Transgraniczne dochodzenie roszczeń wprowadzenie do praktycznego stosowania prawa europejskiego

Transkrypt

1 Marta Knotz Materiały szkoleniowe OIRP Koszalin Transgraniczne dochodzenie roszczeń wprowadzenie do praktycznego stosowania prawa europejskiego Sprawa unijna takie postępowanie sądowe, którego przedmiot objęty jest zakresem normowania prawa unijnego (np. większość spraw pracowniczych, ubezpieczeniowych, konsumenckich, gdyż nasze ustawodawstwo jest oparte na prawie unijnym). Sprawa transgraniczna sprawa, w której występuje łącznik normowany przez prawo unijne, polegający na przekraczaniu granic przez towary, osoby, usługi lub kapitał. Typowe łączniki: obywatelstwo, miejsce zamieszkania, sprzedaż towarów, usług za granicę. Prawo unijne: prawo pierwotne: TUE, TFUE, Karta praw podstawowych UE prawo pochodne: rozporządzenia, dyrektywy, decyzje i inne (prawo stanowione przez organy UE) Art. 288 TFUE W celu wykonania kompetencji Unii instytucje przyjmują rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich. Dyrektywa wiąże każde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków. Decyzja wiąże w całości. Decyzja, która wskazuje adresatów, wiąże tylko tych adresatów. Zalecenia i opinie nie mają mocy wiążącej. Podstawa prawna obowiązywania w Polsce prawa unijnego jest art. 2 aktu dotyczącego warunków przystąpienia RP do UE (dotyczy również prawa przyjętego przez UE przed przystąpieniem Polski) oraz art. 91 Konstytucji RP Art Ratyfikowana umowa międzynarodowa po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. 2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione (prawo wtórne) jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.

2 Zasady stosowania prawa unijnego: Zasada pierwszeństwa: wynika z Konstytucji RP, a w prawie unijnym z orzecznictwa tzw. reguła Simenthal orzeczenie TSUE C-106/77 odmowa zastosowania prawa krajowego sprzecznego z prawem unijnym jest konieczna dla zapewnienia efektywności prawa unijnego Hierarchia aktów prawnych w Polsce: 1. konstytucja i prawo unijne 2. umowy międzynarodowe 3. ustawy 4. rozporządzenia Kazus karta pojazdu 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 28 lipca 2003 r. w sprawie wysokości opłat za kartę pojazdu - nakłada opłatę 500 zł za kartę pojazdu sprowadzanego z zagranicy Wyrokiem z dnia 17 stycznia 2006 r. w sprawie U 6/04 Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż powyższy przepis jest niezgodny z art. 217 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, gdyż nakłada daninę publiczną w drodze rozporządzenia a nie ustawy. Natomiast odroczył utratę mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu do dnia 1 maja 2006 r. Odroczenie utraty mocy przepisu nakłada obowiązek jego stosowania przez sądy do upływu terminu. Jednocześnie w wyniku pytania prejudycjalnego SR w Jaworznie TSUE w postanowieniu C-134/07 z dnia 10 grudnia 2007 r. stwierdził, iż "art. 90 akapit pierwszy traktatu WE należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on opłacie, takiej jak ta przewidziana w 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 28 lipca 2003 r. w sprawie wysokości opłat za kartę pojazdu, która to opłata w praktyce jest nakładana w związku z pierwszą rejestracją używanego pojazdu samochodowego przywiezionego z innego państwa członkowskiego, lecz nie jest nakładana w związku z nabyciem w Polsce używanego pojazdu samochodowego, jeśli jest on tam już zarejestrowany". Orzeczenie SR Koszalin I C 672/08 (jest w lex), orzeczenia SN II CNP 11/11, III CZP 37/10 Inne orzeczenia SN na gruncie zasady pierwszeństwa: III CSK 112/05, I BU 6/09, III CZP 3/10, II UK 233/09, II PK 143/07, I UK 59/11, I UK 182/07, III CZP 3/10, III CZP 37/10, III CSK 112/05

3 Zasada bezpośredniej skuteczności prawa unijnego: Zasadę tę należy odnosić zawsze do konkretnego przepisu, a nie rodzaju aktu prawnego. Warunki bezpośredniej skuteczności: 1. przepis musi być jasny i precyzyjny, 2. bezwarunkowy - nie być uzależniony od spełnienia dodatkowych warunków, kompletny (nie wymagać implementacji, podjęcia działań celem jego wprowadzenia do porządku prawnego) Kwestia bezpośredniej skuteczności często przedmiotem rozważań TSUE. Głównie zasada ta będzie dotyczyć rozporządzeń - przepisy rozporządzeń stanowić mogą bezpośrednią podstawę prawną roszczeń i orzeczeń. Problem bezpośredniego stosowania dyrektyw: reguła angelidaki domingez wyroki TSUE C-378/07, C-282/10, zasady: 1. jeżeli dyrektywa nie została implementowana pomimo upływu terminu na implementacje bądź została implementowana wadliwie 2. podejmujemy próbę prounijnej wykładni, szukamy przepisu krajowego, który da się zastosować, 3. nie można odmówić zastosowania przepisu sprzecznego z dyrektywą jeżeli odmowa mogłaby pozbawić stronę prawa przysługującego jej na podstawie ustawy albo odmowa prowadziłaby do nabycia przez druga stronę prawa nieprzewidzianego w prawie krajowym (dotyczy skutku horyzontalnego między jednostkami), 4. można się powoływać na dyrektywę w stosunkach wertykalnych (państwo obywatel, przy czym państwo rozumiemy szeroko) Trzeba mieć na uwadze, że występuje na tym tle wiele sprzecznych rozstrzygnięć TSUE

4 Kazus zmarnowany urlop Art. 11 a ustawa o usługach turystycznych: Organizator turystyki odpowiada za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o świadczenie usług turystycznych, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest spowodowane wyłącznie Art. 471 kc Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Art. 5 dyrektywy nr 90/314/EWG w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek (Dz.Urz. L 158,23/06/1990) W odniesieniu do szkody wyrządzonej konsumentowi w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, Państwa Członkowskie podejmą niezbędne kroki w celu zagwarantowania odpowiedzialności organizatora i/lub punktu sprzedaży detalicznej, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy nie wynika ani z ich winy, ani z winy innego usługodawcy, a jest wynikiem:... Wyrok TSUE S. Leitner v. TUI Deutschland GmbH, nr C-168/00 (EurLex nr 62000J0168), Przepis dyrektywy co do zasady przyznaje konsumentowi prawo do odszkodowania za uszczerbek niemajątkowy poniesiony na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez organizatora imprezy turystycznej. Dotychczasowe orzecznictwo SN: - niematerialny charakter szkody w postaci "zmarnowanego urlopu" - zmarnowany urlop nie narusza dóbr osobistych - brak możliwości rekompensaty szkody niemajątkowej przyznania zadośćuczynienia przy odpowiedzialności kontraktowej. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2010 r. III CZP 79/10 Przepis art. 11a ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz ze zm.) może być podstawą odpowiedzialności organizatora turystyki za szkodę niemajątkową klienta w postaci tzw. zmarnowanego urlopu. Podstawą orzeczenia konieczność prounijnej wykładni przepisów Kazus odszkodowanie z OC Do uderzenia w drzewo doszło podczas kiedy pojazdem kierował poproszony przez zmęczonego właściciela auta jego znajomy. Czy przysługuje zadośćuczynienie z OC właścicielowi auta? Tak - jeżeli kierowca ponosi winę w spowodowaniu wypadku korzysta z odpowiedzialności na zasadzie winy z art. 415 kc. Nie jeśli kierowca nie ponosi winy. Odpowiedzialność z 436 kc jest tu wyłączona (ponosiłby odpowiedzialność wobec siebie). Dyrektywa 2009/103/WE z dnia 16 września 2009 r. w sprawie ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności art. 12 ubezpieczenie obejmuje odpowiedzialność z tytułu uszkodzenia ciała wszystkich pasażerów, innych niż kierowca, wynikającą z ruchu pojazdu

5 INSTRUMENTY TRANSGRANICZNEGO DOCHODZENIA ROSZCZEŃ mają zastosowanie tylko w sprawach transgranicznych szczególna pozycja Wielkiej Brytanii, Irlandii i Danii 1. JURYSDYKCJA Rozporządzenie Rady nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, zwane Bruksela I Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (zwane Bruksela I wersja przekształcona) - obowiązuje od r. do spraw wszczętych, do formalnie sporządzonych lub zarejestrowanych dokumentów urzędowych oraz do ugód sądowych zatwierdzonych lub zawartych w dniu 10 stycznia 2015 r. lub po tej dacie. Konwencja brukselska o jurysdykcji, uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, zawartej przez Państwa Członkowskie w 1968 r. - ma zastosowanie do terytoriów zamorskich państw UE Konwencja lugańska z dnia 30 października 2007 r o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych - ma zastosowanie do Islandii, Norwegii, Szwajcarii Rozporządzenie Bruksela I wersja przekształcona: orzeczenia TSUE do art. 17 C-585/08, C-144/09 2. UZNAWANIE I WYKONYWANIE ORZECZEŃ Rozporządzenie Bruksela I wersja przekształcona zniesienie procedury exequatur. Orzeczenia są uznawane i wykonywane automatycznie. Strona, która chce powołać się w państwie członkowskim na orzeczenie wydane w innym państwie członkowskim, przedstawia: a) odpis orzeczenia spełniający warunki niezbędne do stwierdzenia jego autentyczności; oraz b) zaświadczenie wydane zgodnie z art. 53. Obrona przed uznaniem i wykonaniem orzeczenia: można domagać się w państwie w którym orzeczenie ma być wykonane odmowy jego uznania lub wykonania tylko w oparciu o przesłanki wskazane w art. 45 rozporządzenia. Przepisy KPC art i kpc dot. Bruksela I art kpc - dot. Bruksela I wersja przekształcona Formularz:

6 df 3. POSTĘPOWANIA EUROPEJSKIE ETE - EUROPEJSKI TYTUŁ EGZEKUCYJNY Rozporządzenie (WE) nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych Będzie miał zastosowanie do orzeczeń wydanych w sprawach wszczętych przed r. generalnie takie orzeczenia wymagają przeprowadzenia postępowania opartego na Bruksela I 44/2001 o stwierdzenie wykonalności w państwie wykonania. Jeżeli roszczenie jest bezsporne (niezaskarżony nakaz zapłaty, wyrok, zaoczny) można zamiast tego wystąpić w Polsce o ETE. Europejski tytuł egzekucyjny to zaświadczenie, które załącza się do orzeczenia sądu krajowego, ugody sądowej lub dokumentu urzędowego, pozwalające na wykonanie orzeczenia w innym państwie członkowskim. praktyczny przewodnik KE Przepisy KPC art kpc ENZ EUROPEJSKI NAKAZ ZAPŁATY Rozporządzenie (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. ustanawiające postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty postępowanie wyłącznie pisemne, oparte na formularzach Standardowe formularze, dostępne we wszystkich językach UE: Praktyczny przewodnik KE Przepisy KPC art kpc DROBNE ROSZCZENIA Rozporządzenie (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. ustanawiające europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń gdy przewidujemy spór, ale prosty, może być rozstrzygnięty pisemnie, na podstawie samych dokumentów, pisemnych zeznań świadków, stron, biegłych, rozprawa może być przeprowadzona w drodze wideokonferencji Postępowanie to dotyczy transgranicznych roszczeń, których wartość nie przekracza EUR. Proponuje się rozszerzenie do euro.

7 Zwykle ma ono formę pisemną i wykorzystuje się w nim standardowy formularz. Dostępny online: prawomocne orzeczenie opatrzone jest zaświadczeniem i podlega wykonaniu bez procedury exequatur praktyczny przewodnik KE Przepisy KPC art kpc EUROPEJSKI NAKAZ ZABEZPIECZENIA NA RACHUNKU BANKOWYM w dniu 15 maja 2014 r. przyjęto Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 655/2014 z dnia 15 maja 2014 r. ustanawiające procedurę europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym w celu ułatwienia transgranicznego dochodzenia wierzytelności w sprawach cywilnych i handlowych, które będzie obowiązywało od dnia 18 stycznia 2017 r..

8 4. PRAWO WŁAŚCIWE w zakresie unormowanym pr. unijnym nie stosujemy ppm, chyba że prawo unijne każe nam stosować prawo krajowe ppm A) zobowiązania umowne Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) w stosunkach z Danią obowiązuje: Konwencja rzymska z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych B) zobowiązania pozaumowne Rozporządzenie (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych ( Rzym II ) C) rozwód i separacja Rozporządzenie Rady (UE) nr 1259/2010 z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie wprowadzenia w życie wzmocnionej współpracy w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej (Rzym III) D) odpowiedzialność rodzicielska i alimenty Rozporządzenie Rady (WE) nr 4/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych Rozporządzenie(Bruksela II bis) Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 praktyczny przewodnik: E) upadłości Rozporządzenie Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego F) dziedziczenie Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego

9 5. DZIEDZICZENIE w sprawach transgranicznych Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego Rozporządzenie ma zastosowanie do dziedziczenia po osobach, które zmarły w dniu lub po dniu 17 sierpnia 2015 r., nie ma zastosowania do Danii, UK i Irlandii. Europejskie poświadczenie spadkowe Dz.U.UE.L ROZPORZĄDZENIE WYKONAWCZE KOMISJI (UE) NR 1329/2014 z dnia 9 grudnia 2014 r ustanawiające formularze, o których mowa w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego Dz.U.UE L z dnia 16 grudnia 2014 r.) Projekt zmiany KPC z dnia 13 października 2014 r. w związku z wejściem w życie powyższego rozporządzenia 6. DORĘCZANIE DOKUMENTÓW Rozporządzenie nr 1393/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. dotyczące doręczania w państwach członkowskich dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych (doręczanie dokumentów) oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1348/2000 Artykuł Marta Knotz Doręczanie dokumentów sądowych w Unii Europejskiej, IUSTITIA (12)2013 Atlas sądowniczy doręczenia Wyrok TS UE z r. C-325/11 Wyrokiem z r. Trybunał Sprawiedliwości na skutek pytania prejudycjalnego Sądu Rejonowego w Koszalinie stwierdził, że art. 1 ust. 1 rozporządzenia 1393/2007 należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on uregulowaniu państwa członkowskiego, które przewiduje, iż dokumenty sądowe przeznaczone dla strony, której miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu znajduje się w innym państwie członkowskim, są złożone do akt postępowania ze skutkiem doręczenia, gdy strona ta nie ustanowiła pełnomocnika do doręczeń zamieszkałego w państwie członkowskim, gdzie toczy się postępowanie sądowe.

10 7. PRZEPROWADZANIE DOWODÓW Rozporządzenie Rady (WE) NR 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych W razie konieczności wezwania do osobistego stawiennictwa na rozprawę przed sądem polskim osoby zamieszkałej za granicą w celu przesłuchania jej w charakterze strony, świadka lub biegłego bądź dokonania konfrontacji, sąd wysyła do tej osoby wezwanie do dobrowolnego stawiennictwa, w trybie określonym w Wezwanie, o którym mowa w ust. 1, nie może zawierać zagrożenia karą porządkową lub innymi środkami przymusu. W wezwaniu zamieszcza się pouczenie o tym, że osoba wzywana, na jej żądanie, otrzyma w wysokości określonej prawem polskim zwrot wydatków koniecznych związanych ze stawiennictwem do sądu, w tym kosztów przejazdu, utrzymania i noclegu oraz równowartość utraconego zarobku z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu, oraz pouczenie o możliwości przyznania jej przez sąd wzywający zaliczki na koszty podróży i na utrzymanie w miejscu przesłuchania. 8. POMOC PRAWNA Dyrektywa Rady 2003/8/WE z dnia 27 stycznia 2003 r. w celu usprawnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych poprzez ustanowienie minimalnych wspólnych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym charakterze Prawo do pomocy prawnej zostało przewidziane w: - Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC) art. 6 ust. 3 lit. c) tej konwencji gwarantuje prawo do pomocy prawnej, jeśli oskarżony nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony oraz do otrzymania pomocy prawnej, kiedy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości; - Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej art. 47 Karty stanowi, że pomoc prawna przysługuje każdemu, kto nie posiada wystarczających środków, w zakresie niezbędnym do zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz o prawie pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem takiego postępowania (Dz. U. z dnia 17 stycznia 2005 r.) 9. MEDIACJA Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych - tzw. dyrektywa ADR

11 10. KOMPENSATA DLA OFIAR PRZESTĘPSTW Dyrektywa Rady 2004/80/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw Dz.U USTAWA z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw (Dz. U. z dnia 6 września 2005 r.) Sądy okręgowe przyjmują i przekazują do innych państw UE wnioski o rekompensatę zdarzeń jakie miały miejsce na ich terenie. 11. EUROPEJSKA SIEĆ SĄDOWA W SPRAWACH CYWILNYCH I HANDLOWYCH 2001/470/WE: Decyzja Rady z dnia 28 maja 2001 r. ustanawiająca Europejską Sieć Sądową w sprawach cywilnych i handlowych szereg instytucji i organów niosących pomoc w poznaniu prawa europejskiego, są nawet bezpłatne numery telefonów, pod którymi można uzyskać pomoc i informację co do obowiązujących przepisów, praktycznych aspektów wykonania, podręczniki, broszury informacyjne można uzyskać za darmo linki pomocnicze: podstawowa strona, szereg informacji, formularze, przewodniki: atlas sądowniczy właściwe sądy, informacje państw członkowskich, koszty, języki: badanie efektywności sądownictwa w EU eur-lex.europa.eu teksty przepisów eur-lex.europa.eu/n-lex teksty przepisów krajowych państw europejskich curia.europa.eu orzecznictwo TSUE eulis.eu rejestry gruntów ebr.org rejestr DG rejestr upadłości