PRAWA I OBOWIĄZKI ŚWIADKÓW W PRAWIE PROCESOWYM KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO

Transkrypt

1 PRAWO KANONICZNE STUDIA TEOLOGICZNE NOWE ŻYCIE W CHRYSTUSIE 33(2015) KS. PIOTR KAZIMIERSKI PRAWA I OBOWIĄZKI ŚWIADKÓW W PRAWIE PROCESOWYM KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO Treść: 1. Obowiązek zeznania prawdy; 2. Prawo do odmowy odpowiedzi; 3. Zdolność świadczenia; 4. Powoływanie i wykluczanie świadków; 5. Przesłuchanie świadków; 6. Prawo świadka do zwrotu poniesionych kosztów. Wstęp W artykule zostaną omówione poszczególne zadania świadków, które w terminologii kanonistycznej nazywane są również prawami i obowiązkami świadków. Zwrócona zostanie także uwaga na miejsce i sposób przesłuchania świadka i towarzyszące temu elementy. Koniecznym wydaje się również zaznaczenie obowiązków wobec świadka takich podmiotów jak sędzia, adwokat czy strona zgłaszająca dowód z zeznań świadka. 1. Obowiązek zeznania prawdy Pierwszym z podstawowym obowiązków świadków jest obowiązek zeznania prawdy. Świadkowie, prawnie pytani przez sędziego, powinni wyznać prawdę 1. Chodzi tu o obowiązek wyznania całej prawdy w odniesieniu do faktów, które są przedmiotem dochodzenia sędziowskiego i mają posłużyć do rozpoznania danej sprawy. Świadek powinien wyznać prawdę w takim zakresie, w jakim ją poznał. Podstawą tego obowiązku jest dobro publiczne. Świadek, który dopuszcza się krzy- Ks. mgr lic. Piotr Kazimierski (ur r.), kapłan diecezji łomżyńskiej, doktorant na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Warszawie, Notariusz Sądu Biskupiego w Łomży. 1 Por. KPK, kan

2 Ks. Piotr Kazimierski woprzysięstwa, powinien być sprawiedliwie ukarany 2. Znaczenie zeznań świadków wynika nie tylko z ich zdolności przypominania zdarzeń, lecz przede wszystkim z tego że są oni szczególnie zobowiązani do mówienia prawdy. Prawodawca nakłada na sędziego obowiązek przypominania stronom i świadkom o poważnym obowiązku mówienia całej i tylko prawdy Prawo do odmowy odpowiedzi Jednym z podstawowych praw przysługujących świadkom jest prawo do odmowy odpowiedzi. Od tego obowiązku, są zwolnieni: - duchowni w odniesieniu do tych faktów, które im ujawniono ze względu na ich świętą posługę; urzędnicy państwowi, lekarze, położne, adwokaci, notariusze i inni zobowiązani do zachowania tajemnicy urzędowej czy zawodowej, nawet z racji udzielonej porady, w odniesieniu do spraw objętych tą tajemnicą; - ci, którzy wskutek swoich zeznań obawiają się zniesławienia, złego traktowania lub innych poważnych złych następstw w stosunku do siebie lub współmałżonka bądź bliskich krewnych lub powinowatych. Sędzia nie ma obowiązku badania słuszności przyczyny zwalniającej świadka od udzielenia odpowiedzi na pytania sędziego. Gdyby świadek, mimo przyczyny tłumaczącej udzielił odpowiedzi sędziemu, sędzia może te odpowiedzi potraktować jako materiał dowodowy, chyba, że chodziłoby o wiadomości zasłyszane ze spowiedzi lub z okazji spowiedzi Zdolność świadczenia Każdy może wystąpić w charakterze świadka, chyba, że prawo nie pozwala mu na to bądź całkowicie, bądź częściowo. Jest więc zasadą, że każdy może być świadkiem, jeśli ma zdolność do postrzegania i ko- 2 Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 4,Doczesne dobra Kościoła, Sankcje w Kościele, Procesy, Olsztyn 1990, s Por. R. Sztychmiler, Przesłuchanie świadków w procesie kanonicznym w: Dowodzenie w procesach kościelnych (red. J. Krzywkowska, R Sztychmiler), Olsztyn 2014, s. 50; DC art Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne,dz. cyt., s

3 Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego munikowania swych spostrzeżeń. W świetle ustawy nikt nie może być zdyskwalifikowany jako świadek, chyba, że jego doznania psychofizyczne budzą zastrzeżenie. Ustawodawca kodeksowy jednak w stosunku do niektórych osób, mimo ich zdolności świadczenia, wprowadza pewne ograniczenia co do możliwości składania zeznań w sądzie. Podstawą tych ograniczeń są względy etyczne oraz wzgląd na dobro dusz. Ograniczenia sprawiają, że świadek nie może złożyć żadnych zeznań w sądzie 5 albo może je złożyć pod pewnymi warunkami Zakaz dopuszczania do świadczenia ze względu na psychofizyczne właściwości osoby Nie powinno się dopuszczać do składania zeznań osób małoletnich, którzy nie ukończyli czternastego roku życia, oraz osób upośledzonych pod względem umysłowym; można ich jednak przesłuchać na podstawie dekretu sędziego, zawierającego uzasadnienie takiego przesłuchania 7. Niedojrzałych uważa się za nieodpowiednich do świadczenia, gdyż ich doznania psychofizyczne mogą budzić zastrzeżenia. Osoby takie zazwyczaj mają ograniczoną zdolność skupienia uwagi, łatwo ulegają sugestii, mieszają fakty, a ponadto są skłonne do fantazjowania. Niekiedy jednak sędzia, kierując się roztropnością, może przyjąć zeznania od osoby niedojrzałej, która osiągnęła odpowiedni poziom rozwoju, jeśliby jej zeznania jako świadka bezpośredniego okazały się konieczne. W takim wypadku sędzia powinien uzasadnić w dekrecie konieczność przesłuchania. Osoby niedojrzałe składają zeznania z reguły bez przysięgania 8. To co wyżej powiedziano o niedojrzałych, odnosi się odpowiednio także do osób upośledzonych pod względem umysłowym. Do właściwej oceny zeznań takich osób, w razie potrzeby, mogą przyczynić się uwagi biegłego dotyczące osobowości świadka, w szczególności co do jego rozwoju umysłowego oraz zdolności spostrzegania i odtwarzania spostrzeżeń 9. 5 Por. KPK, kan Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne, dz. cyt., s Por. KPK, kan Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne, dz. cyt., s Tamże. 419

4 Ks. Piotr Kazimierski 3.2 Świadkowie niezdatni Jeżeli chodzi o świadków niezdatnych, za takich należy uznać tych, którzy są stronami w sprawie lub występują w sądzie w imieniu stron, sędziego i jego asystentów, adwokata oraz innych, którzy pomagają lub pomagali stronom w tej sprawie; dlatego należy unikać, aby wymienionych urzędów w sprawie nie podejmowali ci, których zeznania mogą w jakiś sposób wpłynąć na poznanie prawdy. Do drugiej grupy świadków niezdatnych należy zaliczyć kapłanów w odniesieniu do wszystkiego, co poznali w sakramencie spowiedzi, chociażby penitent prosił o ujawnienie tego, co więcej, tego, co przez kogokolwiek i w jakikolwiek sposób zostało usłyszane z okazji spowiedzi, nie można w sądzie przyjąć nawet jako śladu prawdy Powoływanie i wykluczanie świadków Świadków mogą powoływać przede wszystkim strony. Strona powodowa zgłasza świadków, aby uzasadnić swoje żądanie, strona zaś pozwana, aby przeciwstawić się temu żądaniu. Świadków może powołać także obrońca węzła albo promotor sprawiedliwości, jeśli biorą, udział w sprawie 11. Świadków może powoływać również sędzia w sprawach dotyczących dobra publicznego i jeśli zachodzi taka potrzeba w celu uniknięcia niebezpieczeństwa wydania niesprawiedliwego wyroku 12. Zgłaszając świadków należy podać ich nazwiska oraz miejsce stałego pobytu Obowiązek zgłaszających dowód ze świadków Jeśli strona jest przekonana, iż wystarczająco uzasadniła swoje żądanie lub zaprzeczenie innymi dowodami, np. dokumentami urzędowymi, nie musi zgłaszać świadków. Podobnie, jeśli strona pozwana jest przekonana o tym, iż strona powodowa nie udowodni swoich roszczeń. Jednak w tym ostatnim przypadku należy przestrzec stronę przed opie- 10 Por. DC, art Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne, dz. cyt., s Por. KPK, kan Por. KPK, kan

5 Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego raniem się na takim niepewnym przekonaniu. Zgłaszający świadków ma obowiązek dostarczenia sędziemu informacji koniecznych do właściwego przeprowadzenia przesłuchania. Strona zgłaszająca świadków winna umożliwić sędziemu ustalenie, w jakiej parafii mieszka świadek i pod jakim adresem można go zastać, aby doręczyć wezwanie na przesłuchanie. Strony winny przedstawić fakty, których potwierdzenia spodziewają się od zgłaszanych świadków Obowiązki sędziego wobec świadków Listę świadków sędzia powinien podać do wiadomości stron, a gdyby to było poważnie utrudnione, powinien to uczynić najpóźniej przed publikacją 15. Sędzia ma prawo ograniczyć zbyt wielką liczbę świadków 16. Może to jednak zrobić tylko z dwóch powodów: gdy zgłoszeni świadkowie nie mają do powiedzenia czegoś istotnego dla sprawy (a to sędzia pozna ze zgłoszonych kwestii do przesłuchania) oraz gdyby zgromadzone już dowody przekonały sędziego o ich wystarczalności do rozstrzygnięcia sprawy 17. Sędzia w przypadku rezygnacji strony ze świadka zawsze winien zbadać jej przyczyny. Zwłaszcza w sprawach dobra publicznego nie powinien uwzględnić wniosku strony, gdyby zorientował się, że jego efektem byłoby oddalenie od wykrycia prawdy. Temu samemu celowi służy uprawnienie drugiej strony od żądania przesłuchania świadka. Ostatecznie sędzia rozstrzyga, której strony wniosek należy uwzględnić 18. Sędzia ma tylko możliwość duszpasterskiego oddziaływania na świadka, który odmawia składania zeznań, ale nie ma podstawy do karania. Jeśli świadek rozumnie usprawiedliwi swoje niestawiennictwo, sędzia albo wezwie go ponownie w innym terminie, wyznaczy inne miejsce przesłuchania, albo uzna niemożliwość zeznawania za postawę stałą i uzasadnioną Por. R. Sztychmiler, Proces sporny, dz. cyt. s Por. KPK, kan Por. KPK, kan. 1553; J. Krzywkowska, Uzupełnianie materiału dowodowego w trakcie trwania procesu o nieważność małżeństwa, w: Dowodzenie w procesach kościelnych (red. J. Krzywkowska, R Sztychmiler), Olsztyn 2014, s Por. R. Sztychmiler, Proces sporny w: Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, (red. J. Krukowski), t. 5, Pallotinum 2007, s Tamże, s Tamże, s

6 Ks. Piotr Kazimierski Przy ocenie zeznań świadka, sędzia, żądając w razie potrzeby świadectw kwalifikacyjnych, winien wziąć pod uwagę: - stan osoby i jej uczciwość; - czy zeznanie jest na podstawie własnej wiedzy, zwłaszcza z osobistego widzenia i słyszenia, czy jest to jego opinia, czy opiera się na pogłoskach lub na zasłyszeniu od innych; - kiedy poznał to, co zeznaje, przede wszystkim, czy miało to miejsce w czasie niepodejrzanym, czyli wtedy kiedy strony nie myślały jeszcze o rozpoczęciu procesu; - czy świadek jest stały i trwale ze sobą zgodny, czy też zmienny, niepewny lub chwiejny; - czy ma współświadków zeznania i czy jego zeznania są potwierdzone lub nie przez inne elementy dowodowe Obowiązki adwokata wobec świadków Jeżeli chodzi o obowiązki adwokata wobec świadków to pierwsza czynność podjęta przez adwokata powinna dotyczyć weryfikacji osób zgłoszonych przez stronę pod względem ich zdolności do bycia świadkami w sprawie. Kolejnym zadaniem adwokata przy doborze świadków będzie określenie stopnia posiadanej przez nich wiedzy na temat faktów będących przedmiotem sporu. Biorąc pod uwagę stopień wiarygodności poszczególnych środków dowodowych należy podkreślić, iż zeznania świadków posiadają mniejsze znaczenie, dlatego adwokat powinien dołożyć maksymalnych starań o dobór odpowiednich świadków. Adwokat powinien również zadbać o to, aby świadkowie byli zgłoszeni w odpowiednim czasie. Adwokat może być obecny i to w sposób czynny przy przesłuchaniu świadków, jak również może postulować o spotkanie i skonfrontowanie samych świadków między sobą lub miedzy nimi a stroną, gdyby wymagało tego dobro strony bronionej oraz poznanie prawdy obiektywnej 21. Wszystkie przedstawione wyżej czynności podejmowane przez adwokata w czasie trwania procesu konsekwentnie zmierzają do wydania wyroku korzystnego dla bronionej przez niego strony, ale zawsze na 20 Por. DC, art. 201; KPK, kan Por. A.G. Miziński, Status prawny adwokata w Kościele łacińskim, Lublin 2011, s

7 Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego podstawie poznanej prawdy obiektywnej, w której poszukiwanie adwokat powinien się włączyć Rezygnacja z przesłuchania świadka Strona procesowa może zrzec się świadka zgłoszonego przez siebie, uznając go za nieprzydatnego lub zbędnego, a także prosić o wykluczenie świadka zgłoszonego przez inną stronę 23. Sędzia winien zawsze dbać o to, aby propozycje owe służyły efektywnemu i sprawnemu prowadzeniu sprawy, a nie zmierzały do jej zagmatwania i utrudnienia. Strona może żądać skreślenia zgłoszonej przez siebie osoby z listy świadków, gdy np. uzna, iż nie może uzyskać jego aktualnego adresu, a sprawa wydaje się wystarczająco wyjaśniona przez innych świadków, aby przyspieszyć zakończenie procesu lub zmniejszyć jego koszty 24. Strona przeciwna może domagać się od sędziego, aby świadek, z którego zeznań zrezygnowano, mimo to został przesłuchany Wyłączenie świadka Strona procesowa może zażądać wyłączenia świadka, jeśli przed jego przesłuchaniem wykaże, że istnieje słuszna przyczyna wyłączenia. Jednak strona nie może żądać wyłączenia świadka po jego przesłuchaniu, choćby dopiero wtedy dowiedziała się o słusznej przyczynie wyłączenia; może natomiast zwalczać prawdziwość jej zeznań Wezwanie świadka Sędzia wzywa świadka dekretem, prawnie podanym do wiadomości świadka, w którym określa miejsce, dzień i godzinę przesłuchania. Z kolei na świadku spoczywa wówczas obowiązek stawienia się przed sędzią albo powiadomienia o przyczynie niestawienia się na przesłuchanie 27. Zeznania świadka nie można uznać za materiał dowodowy, 22 Tamże. 23 Por. KPK, kan Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne, dz. cyt., s Tamże, s Tamże, s Por.. KPK, kan

8 Ks. Piotr Kazimierski jeśli nie zostało ono poprzedzone wydaniem przez sędziego dekretu w sprawie wezwania świadka na przesłuchanie. Przyczynę niestawiennictwa świadka w sądzie można uznać za usprawiedliwiającą, jeśli jest ona słuszna obiektywnie, czyli rozumna. Kolejne wezwanie świadka powinno uwzględnić jego możliwości Przesłuchanie świadków Omawiając czynności procesowe dotyczące przesłuchania świadków koniecznym wydaje się omówienie takich kwestii jak miejsce przesłuchania, sposób przesłuchania, jak również warto odnieść się do kwestii prawa do zwrotu poniesionych przez świadka kosztów. 5.1 Miejsce przesłuchania Miejscem przesłuchania świadka w procesach kanonicznych jest zazwyczaj siedziba trybunału kościelnego, w którym rozpatruje się konkretną sprawę sądową. Zasada przesłuchań w trybunale nie jest bezwzględna, ponieważ Sędzia może od niej odstąpić w uzasadnionych przypadkach i przesłuchać w innym wyznaczonym przez siebie miejscu lub na mocy przywileju przysługującego niektórym osobom, we wskazanym przez nich, wybranym miejscu. Dla dobra procesu, gdy świadek nie może przybyć do siedziby trybunału, sędzia może udać się osobiście z notariuszem sądowym do świadka, bądź może wydelegować kogoś innego do przeprowadzenia przesłuchania i zaprotokołowania zeznań 29. W razie potrzeby, sędzia mógłby udać się do obcej diecezji, aby tam przesłuchać świadka; wymaga to jednak zgody miejscowego biskupa diecezjalnego. Trzeba też pamiętać, że sędzia przemocą usunięty ze swojego terytorium lub napotykający na nim przeszkodę w wykonywaniu jurysdykcji, może swój urząd sprawować na obcym terytorium, zawiadomiwszy o tym miejscowego biskupa diecezjalnego 30. Jeśli świadek z jakichkolwiek względów niż te, o których mówi pra- 28 Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne, dz. cyt.,s Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań świadka w kanonicznym procesie spornym, Toruń 2010, s Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne, dz. cyt.,s

9 Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego wo kanoniczne, odmawia złożenia zeznań w sądzie, a gotów jest złożyć oświadczenie w innym miejscu, sędzia może zezwolić świadkowi na złożenie zeznań, wobec wyznaczonej przez sędziego osoby zaakceptowanej przez niego. W wypadku przyjmowania zeznań w trybunale, jak i poza siedzibą, należy mieć na uwadze również elementy towarzyszące czynności przesłuchania: wygląd sali przesłuchań i poczekalni Obecność innych osób przy przesłuchaniu W czasie składania zeznań przez świadka mogą być obecne osoby upoważnione przez prawo kościelne do uczestnictwa w przesłuchaniu. Przesłuchanie świadka dokonuje się w obecności sędziego, promotora sprawiedliwości, obrońcy węzła, notariusz i adwokatów. Osobą przesłuchującą świadka może być również audytor 32. Minimum trzy osoby musza być obecne przy przesłuchaniu: sędzia, notariusz i świadek. Świadkowi niepełnoletniemu lub upośledzonemu może towarzyszyć opiekun 33. Prawodawca ustanowił, że strony sporu nie mogą być obecne przy składaniu zeznań przez świadka. Jedynie w sytuacjach określonych przez prawo kanoniczne sędzia może wyjątkowo dopuścić do ich obecności w czasie przesłuchania Możliwość konfrontacji świadka lub świadków ze stroną Konfrontacja świadków lub świadka ze stroną jest szczególnym środkiem dowodowym. Sędzia może je zarządzić tylko w razie istotnej sprzeczności zeznań, dotyczących faktów mających duże znaczenie dla właściwego wyjaśnienia sprawy. Przebieg konfrontacji powinien być udokumentowany. Konfrontację należy przeprowadzić umiejętnie i taktownie, aby uniknąć kłótni osób konfrontowanych lub tez gorszących zajść w czasie przesłuchania pomiędzy osobami skonfrontowanymi 35. Osoby konfrontowane, pouczone przez sędziego o powadze sytu- 31 Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań, dz. cyt., s Por. KPK, kan Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań, dz. cyt., s Tamże s Tamże, s

10 Ks. Piotr Kazimierski acji, powinny zabierać głos po kolei, ściśle odpowiadając na szczegółowe pytania sędziego Sposób przesłuchania Zasadnicze normy dotyczące przesłuchania świadków zamieścił prawodawca w Kodeksie Prawa Kanonicznego 37. Uszczegółowienie tych norm znalazło się w Instrukcji Dignitas Connubi 38. Szczegółowe normy dotyczące sposobu przesłuchania przez sędziego, to normy dotyczące obowiązku sprawdzenia tożsamości osoby zeznającej, nakazu przesłuchiwania w obecności notariusza, normy o obowiązku odebrania przysięgi, o obowiązku zeznawania z pamięci, obowiązku spisania zeznań, ich odczytania i podpisania, o obowiązku odnotowania przez notariusza wszystkich istotnych wydarzeń towarzyszących przesłuchaniu 39. Sędzia przesłuchujący strony musi być do przesłuchania przygotowany, czyli przed przesłuchaniem powinien zapoznać się z aktualnym stanem sprawy i mieć przygotowany odpowiedni zestaw pytań dla stron. Nieprzygotowane i czysto formalne przesłuchanie jest mało przydatne do wyświetlenia sprawy. Dlatego niektóre sądy starają się maksymalnie odchodzić od przesłuchań w formie tzw. rekwizycji sądowych dla proboszczów, czyli zlecania przesłuchań proboszczom osób przesłuchiwanych. W niektórych diecezjach wypracowano bardzo użyteczny model sędziów audytorów regionalnych lub dekanalnych 40. Wszystkim osobom przesłuchiwanym w sądzie kościelnym zadaje się dwojakie pytania: pierwsze są ogólne (generalia), a wiec wspólne dla wszystkich osób i spraw, a drugie są szczegółowe (specialia), czyli odnoszące się do konkretnej sprawy i ewentualnie do konkretnych osób. Pytania ogólne winny obejmować takie kwestie jak: imię i nazwisko świadka, imiona rodziców, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania, wykształcenie, zawód, wyznanie, wypełnianie obowiąz- 36 Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne, dz. cyt., s Por. KPK, kan Por. DC, art Por. R. Sztychmiler, Przesłuchanie świadków w procesie kanonicznym w: Dowodzenie w procesach kościelnych (red. J. Krzywkowska, R Sztychmiler), Olsztyn 2014, s Tamże, s

11 Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego ków religijnych, powiązania ze stronami, a także numer dowodu tożsamości. Pytania szczegółowe mają być tak sformułowane, aby odpowiedzi na nie wyjaśniały przedmiot sporu. Mają one zmierzać do ustalenia faktów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Pytania powinny być krótkie, przystosowane do inteligencji odpowiadającego, nie podchwytliwe, nie podstępne, nie sugerujące odpowiedzi. Pytania mają być łatwe do zrozumienia, a wiec nie wieloczłonowe i sformułowane bezstronnie. Powyższe wymagania sprawiają, iż nie można przygotować standardowych pytań, jednakowych dla wszystkich spraw lub poszczególnych tytułów. Odpowiedzi świadków powinny być spontaniczne 41. Bardzo ważną sprawą jest właściwe protokołowanie zeznań. Jest to zadanie, od wypełnienia którego w dużym stopniu zależy rzeczywista ochrona praw stron procesowych. Liczy się bowiem w procesie tylko to, co zostało zapisane w aktach. Dlatego wszystko, co wydarzyło się podczas procesu i ma związek z przedmiotem danego sporu, winno znaleźć się w aktach sprawy. W aktach przesłuchania należy ująć przede wszystkim dokładnie treść tego co świadek zeznał 42. Odpowiedź świadka powinna być spisana przez notariusza i ma zawierać dosłowne zeznania przynajmniej w odniesieniu do tego, co bezpośrednio dotyczy przedmiotu sprawy 43. Sędzia winien pamiętać, że protokół zeznań będzie udostępniony stronom przy publikacji akt; należy więc starać się dyktować do protokołu zdania nieobraźliwe, unikając w miarę możliwości zdań oceniających negatywnie postawę moralną stron. Jeśli notariusz jest dobrze wprawiony w wypełnianie swojego zadania, może on od razu spisywać zeznanie, poprawiając błędy gramatyczne, stylistyczne oraz pomijając zbędne słowa i wyrażenia 44. W sytuacji małej na ogół znajomości kanonicznego prawa materialnego i procesowego, trudno oczekiwać, aby świadkowie sami potrafili zdecydować, co jest ważne dla sprawy i co ma być dokładnie zapisane. O tym wszystkim decyduje sędzia. Odpowiedzi powinny być w protokole przypisane numerom odpowiadającym numerom pytań. Dlatego 41 Tamże, s Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań, dz. cyt., s Por. DC, art ; KPK, kan Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań, dz. cyt., s

12 Ks. Piotr Kazimierski w aktach powinny być przechowywane nie tylko odpowiedzi świadków, ale również stawiane im pytania. Notariusz również powinien odnotować w aktach wszystko, co wydarzyło się przy okazji przesłuchania i ma znaczenie dla sprawy. Na końcu przesłuchania należy również świadkowi odczytać to, co notariusz o jego zeznaniu na piśmie sporządził, albo dać mu wysłuchać, co przy pomocy magnetofonu z jego zeznania zostało nagrane, dając temuż świadkowi możliwość uzupełnienia, skreślenia, poprawienia, zmiany. Przepisy o zapisie treści dyktowanych przez sędziego oraz o odczytaniu protokołu po zakończeniu zeznawania służą przede wszystkim ochronie praw przesłuchiwanego. Uzupełnienia i zmiany powinny być zapisywane na końcu protokołu, a nie w miejscu pierwotnym wypowiedzi na ten temat, chyba, że są to zmiany drobne, interpunkcyjne czy stylistyczne. Protokół zeznania powinny podpisać wszystkie osoby uczestniczące w przesłuchaniu. Gdyby świadek odmówił uznania i podpisania protokołu, sędzia winien ocenić takie zachowanie. Przy ocenie materiału dowodowego fakt braku podpisu zmniejszy znaczenie tego dowodu, ale nie pozbawi go całkowicie mocy dowodowej 45. W wypadku, gdy świadek nie potrafi się podpisać z powodu analfabetyzmu, choroby, czy też wieku wystarczy, że postawi znak krzyża, a notariusz sądowy poświadczy autentyczność podpisu, jak i całej treści zeznań Przesłuchanie powtórne Świadkowie już przesłuchani, na wniosek strony bądź z urzędu, mogą być ponownie wezwani na przesłuchanie albo skonfrontowani ze stroną lub z innym świadkiem. Prawodawca przewiduje możliwość zaistnienia sytuacji wyjątkowej, kiedy to wymaga się ponownego przesłuchania świadka. Dokonuje się to przed publikacją akt. Przewodniczący kolegium może po zamknięciu postępowania dowodowego, ponownie wezwać tych samych świadków, jeśli jest możliwość, że przyszły wyrok będzie bez ich zeznań niesprawiedliwy. Konieczność i pożytek z ponownego przesłuchania świadka jest uzasadniony, gdy świadek przyznał się, że złożył nieprawdziwe zeznanie i chciałby ze- 45 Por. R. Sztychmiler, Przesłuchanie świadków..., dz. cyt., s Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań, dz. cyt., s

13 Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego znawać jeszcze raz, a sędzia został przekonany o prawdziwości wyjaśnień i woli powiedzenia całej prawdy Prawo świadka do zwrotu poniesionych kosztów Prawodawca przyznaje świadkowi uprawnienie do zwrotu kosztów poniesionych w wyniku przybycia do sądu, w celu złożenia zeznań oraz wyrównania strat poniesionych przez nieobecność w pracy oraz na powrót do miejsca zamieszkania. Należy również zwrócić uwagę, że zeznawanie w sądzie nie może być źródłem dochodu. Świadkowi przysługuje jedynie rekompensata za poniesione koszty i za utratę należnego dochodu, wynikającego z wykonywanej pracy zarobkowej. W razie wątpliwości, co do wysokości należnego odszkodowania lub zwrotu kosztów poniesionych, decyduje sędzia. Osoba zeznająca, jako świadek oprócz prawa do rekompensaty za poniesione straty wynikłe z przybycia do sądu, ma też uprawnienie do rezygnacji z wyrównania poniesionych strat 48. Suma wypłacona świadkowi tytułem zwrotu poniesionych przez niego kosztów zostaje wliczona w koszty procesu. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, aby strony same bezpośrednio zatroszczyły się o pokrycie kosztów poniesionych przez świadków, których powołały, albo już na początku procesu wpłaciły do kasy sądowej zaliczkę na pokrycie tych kosztów 49. Troską wikariusza sądowego powinno być unormowanie przez biskupa diecezjalnego sprawy procedury i wysokości zwracanych świadkom kosztów i strat. Wydaje się, iż tego rodzaju normy diecezjalne, lub Kościoła w określonym kraju powinny, regulować także wyrównanie strat poniesionych przez stronę pozwaną przynajmniej w niektórych sytuacjach lub typach spraw 50. Należy zaznaczyć, że przyjmowanie jakichkolwiek podarunków przez sędziego, jak i pozostałych pracowników trybunału z racji prowadzonego procesu jest przez prawo surowo zakazane. Można to rów- 47 Tamże, s Tamże, s Por. KPK, kan Por. R. Sztychmiler, Proces sporny, dz. cyt., s

14 Ks. Piotr Kazimierski nież rozciągnąć na osobę świadka, który ma prawo jedynie do zwrotu wydatków oraz odpowiednie wynagrodzenie za utratę zarobku 51. Zakończenie Podsumowując koniecznym wydaje się stwierdzenie, że instytucją upoważnioną do poznania prawdy, jaką posiada świadek jest sąd kościelny. Ma on prawo zażądać od składających zeznania mówienia całej prawdy, jednak z poszanowaniem ich praw. Prawodawca kodeksowy przykłada bardzo dużą wagę do przeprowadzenia czynności przesłuchania świadka. Zatem bardzo ważną rolę odgrywa sędzia oraz osoby jemu towarzyszące i ich osobowe predyspozycje służące pomocą w umiejętnym przeprowadzeniu przesłuchania. Streszczenie Świadkowie powołani w procesie kanonicznym posiadają szereg praw i obowiązków. Świadkowie, prawnie pytani przez sędziego, powinni wyznać prawdę. Chodzi tu o obowiązek wyznania całej prawdy w odniesieniu do faktów, które są przedmiotem dochodzenia sędziowskiego i mają posłużyć do rozpoznania danej sprawy. Jednak od obowiązku udzielenia odpowiedzi, są zwolnieni duchowni w odniesieniu do tych faktów, które im ujawniono ze względu na ich świętą posługę; urzędnicy państwowi, lekarze, położne, adwokaci, notariusze i inni zobowiązani do zachowania tajemnicy urzędowej czy zawodowej, nawet z racji udzielonej porady, w odniesieniu do spraw objętych tą tajemnicą oraz ci, którzy wskutek swoich zeznań obawiają się zniesławienia, złego traktowania lub innych poważnych złych następstw w stosunku do siebie lub współmałżonka bądź bliskich krewnych lub powinowatych. Świadków mogą powoływać przede wszystkim strony. Strona powodowa zgłasza świadków, aby uzasadnić swoje żądanie, strona zaś pozwana, aby przeciwstawić się temu żądaniu. Świadków może powołać także obrońca węzła albo promotor sprawiedliwości, jeśli biorą, udział w sprawie. Świadków może powoływać również sędzia w sprawach dotyczących dobra publicznego i jeśli zachodzi taka potrzeba w celu 51 Por. A.M. Czaja, Skuteczność zeznań, dz. cyt., s

15 Prawa i obowiązki świadków w prawie procesowym Kościoła Katolickiego uniknięcia niebezpieczeństwa wydania niesprawiedliwego wyroku. Słowa kluczowe: świadek, Kodeks Prawa Kanonicznego, proces kanoniczny, zeznanie. The Rights and Duties of Witnesses in the Process Law of the Catholic Church Summary Witnesses called in the canonical process have a number of rights and obligations. Witnesses legally questioned by the judge, should tell the truth. It is a duty to testify completely concerning facts which are the subject of the investigation and serve to discern the case. However, from the obligation to answer are exempt members of the clergy in respect to those facts that they shouldn t disclose because of their sacred ministry, civil officials, doctors, midwives, lawyers, notaries, and others bound by official or professional secrecy, even by reason of advice given, in respect to matters covered by this secrecy, and those who because of their testimony are afraid of defamation, bad treatment or other serious bad results with respect to oneself, one s spouse, close relatives or in-laws. Witnesses may be called upon first of all by the parties concerned. The plaintiff gives witnesses to substantiate his/her claim, the defendant in order to counter that claim. Witnesses may also be called upon by the defender of the bond or the promoter of justice, if they are taking part in the process. Witnesses can also be called upon by the judge, in matters concerning the public good, and if necessary to avoid the danger of unfair judgment. Key words: witness, Code of Canon Law, canonical process, testimony. 431

16