Antoni Jackowski, Izabela Sołjan. 1. Wstęp. 2. Tradycje badawcze

Transkrypt

1 PEREGRINUS CRACOVIENSIS Zeszyt 22, 2011 Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego ( ) 1. Wstęp M inęło ćwierć wieku od momentu zarejestrowania w powojennych dziejach Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ pierwszych publikacji dotyczących geografii pielgrzymek. Mimo że początki były więcej niż skromne, debiut miał zasięg międzynarodowy i krajowy, jako że te niewielkie prace mieściły się w materiałach 25. Kongresu Międzynarodowej Unii Geograficznej w Paryżu (Jackowski 1984) oraz II Zjazdu Geografów Polskich w Łodzi w 1985 r. (Jackowski 1985). Te skromne publikacje oznaczały zakończenie etapu wstępnego w badaniach z geografii pielgrzymek w naszym Instytucie i sygnalizowały rozpoczęcie systematycznych studiów w tej dziedzinie. Wspomniana symboliczna rocznica stanowi dobrą okazję do podjęcia pewnej refleksji nad dotychczasowymi dokonaniami, a także do zaprezentowania przemyśleń odnośnie przyszłości tego kierunku badawczego. 2. Tradycje badawcze Zagadnienia związane z szeroko rozumianą geografią religii pojawiły się w Krakowie już w połowie XIX w. Za takie można bowiem uznać wykłady Wincentego Pola, kierownika pierwszej na ziemiach polskich Katedry Geografii, utworzonej w 1849 r. w Uniwersytecie Jagiellońskim. Zajęcia dotyczyły geografii Ziemi Świętej, które Pol

2 78 prowadził w latach 1850/1851 i 1851/1852 dla studentów Wydziału Teologii. Ponieważ miały one charakter otwarty, mogli na nie uczęszczać również słuchacze innych wydziałów uniwersyteckich. Wykłady te Pol wykorzystał w swojej książce pt. Geografia Ziemi Świętej (1863), z której chętnie korzystali pielgrzymi udający się do ojczyzny Chrystusa. Za pracę tę W. Pol został w 1864 r. odznaczony przez papieża Piusa IX Orderem św. Grzegorza. Na problematykę kultury religijnej, w tym również pielgrzymek, zwracał uwagę Pol również podczas wycieczek terenowych odbywanych ze studentami, a także w szeregu publikacji dotyczących zwłaszcza Karpat. Na większą skalę badania z dziedziny geografii pielgrzymek zaczęto podejmować dopiero w okresie międzywojennym, zwłaszcza w jego końcowej fazie. Geografowie traktowali wówczas pielgrzymki jako zjawisko społeczno-gospodarcze, kulturowo-religijne i przestrzenne. Studia geograficzne ujmowały zazwyczaj ogół zagadnień dotyczących zróżnicowania przestrzennego wędrówek pielgrzymkowych oraz związanych z tymi migracjami procesów oddziałujących na szeroko pojmowane środowisko człowieka. Badania w tej dziedzinie podejmowano zwłaszcza w ramach rozwijającej się wówczas w Polsce geografii turyzmu. Podobnie jak w wielu innych krajach europejskich, również u nas pielgrzymki uznano za jedną z form turystyki masowej, a miejscowości pielgrzymkowe traktowano jako jeden z typów ośrodków atrakcyjności turystycznej (Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999b). Największy udział w rozwijaniu badań migracji pielgrzymkowych miało Studium Turyzmu UJ działające w latach przy Instytucie Geograficznym UJ, utworzone i kierowane przez Stanisława Leszczyckiego. Od początku placówka ta prowadziła prace nad kartoteką osobliwości turystycznych w Polsce, wśród których 1220 pozycji stanowiły odpusty i jarmarki, zaś 2386 kościoły i klasztory. Do końca 1938 r. powstały w rękopisie mapy problemowe do Atlasu Turystycznego Polski w skali 1: , m. in. Odpusty i jarmarki w Polsce (S. Polonyówna, po mężu Milatowa), Kościoły murowane w Polsce (H. Zadworna), Kościoły drewniane w Polsce (L. Stojańska), Napływ pielgrzymek do Częstochowy (C. Jurkowska). Studium Turyzmu prowadziło szczegółowe badania ruchu pielgrzymkowego w Częstochowie, jego nasilenia, zasięgu przestrzennego wędrówek na Jasną Górę itp. (C. Jurkowska). Studia te realizowano na zamówienie Ligi Popierania Turystyki, która zamierzała w Częstochowie prowadzić działalność inwestycyjną związaną z funkcją religijną miasta. Skromniejsze badania dotyczyły opactwa cysterskiego we wsi Mogiła, od 1951 r. włączonej do Krakowa i znajdującej się obecnie w Dzielnicy XVIII Nowa Huta (Śliwa 1939) oraz Kalwarii Zebrzydowskiej (T. Wilgat). Niestety większość wymienionych materiałów badawczych, kartograficznych i dokumentacyjnych zaginęła w czasie II wojny światowej. Fragmenty rękopiśmienne niektórych dokumentów zachowały się w Bibliotece Jagiellońskiej oraz w Archiwum Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ (Jackowski, Sołjan 2009a). Po II wojnie światowej badania zjawisk i procesów związanych z szeroko pojętą problematyką religijną przez wiele lat znajdowały się na marginesie zainteresowań geografów, w tym również krakowskich. Złożyło się na to wiele przyczyn, ale za podstawowe należy uznać uwarunkowania polityczne. To przede wszystkim względy doktrynalne zadecydowały, że zagadnienia te długo nie mogły być ujmowane w pro-

3 Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej gramach badawczych. Urząd cenzury skrupulatnie usuwał ze wszystkich tekstów wątek religijny. Interwencje cenzora nie ominęły nawet klasyków polskiej geografii. Warto na przykład wiedzieć, że prof. Antoni Wrzosek w publikacji Próba charakterystyki regionu Pirenejów Francuskich (1964) obszerny akapit poświęcił Lourdes. Cały ten zapis został usunięty przez cenzurę. Profesor A. Wrzosek był prawdopodobnie jednym z pierwszych polskich geografów, któremu udało się dotrzeć w latach zimnej wojny do Lourdes i należy żałować, że spostrzeżenia i refleksje wybitnego uczonego na temat tego ośrodka kultu religijnego nigdy nie zostały opublikowane. Pewne złagodzenie uwarunkowań ideologicznych zaczęto obserwować w połowie lat 80. ubiegłego wieku. Wykorzystano ten moment w ośrodku krakowskim, aby opublikować wyniki badań prowadzonych już od kilku dobrych lat. Pierwsze prace z tego zakresu ukazały się w połowie lat 80. (Jackowski 1984, 1985). Równocześnie wielu naukowców poparło inicjatywę krakowską wskazującą na konieczność rozwijania badań z zakresu geografii religii. Jeszcze pod koniec lat 70. XX w. poparcia takiego udzielili: Alicja Krzymowska-Kostrowicka, Olaf Rogalewski i Antoni Wrzosek. Potem do podjęcia takich badań zachęcali: Stanisław Liszewski, Andrzej Samuel Kostrowicki, Stefan Kozarski oraz Stanisława Zajchowska. Szczególne znaczenie miało zainteresowanie okazywane ze strony Stanisława Leszczyckiego. Inicjatywa krakowska uzyskała również wsparcie ze strony geografów zagranicznych. Byli to m.in.: Bernard Barbier, Michel Bonneau (Francja), Ginsbert Rinschede (b. RFN), Osvaldo Baldacci (Włochy) czy Devi Prasad Dubey i Rana P. B. Singh (Indie). Projekty te cieszyły się też dużą przychylnością ze strony ówczesnej Dyrekcji Instytutu: Bronisława Kortusa, Jadwigi Warszyńskiej oraz Ireny Dynowskiej-Balcer. Od tamtego czasu pracownicy i doktoranci Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ opublikowali ponad dwieście prac z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej. W większości były to prace o charakterze nowatorskim. Przygotowano studia teoretyczne, podjęto próby systematyzacji pojęć, a także określenia miejsca tej formy aktywności w strukturze funkcjonalnej i przestrzennej miejscowości czy regionów. Ośrodek krakowski zaczął pełnić wiodącą rolę w polskiej geografii w zakresie studiów nad pielgrzymkami i turystyką religijną. Cieszył się również dużym uznaniem w międzynarodowych środowiskach geografów. 3. Kadra Początkowo badania były prowadzone w Zakładzie Geografii Turyzmu, którym kierowała profesor Jadwiga Warszyńska. Istotne znaczenie dla rozwoju studiów z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej było uzyskanie przez A. Jackowskiego w latach wielomiesięcznego naukowego stypendium austriackiego (Instytut Austriacki, PAX Christi i Werk Janineum), umożliwiającego zapoznanie się z literaturą światową z tej dziedziny, a także nawiązanie pierwszych międzynarodowych kontaktów. Do początków lat 90. XX w. studia prowadził samotnie A. Jackowski, a jego jedynymi współpracownikami byli studenci realizujący prace magisterskie. Byli to słuchacze kierunków: geografia (większość) i religioznawstwo, a prace dotyczyły szeregu ośrodków kultu religijnego na ziemiach polskich i na świecie, a także

4 80 w poszczególnych religiach i wyznaniach. Potem do tego mini-zespołu dołączyła jako wolontariuszka Izabela Sołjan, która omawianą problematyką interesowała się jeszcze podczas studiów (Czyrwik 1991). Przez pewien czas przebywała w Stanach Zjednoczonych, gdzie nie przerywała studiów związanych z pielgrzymkami. Efektem tego było interesujące studium dotyczące Doylestown, amerykańskiej Częstochowy (Czyrwik 1993). Po powrocie do kraju nadal współpracowała z Instytutem. W 1994 r. została pełnoetatowym pracownikiem naukowym i nauczycielem akademickim. Niebawem do grona tego dołączyła Elżbieta Bilska, która podjęła współpracę jeszcze jako studentka drugiego roku geografii. W 1995 r. uzyskała stypendium doktoranckie w Międzywydziałowym Zakładzie Studiów Europejskich UJ (nasz Instytut nie posiadał jeszcze wówczas własnych studiów), przygotowując rozprawę doktorską pod kierunkiem A. Jackowskiego. Etat pracownika naukowego otrzymała w 1999 r. po obronie pracy doktorskiej. Zespół w tym kształcie przetrwał do chwili obecnej, choć formalnie od 2005 r. A. Jackowski jest na emeryturze. Okresowo zespół zasilały: Alicja Marciniak (pracownik naukowo-techniczny), Renata Janiec (asystent w latach ), doc. dr hab. Ludwik Kaszowski OSPPE, a także doktoranci, m.in.: Halina Matlak, Franciszek Mróz, Maria Drażyk, Iwona Hodorowicz, Marta Michalska, Lucyna Przybylska, Izabela Kapera, Anna Wilkońska, Grażyna Holly, Łukasz Quirini-Popławski, Beata Gładyś, Bogna Matuszewska-Sulima. Do grupy najmłodszych doktorantów należą: Dorota Szczepanowicz, Anna Buczek, Łukasz Mróz. Szczególną rolę w docieraniu się młodej kadry odegrały Warsztaty z Geografii Turyzmu, organizowane od 1983 r. przez prof. S. Liszewskiego w Zakładzie Geografii Miast i Turyzmu UŁ. Podczas tych spotkań prezentowano wyniki prowadzonych prac, dyskutowano nad koncepcjami prac doktorskich i habilitacyjnych, nawiązywano przyjaźnie. W omawianym okresie status doktoranta specjalizującego się w zakresie geografii religii posiadało około 30 osób. Niestety większość z nich po kilku latach rezygnowała z tych studiów. Przyczyną rezygnacji młodych adeptów geografii z kontynuowania studiów były zazwyczaj warunki materialne (tylko niewielka część słuchaczy otrzymywała stypendia) oraz przeszkody natury zdrowotnej. Do wyjątkowych należały przypadki, kiedy kandydaci nie radzili sobie z wymaganiami merytorycznymi. Pod koniec lat 90. ubiegłego stulecia i w pierwszej dekadzie obecnego wieku 7 osób uzyskało stopnie doktorskie za rozprawy związane z pielgrzymkami i turystyką religijną. W kolejności chronologicznej są to: Izabela Sołjan, Funkcjonowanie sieci maryjnych ośrodków kultowych w Karpatach Polskich w latach , promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. Stanisław Liszewski, doc. Ludwik Kaszowski OSPPE, obrona r., nadanie stopnia r. Elżbieta Bilska, Geneza i typologia kalwarii w Europie, promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. Stanisław Liszewski, prof. Bolesław Domański, r., r. Lucyna Przybylska, Kształtowanie przestrzeni sakralnej Gdyni w latach , promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. Marek Dutkowski, prof. Zygmunt Górka, r., r.

5 Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej Izabela Kapera, Perspektywy rozwoju turystyki w powiecie limanowskim wobec akcesji do Unii Europejskiej, promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. Bronisław Górz, prof. Włodzimierz Kurek, r., r.. Franciszek Mróz, Geneza i typologia sanktuariów Pańskich w Polsce, promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. Eugeniusz Rydz, doc. Ludwik Kaszowski OSPPE, r., r. Anna Wilkońska, Kraków jako policentryczny ośrodek turystyki religijnej, promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. ks. Maciej Ostrowski, prof. Włodzimierz Kurek, r., r. Grażyna Holly, Krajobraz sakralny obszaru Bieszczadzkiego Parku Narodowego i otuliny ( ), promotor prof. Antoni Jackowski, recenzenci: prof. inż. arch. Piotr Patoczka, doc. Ludwik Kaszowski OSPPE, r., r. 4. Badania W momencie podejmowania decyzji dotyczącej rozpoczęcia studiów z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej zdawano sobie sprawę z rysujących się trudności. W pierwszym rzędzie wynikały one z istniejących braków w tej dziedzinie w literaturze światowej. Zarówno geografowie, jak też religioznawcy oraz naukowcy badający zjawiska turystyczne nie przywiązywali wtedy większej wagi do tej problematyki. W literaturze przedmiotu nie dostrzegano w ogóle pielgrzymowania w Polsce, mimo że jego tradycje sięgają czasów przedchrześcijańskich. Koniecznością stało się zatem uzupełnienie występującej luki. Główne założenia badawcze zakładały skupienie się nad problematyką ukazującą globalny charakter migracji pielgrzymkowych. Zainteresowania koncentrowały się wokół aspektów historyczno przestrzennych tych wędrówek oraz ich wpływu na przekształcenia fizjonomiczne i społeczno ekonomiczne poszczególnych ośrodków kultu religijnego, regionów, a nawet krajów. Równocześnie nakreślono główne problemy badawcze geografii pielgrzymek (Jackowski 1987a c,e, 1989b, 1990a,e, 1991c, 1992a, 1995a). Prace takie nasiliły się na przełomie XX i XXI w. (Bilska-Wodecka, Sołjan 2005a,b, Jackowski 2002a, 2003a, 2006, Jackowski, Ptaszycka-Jackowska, Sołjan 2002 a,b, Jackowski, Sołjan 2008b, Jackowski, Sołjan, Bilska 1997, Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999a, 2008, Kaszowski 1996, 2000, Sołjan, Bilska-Wodecka 2001, Jackowski, Sołjan red. 2003). Syntezę studiów w tej dziedzinie stanowiły cztery obszerne monografie: Zarys geografii pielgrzymek (Jackowski 1991e), Pielgrzymki i turystyka religijna w Polsce (Jackowski 1991d) 1, Religie świata. Szlaki pielgrzymkowe (Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999c) oraz Święta przestrzeń świata. Podstawy geografii religii (Jackowski 2003f). Stanowiły one novum w polskiej geografii i w znacznym stopniu uzupełniały lukę w literaturze światowej w zakresie pielgrzymowania i turystyki religijnej. Wzbudziły też spore zainteresowanie, czego przejawem były liczne cytowania w publikacjach krajowych i zagranicznych.

6 82 Próbując usystematyzować osiągnięcia Instytutu w dziedzinie geografii pielgrzymek i turystyki religijnej, za podstawowe kryterium uznano dorobek teoretyczno- -metodyczny, który jest wizytówką każdej sfery badawczej. W omawianym okresie powstało kilka znaczących studiów o tym charakterze (Jackowski 1987a,b,c, 1990a, 1991d, e, 1992a, 1994b, 1995a, 1997, 1998a, 2000f, 2003a, Jackowski, Sołjan 1999b, Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999c, Jackowski Sołjan red. 2000b, Jackowski, Mróz, Hodorowicz red. 2009, Ptaszycka-Jackowska 2007). Główne miejsce w tej grupie przypada trzem wspomnianym już powyżej monografiom. W pierwszej, Zarys geografii pielgrzymek (Jackowski 1991e), przedstawiono najważniejsze zagadnienia związane z pielgrzymkami we współczesnych religiach świata. Zaprezentowano je w ujęciu historycznym i przestrzennym na tle podstawowych założeń danej wiary i wynikających z nich nakazów religijnych inspirujących decyzję o podjęciu pielgrzymki. Wydawnictwo to było pierwszym w literaturze światowej opracowaniem geograficznym o takim charakterze. Spotkało się z dużym zainteresowaniem ze strony geografów, religioznawców, socjologów, etnografów, historyków i przedstawicieli nauk zajmujących się turystyką. W kolejnym studium, Religie świata. Szlaki pielgrzymkowe (Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999c), uwagę skoncentrowano na tych zagadnieniach, dla których brakowało odniesień w literaturze geograficznej, zarówno światowej, jak i polskiej. Dotyczyło to przede wszystkim samych pielgrzymek. Pozycja ta stanowi rozszerzenie rozważań prezentowanych w pierwszej z omawianych prac. Autorzy ujęli zjawisko pielgrzymek bardzo szeroko. Ukazano kierunki pątniczych migracji, ich natężenie i formy nie tylko z geograficznego punktu widzenia. Nakreślono bowiem historię, złożoność motywacji pielgrzymów, znaczenie społeczne i religijne pątnictwa. Ujęcie fenomenu pielgrzymowania w tak szeroki i przekrojowy sposób pozwoliło ukazać je jako zjawisko globalne, powszechne, charakterystyczne dla wielu religii. Po raz pierwszy w literaturze geograficznej (w skali świata i Polski) odrębne miejsce poświęcono fenomenowi pielgrzymowania Jana Pawła II. Wieloletnie badania w połączeniu z wymianą myśli naukowej z uczonymi z licznych ośrodków geograficznych w Polsce i na świecie, a także wzrastające zainteresowanie problematyką pielgrzymek i turystyki religijnej skłoniły A. Jackowskiego do przygotowania kolejnej pozycji o charakterze teoretyczno-metodycznym (Jackowski 2003f). W pracy Święta przestrzeń świata. Podstawy geografii religii podsumowano dotychczasowe badania, zwracając szczególną uwagę na zagadnienia związane z turystyką religijną. Chodziło przede wszystkim o zwrócenie uwagi na konieczność ujednolicenia spraw terminologicznych, a także o wskazanie uwarunkowań rozwoju tej formy migracji turystycznych i religijnych w różnych regionach świata. Studia o charakterze teoretyczno-metodycznym są stale obecne w programach badawczych. Uzupełniane są o nowe tematy, które w poprzednich pracach były uwzględnione tylko częściowo. Do takich zagadnień należy niewątpliwie ciągle niedoskonała terminologia. Nic zatem dziwnego, że tej problematyce poświęca się sporo uwagi (Jackowski 1998a, 2000f, 2003d, 2004, 2009, 2010, Jackowski, Sołjan 1999b). Wiele pojęć z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej zostało

7 Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej zawartych w Encyklopedii geografii (Jackowski red. 2004) oraz w Słowniku szkolnym. Geografia (Jackowski red. 2005). Oba wydawnictwa zostały przygotowane w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ. Ponadto A. Jackowski opracował kilka haseł z omawianej dziedziny w redagowanej przez J. Jafari ego Encyklopedia of Tourism (2000). Pracownicy Instytutu uczestniczyli też w przygotowaniu materiałów szkoleniowych, które wydało Centrum Edukacji Kadr Turystycznych pod wspólnym tytułem Turystyka pielgrzymkowa (Jackowski 1998d). Wyróżniającą się grupą są opracowania dotyczące pielgrzymek i turystyki religijnej w Polsce. W latach Antoni Jackowski uczestniczył w realizacji grupy tematycznej w Centralnym Programie Badań Podstawowych pt. Turystyka jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, której prace koordynował prof. Stanisław Liszewski. W naszym Instytucie był opracowywany temat Pielgrzymki i turystyka religijna w Polsce (zadanie I I.3) (Jackowski 1989a). Uczestnictwo w realizacji tego projektu pozwoliło zaprezentować na forum krajowym dotychczasowe badania z omawianej dziedziny, nawiązano też wówczas kontakty, które przetrwały do chwili obecnej. Cykl badań wykonywanych w ramach CPBP zamykała wspomniana już praca Pielgrzymki i turystyka religijna w Polsce (Jackowski 1991d). Stanowi ona szczegółowe studium omawianych migracji w naszym kraju w kontekście uwarunkowań oraz skutków kulturowych i społeczno-ekonomicznych. A. Jackowski został zaproszony do przedstawienia wyników swych badań dotyczących migracji pielgrzymkowych w Polsce w specjalnej edycji renomowanego periodyku Annals of Tourism Research (Jackowski, Smith 1992), wydawanego przez Pergamon Press Inc. (USA). Inny charakter miała książka Pielgrzymowanie (Jackowski 1998c). Zamierzeniem autora było ukazanie współczesnego obrazu polskich pielgrzymek w nawiązaniu do bogatej tradycji, sięgającej jeszcze czasów pogańskich. Dużą uwagę zwrócono na rolę tych migracji w podtrzymywaniu świadomości narodowej Polaków, zwłaszcza w okresach zniewolenia. Pielgrzymkom i turystyce religijnej w Polsce poświęcano również inne prace (Jackowski 1984, 1985, 1987a, 1989b, 1990b,c,d, 1991b, d, 1992b, 1994a, 1999a, b, 2007b, Jackowski, Bilska-Wodecka, Marciniak, Sołjan 2000b, Jackowski, Sołjan 2001c, Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 1999b). Ważnym wydarzeniem było przygotowanie leksykonu Miejsca święte Rzeczypospolitej (Jackowski red. 1998a), opracowanego przede wszystkim przez geografów krakowskich i łódzkich (Elżbieta Dziegieć, Jolanta Latosińska, S. Liszewski), pracowników Instytutu Religioznawstwa UJ oraz innych pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego (Franciszek Ziejka). Charakterystyczne dla ośrodka krakowskiego są studia dotyczące historii pielgrzymowania i turystyki religijnej w Polsce (Jackowski 1989a, 1990b, c, 2000e, 2003e, Jackowski, Sołjan 2000a,b; 2008d f, 2010a). W pracach tych kładzie się szczególny nacisk na ukazanie przemian w geografii wędrówek religijnych i ośrodków kultu w zależności od zmieniających się uwarunkowań historycznych i politycznych. W latach realizowano projekt badawczy PB 0119/P2/92/03, finansowany przez Komitet Badań Naukowych, a kierowany przez A. Jackowskiego. Projekt ten, zatytu-

8 84 łowany Przestrzeń i sacrum. Geografia kultury religijnej w Polsce i jej przemiany w okresie XVII XX w. na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych, wykonywano we współpracy Instytutu Geografii UJ (A. Jackowski, I. Sołjan, E. Bilska) z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim (prof. Aleksandra Witkowska OSU, historyk) oraz zakonem oo. Paulinów (dr hab. Zachariasz S. Jabłoński OSPPE, historyk). Było to pierwsze w literaturze polskiej opracowanie o charakterze syntetycznym dotyczące zjawiska pielgrzymowania w aspekcie czasowym i przestrzennym w skali całego kraju. Celem przeprowadzonych badań było określenie zakresu przemian przestrzennych i strukturalnych kultury religijnej w Polsce od schyłku średniowiecza do czasów współczesnych na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych. Ośrodki kultu i pielgrzymki stanowią bowiem jeden z najbardziej trwałych elementów polskiej kultury religijnej. Efektem końcowym badań była publikacja (Jackowski, Witkowska i in. 1995), której cały nakład został wyczerpany już po upływie kilku miesięcy. Skłoniło to Instytut Geografii do przygotowania w 1996 r. drugiego wydania. Na tak wielkie zapotrzebowanie na tę publikację wpłynął zapewne fakt, że znalazła się ona wśród lektur zalecanych studentom uniwersyteckich wydziałów historycznych, a także wyższych uczelni katolickich. Szczególne zapotrzebowanie na studia o charakterze historycznym miało miejsce w 2000 r. w związku z przypadającym wówczas milenium polskiego pielgrzymowania. Z inspiracji pracowników naszego Instytutu częstochowskie Muzeum Regionalne zorganizowało wówczas specjalną wystawę pt. Pielgrzym Polski, której towarzyszyło wyjątkowe wydawnictwo-katalog z obszernym tekstem A. Jackowskiego oraz I. Sołjan (2000 b). W innych opracowaniach podjęto próbę ukazania patriotycznej funkcji pielgrzymek i ośrodków kultu (Jackowski 2005b, Jackowski, Sołjan 2009b). Kolejną cechą wyróżniającą Instytut są badania dotyczące pielgrzymowania Jana Pawła II. Zapowiedzią takich studiów był zeszyt monograficzny periodyku Peregrinus Cracoviensis zatytułowany Jan Paweł II «Pielgrzym pośród pielgrzymów» (Jackowski red. 1997). W obszernym artykule pracownicy Instytutu zaprezentowali szczegółową geografię tych podróży apostolskich, przedstawiając równocześnie koncepcję opracowania Atlasu pielgrzymek Jana Pawła II. Z różnych względów, głównie finansowych, do podjęcia prac nad Atlasem nigdy nie doszło. Zebrane materiały wykorzystano natomiast w Leksykonie pielgrzymek Jana Pawła II (Jackowski, Sołjan red. 2005), opublikowanym przez oficynę wydawniczą WAM. Ponadto przygotowano kilka innych opracowań dotyczących papieskiego pielgrzymowania (Jackowski 2006/2007, Jackowski, Bilska-Wodecka, Marciniak, Sołjan 2000a, Jackowski, Bilska-Wodecka, Sołjan 2007, Jackowski, Sołjan, Mróz 2009,Ostrowski, Sołjan red. 2007). Wraz z upadkiem w latach systemu komunistycznego i rysującą się w związku z tym perspektywą zjednoczenia Europy uznano za celowe podjęcie studiów zmierzających do ukazania pielgrzymek i turystyki religijnej jako elementu integracji europejskiej. Pierwszą taką próbę zaprezentowano już pod koniec 1992 r. w opracowaniu dla Rady Europy, o którym mówimy w innym miejscu. W drugiej połowie lat 90. Danuta Ptaszycka-Jackowska (1995, 1999) przedstawiła koncepcję

9 Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej Szlaku ikon, który przebiegał przez tereny południowo-wschodniej Polski z możliwością przedłużenia na tereny sąsiednich państw. Bardziej intensywne studia podjęto na przełomie XX i XXI w. (Jackowski 1998b, 2000c, 2002b, 2003c, Jackowski, Sołjan 2001a, 2003c, 2005, 2007, 2008c). Studia z tej dziedziny cieszą się dużym odzewem międzynarodowym. Idea wykorzystania pielgrzymek i turystyki religijnej do integracji Europy przyświecała też inicjatorom i autorom leksykonu Szlaki pielgrzymkowe Europy (Jackowski, Sołjan red. 2000c). Wspomnijmy jeszcze krótko o studiach typu problemowego, obejmujących szeroką paletę tematów związanych bezpośrednio lub pośrednio z pielgrzymkami i turystyką religijną. Są to zatem opracowania dotyczące: relacji sacrum i środowiska przyrodniczego (Bilska-Wodecka 2004a, Jackowski 2000g, 2007c, Jackowski, Sołjan 2001b, 2003b, Kaszowski 1996, Ptaszycka-Jackowska 2000, Sołjan 2009c), w tym również turystyki religijnej w parkach narodowych (Jackowski, Sołjan, Bilska-Wodecka 2007, Mróz 2003d, Ptaszycka-Jackowska 2005), funkcji religijnej i turystycznej ośrodków pielgrzymkowych (Jackowski, Sołjan 2008a); znaczenia gospodarczego turystyki religijnej (Jackowski 1997, Jackowski, Bilska-Wodecka, Sołjan, Quirini-Popławski 2009); turystyki religijnej w krajach islamu (Jackowski 1987d), wśród wyznawców judaizmu (Gładyś 2006, 2009a,b, Gładyś, Górecki 2005, Matlak 2001, 2002) oraz w polskim prawosławiu (Jackowski, Sołjan 1995, Skibińska-Opoka 1998, 1999); kalwarii w Polsce i Europie, ich genezy, typologii, ruchu pielgrzymkowego (Bilska 1995, Bilska-Wodecka 1999, 2000, 2002a,b, 2003a,b,c, 2004b, 2006a,b, 2009). Z opracowań dotyczących kalwarii wymienić należy zwłaszcza studium Kalwarie europejskie. Analiza struktury, typów i genezy (Bilska-Wodecka 2003c). Zaprezentowano w nim typologię kalwarii oraz proces ich powstawania w perspektywie historycznej, z uwzględnieniem zachodzących przemian politycznych i społeczno-kulturowych od XV do XX w., zarówno w skali całego kontynentu, jak i wybranych krajów. Jest to jedna z nielicznych prac w literaturze światowej dotycząca tej problematyki. Inne prace o charakterze problemowym dotyczyły zasięgu przestrzennego kultu św. Faustyny (Mróz 2000b), kultu Bożego Miłosierdzia (Mróz 2003a); funkcji pielgrzymkowej sanktuariów Pańskich (Bilska 1996, Bilska-Wodecka, Mróz 2005, Mróz 2003 b); obiektów kultu bożogrobców (Mróz 2000a, 2002a, b); kultu św. Antoniego (Bilska-Wodecka, Ciemborowicz, Marciniak-Nowak, Matlak, Sołjan 2005); kartografii związanej z turystyką religijną (Bilska-Wodecka, Jackowski 2006), Obiektem prowadzonych badań były również poszczególne ośrodki kultu religijnego, zwłaszcza polskie. Przede wszystkim chodzi tu o dwa największe i najważniejsze centra, a mianowicie o Jasną Górę w Częstochowie oraz Kalwarię Zebrzydowską. Przypomnijmy, że Jasna Góra jest jednym z najważniejszych sanktuariów chrześcijańskich i jednym z największych ośrodków pielgrzymkowych świata, zaś Kalwaria Zebrzydowska mieści się w grupie pierwszych dwudziestu ośrodków chrześcijańskich. Za paradoks można uznać fakt, że mimo swej międzynarodowej rangi nie doczekały się one wcześniej opracowań związanych z ich funkcją pielgrzymkową. Podjęto odpowiednie studia, których efektem były liczne publikacje dotyczące obu ośrodków. W przypadku Jasnej Góry należy szczególnie wymienić specjalny zeszyt Pere-

10 86 grinus Cracoviensis pt. Jasna Góra światowe centrum pielgrzymkowe (Jackowski red. 1996a), który ukazał się również w wersji angielskiej. Autorami artykułów byli pracownicy Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz ojcowie paulini. Wydawnictwo to otrzymali uczestnicy XII Międzynarodowego Kongresu Mariologicznego, który odbywał się w 1996 r. na Jasnej Górze. Dodajmy, że był to pierwszy kongres mariologiczny w tej części Europy. W opinii znawców tematu publikacja ta w znacznym stopniu wypełniła istniejącą lukę w zakresie opracowań prezentujących fenomen Jasnej Góry w aspekcie międzynarodowym. Podjęto też próbę spojrzenia na ruch pielgrzymkowy do Częstochowy jako na zjawisko religijne, ale również społeczno-kulturowe. Od wieków zaznacza się ono bardzo wyraźnie w strukturze i w przestrzeni samego miasta, jak i regionu częstochowskiego. Nie znalazło to jednak odzwierciedlenia w dotychczasowej literaturze poświęconej jasnogórskim pielgrzymkom. Podjęto zatem próbę stworzenia obrazu ruchu pielgrzymkowego i ukazania jego miejsca w tkance miasta oraz regionu (Ptaszycka-Jackowska, Jackowski 1998). Unikatową wartość mają zawarte w tej pracy materiały statystyczne. Opracowanie stanowiło pokłosie prac nad Studium turystycznym Częstochowy, przygotowanym pod kierunkiem D. Ptaszyckiej-Jackowskiej z udziałem A. Jackowskiego. Studium prowadzono w ramach The Phare Transport Study of the Częstochowa City and Region, projektu realizowanego na zlecenie Wspólnot Europejskich w Brukseli (listopad 1996 r. luty 1997 r.). Studia nad pielgrzymkami jasnogórskimi zaowocowały wspólną pracą geografa i paulinów pt. Jasna Góra (Jackowski, Pach, Rudziński 2001). Publikacja przedstawia bogate dzieje jasnogórskiego sanktuarium maryjnego i siedziby zakonu paulinów. Ukazuje też współczesny fenomen Jasnej Góry jako miejsca jednoczącego ludzi różnych kultur i wyznań. Podsumowanie studiów A. Jackowskiego nad Jasną Górą stanowi praca Jasnogórskie pielgrzymowanie bez granic (2005a). W studium tym podjęto próbę zaprezentowania Jasnej Góry jako wielkiego międzynarodowego centrum pielgrzymkowego i udowodnienia tezy o wyjątkowości tego sanktuarium w skali ogólnoświatowej. Jasnej Górze i jasnogórskim pielgrzymkom poświęcano też inne prace (Groch 1996, Hodorowicz 2008, Jackowski 1996, 2000b, Jackowski, Kaszowski 1996, Jackowski, Kaszowski, Sołjan 1998, Michalska 2008, Michalska, Michalski 2010, Nalaskowski, Bilska 1996, Ptaszycka-Jackowska, Jackowski 1999, Ptaszycka-Jackowska, Jackowski, Gospodarek 1998, Sołjan, Jackowski 1996). Skromnie przedstawiała się również literatura dotycząca funkcji pielgrzymkowej Kalwarii Zebrzydowskiej. Tę smutną tradycję udało się przełamać dzięki specjalnemu zeszytowi monograficznemu Peregrinus Cracoviensis, zatytułowanemu Tradycje, współczesność i przyszłość pielgrzymek w Kalwarii Zebrzydowskiej (Jackowski red. 1995b). Było to w zasadzie pierwsze opracowanie ukazujące Kalwarię Zebrzydowską jako znaczący ośrodek pielgrzymkowy mający zasięg międzynarodowy. Autorami byli głównie geografowie, ojcowie bernardyni, a także pracownicy naukowi Papieskiej Akademii Teologicznej i Politechniki Krakowskiej. Egzemplarz tego wydawnictwa znajdował się w prywatnym gabinecie Jana Pawła II, który też napisał do zespołu

11 Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej redakcyjnego list ze specjalnym podziękowaniem. W innych opracowaniach dotyczących tego sanktuarium (Bilska 1995, Bilska-Wodecka 2002b, Jackowski 1995b, Jackowski, Sołjan 2002, Sołjan 1995a) główną uwagę zwracano na jego rangę międzynarodową. Kalwarii Zebrzydowskiej i innym sanktuariom położonym na południu kraju wiele uwagi poświęcają autorzy prac dotyczących regionu karpackiego (Gładyś 2009a, Hodorowicz, Mróz 2009a,c, Jackowski 1991a, 1995c, 2000h, 2003b, Jackowski, Sołjan 1998, Jackowski, Sołjan, Bilska 1996, Jackowski, Sołjan, Marciniak 1995, Sołjan 1995b, 2000a,b, 2001, 2002a,b, 2003b,c, 2004, 2006), Małopolski (Bilska-Wodecka, Sołjan 2007) czy archidiecezji krakowskiej (Hodorowicz, Mróz 2009b, Jackowski, Sołjan 2004). Ze studiów o charakterze regionalnym należy też wymienić prace dotyczące Bieszczad (Holly 2004, 2005, 2007, Sołjan 2009b), Tatr i Podhala (Hodorowicz, Mróz 2009a), Spisza (Hodorowicz 2010), Beskidów Wschodnich (Quirini-Popławski Ł., Quirini-Popławski R. 2006, 2009) oraz Zaolzia (Mika, Rotter 2005) i Śląska Cieszyńskiego (Grabowski 1996). Wśród opracowań o charakterze regionalnym na wyróżnienie zasługuje studium Ośrodki kultu maryjnego w Karpatach Polskich ( ) (Sołjan 2001). Jest to pierwsze w literaturze przedmiotu opracowanie, w którym podjęto próbę kompleksowego spojrzenia na funkcjonowanie maryjnych ośrodków w całym regionie karpackim w tak rozległym przedziale czasowym. Prowadzono też studia poświęcone rozwijającemu się na naszych oczach sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie-Łagiewnikach. Obecnie znajduje się ono w grupie najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych świata. Badania umożliwiły przygotowanie pierwszej obszernej monografii ośrodka pt. Nowy klejnot w koronie Krakowa (Jackowski, Sołjan red. 2000, 2001). Jest ona wspólnym dziełem pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego, teologów oraz sióstr Zgromadzenia Matki Bożej Miłosierdzia. Egzemplarze wersji angielskiej (edycja angielska ukazała się w 2001 r.) zostały przekazane przez kardynała Franciszka Macharskiego wszystkim osobom towarzyszącym Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II podczas Jego wizyty w Krakowie w 2002 r. Należy też dodać, że wersja obcojęzyczna niemal w całości została wykupiona przez zainteresowane placówki zagraniczne, głównie amerykańskie. Sanktuarium tego dotyczą również inne prace (Jackowski 2000d, Jackowski, Sołjan 2010b,c, Janiec 1995, Sołjan, Matlak 2000, 2001), które pozwalają mieć nadzieję na przygotowanie nowej edycji dotyczącej Łagiewnik jako międzynarodowego centrum pielgrzymkowego. O Łagiewnikach piszą też autorzy niektórych prac dotyczących turystyki religijnej w mieście Krakowie (Jackowski 2006/2007, 2008 b, Kaszowski red. 2003, Mróz 2004, 2006, Wilkońska 2000). W innych studiach dotyczących Krakowa zwraca się uwagę na możliwości rozwoju pielgrzymek wyznawców judaizmu (Matlak 1996, 2000). W kręgu zainteresowań znalazły się także inne ośrodki pielgrzymkowe: Bardo Śląskie (Rzeszowski 1996), Gdynia (Przybylska 2001), Gietrzwałd (Drażyk 2002, Jackowski, Sołjan 2003a), prawosławna Grabarka (Jackowski 2000a, Jackowski, Marciniak 2000, Marciniak 1996), Leżajsk (Gładyś 2006, Jackowski, Sołjan 1999a,

12 88 Jackowski red. 1999), Limanowa (Kapera 2004), Ludźmierz (Hodorowicz, Mróz 2008b), Miechów (Mróz 2002a), Pasierbiec (Kapera 2005), Pszów (Drażyk 2000), Sulisławice (Banasik 2005), Szczyrzyc (Kapera 2001), Święty Krzyż (Mróz 2003c), Wambierzyce (Szarek-Rzeszowska 1996), Warszawa grób bł. ks. Jerzego Popiełuszki (Bączek 2008), Wiktorówki (Marciniak 1995). Z ośrodków zagranicznych przedmiotem studiów były: Athos (Groch 1995), Jerozolima (Szczepanowicz 2010), Górski Karabach (Górecki 2007), Kaczyce (Korzeń 1998), Kevelaer (Bilska-Wodecka, Sołjan 2005c), Lourdes (Jackowski, Sołjan 2008d, Sołjan 2005, 2009a), Mariazell (Taczanowski 2010), Meteora (Janiec 1996, Maciejowski 2006), Paryż-Rue du Bac (Zachwieja 2005), Praga-Josefov (Marciniak-Nowak, Matlak 2005), San Giovanni Rotondo (Mróz P., Mróz F. 2002, 2004), Santiago de Compostela i Droga św. Jakuba (Hodorowicz, Mróz 2008a, Hodorowicz, Mróz red. 2009, Jackowski, Mróz, Hodorowicz red. 2008, 2010, Jackowski, Sołjan 2008e, 2010a, Jackowski, Matuszewska-Sulima, Sołjan 2010, Matuszewska-Sulima 2009), Sri Lanka (Maciejowski 2005), Taizé (Andryszczak 2005), wyspa Thaos (Ciechowski 2010), Ziemia Święta (Trepińska 1998). Kończąc charakterystykę prowadzonych studiów naukowych, należy dodać, że Instytut realizował jeszcze dwa inne projekty badawcze związane z omawianą problematyką: Krajobraz i sacrum. Czynniki i procesy kształtowania krajobrazu sakralnego na przykładzie wybranych kultur i religii (KBN PB 0425), realizowany w latach (A. Jackowski, E. Bilska-Wodecka, I. Sołjan, F. Mróz); Koncepcja kompleksowego systemu informacji czasowo-przestrzennej o zdarzeniach i źródłach biblijnych (KBN PBU T 12E 05225), instytucja prowadząca: Instytut Geodezji i Kartografii w Warszawie (A. Linsenbarth), uczestnicy: A. Jackowski, I. Sołjan, K. Krzemień. Podejmowano też prace zamówione przez władze samorządowe. Były to: Strategia rozwoju produktu turystycznego. Jasnogórskie Pielgrzymowanie (A. Jackowski, I. Sołjan), 2007, na zlecenie Urzędu Miasta Częstochowy i Częstochowskiej Organizacji Turystycznej; Plan działań na rzecz rozwoju turystyki religijnej w Krakowie do roku 2013 (współudział A. Jackowskiego), 2010, na zlecenie Prezydenta Miasta Krakowa. 5. Zakład Geografii Religii Prowadzone badania naukowe, a także działalność dydaktyczna dotycząca problematyki z zakresu geografii religii stanowiły podstawę do wystąpienia przez Instytut Geografii UJ z wnioskiem do Rektora UJ o utworzenie w Instytucie odpowiedniej, wyspecjalizowanej jednostki w postaci Zakładu Geografii Religii. Zakład został utworzony zarządzeniem Rektora UJ z dnia 1 czerwca 1994 r., a funkcję kierownika powierzono A. Jackowskiemu. Jest to jedyna tego typu placówka w Polsce, druga w Europie (Eichstätt, Niemcy). Zakład prowadził m. in. studia

13 Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej z zakresu szeroko rozumianej geografii pielgrzymek i turystyki religijnej dotyczące ośrodków kultu religijnego i migracji pielgrzymkowych w skali krajowej i międzynarodowej. Koncentrowano się zwłaszcza na następującej problematyce: przekształcenia w sieci ośrodków pielgrzymkowych w Polsce w aspekcie przestrzenno-czasowym i społeczno-ekonomicznym; ośrodki kultu religijnego na świecie ze szczególnym uwzględnieniem chrześcijaństwa; szlaki wędrówek religijnych; migracji pielgrzymkowych i związanych z turystyką religijną. Część z tych problemów była realizowana we współpracy z partnerami zagranicznymi. W momencie powstania Zakładu zorganizowano wyspecjalizowaną bibliotekę powstałą dzięki przekazaniu przez A. Jackowskiego prywatnego księgozbioru, liczącego kilkaset pozycji krajowych i zagranicznych. Biblioteka jest stale uzupełniana. Rozpoczęto też działania zmierzające do utworzenia w Zakładzie centrum dokumentacji ikonograficznej (rysunki, fotografie, stare widokówki, przeźrocza) i filmowej dotyczącej szeroko pojętej kultury religijnej. Rozpoczęto prace nad kartoteką ośrodków kultu religijnego w Polsce i na świecie 2 (Jackowski, Sołjan, Bilska 1999a, Jackowski 2008a). 6. Konwersatorium Pielgrzymkowe Zakład Geografii Religii podjął próbę zmierzającą do zintegrowania krakowskiego środowiska badawczego zajmującego się szeroko pojętą kulturą religijną. W tym celu utworzono w Instytucie środowiskowe Konwersatorium Pielgrzymkowe. Jego celem było umożliwienie przepływu informacji o podejmowanych studiach, szczególnie dotyczących ośrodków kultu i pielgrzymek, integracja badań oraz stworzenie forum, na którym naukowcy z różnych placówek krakowskich i z innych ośrodków mogliby prezentować wyniki swych studiów. Ponadto Konwersatorium miało stwarzać możliwość prezentacji tez rozpraw doktorskich czy habilitacyjnych (lub ich fragmentów), co zapewniałoby autorom ocenę specjalistów i możliwość dyskusji z nimi. Pierwsze Konwersatorium Pielgrzymkowe odbyło się 5 marca 1994 r. Wykład inauguracyjny wygłosił o. prof. Zachariasz Jabłoński, z zakonu ojców paulinów, który zaprezentował fenomen pielgrzymkowy Jasnej Góry. Od tego czasu raz w miesiącu (poza okresem wakacji) w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ odbywały się posiedzenia Konwersatorium. Każdorazowo uczestniczyło w nich co najmniej osób, ale niektóre spotkania ściągały ponad sto osób. Wykłady prezentowali badacze z różnych placówek naukowych (świeckich i kościelnych) Krakowa, a później z całej Polski i z zagranicy. Teksty wykładów publikowane były w periodyku Peregrinus Cracoviensis. Konwersatorium funkcjonowało 7 lat, ostatnie posiedzenie miało miejsce się w grudniu 2001 r. W sumie odbyło się ponad 60 spotkań stacjonarnych. Ponadto organizowane były Konwersatoria wyjazdowe. Pierwsze odbyło się w dniach kwietnia 1995 r. w Kalwarii Zebrzydowskiej i poświęcone było pielgrzymowaniu do tutejszego sanktuarium w perspektywie historycznej i współcześnie. Zorganizowane zostało wspólnie z Sanktuarium OO. Bernardynów oraz z Wyższym Seminarium Duchownym OO. Bernardynów. Kolejne wyjazdowe Konwersatorium Pielgrzymkowe odbyło się również w Kalwarii

14 90 Zebrzydowskiej w dniach 5 6 maja 1997 r. z okazji Jubileuszu 600-lecia Wydziału Teologicznego UJ, 150-lecia utworzenia w UJ pierwszej w Polsce Katedry Geografii oraz 400-lecia Kalwarii Zebrzydowskiej. Sesją tą czczono również wizytę Ojca Świętego w Polsce i w Krakowie, zwłaszcza zaś odwiedziny Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Papieskiej Akademii Teologicznej. Współorganizatorami konwersatorium było Sanktuarium OO. Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz PAT. Temat sesji: Jan Paweł II pielgrzym pośród pielgrzymów. W sesji uczestniczyły m.in. władze Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Papieskiej Akademii Teologicznej. Następną sesję wyjazdową zorganizowano w dniach września 1998 r. w Leżajsku wspólnie z ojcami bernardynami. Temat obrad brzmiał: Czterysta lat Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Leżajsku. Konwersatorium patronowało też Studenckiej sesji pielgrzymkowej zorganizowanej w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ w kwietniu 1995 r. Uczestniczyli w niej studenci UJ, PAT i zakonnych seminariów duchownych. 7. Peregrinus Cracoviensis W początkowym okresie badań pojawiały się trudności z publikacją artykułów, zwłaszcza autorstwa młodych pracowników. Zwróciliśmy się wtedy z prośbą o pomoc do prof. S. Liszewskiego, który wydawał periodyk Turyzm. Dzięki jego życzliwemu stanowisku w redagowanym przez niego czasopiśmie krakowska młodzież geograficzna zaczęła publikować swoje pierwsze prace z zakresu turystyki religijnej (I. Sołjan, E. Bilska-Wodecka). Równocześnie w Instytucie narastało przekonanie o konieczności uruchomienia własnego czasopisma poświęconego tej problematyce. Tak zrodziła się koncepcja wydawania periodyku naukowego pt. Peregrinus Cracoviensis. Peregrinus Cracoviensis zaczął się ukazywać pod redakcją A. Jackowskiego od 1995 r. W latach następnych funkcję redaktorów poszczególnych zeszytów pełniły również: E. Bilska-Wodecka, I. Sołjan oraz L. Kaszowski. Współtwórcą Peregrinusa był Marian Drążek, wieloletni redaktor techniczny, autor charakterystycznej okładki. Założenia ideowe periodyku przedstawił A. Jackowski w pierwszym zeszycie (Jackowski 1995d). Komitet Redakcyjny ma charakter międzynarodowy i obejmuje uczonych z Francji, Słowacji oraz z Polski. W jego skład wchodzą geografowie (L. Kaszowski, A. Krzymowska-Kostrowicka, S. Liszewski, R. Matlovič, E. Rydz), teolodzy (m.in. ks. Maciej Ostrowski) oraz historycy. Pismo ma charakter interdyscyplinarny i jest poświęcone szeroko rozumianej geografii religii, szczególnie zaś pielgrzymowaniu. Jest jedynym w Polsce i jednym z nielicznych na świecie czasopism poświęconych takiej tematyce, zwłaszcza problematyce pielgrzymowania we wszystkich religiach: w skali globalnej, krajowej, regionalnej i lokalnej. W pierwszym okresie w czasopiśmie publikowano przede wszystkim wykłady prezentowane w trakcie posiedzeń Konwersatorium Pielgrzymkowego. Potem zestaw autorów stawał się coraz szerszy. Są nimi m.in.: geografowie, historycy, historycy sztuki, architekci, etnolodzy, socjolodzy, psycholodzy, teolodzy, historycy literatury. Coraz częściej wśród autorów

15 Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej pojawiają się nazwiska zagraniczne. Bardzo wysoko periodyk oceniał Jan Paweł II. Do chwili obecnej (kwiecień 2011) ukazały się łącznie 22 zeszyty. Podjęto ambitną próbę publikowania zeszytów monograficznych, poświęconych konkretnym sanktuariom bądź konkretnym problemom badawczym. Zeszyty dotyczące poszczególnych sanktuariów stanowiły pierwsze w literaturze przedmiotu tak obszerne monografie tych ośrodków jako centrów pielgrzymkowych. Wymienić należy zeszyty dotyczące Kalwarii Zebrzydowskiej (Tradycje, współczesność i przyszłość pielgrzymek w Kalwarii Zebrzydowskiej, zeszyt 2, 1995), Jasnej Góry i Częstochowy (Jasna Góra światowe centrum pielgrzymkowe, zeszyt 3, 1996, wersja polska i angielska), Leżajska (Czterysta lat Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Leżajsku, zeszyt 7, 1999), Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie Łagiewnikach (Nowy klejnot w koronie Krakowa, zeszyt 9, 2000, wersja polska, zeszyt 11, 2001, wersja angielska) oraz sanktuarium na Skałce w Krakowie (Skałka Sanktuarium i Panteon Narodu. 750-lecie kanonizacji św. Stanisława Biskupa i Męczennika, zeszyt 14, 2003). Dużym zainteresowaniem cieszył się zeszyt poświęcony pielgrzymkom Jana Pawła II (Jan Paweł II Pielgrzym wśród pielgrzymów, zeszyt 5, 1997). Novum w literaturze stanowiły obcojęzyczne zeszyty dotyczące geografii pielgrzymek (Selected Research Problems in the Geography of Pilgrimage, zeszyt 10, 2000) oraz świętej geografii (sacred geography) (Sacred Geography, zeszyt 13, 2002). Ten ostatni miał charakter międzynarodowy, a publikowali w nim swoje artykuły autorzy z Watykanu, Hiszpanii, Litwy, Argentyny, Słowacji i Polski. Ponadto charakter monograficzny miały zeszyty: Pielgrzymki jako element kultury religijnej (zeszyt 12, 2001), Problemy rozwoju wybranych ośrodków pielgrzymkowych (zeszyt 15, 2004) oraz Pielgrzymki a sakralizacja przestrzeni (zeszyt 16, 2005). Pozostałe zeszyty są wielotematyczne. Za zeszyt dotyczący Kalwarii Zebrzydowskiej redaktor otrzymał specjalne podziękowanie od Jana Pawła II z Jego odręcznym podpisem. Zeszyt szósty periodyku został uznany przez Przewodniczącego Polskiego Towarzystwa Geograficznego za najlepszą publikację w dziedzinie geografii w 1998 r. Swoistym wyróżnieniem Peregrinus Cracoviensis było włączenie zeszytu 2, 1995, do zestawu dokumentów, jakie Kalwaria Zebrzydowska złożyła starając się o wpisanie sanktuarium na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO (stało się to w grudniu 1999 r.), zaś zeszytu 3, 1996, do dokumentacji, jaką w tym samym celu złożyła Jasna Góra (sprawa w toku). Peregrinus Cracoviensis jest często cytowany w literaturze zagranicznej i polskiej. Pismo ma szeroki oddźwięk wśród czytelników, praktycznie nakład większości numerów jest wyczerpany. Niemal cały nakład zesz. 11 (wersja angielska dotycząca sanktuarium w Łagiewnikach) rozszedł się na arenie międzynarodowej (blisko 300 egz. w USA, około 100 egz. otrzymali zagraniczni członkowie delegacji towarzyszącej w Krakowie w 2002 r. Janowi Pawłowi II). Podobny odbiór notuje się w przypadku tomu Sacred Geography 3. Warto też dodać, że w pierwszym okresie starano się publikować również Kronikę Zakładu Geografii Religii. Ukazała się ona w zeszytach 1 (1995), 4 (1996) oraz 6 (1998). Autorkami tych opracowań były kolejno: Elżbieta Bilska, Izabela Sołjan i Alicja Marciniak (Jackowski 2008c).

16 92 8. Współpraca z Radą Europy We wrześniu 1990 r. w Krakowie odbyło się Międzynarodowe Kolokwium dotyczącego dziedzictwa kulturowego cystersów w Europie. Po tym spotkaniu władze polskie zadecydowały, że nasz kraj powinien mieć swojego przedstawiciela w Komisji Europejskich Szlaków Kulturowych (Conseil d Orientation-Itinéraires Culturels), działającej w ramach Rady Europy. Pod koniec 1991 r. A. Jackowski otrzymał z Ministerstwa Kultury propozycję reprezentowania Polski w tej Komisji. Propozycja była zaszczytna i stanowiła spore wyróżnienie dla naszego Instytutu. Od początku swoich wyjazdów do Strasburga A. Jackowski starał się przekonać członków Komisji, że Polska, mimo długiego okresu ograniczonej swobody, ma doskonale wykształconych fachowców, którzy są w stanie podjąć się opracowania projektów związanych ze wszystkimi szlakami, którymi jest zainteresowany nasz kraj. Szczególnie dużo uwagi poświęcił promowaniu zagadnień dotyczących dziedzictwa kulturowego cystersów. Po dyskusjach podczas kolejnych spotkań (m.in. Praga, Strasburg) strona polska podjęła decyzję o przygotowaniu dla Komisji projektu nakreślającego kierunki rozwoju turystyki kulturowej i religijnej. Bazą dla tego typu migracji miały być szlaki kulturowe, a zwłaszcza szlak cysterski, którego ogólne zarysy już istniały. Na spotkanie w Porto (koniec 1992 r.) przygotowano zatem roboczą wersję takiego studium. Równolegle powstały dwa opracowania: Projekt szlaku cysterskiego związany z pętlą małopolską (jako pewien wzorzec dla tego typu opracowań), Projekt głównych europejskich szlaków kulturowych i pielgrzymkowych. Projekt pierwszy był finansowany przez Fundację Kultury, a opracowanie końcowe miało oprócz polskiej również wersje językowe: angielską, francuską i niemiecką. Studium było wykonywane w Pracowni Architektury Rekreacyjnej w Warszawie przez zespół w składzie: Olaf Chmielewski, architekt, właściciel Pracowni, Hanna Bober-Malinowska, architekt, Krystyna Jelnicka-Chmielewska, ekonomista, Antoni Jackowski, geograf. Dokonano szczegółowej inwentaryzacji szlaku oraz zaprezentowano propozycję poszczególnych etapów przygotowania szlaku dla potrzeb turystyki zagranicznej. W części końcowej zamieszczono projekt utworzenia centrum hotelowego w części zabudowań cysterskich w Wąchocku. Całe studium posiadało bogatą szatę ilustracyjną (rysunki, fotografie, mapy), dołączonych też było szereg zestawień tabelarycznych. Opracowanie zostało pozytywnie zaopiniowane przez resort kultury, a także niektóre zainteresowane gminy cysterskie położone wzdłuż pętli małopolskiej. Studium ukończono jesienią 1992 r. Przygotowane zostało w bardzo krótkim okresie (około 6 miesięcy), chodziło bowiem o możliwie prędką jego prezentację na forum Komisji Kultury Rady Europy. Drugi projekt opracował A. Jackowski (już bez żadnej subwencji!), bazując głównie na materiałach znajdujących się w Instytucie Historii Sztuki UJ oraz w Zakładzie Geografii Turyzmu Instytutu Geografii UJ. Opracowanie projektu zajęło również około sześciu miesięcy. W wyniku przeprowadzonych studiów powstała mapa pro-

17 Badania z zakresu geografii pielgrzymek i turystyki religijnej jektowanych szlaków kulturowych i pielgrzymkowych Europy, obejmująca obszar od rosyjskiego Dalekiego Wschodu aż po krańce zachodnie kontynentu. Załącznikiem były szczegółowe piktogramy, zestawienia tabelaryczne oraz komentarz tekstowy. Również to opracowanie zostało zatwierdzone przez resort kultury. Ministerstwo upoważniło A. Jackowskiego do prezentacji obu projektów na posiedzeniu w Porto (Portugalia) jako oficjalnego projektu Polski. Prezentacja ta spotkała się z życzliwym przyjęciem i zainteresowaniem ze strony członków Komisji. Były nawet propozycje opublikowania prezentowanych materiałów. Oba opracowania A. Jackowski przekazał do biura Komisji. Dalszy los tych opracowań niestety nie jest znany. Należy sądzić, że europejska machina biurokratyczna po prostu o nich zapomniała. Nigdy też nie zwrócono tych dokumentów stronie polskiej. W związku z wyborem na funkcję dziekana Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UJ pod koniec 1993 r. A. Jackowski złożył rezygnację z członkostwa w Komisji. Epizod strasburski odegrał ważną rolę w promocji badań krakowskich w zakresie pielgrzymek i turystyki religijnej. Nawiązane wówczas kontakty przetrwały do chwili obecnej. Należy wspomnieć, że moment podjęcia wspomnianych studiów dla Rady Europy przyjmuje się umownie za datę początkującą w Polsce prace nad szlakami kulturowymi, a zwłaszcza nad Szlakiem Cysterskim. Dlatego uznaliśmy za celowe poświęcić tym wydarzeniom nieco więcej uwagi, zwłaszcza że jak do tej pory relacje o nich nie były publikowane. 9. Konferencje W omawianym okresie Instytut Geografii był organizatorem lub współorganizatorem blisko 15 spotkań naukowych poświęconych pielgrzymkom i turystyce religijnej, z których kilka miało charakter międzynarodowy. W kolejności chronologicznej były to: Geografia i socjologia pielgrzymek, 1993, konferencja międzynarodowa, Kraków, Współczesna turystyka pielgrzymkowa, 1994, seminarium polsko-francuskie, Częstochowa, wspólnie z Urzędem Miasta Częstochowa. Tradycje, współczesność i przyszłość pielgrzymek w Kalwarii Zebrzydowskiej, 1995, Kalwaria Zebrzydowska, wspólnie z Sanktuarium OO. Bernardynów, Studencka Sesja Pielgrzymkowa, 1995, Kraków, Sacrum w ogrodach historycznych i symbolika ich roślinności, 1995, Kalwaria Zebrzydowska, wspólnie z Sanktuarium OO. Bernardynów i Instytutem Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej, Forum ośrodków kultu religijnego, 1995, seminarium międzynarodowe, Częstochowa, wspólnie z Urzędem Miasta Częstochowa, XII Międzynarodowy Kongres Mariologiczny, 1996, Częstochowa-Jasna Góra, współudział z oo. Paulinami w organizacji tzw. dnia krakowskiego oraz przygotowanie trasy objazdu naukowego w regionie częstochowskim,