POEZJA ROMANTYCZNA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM POEZJI CYPRIANA KAMILA NORWIDA NA TLE FILOZOFII XIX WIEKU

Transkrypt

1 POEZJA ROMANTYCZNA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM POEZJI CYPRIANA KAMILA NORWIDA NA TLE FILOZOFII XIX WIEKU SCENARIUSZ MONTAŻU SŁOWNO-MUZYCZNEGO Odpowiedzialni: mgr Bernadeta Łukaszewska lider bloku przedmiotowego humanistycznego, nauczyciel mianowany mgr Marek Warsiński mgr Katarzyna Klimkiewicz koordynator ścieżki międzyprzedmiotowej (edukacja filozoficzna) nauczyciel mianowany koordynator ścieżki miedzyprzedmiotowej (edukacja patriotyczna) nauczyciel dyplomowany

2 RYJEWO 2001 ROK Wstęp o epoce, w tle muzyka (Uczeń nr 1) Romantyzm polski był zjawiskiem złożonym pod względem ideowym i artystycznym. Zaczął się on rozwijać w warunkach wzmożonego ucisku politycznego i w atmosferze ruchu spiskowego, który doprowadził do wybuchu powstania listopadowego. Niestety, jego rozwój przypada na okres niewoli politycznej narodu, której etapami były: Wiosna Ludów (1848 r.) oraz powstanie styczniowe (1863 r.). Podobnie jak w romantyzmie europejskim, tak i w polskiej literaturze romantycznej obserwujemy takie zjawiska, jak indywidualizm, zwrot ku ludowości, zainteresowanie średniowieczem, liryzm, ale wyróżnił ją w sposób widoczny i wycisnął na niej swoiste znamię gorący, żarliwy patriotyzm. Romantyzm polski przepojony był uczuciem narodowym, które określało charakter jego największych działań literackich. Światopogląd romantyczny, który kształtował się jako zjawisko wewnętrznie sprzeczne. Obok indywidualizmu, który stworzył postać samotnego bohatera zbuntowanego przeciw światu, występuje uniwersalizm objawiający się w miłości wszelkiego bytu, w zespoleniu jednostki z narodem, ludem czy ojczyzną. W parze z ideą postępu i z pragnieniem rewolucji, która uwolni świat i ludzkość od zła, a jednocześnie przyniesie wolność i sprawiedliwość społeczną, idzie konserwatyzm społeczny, przywiązanie do starego porządku i lęk przed gwałtownymi zmianami politycznymi. Obok przywiązania do tradycji i dawnego obyczaju, jako rękojmi trwałości życia narodu, obserwujemy dążenie do postępu, do reform społecznych, zwłaszcza na wsi, gdzie domagano się rozwiązania kwestii agrarnej w duchu radykalnym. Natomiast w publicystyce romantycznej odzywają się tony religijne, dochodzi do głosu idea mesjanizmu narodowego, który wyznacza narodowi polskiemu szczególną misję w dziele odrodzenia ludzkości. Jedną z cech romantyzmu polskiego było uczulenie na przeszłość historyczną. Ten swoisty historyzm ujawnił się w licznych utworach na tematy historyczne, które służyły do wypowiedzenia się o współczesność, ale które stanowiły formę rozrachunku z przeszłością. Zarówno literatura romantyczna na emigracji, jak i literatura krajowa składają się razem na zjawisko w dziejach literatury polskiej wyjątkowo. Romantyzm bowiem, który wydał wielkich poetów i pisarzy jak Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid, Lelewel, Mochnacki, Dembowski zaciążył na życiu duchowym narodu i kształtował jego oblicze moralne i narodowe w najcięższych okresach jego historii. W okresie romantyzmu filozofia zajęła poważne stanowisko w kwestii rzeczywistości i rozumności. Romantyzm przepełniony duchowością domagał się logicznego wyjaśnienia w sprawie rzeczywistego istnienia. Materia i duch dwa przeciwstawne pojęcia choć połączone powodują działanie w postaci myślenia. Hegel to filozof, który uważał, że by coś zrozumieć należy coś przeciwstawić sobie (teza i antyteza). Życie i śmierć, odwaga i tchórzostwo, patriotyzm i bezsilne poddanie się można znaleźć w poetyckich wypowiedziach romantyzmu. (Uczeń nr 2 staje obok portretu A. Mickiewicza w tle muzyka) Adam Mickiewicz 1

3 Pieśń Filaretów Hej, użyjmy żywota! Wszak żyjemy tylko raz; Niechaj ta czara złota Nie próżno wabi nas. Hejżedoniejwesoło! Niechaj dobiega wkoło, Chwytajidodnachyl Zwiastunkę słodkich chwil! Po co tu obce mowy, Polski pijemy miód; Lepszy śpiew narodowy I lepszy bratni ród. (Uczeń nr 1 obok portretów C. K. Norwida staje, zapala świecę) Syn minie pismo, lecz ty spomnisz, wnuka Niezwykłą itragiczną postacią był w naszej literaturze C. K. Norwid poeta, prozaik, dramatopisarz, malarz i rzeźbiarz. Dzisiaj Norwid jest bardziej znany niż za życia, wkrótce po śmierci zapomniano otwórczości poety. Dopiero w ostatnich latach XIX wieku odkrył Norwida, poeta Zenon Przesmycki, który blisko 50 lat poświęcił wyszukiwaniu jego utworów, publikowaniu ich i objaśnianiu. Norwid zmartwychwstał, a twórczość jego zyskała wielu miłośników, komentatorów i prawdziwych znawców. Spróbujemy się dzisiaj zastanowić jaka była przyczyna tragicznego życia i tragicznej twórczości Norwida? Co spowodowało jego zmartwychwstanie? Bytowanie w sferze ducha dla poetów i filozofów tego okresu to podstawa istnienia. Poezja Norwida niezrozumiana w odpowiednim czasie jest jak duch powracający zza światów, aby wypełnić jakieś posłannictwo. Bardzo często filozofowie i poeci wracają do pytania: kim jestem i kim chcę być dla siebie i innych? W oparciu o filozofię Kanta można stwierdzić, że: Myślę więc jestem, bo gdybym nie myślał nie istniałbym. (Narrator uczeń nr... może siedzieć zadumany obok portretu) 1821 rok 24 września o godzinie ósmej wieczorem, urodziny C. K. Norwida, który przyszedł na świat w dziedzicznej wsi swojej matki Laskowo Głuchy, położonej na Mazowszu. Ojciec Jan Norwid, sędzia i szlachcic. Matka Ludwika Zdzieborska, szlachcianka 2

4 spokrewniona z rodem Sobieskich. Rodzeństwo poety: brat Ludwik Ksawery oraz siostra Paulina. (Uczeń nr 1 podchodzi do poprzedniego kuca i siada) 1825 rok Śmierć matki. Opiekę nad małym Cyprianem obejmuje ich prababka. (Uczeń nr 2) Śmierć prababki Sobieskiej 1830 rok (Uczeń nr 1 staje za nimi) 1832 rok C. K. Norwid otrzymuje promocję do klasy trzeciej Gimnazjum Praktyczno Pedagogicznego rok Cyprian Kamil Norwid podejmuje naukę w Gimnazjum Warszawskim. W tymże roku ofiarowuje ojcu na imieniny wymalowaną przez siebie różę, co stanowi jego pierwszy krok artystyczny w świecie. (rysunek, pięknej, dużej róży element scenografii albo wręczenie róży np. komuś z widowni) (Uczeń nr 1) 1837 rok Porzuca gimnazjum i przenosi się do szkoły malarskiej Aleksandra Kokulara. Nawiązuje tu przyjaźń z Tadeuszem Brodowskim. 3

5 (Uczeń nr 2) 1839 rok Pierwsza i bardzo czysta miłość do piętnastoletniej Brygidy Dybowskiej. Także pierwsze, znane do dzisiaj wiersze Samotność i Mój ostatni sonet. Początek filozofii XIX wieku bardzo wpływał na uczucia miłosne. Według filozofii pozytywistycznej realność świata zewnętrznego rozpoznaje się za pomocą zmysłów i umysłu, a człowiek zależny jest od nastawienia duchowego. Łatwiej jest tworzyć będąc zakochanym lub cierpiąc z powodu miłości nieodwzajemnionej. (uczeń nr 5 blisko publiczności np. chwyta w dłonie różę i recytuje w tle dźwięki muzyki) Samotność Cisza niekiedy tylko pająk siatką wzruszy, Lub przed oknem topolę wietrzyk pomuskuje; Och! jak lekko oddychać, słodko marzyć duszy Tumigwar,tumiuśmiech myśli nie krępuje Jak niewolnik, co ciężkie siłą więzy skruszy Izgasłeżycie w sercu na nowo poczuje, Tak ja, na chwilę zwolnion z natrętnych katuszy, Wdzięk i urok milczeniu czuję i pojmuję. Bo gdy w kole biesiady serce nas nie łączy, Gdy różnorodne myśli mieszkać atobą muszą, Gdy dusza duszy pojąć, zrozumieć niezdolna Próżno nektar napojów hojnie się wysączy; Śmiechy, piosnka, biesiada wszystko jest katuszą; U mnie rozkosz i życie, gdy moja myśl wolna. (uczeń nr 1 światło pada na siedzących u boku portretu) 1841 rok Nawiązuje stosunki z nowo założoną Biblioteką warszawską i bywa w stołecznych salonach arystokratycznych i literackich, odnosząc wszędzie poważne sukcesy towarzyskie. 4

6 (uczeń nr 2) 1842 rok Rozliczywszy się z rodzeństwem ze spadku po matce i zaręczywszy się z Kamilą L. postanawiają wyjechać za granicę. Przyjaźni się z Władysławem Wężykiem, przebywa w Pradze, Dreźnie oraz w Monachium. Podejmuje studia artystyczne. (uczeń nr 1) 1844 rok Przebywa we Francji, powstaje Moja piosenka I. Wyjeżdża dorzymu, aw marcu w kościele San Claudio otrzymuje bierzmowanie a na nim nowe imię Kamil. W tym czasie rodzi się jego nowa miłość do Marii Kalergis, w pogoni za którą wyjeżdża do Neapolu. Nie bluźń, żem zranił Cię lub jeszcze ranię, BomCiustąpił na mil sześć tysięcy; I pochowałem łzy me w Oceanie Na pereł więcej!... Fraszka Miłość Gdy szukasz nieprzyjaciół twoich To szukasz tylko ostrza, Żebyś wranę zaciął. Iniejesteś z Miłości ogólnego Ducha, Lecz z ducha partii, który, Co chlebne, słucha Szukaj swoich przyjaciół, dla innych miej męstwo, Miłość nie bitwą żyje, życiem jej zwycięstwo. (Uczeń nr 6 List, który czyta zwrócony do kobiety, portretu Marii Kalergis. Wyjmuje list zdużej koperty i uważnie czyta!) Berlin, 20 lutego 1846 roku Wiele to już czasu upłynęło, jak nie mam żadnej wiadomości od dobrej siostry mojej. Nie będę się tłumaczył z jakich powodów 5

7 dzisiaj piszę ojedną łaskę Pani prosząc łaskę, którą uczynić nie jest dla Pani niepodobnym owszem, Pani poniekąd z samej dobroci swojej za Swój ją zechcesz mieć interes. Niech Pani będzie przekonaną, że jeśli dobrze będzie osobom, które kocham, mnie będzie stokroć lepiej, niżeliby mnie dobrze było. Będę zdrów, silny i wesoły. Wszystko na tym zależy. Proszę pisać pod tym adresem Marienstrasse nr 6, choć po kilka wyrazów, ale częściej przepraszam za natrętność. Norw Niech Pani Mario nie gniewa się na rzeczy często niemiłe i niewczesne z korespondencji mojej. (Uczeń nr...) 1848 rok Poznaje A. Mickiewicza i Zygmunta Krasińskiego. Przebywa w Paryżu, gdzie znajduje się Maria Kalergis, biorąca lekcje u Chopina. Niestety cały ten rok spędza w bardzo ciężkich warunkach materialnych, żyjąc za pieniądze pożyczone u znajomych, a przy tym w coraz większej depresji psychicznej, spowodowanej zawodem uczuciowym do M. Kalergis, oraz nieprzyjaznymi recenzjami jego utworów. Nawiązuje stosunki z redakcjami dziennik Polski oraz przegląd Poznański. Powstaje liryk W Weronie. Nitsche zauważył, że jedyną rzeczywistością dla człowieka jest życie i jego cele, dla których tworzymy pojęcia, prawa, szukamy przyczyn i odnajdujemy skutki. Nie szukamy prawdy, ale szukamy wartości, które tworzą tę prawdę. (Uczeń nr... przy dźwiękach muzyki np. motyw Romeo i Julia) W Weronie Nad Kapuletich i Montekich domem, Spłukano deszczem, poruszone gromem, Łagodne oko błękitu... Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów, Na rozwalone bramy do ogrodów. Igwiazdę zrzuca ze szczytu... 6

8 Cyprysy mówią, że to dla Juliety, Ze dla Romea, ta łza znad planety Spada i groby przecieka; A ludzie mówią, imówią uczenie, Że to nie łzy są, ależe kamienie, I że nikt na nie, nie czeka! Ten krótki, ale jakże treściwy utwór jest rodzajem refleksji artystycznej, dopisaniem jakby dalszego ciągu legendy o Julii Capulletti i Romeo Montecchim, którzy pałając do siebie ogromną miłością, nie mogli się połączyć, bowiem pochodzili ze zwaśnionych rodzin. Dopiero tragiczna śmierć kochanków sprawia, że obydwa rody godzą się ze sobą. Tak oto miłość choć tragiczna, zwycięża nienawiść, a w europejskiej tradycji kulturowej, szczególnie po napisaniu przez w Szekspira Romea i Julii, imiona kochanków stały się symbolem wszechpotężnej, wiecznej i prawdziwej miłości. (np. muzyka i taniec dziewczyn) (Uczeń nr...) 1850 rok Przebywa w Paryżu, w wielkiej biedzie i przygnębieniu, tym większym, że coraz bardziej zaczyna podupadać na zdrowiu napady ślepoty i głuchoty. Staje się też ofiarą coraz częstszych ataków krytyki. Wreszcie zrażony niesprawiedliwą krytyką swoich prac literackich przez rodaków, postanawia przerzucić się na pole sztuki plastycznej. Trudności finansowe kierują go w tym czasie w stronę najrozmaitszych zajęć: maluje, modeluje, pracuje w lesie. Otrzymuje propozycję wyjazdu do Ameryki Północnej. W 1853 roku po 62 dniach podróży morskiej ląduje w Nowym Jorku. (uczeń nr... recytacja przy dźwiękach muzyki) Moja Piosenka II Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba Podnosząc z ziemi przez uszanowanie Dla darów Nieba... Tęskno mi, Panie... Do kraju tego, gdzie winą jest dużą Popsować gniazdo na gruszy bocianie, Bo wszystkim służą... Tęskno mi, Panie... 7

9 Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłony Są jak odwieczne Chrystusa wyznawanie; Bądź pochwalony! Tęskno mi, Panie Tęskno mi jeszcze i do rzeczy innej, Której już nie wiem, gdzie leży umieszkanie, Również niewinnej... Tęskno mi, Panie... Do bez tęsknoty i do bez myślenia, Do tych, co mają takzatak niezanie Bez światła cienia... Tęskno mi, Panie... Tęskno mi owdzie, gdzie któż o mnie stoi Itakbyć musi, choć się tak nie stanie Przyjaźni mojej! Tęskno mi, Panie... Oto przed nami sześć krótkich strofek wyznań poety, który daleko na obczyźnie wspominał ojczysty kraj. W trzech pierwszych strofach zarysowuje Norwid trzy obrazy ojczyzny widokówki polskiego pejzażu, za którym tęskni. Szacunek dla chleba, gniazda bocianie, pozdrowienie chrześcijańskie totrzyujęcia polskości wg poety emigranta. Przejmująca tęsknota za czymś nie określonym, za jednoznacznością pojęcia, za przyjaźnią. Skarga na wewnętrzne rozterki, na samotność, niezrozumienie. Tęsknota za ojczyzną uruchomiła ciąg dalszych uczuć, przerodziła się w refleksję nad sobą, również nad sytuacją człowieka samotnego i odepchniętego. (uczeń nr...) 1860 rok W związku z pogorszeniem się stanu zdrowia myśli o przeniesieniu się do Rzymu, ciągle jednak nie może znaleźć odpowiednich funduszy na wyjazd. Organizuje cykl wykładów o J. Słowackim. (Ktoś w todze i na katedrze przedstawia np. formę krótkiego wykładu) O Balladynie Na pierwszy rzut oka Balladyna wydaje się fantazją wluźnym bardzo znaczeniu tego luźnego określnika tak wydawała się ona doraźnej masie czytelników po ukazaniu się świeżo wyszłaksiążką. A ja twierdzę, że Juliusz nie był architektą, jak Zygmunt, ani rzeźbiarzem, jak Mickiewicz, ale był to poeta malarz, choć mógł bywać i tym, i owym... 8

10 (Uczeń nr...) 1863 rok Wybuch powstania styczniowego kieruje wszystkie myśliiwysiłkinorwidawtym właśnie kierunku, chociaż on sam z powodu swej głuchoty nie może udać się do Polski. Stale gromadzi teraz, z rozmaitych źródeł, wiadomości o działaniach powstańczych, komunikującjenastępnie paryskim przedstawicielom i działaczom rządu Narodowego. Egzystencjalizm XIX wieku poszukiwał w człowieku jednostkowość, to znaczy było tego co prawdziwe dla indywidualnej osoby. Nieustanne tworzenie swojego stylu życia to alternatywa albo albo, czyli urządzenia w danej rzeczywistości. (muzyka, recytacja) Daj mi wstążkę błękitną Dajmiwstążkę błękitną oddam ci ją Bez opóźnienia... Albo daj mi cień twój z giętką twą szyją - Nie! Nie chcę cienia. Cień zmieni się, gdy ku mnie skiniesz ręką, Bo onniekłamie! Nie od ciebie nie chcę, śliczna panienko, Usuwam ramię... Bywałem ja od Boga nagrodzonym, Rzeczą mniej wielką; Spadłbym listkiem, do szyby przyklejonym, Deszczu kropelką... We wrześniu Maria Kalergis, której mąż zmarł, poślubiła w Baden Baden młodszego od siebie o jedenaście lat pułkownika żandarmerii. Jednakże w tym kontekście sugestywny jest ów liryk rok Powstaje Fortepian Szopena uważany za arcydzieło poezji polskiej. W wierszu odnajdujemy trzy motywy, wspomnienie o ostatnich chwilach wielkiego kompozytora, którego Norwid odwiedzał w Paryżu tuż przed śmiercią oraz wydarzeń, jakie miały miejsce w Warszawie, w czasie powstania listopadowego 19 września 1863 roku. Moskale zdemolowali pałac Zamojskich, a na brzeg wyrzucili znajdujący się tam fortepian Chopina. Był to odwet za strzały oddane do gubernatora Berga z okien tego właśnie pałacu. Trzeci motyw to ocena artyzmu Chopina. Posłuchajmy... 9

11 Fortepian Szopena 1 Byłem u Ciebie w te dni przedostatnie Nie docieczonego wątku - Pełne, jak Mit, Blade, jak świt... -Gdyżycia koniec szepce do początku: Nie stargam Cię ja nie! Ja u wydatnię!... 2 Byłem u Ciebie w dni te, przedostatnie, Gdy podobniałeś cochwila,cochwila Do upuszczonej przez Orfeja liry, Wktórejsię rzutu moc z pieśnią przesila Irozmawiają zsobą struny cztery, Trącają się Podwie podwie Iszemrzą z cicha: Zacząłżeon Uderzać w ton? Czy taki Mistrz!... że gra... choć odpycha? 3 Byłem u Ciebie w te dni, Fryderyku! Którego ręka dla swej białości Alabastrowej i wzięcia i szyku I chwiejnych dotknięć jak strusiowe pióro Mieszała mi się w oczach z klawiaturą Z słoniowej kości... Ibyłeś jako owa postać, którą Z marmurów łona, Niźli je kutno, Odejma dłuto Geniuszu wiecznego Pigmaliona! 4 Awtym,coś grał i co? zmówił ton, i co? powie, Choć inaczej się echa ustroją, Niż gdy błogosławiłeś sam ręką Swoją Wszelkiemu akordowi Awtym,coś grał, tak była prosta Doskonałości Peryklejskiej Jakby starożytna która Cnota, W dom modrzewiowy wiejski Wchodząc, rzekła do siebie: Odrodziłam się w Niebie I stały mi się arfą wrota, 10

12 Wstęga ścieżka... Hostię przez blade widzę zboże... Emanuel już mieszka Na Taborze! 5 I była w tym Polska, od zenitu Wszechdoskonałości dziejów Wzięta, tęcza zachwytu Polska przemienionych kołodziejów! Taż sama, zgoła, Złoto pszczoła!... (poznał ci żebymją na krańcach bytu!...) 6 I oto pieśń skończyłeś ijuż więcej Nie oglądam Cię jedno słyszę: Coś?... jakby spór dziecięcy - A to jeszcze kłócą się klawisze Oniedośpiewaną chęć: Itrącają się z cicha, Po ośm po pięć Szemrzą Począłżegrać? czy nas odpycha?... 7 OTy! cojesteś Miłości profilem, Któremu na imię Dopełnienie; To cowsztucemianują Stylem; Iż przenika pieśń, kształci kamienie... O!Ty cosię w dziejach zowiesz Erą, Gdzie zaś ani historii zenit jest, Zwiesz się razem: Duchem i Literą, O! Ty Doskonałe wypełnienie, Jakikolwiek jest Twój, i gdzie?... znak... Czy w Fidiaszu? Dawidzie? czy w Szopenie? Czy w Eschylesowej scenie?... Zawsze zemści się na tobie: BRAK...! -Piętnem globu tego niedostatek: Dopełnienie?... go boli!... On rozpoczynać woli I woli wyrzucać wciąż przed się zadatek! - Kłos?... gdy dojrzał jak złoty kometa, Ledwo że go wiew ruszy, Deszcz pszenicznych ziarn prószy, Sama go doskonałość rozmieta... 8 Oto patrz,fryderyku!...to Warszawa: Pod rozpłomienioną gwiazdą Dziwnie jaskrawa 11

13 - Patrz, organy u Fary; patrz! Twoje gniazdo: Owdzie patrycjalne domy stare Jak pospolita rzecz, Bruki placów głuche i szare, I Zygmuntowy w chmurze miecz. 9 Patrz!... z zaułków w zaułki Kaukaskie się konie rwą Jak przed burzą jaskółki, Wyśmigając przed pułki Posto posto - Gmach zajął się ogniwem, przygasł znów, Zapłonął znów i oto pod ścianę Widzę czoło ożałobnionych wdów Kolbami pchane I znów widzę, acz dymem oślepian, Jak przez ganku kolumny Sprzęt podobny do trumny Wydźwigają... runął... Twój fortepian! 10 Ten!... co Polskę głosił, od zenitu Wszechdoskonałości Dziejów Wziętą, hymnem zachwytu Polskę przemienionych kołodziejów, Tensam runął na bruki z granitu! - I oto: jak zacna myśl człowieka, Poterany jak gniewami ludzi, Lubjak odwieka Wieków wszystko, co zbudził! I oto jak ciało Orfeja, Tysiąc Pasyj rozdziera go w części; Akażda wyje: Nie ja!... Nie ja!... zębami chrzęści Lecz Ty? lecz ja? uderzamy w sądne pienie, Nawołując: Ciesz się, późny wnuku!... Jękły głuche kamienie; Ideał sięgnął bruku 12

14 Scenografia spektaklu Tytuł spektaklu Portrety wykonane przez uczniów Portrety Fredro Norwid Chopin Kolorowe tablice o romantyzmie Mickiewicz Słowacki Rekwizyty: róża, świece, kwiaty Wystawa: Dzieła Norwida, publikacje związane z romantyzmem, publikacje związane z Mickiewiczem, Chopinem, Słowackim, Fredro 1877 rok Poeta dostał się do domu Św. Kazimierza, polskiego przytułku dla ubogich emigrantów polskich, gdzie przebywał do śmierci w roku Zwłoki jego pochowano na cmentarzu w Iury (Iwri), skąd popięciu latach przeniesiono je do zbiorowego grobu polskiego w Montmorency. Wbieżącym roku prochy poety sprowadzono do ukochanej i umiłowanej ojczyzny. Jako Polacy byliśmy winni to temu wielkiemu artyście. Problem dotyczy faktów, którymi człowiek się może w różnym stopniu interesować. Tajemnicą jest to jak daleko potrafimy dotrzeć wgłębinie naszych odczuć. Poezja Norwida nie należy do łatwych, na pewno ze względu na to, że tworzyon obrazy przenośne, dość skomplikowane. Do ich odczytywania potrzebna jest czasem znajomość kultury antyku, historii, filozofii oraz literatury. Ich przesłanie dotyczy także trudnych dziedzin, bywa refleksją filozoficzną, historyczną czy literacką Poezja Norwida to zaproszenie do przygody, nie do zwykłej lektury. 13

15 Bema pamięci żałobny rapsod śpiewany przez Niemena. Wszyscy wykonawcy ze świecami tworzą serce, potem podnoszą świece w górę, kucają, w tle wyciszona melodia Do obywatela Johna Browna piosenka lub recytacja. 14