Ponowne sformułowanie problemu decyzyjnego: Co wybiorą? Jakie jest rozwiązanie?

Transkrypt

1 13 Temat 2. Anatomia procesu decyzyjnego: idea racjonalnego wyboru - preferencje i cele decydenta; wybór w sytuacji wielorakości celów oraz kryteriów; logika konsekwencji versus logika właściwości. Przypadek II Co wybrać - Cz, R, K? Trójka studentów zamierza rozpocząć piątkowe zajęcia od wspólnej konsumpcji jednej z popularnych używek. Podjęli już decyzję o ograniczeniu alternatyw do trzech: Cz, R oraz K. A opowiada się za Cz, B za R, C za K. Trudności wyboru jednej z tych alternatyw wynikają z konieczności dokonania wspólnego wyboru tzn. wszyscy muszą podjąć decyzję o konsumpcji tylko jednej używki. W grupie nie ma osoby dominującej, której pozostałe osoby pozwoliłyby dokonać wyboru w ich imieniu. Brak jest zatem dyktatora, a wszyscy decydenci są suwerenni nie tylko w swych preferencjach, ale i w prawie wyboru. decydent: A B C Problem decyzyjny (wstępnie odwzorowany): alternatywy: Cz R K X ciąg dalszy opisu: skoro problem decyzyjny w powyższym sformułowaniu jest nierozwiązywalny, podjęli decyzję o przypisaniu rang trzem wspomnianym alternatywom ze względu na ich subiektywną użyteczność (zastosowano skalę porządkową). decydent: Ponowne sformułowanie problemu decyzyjnego: alternatywy: Cz R K A B C X X Co wybiorą? Jakie jest rozwiązanie?

2 14 Mierzenie użyteczności i szeregowanie wyników Wszystkie wyniki tj. możliwe, potencjalne skutki wyboru rozważanych alternatyw można uszeregować wedle ich użyteczności. Szereguje się w ten sposób, że pierwsze miejsce zajmuje wynik z największą użytecznością, ostatnie z najmniejszą. 1. Skala porządkowa Rodzaje skal mierzenia użyteczności Cz, R, K Czy różnica między preferencjami wyrażonymi rangami 3 i 2 jest większa, czy mniejsza od różnicy między 2 i 1? Właściwości tej skali: stosunek między dobrami (wynikami) jest asymetryczny i przechodni, pozwala wyznaczyć miejsce (rangę) w szeregu rozważanych dóbr nie pozwala określić wielkości przedziałów (interwałów) między miejscami rozważanych dóbr w szeregu 2. Skala interwałowa Właściwości tej skali: pozwala wyznaczyć jednakowe przedziały (interwały) między miejscami w szeregu dóbr 3. Skala ilorazowa (naturalna) Właściwości tej skali: jak wyżej + istnienie naturalnego 0 4. Skala nominalna Właściwości tej skali: nie pozwala wyznaczyć miejsca rozważanym dobrom (wynikom) w ujęciu narastającym

3 15 Przypadek III Któremu z trzech celów należy przyznać priorytet? Wielorakość celów (wielość sprzecznych, konfliktowych, słusznych celów) Rozwiązanie problemu wielorakości celów 1. Jednocześnie realizować wszystkie cele (metoda równoczesności) 2. Realizować wszystkie cele po kolei (metoda kolejki) 3. Realizować cele wedle ustalonego planu uwzględniając możliwości ich realizacji (metoda alokacji celów) Przypadek IV Który jest lepszy? Wielość kryteriów Rozwiązanie problemu wielorakości kryteriów 1. ujęcie paretowskie - Lepszy jest ten, który jest tak dobry, jak z nim porównywany, więc najlepszy jest ten, od którego nie można znaleźć lepszego 2. meta-kryterium : ważenie wybranych kryteriów 3. neutralizacja kryterium : technika równych i parzystych zamian (even swap) Wybór kontekstu problemu Czy można wybrać kontekst problemu?

4 Przypadek V Co można doradzić bezsilnemu śledczemu? Dwóch podejrzanych o popełnienie poważnego przestępstwa zostało zatrzymanych na 24 godziny. Śledczy, który prowadzi dochodzen ie w tej sprawie, pomimo swego najgłębszego przekonania o ich winie, nie dysponuje jednak dowodami, które mogłyby doprowadzić do skazania przez sąd podejrzanych. Wie, że ma tylko 24 godziny na złożenie wniosku do sądu o tymczasowe aresztowanie. Pamięta również o tym, że niedozwolone jes t stosowanie przymusu fizycznego, bowiem zeznania wydobyte w ten sposób podejrzani w przypadku sformułowania aktu oskarżenia na pewno odwołają podczas rozprawy sądowej. Śledczy jest bliski rozpaczy i zdaje się niemo krzyczeć: I wyjdą na wolność!!! I sprawiedliwości nie stanie się zad ość!!! Jakie realne alternatywy ma śledczy? 16 Logika konsekwencji Zgodny ze zdrowym rozsądkiem, tradycyjny proces decyzyjny polega na sekwencji kolejnych, następujących po sobie czynności d ecydenta, czyli : 1. sformułowaniu celu, 2. określeniu kryterium wyboru będącego pochodną wybranego celu, 3. skonstruowaniu wariantów decyzyjnych, 4. ocenie hipotetycznych skutków realizacji poszczególnych wariantów z uwzględnieniem kontekstu, 5. wyborze poprzez odwołanie się do kryterium wariantu decyzyjnego. 4 fundamenty logiki konsekwencji 1. ALTERNATYWY czyli CO (jakie alternatywy, działania) DZISIAJ są bądź wydają się być możliwe? 2. OCZEKIWANIA czyli JAKIE będą JUTRO przyszłe konsekwencje dokonanego DZIŚ wyboru wybranej alternatywy (wybranego działania)? 3. PREFERENCJE czyli JAK cenne są DZISIAJ (bardziej preferowane) konsekwencje wyboru każdej z rozpatrywanych alternatyw? 4. REGUŁA DECYZYJNA czyli w JAKI sposób należy DZIŚ dokonać wyboru ze względu oczekiwane JUTRO konsekwencje?

5 17 Logika stosowności (odpowiedniości, powinności, postępowania wedle właściwych, stosownych reguł) Zgodnie nie tyle ze zdrowym rozsądkiem, co z potoczną obserwacją, w procesie decyzyjnym można wyróżnić następujące po sobi e czynności decydenta, który : 1. rozpoczyna proces decyzyjny od zdania sobie sprawy, czym się powinien kierować, czyli od określenia swej tożsamości, 2. następnie uświadamia sobie, w jakiej znalazł się sytuacji, czyli dąży do rozpoznania tej sytuacji, 3. zamiast konstruowania wariantów decyzyjnych i dokonywania oceny hipotetycznych skutków realizacji poszczególnych waria ntów z uwzględnieniem kontekstu, a następnie wyboru wariantu, postępuje zgodnie z przyjętymi regułami postępowania, które uznaje za właściwe (odpowiednie, stosowne) w rozpoznanej sytuacji. 3 fundamenty logiki stosowności 1. ROZPOZNANIE czyli odpowiedź na pytanie: co to za SYTUACJA (na czym polega, co przypomina), w której się znalazł decydent? 2. Określenie TOŻSAMOŚCI czyli odpowiedź na pytanie: KIM jest decydent i CZYM się powinien kierować? 3. Zastosowanie STOSOWNEJ REGUŁY POSTĘPOWANIA czyli odpowiedź na pytanie: JAK MA postąpić decydent w ROZPOZNANEJ sytuacji? Która z tych logik postępowania może być pomocna podejrzanym w podjęciu ostatecznej decyzji?

6 Temat 3. Uwarunkowania indywidualnego podejmowania decyzji: uwaga decydenta jako zasób - decyzja optymalna, decyzja zadowalająca, decyzja faworyzowana, decyzja rozpoznana; sposoby pokonywania ograniczeń poznawczych; nieodwracalność podjętej decyzji, a redukcja dysonansu decyzyjnego; heurystyki i pułapki decyzyjne. 18 Przypadek VI Którą firmę wybrać? Każdemu ze studentów Sloan Management School w MIT, przed obroną pracy magisterskiej (master thesis) jest co roku dana szansa (przymus?) podjęcia decyzji co do wyboru przyszłego pracodawcy. Podjęcie decyzji w tej sprawie z pewnością nie jest rozwiązaniem problemu o tzw. pełnej strukturze, inaczej - problemu dobrze ustrukturalizowanego. Jedno jest pewne: skutki decyzji podjętej tu i teraz wystąpią przecież w przyszłości, której kształt rysuje się dosyć mgliście. Ponadto, decyzję taką przychodzi im podjąć po raz pierwszy w życiu Który z poniższych modeli podejmowania decyzji może być użyteczny w rozwiązaniu tej nietrywialnej kwestii

7 13 Decyzja optymalna (2) Sformułuj cel (6) Wybierz najlepszą alternatywę (7) Zrealizuj najlepszą alternatywę (1) Opisz sytuację decyzyjną (3) Ustal kryterium wyboru (4) Utwórz wszystkie alternatywy (5) Oceń skutki tych alternatyw Więc proszę spróbować podjąć optymalną decyzję w w następującej sytuacji

8 14 Decyzja a priori (6) a Jeśli przyjęta alternatywa jest niezgodna z przyjętym kryterium (1) Sformułuj cel (2) Zidentyfikuj faworyzowaną alternatywę (3) Porównaj i uranguj odrzucone alternatywy (4) Zidentyfikuj konkurencyjną alternatywę posługując się heurystyką (5) Ustal kryterium wyboru (6) b Jeśli przyjęta alternatywa jest zgodna z tym kryterium (8) Zrealizuj przyjętą alternatywę (7) Potwierdź wybór

9 15 Decyzja zadowalająca (6) Jeśli alternatywa ta nie jest zadowalająca (1) Sformułuj cel (2) Ustal poziom aspiracji (3) Zastosuj heurystyki dla znalezienia alternatywy wystarczająco dobrej (5b) Oceń tę alternatywę, czy Cię satysfakcjonuje (5)a Jeśli znalazłeś alternatywę wystarczająco dobrą (7)a Jeśli alternatywa ta jest zadowalająca ( wystarczająco dobra i satysfakcjonująca) (4)b zmień albo (8)b utrzymaj dotychczasowy poziom aspiracji (4)a Jeśli nie udało się znaleźć alternatywy wystarczająco dobrej (7b) Zrealizuj tę (wybraną) alternatywę (8a) Oceń łatwość osiągnięcia poziomu aspiracji

10 16 Przypadek VII W jaki sposób podjęto racjonalną decyzję? Pierwsza sekcja gaśnicza kierowana przez ogniomistrza Floriana przybywa na miejsce wezwania do pożaru, który wybuchł w opustoszałym górskim pensjonacie. Anonimowy rozmówca, który zadzwonił do siedziby straży, powiedział tylko: przyjeżdżajcie szybko - pali się pensjonat przy Wczasowej. Strażacy przyjechali natychmiast, ale ku swemu zaskoczeniu niczego groźnego nie mogą dostrzec. Nikogo nie ma w środku, nie ma więc kogo o cokolwiek zapytać. Czyżby kolejny fałszywy alarm? Nie tylko szeregowi strażacy, ale i ich dowódca strażak z wieloletnim doświadczeniem nie dostrzega dymu ani ognia. Przed zgłoszeniem do centrali, że to na pewno wygłup jakiegoś idioty, postanawia jednak dostać się do środka pensjonatu. Z tyłu trzypiętrowego budynku, na poziomie -1, w suterenie, znajdują się drzwi do pralni, które można otworzyć bez trudu, by dostać się do środka. Otwiera je i dostrzega płomienie ognia w kanale zrzutowym z brudną bielizną pościelową. Przewidywania n arzucają mu się z całą oczywistością: za chwilę słup ognia uniesie się do góry, a ponieważ nie ma jeszcze dymu, to zapewne za chwilę pożar dopiero wybuchnie z pełną siłą. W takich sytuacjach zadaniem strażaków jest gaszenie pożaru z góry poprzez zalewanie płomieni ognia strumieniami wody i piany gaśniczej. Nie wahając się ani chwili, Florian rozkazuje dwóm strażakom przedostać się klatką schodową, która przylega do zsypu, na pierwsze piętro i kolejnym dwóm na drugie piętro z zadaniem zgaszenia pożaru. Za chwilę otrzymuje przez radiotelefon meldunek od jednego ze swych ludzi, że p łomienie sięgają poziomu sufitu na drugim piętrze pensjonatu. Wychodzi na zewnątrz, obchodzi budynek i stojąc przed frontem pensjonatu dostrzega dym, który wydobywa się spod krawędzi spadzistego dachu. Jest dla niego oczywiste, że płomienie ogarnęły już trzecie piętro, a dym wydobywa się przez szczeliny wentylacyjne pod dachem. Ten gwałtowny pożar musiał się chyba rozprzestrzenić w ciągu niespełna pięciu minut od momentu przybycia, ponieważ gd y strażacy przybyli na miejsce zdarzenia, nie było żadnych zewnętrznych oznak pożaru. Dla Floriana jest oczywiste, że w tej sytuacji nie uda się opanować tego żywiołu. Przerywa dotychczasową akcję gaśniczą rozkazując czterem strażakom natychmiast opuścić płonący budynek i wzywa na pomoc drugą sekcję gaśniczą. W tym momencie kierowana przez niego akcja gaśnicza zostaje zastąpiona akcją ratunkową, co oznacza, że zagrożeni strażacy muszą opuścić płonący pensjonat główną klatką schodową jako jedyną drogą ewakuacyjną. Jaką decyzję podjął ogniomistrz Florian - optymalną, a priori, zadowalającą?

11 17 Sposoby pokonywania ograniczeń poznawczych i informacyjnych 1. przykrawanie problemu do posiadanych informacji 2. upraszczanie problemu 3. dekompozycja problemu 4. stosowanie heurystyk 5. stosowanie metod ilościowych

12 18 Strukturalizacja problemu relacje: sytuacja decyzyjna - decydent - struktura problemu. S t r u k t u r a p o z n a w c z a

13 Struktura poznawcza i dysonans elementy (opinie, poglądy, przekonania...) tworzące s p ó j n y, harmonijny system 19

14 20 Dynamika dysonansu k o n s o n a n s "odrzucenie"sprzecznych / "przyjęcie"dodatkowych informacji unikanie informacji nowych, sprzecznych z dotychczasowymi d y s o n a n s

15 21 Przypadki n i e z g o d n o ś c i elementów struktury poznawczej Elementy "stare" (wcześniejsze) Elementy "nowe" 9 niezgodność 10 (późniejsze) 11 Dwie r e a k c j e 1. u n i k a n i e nowych elementów struktury poznawczej (zapobieżenie wystąpieniu dysonansu) = sztywność postaw, przekonań i poglądów 2. r e d u k c j a dysonansu poprzez: odrzucanie nowych elementów struktury poznawczej przyjmowanie nowych elementów struktury poznawczej Uwaga: Dysonans dotyka spraw ważnych i subiektywnie istotnych (niespójność dotyczy prawdy w znaczeniu psychologicznym!)

16 22 Przypadek VIII Czy płk. Kukliński był zdrajcą? Przypadek IX Dlaczego król Dawid poszedł do łóżka z sąsiadką? Pismo podaje, że któregoś dnia król obudził się po południu ( ) i przechadzał się na dachu swego pałacu, przyglądając się panoramie Jerozolimy. Historia jak z Dekalogu Kieślowskiego zauważył, że na sąsiednim dachu myje się naga kobieta. Piękna, powabna, pewnie młoda. Costacurta opisuje, co działo się w tamtej chwili w głowie Dawida. Jak toczył ze sobą dialog, który każdy człowiek prowadzi przed popełnieniem grzechu b o z ł o j e s t p r z e c i e ż z a w s z e d o p r z e ł k n i ę c i a t y l k o p o d p o s t a c i ą d o b r a Sz.Hołownia, Tabletki z krzyżykiem, Znak 2007 Co ten biblijny opis ma wspólnego z redukcją dysonansu? Nieuchronność dysonansu w trakcie podejmowania decyzji Analiz zachowańa decydentów p o podjęciu decyzji, ale p r z e d uzyskaniem informacji o uzyskanych rezultatach wyboru wskazują 2 sytuacje: Sytuacja 1. Podnoszenie atrakcyjności wybranej (jeszcze niezrealizowanej) alternatywy przy jednoczesnym obniżaniu atrakcyjności alternatywy odrzuconej Sytuacja 2. Obniżanie atrakcyjności wybranej (jeszcze niezrealizowanej) alternatywy przy jednoczesnym podwyższaniu atrakcyjności alternatywy odrzuconej Jak taką odmienność sytuacji można wyjaśnić? Jak sądzisz - na jakim etapie procesu decyzyjnego występuje dysonans - p r z e d podjęciem decyzji czy p o podjęciu decyzji?

17 23 Nieodwracalność podjętej decyzji, a redukcja dysonansu decyzyjnego Ten sam mechanizm redukcji dysonansu po podjęciu decyzji nieodwracalnej, który umożliwia człowiekowi sztywne trzymanie się jakiejś postawy, często może go także skłonić do zmiany dotychczasowej postawy E.Aronson, Człowiek - istota społeczna, PWN 2014 Uzupełnij poniższe zdania: Skoro ludzie są przekonani o dokonaniu słusznego wyboru, gdy już niczego nie mogą zmienić, to : 1. jeśli chcesz ukształtować w kimś bardziej pozytywne postawy wobec jakiegoś obiektu, postaraj się, jeśli chcesz, aby ktoś złagodził swą postawę moralną wobec jakiegoś karygodnego czynu,... aby ten jeśli chcesz, aby ktoś wzmocnił swą postawę moralną wobec jakiegoś karygodnego czynu, ale nie tak,... Organizacyjna obrona przed skutkami konsonansu Przypadek X Po kiego diabła nam adwokat diabła? Instytucję adwokata diabła (advocatus diaboli) oraz adwokata Boga (advocatus Dei) wprowadzono za czasów papieża Sykstusa V. Wynikało to z. Jaki związek z dysonansem i jego redukcją ma instytucja adwokata diabła? I czemu ma służyć?

18 24 Pułapki decyzyjne Błędy w sformułowaniu problemu Zakotwiczenie Pierwsza informacja, która do nas dociera wywiera bardzo duży wpływ na ocenę wartości i utrudnia odpowiednie dostosowanie oceny Utrzymywanie status quo Status quo, zastana sytuacja daje komfort, decyzje odkładamy na później. Skłonność do utrzymywania alternatywy, która powiela istniejącą sytuację. Utopione koszty Trudno przyznać się do błędnych decyzji podjętych w przeszłości. Decydent - w imię konsekwencji i niechęci przyznania się do błędu - brnie dalej i ponosi kolejne koszty, by uzasadnić podjętą wcześniej decyzję. Framing Wszystko zależy od sformułowania problemu i podania punktu odniesienia Selektywna percepcja Informacje sprzeczne z punktem widzenia i wartościami decydenta są wypierane ze świadomości. W efekcie, unika on źródeł, które mogą przynieść takie informacje oraz unika lub odrzuca informacje, które mogą zachwiać jego wcześniejszym przekonaniem (dysonans!) Dostępność psychologiczna Wyrazista, pełna emocji przekazana bezpośrednio osobista opinia ma większy wpływ niż chłodny komunikat oparty na statystycznych podstawach, Błędy w oczekiwaniach Pułapka reprezentatywności Pułapka zakotwiczenia Pułapka dostępności

19 Którą z pułapek ilustruje powyższy rysunek? 25