymi (stosowanie obudów dźwiękoizolacyjnych, kabin dźwiękoszczelnych, tłumików, ekranów, materiałów dźwiękochłonnych oraz układów izolujących i tłumiących dźwięki materiałowe), projektowanie miejsc pracy i rozmieszczanie stanowisk pracy w sposób umożliwiający izolację od źródeł hałasu oraz ograniczający jednoczesne oddziaływanie wielu źródeł na pracownika, konserwowanie środków pracy, obiektów budowlanych, urządzeń i układów izolujących i tłumiących hałas oraz innych środków ochrony zbiorowej, informowanie i szkolenie pracowników w zakresie poprawnego i bezpiecznego posługiwania się środkami pracy, ograniczanie czasu i poziomu narażenia oraz liczby osób narażonych na hałas przez właściwą organizację pracy, w szczególności stosowanie skróconego czasu lub przerw w pracy i rotacji na stanowiskach pracy. 133

7 Prawo pracy i BHP poradnik Środki ochrony W przypadku gdy uniknięcie lub wyeliminowanie ryzyka zawodowego wynikającego z narażenia na hałas nie jest możliwe za pomocą środków ochrony zbiorowej lub organizacji pracy, pracodawca: udostępnia środki ochrony indywidualnej słuchu, jeżeli wielkości charakteryzujące hałas w środowisku pracy przekraczają wartości progów działania; udostępnia środki ochrony indywidualnej słuchu oraz nadzoruje prawidłowość ich stosowania, jeżeli wielkości charakteryzujące hałas w środowisku pracy osiągają lub przekraczają wartości NDN. Środki ochrony indywidualnej słuchu są dobierane w sposób eliminujący ryzyko uszkodzenia słuchu lub zmniejszający je do najniższego możliwego do osiągnięcia w danych warunkach poziomu. Pracodawca oznacza znakami bezpieczeństwa miejsca pracy, w których wielkości charakteryzujące hałas w środowisku pracy przekraczają wartości NDN, wydziela strefy z takimi miejscami i ogranicza do nich dostęp, jeżeli jest to technicznie wykonalne oraz ryzyko wynikające z narażenia na hałas uzasadnia takie wydzielenie. W pomieszczeniu przeznaczonym na odpoczynek pracownika poziom hałasu nie może przekraczać wartości dopuszczalnych, określonych w Polskiej Normie dla pomieszczeń administracyjno-biurowych. Profilaktyka Informacje i szkolenie dla pracowników narażonych na działanie hałasu w zakresie odnoszącym się do wyników oceny ryzyka zawodowego, w szczególności dotyczące: poziomu ryzyka zawodowego, rodzaju stwarzanych zagrożeń oraz ich potencjalnych skutków; środków niezbędnych do wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka zawodowego oraz okoliczności, w jakich takie środki należy stosować; wartości NDN oraz wartości progów działania dla hałasu; wyników badań i pomiarów hałasu, oceny ich natężeń i rodzaju oddziaływań na organizm oraz ewentualnego wpływu na zdrowie; przyczyn powstawania chorób powodowanych oddziaływaniem hałasu na organizm, ich objawów i sposobów wykrywania oraz możliwych środków profilaktyki medycznej; profilaktycznej opieki zdrowotnej, w tym badań lekarskich pracowników; bezpiecznych sposobów wykonywania pracy, ograniczających do minimum narażenie na hałas; prawidłowego stosowania środków ochrony indywidualnej przed hałasem. 134

8 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Badania i pomiary Badania i pomiary szkodliwego dla zdrowia czynnika fizycznego, występującego w postaci: hałasu, hałasu ultradźwiękowego wykonuje się: co najmniej raz na dwa lata jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono natężenie czynnika powyżej 0,2 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego natężenia (NDN), określonego w rozporządzeniu MPiPS z 6 czerwca 2014 r. (Dz. U. poz. 817 ze zm.); co najmniej raz w roku jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono natężenie czynnika powyżej 0,5 wartości NDN. Jeżeli podczas dwóch ostatnich badań i pomiarów hałasu, wykonanych w odstępie dwóch lat, natężenie czynnika nie przekraczało 0,2 wartości NDN, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów Drgania mechaniczne Prawo UE Dyrektywa nr 2002/44/WE z 25 czerwca 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracji) (szesnasta dyrektywa szczegółowa) Rozporządzenia Rozporządzenie MGiP z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (Dz. U. poz. 1318) Informacje podstawowe Drgania mechaniczne to drgania lub wstrząsy przekazywane do organizmu człowieka przez części ciała mające bezpośredni kontakt z drgającym obiektem. Jako czynnik szkodliwy dla zdrowia w środowisku pracy występują w postaci drgań miejscowych albo drgań ogólnych. Drgania miejscowe przenoszone są do organizmu bezpośrednio przez kończyny górne, natomiast drgania ogólne przekazywane są do organizmu jako całości przez stopy lub części tułowia, w szczególności miednicę lub plecy. Pierwotnym źródłem drgań ogólnych są eksploatowane w pomieszczeniach lub poza nimi maszyny oraz urządzenia stacjonarne, przenośne lub przewoźne, które wprawiają w drgania podłoże, na którym stoi operator. 135

9 Prawo pracy i BHP poradnik Ponadto źródłami są: podłogi, podesty, pomosty w halach produkcyjnych i innych pomieszczeniach, na których zlokalizowane są stanowiska pracy; platformy drgające; siedziska i podłogi środków transportu (samochodów, w tym ciężarowych, pojazdów kolejowych, statków, samolotów itp.); siedziska i podłogi maszyn budowlanych (np. do robót ziemnych). Przyczyną drgań podłoża może być również ruch uliczny lub kolejowy. Źródłami drgań oddziałujących na organizm przez kończyny górne są: ręczne narzędzia uderzeniowe o napędzie pneumatycznym, hydraulicznym lub elektrycznym (młoty pneumatyczne, ubijaki mas formierskich i betonu, wiertarki udarowe, klucze udarowe itp.); ręczne narzędzia obrotowe o napędzie elektrycznym lub spalinowym (wiertarki, szlifierki, piły łańcuchowe itp.); dźwignie sterujące maszyn i pojazdów obsługiwane rękami; źródła technologiczne (np. obrabiane elementy trzymane w dłoniach lub prowadzone ręką przy procesach szlifowania, polerowania, gładzenia itp.). Wpływ drgań na organizm człowieka Tab Oddziaływanie drgań na człowieka Wpływ drgan Skutki działania drgań szkodliwy zmiany w układzie nerwowym zmiany w układzie stawowym zmiany w układzie krążenia zmiany w układzie mięśniowym dokuczliwy utrudniona koncentracja wydłużony czas reakcji niezadowolenie zmęczenie Tab Wartości dopuszczalne drgań Ekspozycja dzienna Rodzaj drgań [m/s 2 ] Drgania o działaniu ogólnym: wartości NDN, wartości progowe Drgania o działaniu miejscowym: wartości NDN, wartości progowe 0,8 0,5 2,8 2,5 Ekspozycja trwająca 30 minut i krócej [m/s 2 ] 3,2 11,2 136

10 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Kobiety w ciąży prace szkodliwe dla zdrowia: prace w warunkach narażenia na drgania działające na organizm przez kończyny górne, których: wartość sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyśpieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych X, Y, Z, przy 8-godzinnym działaniu drgań na organizm, przekracza 1 m/s 2, maksymalna wartość sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyśpieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych X, Y, Z, dla ekspozycji trwających 30 minut i krótszych, przekracza 4 m/s 2, wszystkie prace w warunkach narażenia na drgania o ogólnym oddziaływaniu na organizm człowieka. Prace wzbronione młodocianym: prace w warunkach narażenia na drgania działające na organizm człowieka przez kończyny górne, przy których: wartość ekspozycji dziennej wyrażonej w postaci równoważnej energetycznie dla 8 godzin działania sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych (a hwx, a hwy, a hwz ), przekracza 1 m/s 2, wartość ekspozycji trwającej 30 minut i krócej, wyrażonej w postaci sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych (a hwx, a hwy, a hwz ), przekracza 4 m/s 2 ; prace w warunkach narażenia na drgania o ogólnym działaniu na organizm człowieka, przy których: wartość ekspozycji dziennej wyrażonej w postaci równoważnego energetycznie dla 8 godzin działania skutecznego, ważonego częstotliwościowo przyspieszenia drgań dominującego wśród przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych, z uwzględnieniem właściwych współczynników (1,4 awx, 1,4 awy, a wz ), przekracza 0,19 m/s 2, wartość ekspozycji trwającej 30 minut i krócej, wyrażonej w postaci skutecznego ważonego częstotliwościowo przyspieszenia drgań dominującego wśród przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych, z uwzględnieniem właściwych współczynników (1,4 a wx, 1,4 a wy, a wz ), przekracza 0,76 m/s 2. Obowiązki przy wystąpieniu i ocena ryzyka zawodowego Pracodawca: dokonuje pomiarów wielkości charakteryzujących drgania, porównuje wyniki pomiarów z wartościami NDN i wartościami progów działania, planuje i podejmuje działania zmniejszające ryzyko zawodowe w przypadku przekroczenia wartości progów działania. 137

11 Prawo pracy i BHP poradnik Ocena ryzyka zawodowego ze szczególnym uwzględnieniem: poziomu i rodzaju narażenia, włącznie z narażeniem na drgania mechaniczne przerywane i powtarzające się wstrząsy, czasu trwania narażenia, w tym czasu pracy w godzinach nadliczbowych, oraz obowiązujących u pracodawcy systemów i rozkładów czasu pracy, wartości NDN oraz wartości progów działania dla drgań, skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, w tym należących do grup szczególnego ryzyka, skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników wynikających z interakcji pomiędzy hałasem i drganiami mechanicznymi, informacji dotyczących poziomu emisji drgań mechanicznych dostarczanych przez producenta środków pracy, istnienia alternatywnych środków pracy, zaprojektowanych do ograniczenia emisji drgań mechanicznych, informacji uzyskanych w wyniku profilaktycznych badań lekarskich pracowników, dostępności środków ochrony indywidualnej przed drganiami mechanicznymi o odpowiedniej charakterystyce tłumienia, pośrednich skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikających z oddziaływań drgań mechanicznych na środki pracy lub miejsce pracy, takich jak zakłócenia stabilności konstrukcji lub złączy, utrudnione operowanie elementami sterowniczymi, nieprawidłowości w odczytach wskazań aparatury kontrolno-pomiarowej, wpływu niskich temperatur i zwiększonej wilgotności na pracowników narażonych na działanie drgań mechanicznych, a szczególnie drgań miejscowych. Eliminowanie lub ograniczanie narażenia Pracodawca: eliminuje u źródła ryzyko zawodowe związane z narażeniem na drgania mechaniczne albo ogranicza je do możliwie najniższego poziomu, uwzględniając dostępne rozwiązania techniczne oraz postęp naukowo-techniczny. Na podstawie oceny ryzyka zawodowego, po osiągnięciu lub przekroczeniu w środowisku pracy wartości progów działania charakteryzujących drgania mechaniczne, pracodawca sporządza i wprowadza w życie program działań organizacyjno-technicznych zmierzających do ograniczenia narażenia na drgania mechaniczne oraz dostosowuje te działania do potrzeb pracowników należących do grup szczególnego ryzyka. Działania organizacyjno-techniczne: unikanie procesów lub metod pracy powodujących narażenie na drgania mechaniczne i zastępowanie ich innymi, stwarzającymi mniejsze narażenia, 138

12 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy dobieranie środków pracy przeznaczonych do wykonywania określonej pracy, właściwie zaprojektowanych pod względem ergonomicznym, o możliwie najniższym poziomie emisji drgań mechanicznych, ograniczanie narażenia na drgania mechaniczne środkami technicznymi (stosowanie materiałów, elementów i układów izolujących i tłumiących drgania, w tym amortyzowanych siedzisk, uchwytów i rękawic antywibracyjnych), projektowanie miejsc pracy i rozmieszczanie stanowisk pracy w sposób umożliwiający izolację od źródeł drgań mechanicznych oraz ograniczający jednoczesne oddziaływanie wielu źródeł na pracownika, konserwowanie środków pracy, obiektów budowlanych, urządzeń i układów izolujących i tłumiących drgania mechaniczne oraz innych środków ochrony zbiorowej, informowanie i szkolenie pracowników w zakresie poprawnego i bezpiecznego posługiwania się środkami pracy, ograniczanie czasu i poziomu narażenia oraz liczby osób narażonych na drgania mechaniczne przez właściwą organizację pracy, w szczególności stosowanie skróconego czasu lub przerw w pracy i rotacji na stanowiskach pracy. Środki ochrony W przypadku gdy wielkości charakteryzujące drgania mechaniczne przekraczają wartości progów działania oraz występuje konieczność ochrony przed zimnem i wilgocią, pracodawca zapewnia pracownikom narażonym na działanie drgań ogólnych odzież ochronną, a pracownikom narażonym na działanie drgań miejscowych rękawice ochronne. Profilaktyka Informacje i szkolenie dla pracowników narażonych na działanie drgań mechanicznych w zakresie odnoszącym się do wyników oceny ryzyka zawodowego, w szczególności dotyczące: poziomu ryzyka zawodowego, rodzaju stwarzanych zagrożeń oraz ich potencjalnych skutków, środków niezbędnych do wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka zawodowego oraz okoliczności, w jakich takie środki należy stosować, wartości NDN oraz wartości progów działania dla drgań mechanicznych, wyników badań i pomiarów drgań mechanicznych, oceny ich natężeń i rodzaju oddziaływań na organizm oraz ewentualnego wpływu na zdrowie, przyczyn powstawania chorób powodowanych oddziaływaniem drgań mechanicznych na organizm, ich objawów i sposobów wykrywania oraz możliwych środków profilaktyki medycznej, profilaktycznej opieki zdrowotnej, w tym badań lekarskich pracowników, 139

13 Prawo pracy i BHP poradnik bezpiecznych sposobów wykonywania pracy, ograniczających do minimum narażenie na drgania mechaniczne, prawidłowego stosowania środków ochrony indywidualnej przed drganiami mechanicznymi. Badania i pomiary Badania i pomiary szkodliwego dla zdrowia czynnika fizycznego, występującego w postaci drgań mechanicznych działających na organizm człowieka przez kończyny górne lub drgań mechanicznych o ogólnym działaniu na organizm człowieka, wykonuje się: co najmniej raz na dwa lata jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono natężenie czynnika powyżej 0,2 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego natężenia (NDN), określonego w rozporządzeniu MPiPS z 6 czerwca 2014 r. (Dz. U. poz. 817 ze zm.); co najmniej raz w roku jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono natężenie czynnika powyżej 0,5 wartości NDN. Jeżeli podczas dwóch ostatnich badań i pomiarów hałasu lub drgań mechanicznych, wykonanych w odstępie dwóch lat, natężenie czynnika nie przekraczało 0,2 wartości NDN, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów Mikroklimat Informacje podstawowe Komfortem cieplnym nazywamy warunki mikroklimatu, w których człowiek nie odczuwa ani ciepła, ani chłodu. Granice komfortu cieplnego zostały określone na podstawie dwóch wskaźników: PMV (Predicted Mean Vote) przewidywanej oceny średniej warunków termicznych, PPD (Predicted Percentage Dissatisfied) przewidywanego odsetka niezadowolonych. Wskaźnik PMV przewiduje średnią ocenę dużej grupy osób określających swe wrażenie cieplne w siedmiostopniowej skali oceny: +3 (gorąco), +2 (ciepło), +1 (dość ciepło), 0 (obojętnie), -1 (dość chłodno), -2 (chłodno), -3 (zimno). Tab Rodzaje mikroklimatu Mikroklimat zimny umiarkowany gorący Wartość wskaźnika PMV poniżej -2 (chłodno) między +1 (dość ciepło) i -1 (dość chłodno) powyżej +2 (ciepło) 140

14 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Mikroklimat gorący Do skutków narażenia na stres cieplny należą: udar cieplny (porażenie cieplne) spowodowane przekroczeniem możliwości termoregulacyjnych i porażeniem ośrodka termoregulacji (najczęściej jest groźny dla życia, temperatura wewnętrzna ciała podnosi się do 41 C lub powyżej), wyczerpanie cieplne spowodowane utratą wody i/lub soli przez pocenie, któremu towarzyszą ogólne osłabienie, zawroty głowy, nudności, bóle głowy, chwiejność układu krążenia, czasem omdlenie cieplne, bolesne skurcze mięśni i inne dolegliwości ze strony mięśni spowodowane zaburzeniem równowagi wodno-elektrolitowej, odwodnienie spowodowane niedostatecznym uzupełnieniem wody utraconej przez pocenie. Kryterium klasyfikacji środowiska termicznego do obszaru mikroklimatu gorącego jest wartość wskaźnika PMV (przewidywana ocena średnia) w zakresie powyżej +2,0. Obciążenie termiczne w mikroklimacie gorącym określa się za pomocą wskaźnika WBGT wyrażonego w stopniach Celsjusza ( C). Tab Wartości dopuszczalne wskaźnika WBGT Tempo metabolizmu Wartości dopuszczalne WBGT Całkowite Osoba zaaklimatyzowanaklimatyzowana Osoba nieza- Klasa tempa Odniesienie do (przy średniej metabolizmu jednostki powierzchni skóry powierzchni skóry w środowisku w środowisku 1,8 m [W/m 2 ] ) gorącym gorącym [W] [oc] [oc] 0 (spoczynek) M 65 M (praca lekka) 65 < M < M (praca średnio ciężka) 130 < M < M (praca ciężka) 200 < M < M (praca bardzo ciężka) * NRP nieodczuwalny ruch powietrza. ** ORP odczuwalny ruch powietrza. NRP* 25 ORP** 26 NRP* 22 ORP** 23 M > 260 M > Prace szkodliwe dla kobiet w ciąży lub karmiących piersią prace w warunkach, w których wskaźnik PMV jest większy od 1,5. Prace wzbronione dla młodocianych prace w pomieszczeniach, w których temperatura powietrza przekracza 30 C, a wilgotność względna powietrza przekracza 65%, a także w warunkach bezpośredniego oddziaływania otwartego źródła promieniowania. 141

15 Prawo pracy i BHP poradnik Mikroklimat zimny Do skutków narażenia na mikroklimat zimny należą: odmrożenie: najczęściej rąk i stóp, rzadziej podudzi i nosa, odmrożenia I stopnia to fioletowe zabarwienie skóry, pęcherze i mocny ból, odmrożenia II stopnia to biała łamliwa skóra, po rozgrzaniu czerniejąca, brak czucia, hipotermia: objawy hipotermii pojawiają się, kiedy temperatura wewnętrzna ciała obniży się poniżej 34 C, gdy temperatura ciała obniży się do C, pojawiają się dreszcze, bóle w rękach i nogach, podwyższone tętno, płytki oddech, poniżej temperatury 34 C może wystąpić utrata przytomności, poniżej temperatury 27 C występuje zatrzymanie krążenia, migotanie komór serca. Osobę z objawami hipotermii należy przenieść do pomieszczenia o temperaturze pokojowej, okryć kocem lub folią izotermiczną. Jeśli poszkodowany jest przytomny podawać do picia ciepłe osłodzone napoje, nie poruszać i nie masować poszkodowanego. Pracownicy pracujący w mikroklimacie zimnym powinni mieć orzeczenie lekarskie o zdolności do pracy w takich warunkach. Mikroklimat zimny odnosi się do warunków środowiska termicznego, dla których wartość wskaźnika PMV (przewidywana ocena średnia) wynosi -2,0 lub mniej. Dopuszczalne wychłodzenie ogólne organizmu określa wartość wskaźnika IREQ min (m 2 K W 1 ), która zależy od warunków środowiska termicznego, metabolizmu (wydatku energetycznego) oraz parametrów odzieży (izolacyjności i przepuszczalności powietrza). Dopuszczalne wychłodzenie miejscowe organizmu określa wskaźnik t WC (oc). 142

16 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Tab Wartość dopuszczalna wskaźnika t WC w zależności od czasu narażenia Temperatura chłodzenia powietrzem t WC [oc] t WC > -24 Ekspozycja ciągła -24 t WC > -34 Ekspozycja skrócona Dozwolony czas narażenia -34 t WC > -59 Ekspozycja skrócona t WC -59 Ekspozycja zabroniona Prace szkodliwe dla kobiet w ciąży lub karmiących piersią prace w warunkach, w których wskaźnik PMV jest mniejszy od -1,5. Prace wzbronione dla młodocianych prace w temperaturze powietrza niższej niż 14 C, a także przy wilgotności względnej wyższej niż 65%. Badania i pomiary W przypadku występowania mikroklimatu zimnego albo gorącego badania i pomiary wskaźników mikroklimatu, o których mowa w rozporządzeniu MPiPS z 6 czerwca 2014 r. (Dz. U. poz. 817 ze zm.), wykonuje się raz w roku. Jeżeli podczas dwóch ostatnich badań wartości wskaźników mikroklimatu nie przekraczały wartości dopuszczalnych dla 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy, pracodawca może wykonywać je raz na dwa lata. 143

17 Prawo pracy i BHP poradnik Promieniowanie optyczne Prawo UE Dyrektywa nr 2006/25/WE z 5 kwietnia 2006 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (sztucznym promieniowaniem optycznym) (dziewiętnasta dyrektywa szczegółowa) Rozporządzenia Rozporządzenie MMiPS z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z ekspozycją na promieniowanie optyczne (Dz. U. z 2013 r. poz. 1619) Informacje ogólne Maksymalna dopuszczalna ekspozycja (MDE) poziom promieniowania, na który w normalnych warunkach pracy mogą być eksponowane osoby bez doznawania szkodliwych skutków. Wartości MDE zależą od: długości fali promieniowania, czasu trwania ekspozycji, rodzaju narażonego narządu (oko, skóra), kąta widzenia źródła promieniowania. Promieniowanie optyczne wszelkie promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali w przedziale od 100 nm do 1 mm, występujące jako: promieniowanie nadfioletowe (UV), czyli nadfiolet (pasma UVA, UVB, UVC), promieniowanie widzialne (VIS), czyli światło, promieniowanie podczerwone (IR), czyli podczerwień (pasma: IRA, IRB, IRC). Światło niebieskie obejmuje część nadfioletu UVB, cały nadfiolet UVA i większość światła VIS. Określenie czasu trwania ekspozycji dla promieniowania nielaserowego: w przypadku zagrożenia fotochemicznego należy określić całkowity czas ekspozycji w ciągu zmiany roboczej, bez względu na długość jej trwania, w przypadku zagrożenia termicznego należy określić czas jednorazowej ekspozycji. 144

18 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Tab Rodzaje zagrożeń dla oka i skóry związane z ekspozycją na promieniowanie nielaserowe Długość fali [nm] Zakres Narząd Rodzaj zagrożenia UV zapalenie rogówki, skrzydlik, oko zapalenie spojówki, zaćma fotochemiczna skóra rumień, fotostarzenie, nowotwory skóry UVA oko zaćma fotochemiczna światło niebieskie oko fotochemiczne uszkodzenie siatkówki VIS, IRA oko termiczne uszkodzenie siatkówki IRA, IRB oko oparzenie rogówki, zaćma cieplna VIS, IRA, IRB skóra oparzenie W zależności od analizowanego zagrożenia i trybu pracy lasera czas trwania ekspozycji to: czas trwania impulsu, czas jednorazowej ekspozycji (dla zagrożenia termicznego) lub całkowity czas ekspozycji w ciągu zmiany roboczej (dla zagrożenia fotochemicznego). Tab Rodzaje zagrożeń dla oka i skóry związane z ekspozycją na promieniowanie laserowe Długość fali [nm] Zakres Narząd Rodzaj zagrożenia uszkodzenie fotochemiczne lub termiczne rogówki, spojówki lub soczewki oko UV skóra rumień, uszkodzenie fotochemiczne lub termiczne VIS oko uszkodzenie fotochemiczne siatkówki VIS oko uszkodzenie termiczne siatkówki skóra uszkodzenie termiczne lub fotochemiczne IRA oko uszkodzenie termiczne siatkówki skóra uszkodzenie termiczne IRB oko uszkodzenie termiczne rogówki oraz soczewki IRB, IRC oko uszkodzenie termiczne rogówki IRB, IRC skóra uszkodzenie termiczne Prace szkodliwe dla kobiet w ciąży prace w środowisku, w którym występuje przekroczenie 1/4 wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń promieniowania nadfioletowego. Prace wzbronione młodocianym: prace w warunkach narażenia na promieniowanie laserowe, prace w warunkach narażenia na promieniowanie nadfioletowe, zwłaszcza emitowane przez technologiczne urządzenia przemysłowe, w tym w szczególności przy spawaniu, cięciu i napawaniu metali, 145

19 Prawo pracy i BHP poradnik prace w warunkach narażenia na promieniowanie podczerwone, w tym w szczególności przy piecach hutniczych i grzewczych oraz spiekaniu, odlewaniu, walcowaniu i kuciu metali. Obowiązki przy wystąpieniu i ocena ryzyka zawodowego Pracodawca: ustala poziom promieniowania na podstawie pomiarów wykonywanych zgodnie z przepisami w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, wyznacza poziom ekspozycji na promieniowanie optyczne, sporządza kartę oceny poziomu ekspozycji, ocenia ryzyko zawodowe związane z ekspozycją pracowników na promieniowanie optyczne, wynikające z konkretnych uwarunkowań występujących w miejscu pracy. Ocena ryzyka zawodowego ze szczególnym uwzględnieniem: czynników mających wpływ na skutki oddziaływania promieniowania optycznego na organizm człowieka, wartości MDE, w tym również wartości MDE odrębnie dla kobiet w ciąży oraz dla młodocianych, skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, w tym należących do grup szczególnego ryzyka, możliwych skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, wynikających ze współwystępowania w środowisku pracy promieniowania optycznego i fotouczulających substancji chemicznych, pośrednich skutków mających wpływ na bezpieczeństwo pracowników, w szczególności zagrożeń związanych z możliwością wywołania olśnienia, pożaru lub wybuchu, istnienia urządzeń ochronnych i innego wyposażenia zabezpieczającego przed nadmiernym poziomem ekspozycji, wiedzy medycznej w dostępnych publikacjach oraz informacji uzyskanych w wyniku profilaktycznych badań lekarskich pracowników, przypadków ekspozycji na promieniowanie optyczne emitowane przez więcej niż jedno źródło promieniowania lub ekspozycji na promieniowanie optyczne o szerokim zakresie długości fal, klasyfikacji laserów podanej w Polskiej Normie, a także każdej podobnej klasyfikacji źródeł promieniowania, mogących spowodować zagrożenia porównywalne z laserem klasy 3B lub 4, informacji dostarczanych przez producentów źródeł promieniowania i związanego z nimi wyposażenia, wykonywanych zgodnie z normami zharmonizowanymi i spełniających zasadnicze wymagania w rozumieniu przepisów o systemie oceny zgodności. 146

20 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Skutki oddziaływania na organizm ludzki promieniowanie widzialne Promieniowanie widzialne oceniane jest wyłącznie z punktu widzenia jego szkodliwości dla oka. Promieniowanie widzialne o dużym natężeniu może powodować termiczne lub fotochemiczne uszkodzenia siatkówki. Zagrożenie fotochemiczne: promieniowanie widzialne o dużym natężeniu pochłonięte w siatkówce może spowodować uszkodzenie warstwy fotoczułej, polegające na depigmentacji, objawem tego są czarne plamy lub ubytki (mroczki) w polu widzenia, uszkodzenia tego rodzaju zauważalne są po czasie dłuższym niż 12 godzin, utrata widzenia przez narażoną część siatkówki na ogół jest trwała. Zagrożenie termiczne siatkówki: promieniowanie pochłonięte w siatkówce oraz przez melanocyty w naczyniówce i hemoglobinę w naczyniach krwionośnych prowadzi do wzrostu temperatury tkanki dna oka; gdy temperatura tkanki przekroczy 48 C, może nastąpić jej uszkodzenie, fotoreceptory pochłaniają ok. 5% promieniowania, dlatego bezpośredniego uszkodzenia termicznego fotoreceptorów siatkówki nie spotyka się, może natomiast dojść do uszkodzenia pośredniego przez ogrzaną do wysokiej temperatury warstwę barwnikową, z powodu odprowadzania ciepła przez krew w naczyniówce, wzrost temperatury przy ustalonym napromieniowaniu będzie tym większy, im większa będzie powierzchnia i krótszy czas narażenia, dla narażeń trwających nie dłużej niż 10 s przeważa mechanizm termicznego uszkodzenia nad fotochemicznym. Skutki oddziaływania na organizm ludzki promieniowanie nadfioletowe Promieniowanie nadfioletowe (UV) obejmuje fale elektromagnetyczne o długościach od 100 nm do 400 nm. Promieniowanie to może pochodzić od źródeł naturalnych lub sztucznych. Ze względu na odmienne działanie biologiczne różnych przedziałów widmowych promieniowanie nadfioletowe podzielono na trzy zakresy: UV-A nadfiolet bliski (fale o długościach od 315 nm do 400 nm), UV-B nadfiolet średni (fale o długościach od 280 nm do 315 nm), UV-C nadfiolet daleki (fale o długościach od 100 nm do 280 nm). 147

21 Prawo pracy i BHP poradnik Tab Wpływ promieniowania UV na organizm człowieka Zakres UV A B C 148 Źródła promieniowania światło słoneczne, praca na wolnym powietrzu światło słoneczne, otoczenie przemysłowe otoczenie przemysłowe, spawanie przy ekspozycji oka ślepota śnieżna, zaćma, zmęczenie oka zaćma, zapalenie spojówki i rogówki zaćma, zapalenie spojówki i rogówki, uszkodzenie siatkówki Wpływ na człowieka przy ekspozycji skóry zaciemnienie pigmentu rumień skóry, przyspieszone starzenie, oparzenia słoneczne, martwica skóry rumień skóry Skutki oddziaływania na organizm ludzki promieniowanie podczerwone Promieniowanie podczerwone (IR) obejmuje fale elektromagnetyczne o długościach od 780 nm do 1 mm. Promieniowanie podczerwone wysyłane jest przez każde ciało o podwyższonej temperaturze. Ze względu na odmienne działanie biologiczne różnych przedziałów widmowych promieniowanie podczerwone podzielono na trzy zakresy: IR-A podczerwień bliska (fale o długościach od 780 nm do 1400 nm), IR-B podczerwień średnia (fale o długościach od 1,4 μm do 3 μm), IR-C podczerwień daleka (fale o długościach od 3 μm do 1 mm). Wpływ promieniowania IR na człowieka: zagrożenie bezpośrednie przy wysokim poziomie natężenia promieniowania pojawia się zagrożenie zdrowia i życia, które może spowodować udar cieplny, zapaść serca i ciężkie oparzenia skóry, zagrożenie długotrwałe w wyniku długotrwałego narażenia na promieniowanie podczerwone pojawiają się schorzenia skóry i oczu (zaćma hutnicza, chroniczne i ostre zapalenie spojówek, przebarwienia skóry, nowotwory skóry), uciążliwe warunki pracy głównym wynikiem jest spadek wydajności pracy. Skutki oddziaływania na organizm ludzki promieniowanie laserowe Tab Klasy laserów zagrożenia Klasa Charakterystyka laseru lasery całkowicie bezpieczne, w racjonalnie przewidywanych warunkach pracy 1 (w laserach tej klasy rozwiązania konstrukcyjne uniemożliwiają dostęp ludzi do promieniowania, które mogłoby być szkodliwe) lasery całkowicie bezpieczne w racjonalnie przewidywanych warunkach pracy, ale 1M mogą być niebezpieczne podczas patrzenia w wiązkę przez przyrządy optyczne

22 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Klasa laseru 2 2M 3R 3B 4 Charakterystyka lasery niecałkowicie bezpieczne, emitujące promieniowanie widzialne w zakresie nm, ochrona oczu jest zapewniona przez zamknięcie oka na skutek odruchu migotania lasery emitujące promieniowanie widzialne w zakresie nm, ochrona oczu jest zapewniona przez zamknięcie oka na skutek odruchu migotania, ale mogą być niebezpieczne podczas patrzenia w wiązkę przez przyrządy optyczne lasery, dla których bezpośrednie patrzenie w wiązkę jest potencjalnie niebezpieczne lasery niebezpieczne w każdym przypadku patrzenia w wiązkę laserową bezpośrednio padającą lub po odbiciu zwierciadlanym, patrzenie na odbicie rozproszone jest zwykle bezpieczne lasery bardzo niebezpieczne, należy chronić oczy i skórę przed promieniowaniem bezpośrednim i rozproszonym Eliminowanie lub ograniczanie narażenia Pracodawca: eliminuje u źródła ryzyko zawodowe związane z narażeniem na promieniowanie optyczne albo ogranicza je w możliwie największym stopniu, w szczególności przez likwidowanie zagrożeń w miejscu ich powstawania. W przypadku gdy ocena ryzyka zawodowego wykaże, że istnieje możliwość wystąpienia poziomów ekspozycji przekraczających wartości MDE, pracodawca sporządza i wprowadza w życie program działań organizacyjno-technicznych, zapobiegających przekroczeniu dopuszczalnych poziomów ekspozycji. Działania organizacyjno-techniczne: wprowadzanie procesów lub metod pracy ograniczających ryzyko zawodowe związane z promieniowaniem optycznym, dobór urządzeń, przeznaczonych do wykonywania określonej pracy, o możliwie najniższej emisji promieniowania optycznego, ograniczanie emisji promieniowania optycznego środkami technicznymi, w tym przez stosowanie, w przypadkach koniecznych, urządzeń ochronnych i innych środków ochrony zbiorowej (blokad, obudów, osłon, ekranów itp.), konserwowanie urządzeń będących źródłem emisji promieniowania optycznego i ich wyposażenia, stosowanych urządzeń ochronnych i środków ochrony zbiorowej oraz miejsc i stanowisk pracy, projektowanie miejsc pracy i rozmieszczanie stanowisk pracy w sposób umożliwiający izolowanie od źródeł promieniowania oraz ograniczający jednoczesną ekspozycję na promieniowanie optyczne emitowane przez wiele źródeł promieniowania, 149

23 Prawo pracy i BHP poradnik ograniczanie czasu trwania i poziomu ekspozycji, zapewnienie prawidłowo dobranych środków ochrony indywidualnej, przestrzeganie instrukcji producentów sprzętu, w szczególności w zakresie bezpiecznej obsługi, zapobiegającej powstawaniu szkodliwych emisji promieniowania optycznego lub nadmiernych poziomów ekspozycji. Środki ochrony Pracodawca oznacza znakami bezpieczeństwa miejsca pracy, w których poziom promieniowania może przekraczać wartości MDE, oraz wydziela strefy z takimi miejscami i ogranicza do nich dostęp, jeżeli jest to technicznie wykonalne. Znaki bezpieczeństwa stosuje się zgodnie z przepisami w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Profilaktyka W ramach szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy pracodawca zatrudniający pracowników podlegających ekspozycji na promieniowanie optyczne zapewnia im informacje o wynikach oceny ryzyka zawodowego, w szczególności dotyczące: podjętych środków niezbędnych do wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka zawodowego oraz okoliczności, w jakich takie środki należy stosować, wartości MDE i związanego z nimi potencjalnego ryzyka, wyników wyznaczania poziomu ekspozycji, zagrożeń stwarzanych przez występujące w miejscu pracy promieniowanie optyczne oraz potencjalnych skutków dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracowników, przyczyn powstawania chorób powodowanych ekspozycją na promieniowanie optyczne, ich objawów i sposobów wykrywania, profilaktycznych badań lekarskich oraz zagrożeń stwarzanych przez środki fotouczulające, bezpiecznych sposobów wykonywania pracy, ograniczających poziom ekspozycji do możliwie najmniejszej wartości, prawidłowego stosowania odpowiednio dobranych środków ochrony indywidualnej. Ochrona przed promieniowaniem UV: środki techniczne ścianki i parawany pomalowane farbą pochłaniającą lub wykonane z materiałów pochłaniających promieniowanie nadfioletowe, odgradzające poszczególne stanowiska pracy, środki ochrony indywidualnej tarcze lub przyłbice zaopatrzone w odpowiednie filtry, przesłony osłaniające twarz, uszy, szyję i zaopatrzone w filtry, rękawice ochronne, odzież robocza. Ochrona przed promieniowaniem IR: środki techniczne wszelkiego rodzaju ściany i izolacje cieplne na urządzeniach emitujących promieniowanie, ekrany stałe lub przenośne osłaniające pracownika 150

24 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy i sąsiednie stanowiska pracy, środki ochrony indywidualnej odpowiednia odzież i okulary ochronne. Środki zapewniające bezpieczną pracę z laserami klasy 3A, 3B i 4 dzielimy na: techniczne, organizacyjne i informacyjne oraz środki ochrony indywidualnej. Środki techniczne to: obudowy ochronne, włączniki lasera uruchamiane kluczem, wbudowane tłumiki wiązki, układy zdalnego sterowania, blokady gniazd światłowodów, usunięcie z wnętrza pomieszczeń powierzchni odbijających, ściany malowane farbą nieodbijającą promieni. Środki organizacyjne i informacyjne to: szkolenie pracowników, zapewnienie pracownikom instrukcji bezpiecznej obsługi urządzeń, oznakowanie i etykietowanie laserów. Środki ochrony indywidualnej, które powinna stosować zarówno obsługa urządzeń laserowych, jak i każda inna osoba przebywająca w pomieszczeniu, w którym pracuje laser klasy 3B lub 4, to specjalne okulary lub gogle ochronne, dobrane odpowiednio do długości fali i poziomu emitowanego promieniowania. Pomiary i badania Promieniowanie optyczne nielaserowe badania i pomiary wykonuje się, jeżeli są eksploatowane źródła tego promieniowania inne niż źródła światła służące do oświetlania pomieszczeń lub stanowisk pracy, stosowane w przeznaczonych dla nich oprawach oświetleniowych oraz w odpowiedniej odległości od eksponowanych części ciała: co najmniej raz na dwa lata jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,4 do 0,7 wartości maksymalnej dopuszczalnej ekspozycji (MDE); co najmniej raz w roku jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,7 wartości MDE. Promieniowanie laserowe badania i pomiary wykonuje się, jeżeli eksploatowane są źródła tego promieniowania inne niż: lasery zaliczone do klasy 1, 1M, 2, 2M lub 3R, które pracują w warunkach określonych przez producenta urządzenia lub lasery zaliczone do klasy 3B lub 4, do których zostały zastosowane środki ochrony zbiorowej, pozwalające na zaklasyfikowanie urządzenia do klasy 1. Badania i pomiary promieniowania laserowego wykonuje się: co najmniej raz na dwa lata jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,4 do 0,8 wartości MDE; co najmniej raz w roku jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono poziom ekspozycji powyżej 0,8 wartości MDE. Jeżeli podczas dwóch ostatnich badań i pomiarów promieniowania optycznego nielaserowego albo laserowego, wykonanych w odstępie dwóch lat, poziom ekspozycji nie przekraczał 0,4 wartości MDE, pracodawca może odstąpić od wykonywania pomiarów. 151

25 Prawo pracy i BHP poradnik Pola i promieniowanie elektromagnetyczne Prawo UE Dyrektywa nr 2013/35/UE z 26 czerwca 2013 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na zagrożenia spowodowane czynnikami fizycznymi (polami elektromagnetycznymi) (dwudziesta dyrektywa szczegółowa) Rozporządzenie Rozporządzenie MRPiPS z 29 czerwca 2016 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pola elektromagnetyczne (Dz. U. poz. 950 ze zm.) Informacje podstawowe Pole elektromagnetyczne (pole-em), na potrzeby oceny ekspozycji lub narażenia w przestrzeni pracy oznacza czynnik fizyczny w środowisku pracy, w postaci pola lub promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwości z zakresu 0 Hz f Hz, którego składowymi są: pole elektryczne (pole-e) pole elektrostatyczne albo zmienne w czasie pole elektryczne, tworzące składową elektryczną pola-em; pole magnetyczne (pole-m) pole magnetostatyczne albo zmienne w czasie pole magnetyczne, tworzące składową magnetyczną pola-em. W zależności od częstotliwości, na potrzeby oceny ekspozycji lub narażenia w przestrzeni pracy, pole-em określa się jako: pole elektrostatyczne (PES) pole-e o częstotliwości z zakresu f 5 Hz, występujące wokół ładunków elektrycznych lub obwodów wysokonapięciowych; pole magnetostatyczne (PMS) pole-m o częstotliwości z zakresu f 5 Hz, występujące wokół magnesów trwałych lub obwodów wysokoprądowych; zmienne w czasie pole-em zmienne pole-e i pole-m, występujące wokół obiektów technicznych zasilanych energią elektryczną, określone jako: pole-em quasi-statyczne (PQS) pole-em o częstotliwości z zakresu 5 Hz < f Hz, pole-em wielkiej częstotliwości (PWCZ) pole-em o częstotliwości z zakresu Hz < f Hz, promieniowanie mikrofalowe (PMF) pole-em o częstotliwości z zakresu Hz < f < Hz. Podstawowe określenia: limity GPO wartości Granicznych Poziomów Oddziaływania rozumianych jako miary oddziaływania bezpośredniego, obejmującego skutki biofizyczne w organizmie 152

26 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy człowieka, w szczególności skutki termiczne lub pobudzenie elektryczne tkanek, wywołane bezpośrednim oddziaływaniem pola-em; limity IPN wartości Interwencyjnych Poziomów Narażenia rozumianych jako miary narażenia na pole-em, określające poziomy operacyjne ustalone w celu wykazywania, że przy określonym poziomie narażenia poziom oddziaływania jest zgodny z odnośnymi limitami GPO lub w celu zastosowania odpowiednich środków ochronnych; użytkownik pracodawca, który użytkuje źródła pola-em lub przestrzeń pracy, w której występuje pole-em emitowane ze źródła znajdującego się w tej przestrzeni lub poza nią; zagrożenia elektromagnetyczne szkodliwe dla zdrowia, niebezpieczne lub uciążliwe skutki bezpośredniego lub pośredniego oddziaływania pola-em, powstające w przestrzeni pracy; źródło pola-em obiekt techniczny tworzący: pierwotne źródło pola-em obiekt techniczny zasilany energią elektryczną, naelektryzowany lub magnes trwały, emitujący pole-em w trakcie użytkowania jako: źródło zamierzone, z którego emisja pola-em jest skutkiem przewidywanego działania tego obiektu w różnych celach użytkowych, źródło niezamierzone, z którego emisja pola-em towarzyszy procesom zachodzącym w tym obiekcie, w szczególności przepływowi prądu elektrycznego, wtórne źródło pola-em obiekt metalowy, podlegający oddziaływaniom zewnętrznego pola-em, emitowanego z innego źródła. Oddziaływania pola-em w przestrzeni pracy Tab Oddziaływanie pola-em w przestrzeni pracy Rodzaj Zachodzące przez: oddziaływania skutki termiczne (ogrzanie tkanki przez pochłoniętą energię pola-em) skutki pozatermiczne (pobudzenie mięśni, nerwów lub narządów zmysłów, które mogą mieć szkodliwy wpływ na zdrowie psychiczne bezpośrednie, lub fizyczne; pobudzenie narządów zmysłów może prowadzić do na organizm przejściowych objawów, takich jak zawroty głowy czy wrażenia wzrokowe, mogące powodować przejściowe uciążliwości lub wpływać na człowieka funkcje poznawcze lub inne funkcje mózgu lub mięśni, przez co mogą wpływać na zdolność do bezpiecznego wykonywania pracy) prądy kończynowe indukowane (prądy pojemnościowe indukowane bezpośrednio w organizmie, przepływające w kończynach) 153

27 Prawo pracy i BHP poradnik Rodzaj oddziaływania pośrednie, na inne obiekty Zachodzące przez: zakłócenie działania urządzeń elektronicznych skutki termiczne oddziaływania na implanty mechaniczne zagrożenie balistyczne (powodowane gwałtownym przemieszczaniem się przedmiotów ferromagnetycznych w PMS) uruchomienie elektrycznych urządzeń (sieci strzałowe, zapalniki) inicjujących detonację materiałów wybuchowych zapłon materiałów łatwopalnych lub atmosfer wybuchowych prądy kończynowe kontaktowe (przepływające w kończynach podczas dotykania obiektu w polu-em, które mogą występować jako prądy: kontaktowe stanu ustalonego, gdy osoba ma ciągłą styczność z obiektem, lub kontaktowe stanu przejściowego, występujące w momencie rozpoczęcia lub przerwania styczności z obiektem) W rozporządzeniu MPiPS z 6 czerwca 2014 r. (Dz. U. poz. 817 ze zm.) oraz w rozporządzeniu MRPiPS z 29 czerwca 2016 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na pola elektromagnetyczne (Dz. U. poz. 950 ze zm.) zostały określone limity narażenia na pola-em (limity IPN) i limity bezpośredniego oddziaływania pola-em (limity GPO). Ustalono też 3 strefy ochronne w otoczeniu źródeł pól elektromagnetycznych. Tab Przestrzenie pola-em stref ochronnych i strefa bezpieczna Przestrzenie pola-em Zastrzeżenia Oznakowanie strefa niebezpieczna przebywanie w której, w ramach codziennej praktyki jest zabronione (narażenie niebezpieczne) strefa zagrożenia strefa pośrednia strefa bezpieczna przebywanie jest dopuszczane pod warunkiem stosowania środków ochronnych określonych ze względu na rozpoznane zagrożenia elektromagnetyczne wynikające z bezpośrednich lub pośrednich skutków oddziaływania pola-em (narażenie kontrolowane) przebywanie jest dopuszczane pod warunkiem stosowania środków ochronnych ze względu na rozpoznane zagrożenia elektromagnetyczne wynikające z pośrednich skutków oddziaływania pola-em (narażenie kontrolowane) przestrzeń poza strefami ochronnymi, do której nie określono warunków ograniczających ekspozycję (ekspozycja pomijalna) 154

28 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Limity IPN dla poszczególnych częstotliwości podano: w tabeli limity interwencyjnych poziomów narażenia na pole-e, w tabeli limity interwencyjnych poziomów narażenia na pole-m. Tab Limity interwencyjnych poziomów narażenia na pole-e Lp. Częstotliwość f [Hz] IPNog-E [V/m] (WR) IPNob-E [V/m] (WR) IPNod-E [V/m] (WR) IPNp-E [V/m] (WR) IPNm-E [V/m] (P) 1 f < 5 (w tym pole elektrostatyczne) 6x10 4 6x10 4 2x10 4 1,5x f < 25 2x10 4 2x10 4 2x10 4 / f < 50 2x10 4 5x10 5 /f 5x10 5 /(3xf) 10 3 Nie określono 4 50 f < 100 2x10 4 5x10 5 /f 5x10 5 /(3xf) 5x10 4 /f f < 2,5x10 3 2x10 6 /f 5x10 5 /f 5x10 5 /(3xf) 5x10 4 /f 6 2,5x10 3 f < 3x10 6 8x10 2 2x10 2 2x10 2 / x10 6 f < 10x10 6 2,4x10 9 /f 6x10 8 /f 2x10 8 /f 7 2x x10 6 f < 100x10 6 2,4x Nie określono 9 100x10 6 f < 3x10 9 2,4x ,5x x10 9 f < 10x10 9 2,4x (3,2x4,3x f/10 10 )x x10 9 f < 300x10 9 2,4x ,5x10 3 Tab Limity interwencyjnych poziomów narażenia na pole-m Lp. Częstotliwość f [Hz] 1 f < 5 (w tym pole magnetostatyczne) IPNog-H [A/m] (WR) IPNob-H [A/m] (WR) IPNod-H [A/m] (WR) IPNp-H [A/m] (WR) IPNk-H [A/m] (WR) 3,2x10 5 1,6x10 5 2,4x10 3 4x10 2 8x10 5 IPNm-E [A/m] (P) 2 5 f < 50 3,2x10 3 1,6x10 3 1,6x10 3 /3 60 8x10 3 Nie określono 3 50 f < ,6x10 5 /f 0,8x10 5 /f 0,8x10 5 /(3xf) 3x10 3 /f 4x10 5 /f f < 20x10 3 1,6x /3 3 4x x10 3 f < 3x10 6 3,2x10 6 /f 1,6x10 6 /f 1,6x10 6 /(3xf) 6x10 4 /f 8x10 6 /f x10 6 f < 10x10 6 3,2x10 6 /f 1,6x10 6 /f 1,6x10 6 /(3xf) 2x10 2 8x10 6 /f x10 6 f < 300x10 9 0,32 0,16 0,16/3 2x10 2 Nie określono Nie określono Oznaczenia w powyższych tabelach: IPNob-E, IPNob-H odnoszą się do limitów operacyjnych bazowych, rozumianych jako poziom natężenia, odpowiednio pola-e i pola-m; IPNog-E, IPNog-H odnoszą się do limitów operacyjnych górnych, rozumianych jako poziom natężenia, odpowiednio pola-e i pola-m, określający górny limit pola-em strefy zagrożenia; IPNod-E, IPNod-H odnoszą się do limitów operacyjnych dolnych, rozumianych jako poziom natężenia, odpowiednio pola-e i pola-m, określający dolny limit pola-em strefy zagrożenia; IPNp-E, IPNp-H odnoszą się do limitów pomocniczych, rozumianych jako poziom natężenia, odpowiednio pola-e 155

29 Prawo pracy i BHP poradnik i pola-m, określający dolny limit pola-em strefy pośredniej; IPNm-E, IPNm-H odnoszą się do limitów szczytowych, rozumianych jako poziom natężenia, odpowiednio pola-e i pola-m, określający limit dotyczący pola-em modulowanego; IPNk-H odnoszące się do limitów miejscowych, rozumianych jako poziom natężenia pola-m, określający limit miejscowego narażenia kończyn. Obowiązki przy wystąpieniu Użytkownik: rozpoznaje źródła pola-em znajdujące się w przestrzeni pracy lub poza nią oraz poziom ekspozycji w przestrzeni pracy, wykorzystując w tym celu dane dotyczące: parametrów technicznych źródła pola-em określonych przez producenta w instrukcji eksploatacji lub innej dokumentacji technicznej, środków ochronnych zastosowanych w celu ograniczania emisji ze źródła pola-em stanowiących jego stałe wyposażenie, w szczególności: blokad, obudów, osłon lub ekranów, poziomu emisji ze źródła pola-em do środowiska lub poziomu pola-em w jego otoczeniu, dostępne na podstawie wymagań określonych w odrębnych przepisach, charakterystyki ekspozycji na pole-em, zakresu użytkowania źródła pola-em oraz wpływu wykonywanych prac na poziom emisji lub poziom ekspozycji; wyznacza miejsca w przestrzeni pracy oraz pracujących i osoby potencjalnie narażone, których może dotyczyć oddziaływanie pola-em stref ochronnych; dokonuje oceny poziomu narażenia na pole-em źródeł pierwotnych i wtórnych na podstawie posiadanych przez niego i odpowiednio udokumentowanych informacji; rozpoznaje i ocenia zagrożenia elektromagnetyczne w miejscach narażenia, ze szczególnym uwzględnieniem prac podczas użytkowania rozpoznanych źródeł pola-em oraz: miar narażenia i limitów IPN, rodzaju pola-em w danym miejscu oraz jego zmienności w czasie i częstotliwości, czasu i poziomu narażenia oraz jego rozkładu w przestrzeni, bezpośrednich skutków biofizycznych oddziaływania pola-em oraz ich miar i limitów GPO, wszelkich skutków pośrednich oddziaływania pola-em mających wpływ na bezpieczeństwo i higienę pracy, skutków dla zdrowia osób szczególnie chronionych, dostępności środków technicznych ograniczających emisję lub poziom narażenia, informacji uzyskanych w wyniku profilaktycznych badań lekarskich pracowników, informacji technicznych dostarczanych przez producenta źródła pola-em, innych dostępnych informacji dotyczących ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy, narażenia na pole-em emitowane przez więcej niż jedno źródło pola-em, jednoczesnego narażenia na pola-em o różnych częstotliwościach, wywołujących różne skutki bezpośrednie i pośrednie. 156

30 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Ocena zagrożeń elektromagnetycznych powinna być prowadzona w regularnych odstępach czasu uzależnionych od rodzaju i poziomu zagrożeń, nie rzadziej niż co 4 lata. Użytkownik wykonuje ww. działania każdorazowo, jeżeli wystąpiły okoliczności, które mogły spowodować nieaktualność danych dotyczących rozpoznania źródeł pola-em, oceny poziomu narażenia lub oceny zagrożeń elektromagnetycznych, w szczególności: zmiany w wyposażeniu technicznym, procesie technologicznym lub warunkach wykonywania pracy; zmiany dotyczące poziomu emisji ze źródła pola-em do środowiska lub poziomu pola-em w jego otoczeniu; niepożądane skutki dla zdrowia; zmiany poziomów emisji lub narażenia, spowodowane procesami zużycia technicznego źródeł pola-em i ich wyposażenia, ze szczególnym uwzględnieniem źródeł pola-em, w których zastosowano środki ochronne w celu ograniczania emisji ze źródła pola-em stanowiące ich stałe wyposażenie, w szczególności: blokad, obudów, osłon lub ekranów. Środki przeciwdziałania Użytkownik eliminuje zagrożenia elektromagnetyczne, uwzględniając wszelkie dostępne środki techniczne, ograniczające emisję pola-em u jego źródła lub ograniczające narażenie na pole-em, a jeżeli jest to niemożliwe, stosuje środki ochronne ograniczające te zagrożenia w inny sposób, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W przypadku gdy ocena zagrożeń elektromagnetycznych wykaże możliwość oddziaływania pola-em stref ochronnych na pracujących lub osoby potencjalnie narażone, użytkownik opracowuje i wprowadza w życie program stosowania środków ochronnych, zapobiegających możliwości przekroczenia limitów GPO oraz wystąpienia bezpośrednich i pośrednich zagrożeń elektromagnetycznych. W ww. programie użytkownik uwzględnia, w zależności od rozpoznanych zagrożeń elektromagnetycznych w przestrzeni pracy i ich poziomu, w szczególności działania polegające na: wprowadzaniu metod pracy ograniczających poziom narażenia na pole-em; doborze urządzeń o możliwie najniższej emisji pola-em, zapewniających osiągnięcie zamierzonych wyników ich użytkowania; ograniczaniu emisji pola-em środkami technicznymi, w przypadkach koniecznych przez stosowanie urządzeń ochronnych, w szczególności: blokad, obudów, osłon, ekranów i innych środków ochrony zbiorowej; wyznaczaniu zasięgów pola-em stref ochronnych oraz ograniczeniu do nich dostępu i odpowiedniemu oznakowaniu źródeł pola-em, miejsc narażenia i rozpoznanych rodzajów zagrożeń; jeżeli dostęp do tych źródeł lub miejsc narażenia jest, z powodu innych zagrożeń, odpowiednio ograniczony za pomocą środków technicznych, a pracujący lub osoby potencjalnie narażone zostali poinformowani o zagrożeniach elektromagnetycznych, nie są wymagane znaki i ograniczenie dostępu specyficzne dla pola-em; stosowaniu środków technicznych ograniczających wyładowania iskrowe i prądy kończynowe oraz zapoznaniu pracujących ze środkami ochronnymi stosowanymi w zakresie tych zagrożeń; 157

31 Prawo pracy i BHP poradnik właściwej konserwacji źródeł pola-em i ich wyposażenia, stosowanych urządzeń ochronnych i środków ochrony zbiorowej oraz wyposażenia miejsc i stanowisk pracy; projektowaniu miejsc pracy i rozmieszczaniu stanowisk pracy w sposób umożliwiający izolowanie ich od źródeł pola-em oraz ograniczający jednoczesne narażenie na pola-em emitowane przez różne źródła; ograniczaniu czasu trwania i poziomu narażenia; zapewnieniu prawidłowo dobranych środków ochrony indywidualnej; przestrzeganiu instrukcji producentów sprzętu, w szczególności w zakresie bezpiecznego użytkowania, zapobiegającego powstawaniu szkodliwych emisji pola-em lub nadmiernych poziomów narażenia. Oddziaływanie pola-em na organizm człowieka nie może powodować bezpośrednich skutków oddziaływania, przy których przekroczone są limity GPO. Jeżeli górne limity GPO zostaną przekroczone, niezwłocznie podejmuje się stosowanie środków ochronnych w celu zmniejszenia narażenia do poziomu, przy którym limity GPO nie są przekroczone. Użytkownik rozpoznaje i rejestruje przyczyny przekroczenia limitów GPO oraz odpowiednio dostosowuje środki ochronne tak, aby zapobiec ponownemu przekroczeniu tych wartości. W ramach szkoleń w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, użytkownik zapewnia pracownikom, dla których przebywanie w polu-em rozpoznanych stref ochronnych nie zostało wykluczone, wszelkie niezbędne informacje dotyczące wyników oceny zagrożeń elektromagnetycznych. Użytkownik, u którego prace wykonują pracownicy zatrudniani przez różnych pracodawców, osoby fizyczne wykonujące prace na innej podstawie niż stosunek pracy lub osoby prowadzące na własny rachunek działalność gospodarczą, którzy mają dostęp do pola-em stref ochronnych, jest obowiązany dostarczyć tym pracodawcom lub osobom wszelkich niezbędnych informacji. Pracownikom, którzy mają dostęp do przestrzeni pola-em rozpoznanych stref ochronnych, w skierowaniu na profilaktyczne badania lekarskie użytkownik przekazuje lekarzowi sprawującemu profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami odpowiednie informacje dotyczące charakterystyki pola-em i poziomu narażenia w przestrzeni pracy dostępnej dla pracownika. Użytkownik zapewnia przeprowadzenie badań lekarskich poza terminami wynikającymi z częstotliwości wykonywania badań okresowych: pracownikowi w przypadku zgłoszenia niepożądanych skutków dla zdrowia; pracującemu w przypadku podejrzenia, że skutkiem narażenia mogło być przekroczenie górnych limitów GPO Prąd elektryczny Informacje podstawowe Praca przy urządzeniach elektrycznych, a nawet przypadkowa styczność z tymi urządzeniami, związana jest z możliwością porażenia prądem elektrycznym. Porażeniem nazywamy zmiany w normalnym funkcjonowaniu organizmu człowieka spowodowane przepływem prądu rażeniowego, a związane głównie z zaburzeniami w pracy serca i układu oddechowego oraz z wystąpieniem skutków cieplnego działania prądu. 158

32 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Najważniejsze znaczenie odgrywa natężenie prądu rażeniowego przepływającego przez człowieka oraz bezpośrednio z nim związany czas przepływu prądu. Uwzględniając reakcję człowieka na przepływający prąd przemienny o częstotliwości sieciowej 50 Hz, wyróżnia się trzy charakterystyczne wielkości zwane poziomami bezpieczeństwa: poziom I próg odczuwalności (wyczuwania) 0,5 ma, poziom II próg samouwolnienia (uwalniania) 10 ma, poziom III próg fibrylacyjny (migotania) prąd graniczny niebezpieczny dla zdrowia i życia 30 ma dla rażeń długotrwałych i 500 ma dla rażeń krótkotrwałych. Za niebezpieczne dla życia ludzi uważa się: napięcie prądu przemiennego > 50 V, napięcie prądu stałego >120 V. Zagrożenia porażeniowe Tab Zagrożenia porażeniowe wywołane działaniem napięcia Napięcie Występowanie robocze dotyk bezpośredni części pod napięciem lub nadmierne zbliżenie do tych części dotykowe dotyk części metalowych niebędących normalnie pod napięciem, na których jednakże pojawiło się tzw. napięcie uszkodzenia krokowe gdy człowiek znajdzie się w strefie objętej rozpływem prądu w ziemi Środki ochrony przeciwporażeniowej Organizacyjne środki ochrony: popularyzacja zasad prawidłowego użytkowania urządzeń elektrycznych, nauczanie zasad udzielania pierwszej pomocy, stosowanie środków propagandy wizualnej w postaci plansz i plakatów, obowiązkowe szkolenie okresowe pracowników zaliczanych do grupy wzmożonego ryzyka porażeniem prądem, głównie elektryków, ustawowy wymóg posiadania uprawnień kwalifikacyjnych przez osoby zatrudnione przy eksploatacji urządzeń i instalacji energetycznych, przeprowadzenie okresowych czynności kontrolnych obejmujących oględziny, przeglądy i zabiegi konserwacyjno-remontowe, przeprowadzanie wymaganych przepisami badań odbiorczych oraz okresowych badań i pomiarów eksploatacyjnych, przestrzeganie zasad i przepisów bezpieczeństwa pracy dotyczących organizacji prac przy urządzeniach elektrycznych, stosowanie środków ochrony osobistej (sprzęt ochronny) przy pracach konserwacyjno-remontowych, operacjach łączeniowych i czynnościach pomiarowych, właściwe oświetlenie miejsca pracy. 159

33 Prawo pracy i BHP poradnik Tab Rodzaje ochron i środków technicznych ochrony przeciwporażeniowej w urządzeniach niskiego napięcia Rodzaje ochrony przeciwporażeniowej Ochrona podstawowa (ochrona przed dotykiem bezpośrednim) Ochrona przy uszkodzeniu (ochrona przy dotyku pośrednim) Ochrona uzupełniająca Środki ochrony przeciwporażeniowej Przeznaczenie środka ochrony dla urządzeń użytkowanych przez osoby postronne w instalacjach sterowanych lub nadzorowanych przez osoby wykwalifikowane lub poinstruowane do powszechnego stosowania do instalacji pod nadzorem osób wykwalifikowanych lub poinstruowanych Wyszczególnienie izolacja podstawowa części czynnych; przegrody lub obudowy przeszkody; umieszczenie poza zasięgiem samoczynne wyłączenie zasilania; izolacja podwójna lub izolacja wzmocniona; separacja elektryczna do zasilania jednego odbiornika; napięcia bardzo niskie (SELV i PELV) izolowanie stanowiska; nieuziemione połączenia wyrównawcze miejscowe; separacja elektryczna do zasilania więcej niż jednego odbiornika urządzenia ochronne różnicowoprądowe wysokoczułe (RCD) o znamionowym prądzie różnicowym nieprzekraczającym 30 ma; dodatkowe ochronne połączenie wyrównawcze Środek ochrony powinien składać się z: odpowiedniej kombinacji środka do ochrony podstawowej i niezależnego środka do ochrony przy uszkodzeniu lub wzmocnionego środka ochrony, który zabezpiecza zarówno ochronę podstawową, jak i ochronę przy uszkodzeniu. Tab Klasy ochronności odbiorników Klasa ochronności Ochrona przed dotykiem bezpośrednim Ochrona przed dotykiem pośrednim I izolowanie części czynnych samoczynne wyłączenie urządzenia II izolowanie części czynnych izolacja ochronna III izolowanie części czynnych separacja elektryczna zastosowanie bardzo niskiego napięcia 160

34 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Promieniowanie jonizujące Prawo UE Dyrektywa nr 96/29/Euratom z 13 maja 1996 r. ustanawiająca podstawowe normy bezpieczeństwa w zakresie ochrony zdrowia pracowników i ogółu społeczeństwa przed zagrożeniami wynikającymi z promieniowania jonizującego (zakończenie ważności z dniem r., uchylona przez dyrektywę 2013/59/ Euratom) Dyrektywa nr 2003/122/Euratom z 22 grudnia 2003 r. w sprawie kontroli wysoce radioaktywnych źródeł zamkniętych i odpadów radioaktywnych (zakończenie ważności z dniem r., uchylona przez dyrektywę 2013/59/ Euratom) Rozporządzenia Rozporządzenie RM z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek granicznych promieniowania jonizującego (Dz. U. poz. 168) Rozporządzenie RM z dnia 12 lipca 2006 r. w sprawie szczegółowych warunków bezpiecznej pracy ze źródłami promieniowania jonizującego (Dz. U. poz. 994) Informacje ogólne Promieniowanie jonizujące dzielimy na: promieniowanie korpuskularne (promieniowanie α, promieniowanie β), promieniowanie elektromagnetyczne (promieniowanie γ, promieniowanie rentgenowskie). Źródłami promieniowania jonizującego są: substancje promieniotwórcze, urządzenia (aparaty rentgenowskie, inne urządzenia medyczne itp.). Tab Wpływ promieniowania jonizującego na organizm człowieka Rodzaj efektów Wynik działania efekty somatyczne mdłości, wymioty, gorączka, zmiany w obrazie krwi, wypadanie włosów, anemia, owrzodzenie jamy ustnej, nowotwory, w tym białaczka efekty genetyczne uszkodzenie genów w komórkach rozrodczych 161

35 Prawo pracy i BHP poradnik Tab Dawki graniczne promieniowania jonizującego Grupa osób pracownicy, uczniowie b) w wieku 18 lat uczniowie b) w wieku lat uczniowie b) poniżej 16 lat Dawka skuteczna w roku kalendarzowym [msv] dla soczewek oczu Dawka równoważna w roku kalendarzowym [msv] dla skóry a) dla dłoni, przedramion, stóp i podudzi 20 c) d) a) Jako wartość średnia dla dowolnej powierzchni 1 cm 2 napromienionej skóry. b) Uczniowie, studenci i praktykanci. c) Może być w roku kalendarzowym przekroczona do wartości 50 msv, pod warunkiem że w ciągu kolejnych pięciu lat kalendarzowych jej sumaryczna wartość nie przekroczy 100 msv. d) Może być w roku kalendarzowym przekroczona, pod warunkiem że w ciągu kolejnych pięciu lat kalendarzowych jej sumaryczna wartość nie przekroczy 5 msv. Kobieta w ciąży nie może być zatrudniona w warunkach prowadzących do otrzymania przez mające się urodzić dziecko dawki skutecznej przekraczającej 1 msv. Kobieta karmiąca piersią nie może być zatrudniona w warunkach narażenia na skażenie wewnętrzne i zewnętrzne. Wymagania dla pracowni i urządzeń Pracownię wyposaża się, zależnie od rodzaju prowadzonych prac, w: sprzęt dozymetryczny dostosowany do używanych źródeł promieniowania jonizującego; stałe lub ruchome osłony przed promieniowaniem jonizującym; pojemniki do przechowywania źródeł i odrębne do przechowywania odpadów promieniotwórczych; wentylację grawitacyjną, chyba że dla danego rodzaju lub klasy pracowni jest wymagana wentylacja mechaniczna, a jeżeli producent urządzeń zainstalowanych w pracowni tego wymaga, także w klimatyzację; instalację wodną i kanalizacyjną. Wejście do pracowni oznacza się tablicami informacyjnymi. Tablicą oznacza się również miejsce przechowywania źródeł promieniotwórczych. 162

36 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy Tab Wybrane tablice informacyjne Pomieszczenie Pracownia izotopowa klasy Z (pracownia izotopowa z zamkniętymi źródłami promieniotwórczymi, pracownia izotopowa z urządzeniami zawierającymi źródła promieniotwórcze) Tablica informacyjna Pracownia izotopowa z otwartymi źródłami promieniotwórczymi (mogą być też pracownie klasy II i klasy I) Miejsce przechowywania źródeł promieniotwórczych Źródła promieniotwórcze, urządzenia zawierające takie źródła oraz urządzenia wytwarzające promieniowanie jonizujące mogą być stosowane poza pracownią, jeżeli: są zainstalowane na terenie jednostki organizacyjnej w sposób uniemożliwiający niekontrolowane narażenie osób i środowiska lub zachodzi konieczność prowadzenia prac w terenie, a ochrona radiologiczna nie wymaga zastosowania stałych osłon przed promieniowaniem jonizującym i izolowania miejsc stosowania źródeł promieniowania jonizującego od otoczenia. Kwalifikacje pracowników Pracownik może być zatrudniony w warunkach narażenia po orzeczeniu braku przeciwwskazań do takiego zatrudnienia wydanym przez lekarza posiadającego odpowiednie kwalifikacje. Do pracy przy źródle promieniowania jonizującego można dopuścić pracownika, który posiada odpowiednią do stanowiska pracy znajomość wymagań bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej oraz niezbędne umiejętności. Kierownik jednostki organizacyjnej jest obowiązany zapewnić prowadzenie wstępnych i okresowych nie rzadziej niż co 5 lat szkoleń pracowników w zakresie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej, zgodnie z opracowanym przez siebie programem. 163

37 Prawo pracy i BHP poradnik Szkolenia te obejmują w szczególności: ogólne procedury ochrony radiologicznej i podejmowane środki ostrożności związane z działalnością wykonywaną przez jednostkę organizacyjną; procedury ochrony radiologicznej i podejmowane środki ostrożności związane z konkretnym stanowiskiem pracy; procedury wykonywania czynności roboczych na konkretnym stanowisku pracy; informację o możliwych skutkach utraty kontroli nad źródłem promieniowania jonizującego, z którym jest wykonywana działalność; w przypadku kobiet także informację o konieczności niezwłocznego powiadomienia kierownika jednostki organizacyjnej o ciąży oraz informację o ryzyku skażenia promieniotwórczego dziecka karmionego piersią przez matkę, w przypadku gdy istnieje możliwość skażenia promieniotwórczego ciała matki. Środki ochrony przed promieniowaniem jonizującym Bezpieczeństwo pracy ze źródłami promieniowania jonizującego wymaga przestrzegania zasady ograniczenia narażenia przez skracanie czasu narażenia, zwiększanie odległości od źródła promieniowania jonizującego, ograniczanie pola tego promieniowania i eliminowanie skażeń promieniotwórczych, w szczególności przez: stosowanie wyposażenia i sprzętu zgodnie z ich przeznaczeniem oraz zaleceniami producenta; stosowanie środków ochrony indywidualnej; dopuszczanie do pracy na poszczególnych stanowiskach pracy osób przeszkolonych i posiadających uprawnienia wymagane do pracy na tych stanowiskach; stałą kontrolę stosowanych procedur oraz bieżącą kontrolę i konserwację eksploatowanych urządzeń Pyły Informacje ogólne Frakcja wdychalna frakcja aerozolu wnikająca przez nos i usta, która po zdeponowaniu w drogach oddechowych stwarza zagrożenie dla zdrowia. Frakcja respirabilna frakcja aerozolu wnikająca do dróg oddechowych, która stwarza zagrożenie dla zdrowia po zdeponowaniu w obszarze wymiany gazowej. Włókna respirabilne włókna o długości powyżej 5 μm, o maksymalnej średnicy poniżej 3 μm i o stosunku długości do średnicy > 3. Oddziaływanie pyłów na organizm człowieka Drogi wnikania substancji pylistych do organizmu: przez osiadanie pyłu na skórze substancje wchłaniane są bezpośrednio poprzez skórę, mieszki włosowe i gruczoły łojowe, przez drogi oddechowe. Zależnie od działania na organizm pyły można podzielić na: pylicotwórcze, drażniące, 164

38 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy toksyczne, wywołujące alergie. Do najczęstszych chorób wywołanych działaniem pyłu na układ oddechowy należą pylice płuc. Prace wzbronione młodocianym prace w środowisku, w którym występuje narażenie na szkodliwy wpływ: pyłów o działaniu zwłókniającym i drażniącym, których stężenia przekraczają 2/3 wartości NDS; pyłów o działaniu uczulającym; pyłów o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, określonych w przepisach w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy. Badania i pomiary W przypadku występowania szkodliwego dla zdrowia pyłu, z wyjątkiem czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, badania i pomiary wykonuje się: co najmniej raz na dwa lata jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,1 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS); co najmniej raz w roku jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,5 wartości NDS. W przypadku występowania czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym badania i pomiary wykonuje się: co najmniej raz na sześć miesięcy jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS; co najmniej raz na trzy miesiące jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,5 wartości NDS. W przypadku narażenia na pył zawierający azbest badania i pomiary wykonuje się co najmniej raz na trzy miesiące. Jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów nie przekroczyły 0,5 wartości NDS, częstotliwość ta może być zmniejszona do co najmniej raz na 6 miesięcy. Jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia pyłów, wykonanych w odstępie co najmniej dwóch lat, a w przypadku czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym co najmniej sześciu miesięcy, nie przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów. 165

39 Prawo pracy i BHP poradnik Czynniki chemiczne Prawo UE Dyrektywa nr 98/24/WE z 7 kwietnia 1998 r. w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy (czternasta dyrektywa szczegółowa) Dyrektywa nr 2004/37/WE z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy (szósta dyrektywa szczegółowa) Rozporządzenie nr 1907/2006 (WE) z 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH)... Rozporządzenie nr 1272/2008 (WE) z 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin... (rozporządzenie CLP) Rozporządzenia Rozporządzenie MZ z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 1488) Rozporządzenie MZ z dnia 20 kwietnia 2012 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i mieszanin niebezpiecznych oraz niektórych mieszanin (Dz. U. z 2015 r. poz. 450)* Rozporządzenie MZ z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2016 r. poz. 1117) Rozporządzenie MZ z dnia 10 sierpnia 2012 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji chemicznych i ich mieszanin (Dz. U. z 2015 r. poz. 208)* * utraciło moc z dniem r., ale do dnia r. może być stosowane do mieszanin wprowadzonych do obrotu przed dniem r Informacje podstawowe Substancje chemiczne pierwiastki chemiczne lub ich związki w stanie, w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, z wszelkimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości oraz wszelkimi zanieczyszczeniami 166

40 25. Charakterystyka czynników zagrożeń w środowisku pracy powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, wyłączając rozpuszczalniki, które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji. Mieszanina mieszanina lub roztwór składający się z dwóch lub większej liczby substancji. Substancje chemiczne i ich mieszaniny powinny być odpowiednio opakowane i oznakowane. Od 1 czerwca 2015 r. stosowany jest ujednolicony system oznaczania i klasyfikacji czynników chemicznych GHS. System wprowadzony jest przez rozporządzenie (WE) nr 1272/2008 (rozporządzenie CLP). Tab Oznakowanie niebezpiecznych substancji i mieszanin chemicznych (dopuszczalne do r. dla mieszanin zapakowanych do r.) Znak ostrzegawczy Symbol ostrzegawczy Znaczenie znaku i symbolu T+; T = Toxic Substancja bardzo toksyczna T; T = Toxic Substancja toksyczna Xn; n = noxious Xi; i = iritating Substancja szkodliwa Substancja drażniąca C; C = Corrosive Substancja żrąca N; N = Noxious Substancja niebezpieczna dla środowiska E; E = Explosive Substancja wybuchowa O; O = Oxidising Substancja utleniająca F+; F = Flammable Substancja skrajnie łatwopalna F; F = Flammable Substancja wysoce łatwopalna 167

41 Prawo pracy i BHP poradnik Tab GHS symbole zagrożenia Piktogram Symbol Piktogram Symbol GHS01 wybuchająca bomba GHS06 czaszka i skrzyżowane piszczele GHS02 płomień GHS07 wykrzyknik GHS03 płomień nad okręgiem GHS04 butla gazowa GHS05 działanie żrące GHS08 zagrożenie dla zdrowia GHS09 środowisko Tab Przykłady symboli i oznakowania substancji i mieszanin niebezpiecznych Nowy system zharmonizowanej klasyfikacji oraz oznakowania substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie (rozporządzenie CLP) Substancja Wodór Kwas octowy Klasyfikacja Kod zwrotu wskazującego zagrożenie Flam. Gas 1 Press. Gas H220 (Skrajnie łatwopalny gaz) Flam. Liq. 3 Skin Corr. 1A H226 (Łatwopalna ciecz i pary) H314 (Powoduje poważne oparzenia skóry oraz uszkodzenia oczu) Hasło ostrzegawcze Dgr (Niebezpieczeństwo) Dgr (Niebezpieczeństwo) Oznakowanie GHS02 GHS04 GHS02 GHS05 168