Moduł Więziennictwo polskie w latach

Transkrypt

1 Autor: Zbigniew Mackiewicz Moduł Więziennictwo polskie w latach Niewątpliwie nowoczesna historia więziennictwa ma swoje odniesienie do czasów dwudziestolecia międzywojennego, innymi słowy rozpoczęła się po roku Choć czasami proces inkorporacyjny więziennictwa polskiego zaczynał się w niektórych obszarach wcześniej, o czym poniżej. Po odzyskaniu przez naród polski niepodległości, w więziennictwie obowiązywały przepisy prawne wydane przez zaborców. W roku 1928 rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy unifikuje te wszystkie różnorodne przepisy, porządkując w ten sposób podstawy prawne więziennictwa. Prace należało rozpocząć od przejęcia, modernizacji i przystosowania do nowej sytuacji pozostałych po państwach zaborczych więzień i domów kary. 24 Dekretem Naczelnika Państwa z dnia 8 lutego 1919 roku oraz rozporządzeniami Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 września 1922 roku i 17 kwietnia 1925 roku, dokonała się unifikacja polskiego więziennictwa. 25 W dniu 7 marca 1928 roku wydane zostało Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej w sprawie organizacji więziennictwa. 26 W skład specjalnej komisji przygotowującej ten akt prawny, wchodzili: Stanisław Car, Lucjan Jaksa Malaszewski, Zygmunt Bugajski, Edward Nejmark. 27 Wymieniona wcześniej regulacja prawna, nie wyodrębniła w klasyfikacji młodocianych więźniów, jednak w art. 5, wymieniła więźniów nieletnich do lat 17. Kontynuacją ustawodawczą tego okresu, był wydany rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 czerwca 1931 roku Regulamin więziennictwa polskiego. 28 Doniosłe znaczenie tego aktu prawnego ma szczególne odniesienie do klasyfikacji, gdyż właśnie po raz pierwszy zwrócono uwagę na problem klasyfikacji młodocianych więźniów w zakładach karnych. 24 E. S. Rappaport, Więziennictwo, Lwów 1928, s S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Orzecznictwo Sądu Najwyższego ( ). Wybrane pozycje piśmiennictwa, Łódź 1996, s Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 07 marca 1928 roku w sprawie organizacji więziennictwa, Dz.U.Nr 29, poz. 271 i S. Lelental, op.cit., s Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 czerwca 1931 roku w sprawie Regulaminu więziennego, D.U.Nr 71, poz edu.cossw.pl strona 1

2 Ostateczne podstawy prawne karania i wykonywania kary reguluje uchwalony w 1932 r. Kodeks Karny, który z masy przestępców wydziela nieletnich, ustanawiając dla nich odrębne postępowanie karne, a także zakłady wychowawczo-poprawcze. 29 Więziennictwo okresu międzywojennego kładło duży nacisk na nauczanie analfabetów, uwzględniając w tym, przede wszystkim więźniów młodocianych. Zgodnie z ówczesnymi tendencjami, przystąpiono do tzw. umoralniania więźniów przez praktyki religijne. Rozbudowywano opiekę sanitarną i lekarską. W okresie międzywojennym powstawały pierwsze więzienne szpitale psychiatryczne. 30 W roku 1923 powstała w Warszawie Centralna Szkoła dla Pracowników Więziennych, którą musieli ukończyć wszyscy wyżsi funkcjonariusze więzienia. W roku 1933 powołana została Komisja do Badań Kryminalno-Biologicznych. Przeprowadzone przez tę Komisję rozległe badania więźniów skazanych na więzienie powyżej 1 roku dostarczyły podstaw do reformy więziennictwa, szczególnie w zakresie klasyfikacji zakładów karnych oraz segregacji więźniów. W więzieniach do początku XX wieku przebywali w znacznej części polscy działacze polityczni, niepodległościowi, społeczni. Powstałe władze polskie, przejmując administracje więzień na terenach poszczególnych zaborców zachowywały dotychczasowe systemu organizacyjne. W 1918 r. Stanisław Bukowiecki zorganizował planowe szkolenie personelu więziennego odtąd zaczęła się mozolna praca nad utworzeniem polskiego systemu penitencjarnego. Dekret Naczelnika Państwa z 8 lutego 1919 r. ustalił: strukturę organizacyjną wykonania kary, regulował podstawowe zasady polityki wykonywania kary, podstawowe zasady polityki wykonywania kary pozbawienia wolności. Określał przeznaczenie więzień, organizację wewnętrzną oraz zasady orzecznictwa sądowego. Od 1918 do 1923 r. nastąpił dziesięciokrotny wzrost pracowników służb więziennych każdy z nich zobowiązany był do odbycia 6-miesięcznego szkolenia specjalistycznego przed zatrudnieniem na stały etat. Szczegółowy proces kształtowania się polskiej administracji więziennej rozpoczął się w niektórych rejonach byłego zaboru rosyjskiego już na początku I wojny światowej. W listopadzie 1916 r. na 29 L. Rabinowicz, op. cit., s W tym miejscu możemy mówić o początkach procesów diagnostycznych w polskim więziennictwie. edu.cossw.pl strona 2

3 ziemiach byłego zaboru rosyjskiego utworzono Królestwo Polskie z organem o charakterze rządowym Tymczasową Radą Stanu, przekształconą w styczniu 1917 r. w Radę Regencyjną. W jej ramach funkcjonowało Ministerstwo Sprawiedliwości, któremu od września 1917 r. przekazano sądownictwo. 31 Co prawda, przy sądach powiatowych i okręgowych działały więzienia, ale tych instytucji władze okupacyjne nie chciały przekazać stronie polskiej z przyczyn politycznych. W styczniu 1918 r. Rada Regencyjna wydała dekret O tymczasowej organizacji Władz Naczelnych w Królestwie Polskim". Artykuł 23 tego dokumentu mówił tak: Do ministra sprawiedliwości należą wszelkie sprawy dotyczące zarządu wymiarem sprawiedliwości i z tym zarządem związane, a w tej liczbie przygotowanie do objęcia, a następnie kierownictwa więzieniami". 32 Od maja 1918 r. z Wydziału Administracyjnego Ministerstwa Sprawiedliwości zaczął wykształcać się centralny organ więziennictwa Wydział Więzienny, przekształcony później w Sekcję Więzienną. Na jego czele stanął Jan Zakrzewski, który o warunkach, w jakich przyszło budować system więziennictwa polskiego, pisał tak: Okupanci obiecywali oddać nam więzienia na 1 września, później na 1 października 1918 r., lecz zwlekali z ich oddaniem pod pozorem całkiem błahych i nie stojących w żadnym związku z więziennictwem racyj, jak np. sprawy notariuszy. Zarząd Sprawiedliwości (...) przechodził całą serię zatargów i kryzysów z Niemcami i wyszedł z nich zwycięsko, dzięki nieugiętej woli, nieustępliwości i poczuciu godności narodowej zwierzchników naszych (...) W dniu 11 listopada 1918 r. miało Ministerstwo pierwsze telefoniczne raporty o objęciu więzień warszawskich (...). Niezapomniany wieczór 11 listopada 1918 r. dał nam pewność, że Warszawa jest wolną. I choć trzaskały jeszcze kulomioty na Placu Teatralnym, choć broniła się zaciekle garstka Niemców na Zamku, wiedzieliśmy, że faktycznie odżyła Ta co nie zginęła!". Do nocy z 11 na 12 przeszły w nasze ręce wszystkie więzienia okupacji niemieckiej (...)" (Księga Jubileuszowa Więziennictwa Polskiego ) 31 K. Bedyński, Forum Penitencjarne, Nr 2 (129), s Tamże, s.14 edu.cossw.pl strona 3

4 Rozpoczął się nabór kandydatów na stanowiska urzędnicze i strażnicze. Na ogłoszenia zamieszczone w prasie warszawskiej zgłaszali się byli oficerowie armii carskiej, legioniści i żołnierze polskich korpusów walczących na Wschodzie. Polska administracja przejmowała obiekty więzienne w różnych okresach, w zależności od sytuacji politycznej w poszczególnych rejonach ziem polskich. Proces ten najwcześniej rozpoczął się w Krakowie, a cały rejon objął 2 listopada 1918 r. Kolejnym regionem była Lubelszczyzna, a potem Łódź, Łęczyca, Łowicz. 10 listopada 1918 r. Jan Zakrzewski ogłosił mobilizację praktykantów. Polecił im niezwłocznie przejąć obiekty więzienne i zorganizować w nich polską administrację. Po powstaniu, które wybuchło w Poznaniu w grudniu 1918 r., obiekty więzienne opanowane zostały przez członków Polskiej Organizacji Wojskowej lub Straży Ludowej. Niektóre więzienia, np. we Wronkach, przejmowane były dzięki interwencji kapelana więziennego, inne, jak np. w Poznaniu, opuszczane były przez Niemców bez stawiania oporu. W Gnieźnie personel niemiecko-polski pozostał na stanowiskach. Dekret z 7 lutego 1919 r. regulował organizację terytorialną przejmowanego od zaborców więziennictwa. Dzień później w Dzienniku Praw Państwa Polskiego zostały ogłoszone dwa dekrety w przedmiocie organizacji okręgowych dyrekcji więziennych i w sprawie tymczasowych przepisów więziennych, które określały hierarchię i skład administracji więziennej oraz prawa i obowiązki więźniów. W odrębnym dekrecie z 8 lutego 1919 r. opublikowano pierwsze przepisy prawa karnego. W listopadzie 1921 r. powołano Departament Ziem Zachodnich, w ramach którego funkcjonował Referat Więzienny. Nadzorował on pracę 82 jednostek więziennych. Początkowo system penitencjarny spełniał głównie funkcję izolacyjną i zabezpieczającą kary pozbawienia wolności. Do jej wypełnienia stosowano wiele kar dyscyplinarnych, np. ciemnej celi do dwóch dni, zwiększenie czasu przymusowej pracy. Ale nad praworządnym wykonywaniem kary na mocy tymczasowych przepisów więziennych, czuwał nadzór prokuratorski. 33 Wydany w 1926 przepis z dnia 26 kwietnia o składzie osobowym administracji więziennej i wykonywaniu przez nią obowiązków służbowych tak określał obowiązki więziennika: 33 Tamże, s.15 edu.cossw.pl strona 4

5 "Czuwać i nie dopuszczać do ucieczek więźniów i do porozumiewania się ich z osobami postronnymi lub między sobą bez wiedzy władzy do tego uprawnionej, dbać o moralną poprawę więźniów, bezwzględne posłuszeństwo, należyty szacunek względem przełożonych, sumienne i gorliwe wykonywanie obowiązków służbowych, niepozostawianie przewinień podwładnych bezkarnie, w obchodzeniu się z więźniami być stanowczym, nie unosić się, zachowywać spokój i równowagę oraz starać się wyrozumieć indywidualne właściwości więźnia." [...] "do więźnia zwracać się per Pan lub Wy." (Księga Jubileuszowa Więziennictwa Polskiego , wyd pod redakcją Zygmunta Bugajskiego) Przez lata nabywana praktyka i potrzeba ujednolicenia przepisów doprowadziły do całkowitego zunifikowania systemu więziennego. W 1928 r. zaczęło obowiązywać rozporządzenie prezydenta RP w sprawie organizacji więziennictwa. Na bazie tego aktu prawnego w 1931 r. ukazało się rozporządzenie ministra sprawiedliwości w sprawie regulaminu więziennego. Podział i klasyfikacja więzień w Polsce od września 1928 roku Więzienia wyłącznie karne: dla skazanych na kary pozbawienia wolności powyżej 3 lat dla skazanych na kary pozbawienia wolności od 1 do 3 lat Więzienia śledczo-karne: przeznaczone do wykonania aresztu śledczego, tymczasowego zatrzymania oraz do odbywania kar od 1 dnia do 3 lat do odbywania aresztu zapobiegawczego i odbywania kar pozbawienia wolności do 1 roku do wykonywania aresztu zapobiegawczego i odbywania kar do 6 miesięcy do wykonywania aresztu zapobiegawczego i odbywania kar do 2 miesięcy Więzienia śledcze - odpowiednik dzisiejszych aresztów śledczych edu.cossw.pl strona 5

6 Obowiązywała również klasyfikacja więzień: więzienia I klasy dla skazanych odbywających karę pozbawienia wolności trwającą ponad 3 lata więzienia II klasy dla skazanych na okres od 1 do 3 lat więzienia III klasy dla skazanych na karę pozbawienia wolności do 1 roku W historii przedwojennego więziennictwa uznano dzień 11 listopada 1918 r. za datę powstania Straży Więziennej. Pierwsza ogólnokrajowa akademia honorująca ten dzień odbyła się w 1923 r. Od 1935 r. pododdział Straży Więziennej brał udział w uroczystej defiladzie wojskowej, podkreślającej charakter Święta Niepodległości. Po raz pierwszy pododdział wystąpił publicznie w maju tego roku, na uroczystościach pogrzebowych Marszałka Józefa Piłsudskiego. Kompania Reprezentacyjna Straży Więziennej w czasie obchodów święta państwowego po 1932 r. (źródło: zdjęcie znajdujące się w zbiorach Sali Tradycji COSSW w Kaliszu.) W 1937 roku Minister Sprawiedliwości wydał Zarządzenie w sprawie podziału więzień. 34 Ustalał on już podział na zakłady karne dla młodocianych, kobiet, recydywistów. Niemniej podział młodocianych stanowiło kryterium wieku: lat zakład karny dla niepełnoletnich, na podstawie 5 zarządzenia oraz lat zakład karny dla młodocianych. 34 Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 sierpnia 1937 roku, w sprawie podziału więzień, Dziennik Urzędowy Ministra Sprawiedliwości nr 8, s. 95. edu.cossw.pl strona 6

7 Kryterium klasyfikacyjne powyższego zarządzenia uwzględniało wiek, płeć, wymiar kary oraz pochodzenie (tzn. wieś czy miasto). Następny etap rozwoju zakładów karnych, zainicjowała ustawa z dnia 26 lipca 1939 roku o organizacji więziennictwa. 35 Ustawa ta jest szczytowym i jednocześnie ostatnim osiągnięciem okresu Polski międzywojennej, która nie została jednak skonfrontowana z praktyką penitencjarną z uwagi na wydarzenia roku 1939 i wybuchu II wojny światowej. 36 Wprowadzała w art. 13, specjalne więzienia dla młodocianych (17 21 lat). Pozwalała na tworzenie i rozwijanie więzień kolonii rolniczych i więzień zakładów rzemieślniczych. Określała, że w tych zakładach stosuje się zasady systemu progresywnego wobec wszystkich skazanych (art 19). 37 Ustawa ta wprowadzała również obowiązek nauczania w zakresie szkół ogólnokształcących jak również zawodowych o niższym poziomie nauczania. Ponadto dawała możliwość prowadzenia nauczania ogólnego i zawodowego, taki dzisiejszy odpowiednik szkoły średniej. Reasumując, represyjne więzienie nie okazało się w historii więziennictwa szczególnie skutecznym sposobem walki z przestępczością. Z danych cytowanych przez P. Horoszowskiego wynika, że w 1939 r. powrót do przestępstwa u osób poprzednio karanych wahał się w różnych krajach od 24,8% (Kanada) do 54,5% (Austria), w Polsce w 1937r. wynosił 30,6%. 35 Ustawa z dnia 26 lipca 1939 roku, O organizacji więziennictwa, Dz.U. Nr 68, poz J. Śliwowski, Prawo i polityka penitencjarna, Warszawa 1982, s Teoretycznym prekursorem systemu progresywnego, był jeden z największych penitencjarystów pierwszej połowy XIX wieku - Charles Lucas, który główne idee kolejnych reform penitencjarnych zawarł w dziele: O reformie więzień, względnie o teorii więziennictwa. Klasyczny model systemu progresywnego przyjął od lucasa, podział czasu trwania kary na odpowiednie fazy, które umiejscowił: w modelu System penitencjarny a możliwości wychowawcze. edu.cossw.pl strona 7