Historia ludzkości to historia wojen i chorób zakaźnych.

Transkrypt

1 Historia ludzkości to historia wojen i chorób zakaźnych. Choroby zakaźne i wojny były największymi czynnikami regulującymi wielkość populacji ludzkiej, począwszy od zarania gatunku po początek XX wieku. Wielkie epidemie chorób zakaźnych, zwłaszcza dżumy, czarnej ospy i cholery parokrotnie wyludniały znaczne obszary Europy. W wiekach średnich epidemie przetaczające się przez Europę powodowały spadek populacji nawet o 80-90%. Ich pojawianie się wiązało się z powstawaniem licznych skupisk ludzkich - gęsto zaludnionych miast, co przy niskim standardzie sanitarnym zaopatrzenia w wodę pitną i przy braku jakichkolwiek systemów odprowadzających i unieszkodliwiających nieczystości, a także przy braku odpowiednich zachowań higienicznych oraz wiedzy dotyczącej istoty tych chorób, wpływało na gwałtowność pojawiania się i przebiegu zachorowań, połączonych z wysoką zachorowalnością i śmiertelnością. Choroby zakaźne były przenoszone na znaczne odległości, często z kontynentu na kontynent, przez migracje ludności charakterze socjalnym i handlowym oraz przez wędrujące armie. Pomimo gwałtownego rozwoju nauk przyrodniczych, w tym także medycyny, jaki nastąpił w XIX wieku, jeszcze do połowy XX wieku choroby zakaźne, nie licząc obu wojen światowych, zdecydowanie dominowały wśród przyczyn zgonów ludzi w krajach najlepiej rozwiniętych. W krajach o niskim poziomie rozwoju do dnia dzisiejszego stanowią one największy problem dla społeczeństw, rządów i służby zdrowia. Skuteczną oręż w walce z chorobami zakaźnymi pojawił się wyniku rewolucyjnych odkryć naukowych, zwłaszcza z zakresu: - mikrobiologii, - immunologii, - chorób zakaźnych, - epidemiologii. Późniejsze zdobycze nauk przyrodniczych, przede wszystkim genetyki, biologii molekularnej, farmakologii, biochemii, biofizyki, radiologii itp. pozwoliły na dokładniejsze poznanie mechanizmów patogenezy chorób zakaźnych, biologii mikroorganizmów, ich oddziaływania na organizm ludzki, reakcji obronnych organizmu, ewolucji i pojawiania się nowych drobnoustrojów, skuteczne leczenie chorób zakaźnych i zakażeń, a także przewidywanie, kontrolowanie, zapobieganie i sprawne ograniczanie skutków wystąpienia zachorowań. Sytuacja poprawiała się z biegiem lat XX wieku, ale prawdziwy przełom nastąpił dopiero po masowym zastosowaniu szczepionek oraz odkryciu leków przeciwbakteryjnych. Istotnym uzupełnieniem efektów zastosowania tych zdobyczy medycyny były także: pogłębianie wiedzy dotyczącej etiologii chorób zakaźnych, upowszechnianie oświaty zdrowotnej w społeczeństwach, wzrost świadomości ludzi dotyczący zachowań higienicznych w życiu codziennym,

2 poprawa standardów technicznych systemów komunalnych zbiorowego zaopatrzenia w wodę oraz zagospodarowania ścieków i odpadów, wprowadzenie do medycyny technik zapobiegających przenoszeniu chorób zakaźnych i zakażeń dekontaminacji sprzętu medycznego, zorganizowana walka z wektorami chorób zakaźnych, stanowiących często także rezerwuar drobnoustrojów chorobotwórczych (owady, gryzonie), przejęcie przez ośrodki państwowej władzy ustawodawczej i wykonawczej odpowiedzialności za walkę z chorobami zakaźnymi i zapobieganie im stworzenie instytucji wyspecjalizowanych w tej walce oraz warunków prawnych do ich funkcjonowania. I już się wydawało, że będzie tak pięknie Choroby zakaźne weszły w okres spadkowy. W krajach rozwiniętych przestały być problemem groźne dotychczas choroby zakaźne występujące endemicznie w tych rejonach odra, błonica, polio, dur brzuszny. Z terenów Europy środkowej i zachodniej zniknęła malaria. Przestały pojawiać się epidemiczne zachorowania na dżumę i cholerę. Zapowiadano koniec gruźlicy. Przypadki wścieklizny u ludzi zredukowano niemal do O. Gdy w roku 1982 ogłoszono całkowite wykorzenienie (eradykację) ospy prawdziwej, wydawało się, że podobny i rychły koniec innych chorób zakaźnych jest już tylko kwestią czasu. gdy nadszedł czas pokory. Natura udowodniła, że nie znosi pustki. W miejsce znacznie ograniczonych starych chorób zakaźnych pojawiły się choroby nowe : Dżuma XX wieku HIV, wirusowe zapalenia wątroby B, C, D, gorączki krwotoczne, borelioza, bakteryjne neuroinfekcje wywoływane przez Haemophilus inflenzae, Streptococcus pneumoniae, Neisseria meningitidis, wirusowe neuroinfekcje, wirusowe infekcje przewodu pokarmowego wywołane przez rotawirusy, norowirusy itp., SARS, Legionelloza. Pojawiły się nowe wersje drobnoustrojów znanych już wcześniej, ale o znacznie wyższej zjadliwości niż pierwowzory: - modyfikacje wirusa grypy ( świńska, ptasia ), - wysoce patogenne szczepy Escherichia coli. Aż w końcu stało się to, czego można było obawiać się najbardziej. Żywiołowe stosowanie antybiotyków doprowadziło do powstania szczepów bakterii dotąd wrażliwych, a obecnie znacznie lub całkowicie opornych na te leki:

3 - wielolekoporne prątki gruźlicy (najnowsze doniesienia z Indii mówią o pojawieniu się generacji prątków praktycznie całkowicie opornych), - co raz liczniejsze przypadki oporności drobnoustrojów bakteryjnej flory szpitalnej, odpowiedzialnej za zakażenia zakładowe ( szpitalne ) np. całkowicie oporne szczepy Pseudomonas aeruginosa i Acinetobacter baumanii, paciorkowce wankomycyno oporne, gronkowce metycylionooporne itp. Nadal większe części Afryki, Azji i Ameryki Południowej i Środkowej - opanowane są przez stare choroby występujące w postaci pandemii cholera i dżuma. Populacje zamieszkujące duże obszary kontynentów, zwłaszcza Afryki, są zakażone wirusem HIV. W tych samych rejonach kwitną malaria, gruźlica i choroby weneryczne. W strefie równikowej wybuchają lokalne epidemie śmiertelnych wirusowych gorączek krwotocznych. Ich odmiany pojawiają się także w rejonach klimatu chłodniejszego, w rejonach stosunkowo bliskich gorączka krymska. Mieszkańcy strefy umiarkowanej, na ogół wolnej od tych chorób, masowo odwiedzają rejony tropikalne i subtropikalne, w których panuje wysoka endemia niebezpiecznych chorób o etiologii wirusowej, bakteryjnej i pasożytniczej. Państwo, konstytucyjnie odpowiedzialne za zdrowie swoich obywateli, musi więc utrzymywać w ciągłej gotowości swoje instytucje, wyspecjalizowane w nadzorze sanitarnoepidemiologicznym, zapobieganiu i leczeniu chorób zakaźnych i zakażeń. RYS HISTORYCZNY Państwowa Inspekcja Sanitarna Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości, w trakcie trwania I wojny światowej, w lutym 1917 roku w Departamencie Spraw Wewnętrznych Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego powstał referat zdrowia publicznego, który stopniowo przekształcił się w dyrekcje służby zdrowia publicznego, zajmującą się zagadnieniami sanitarnoepidemiologicznymi. Równocześnie organizowano okręgowe i powiatowe urzędy zdrowia, które były organami wykonawczymi w terenie. Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu niepodległości w II Rzeczypospolitej rozpoczął się proces tworzenia struktur organizacyjnych i administracyjnych państwa. Proces objął także instytucje odpowiedzialne za bezpieczeństwo zdrowotne społeczeństwa. Zła sytuacja sanitarna zniszczonego wojną kraju oraz panujące liczne epidemie chorób zakaźnych zmuszały do jak najszybszego utworzenia skutecznej organizacji państwowej, zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym. W styczniu 1919 r. zostaje utworzone Ministerstwo Zdrowia Publicznego, do którego zadań należało między innymi zwalczanie chorób przewlekłych i zakaźnych. Rok wcześniej, w listopadzie 1918, powstał Państwowy Centralny Zakład Epidemiologiczny (PCZE). PCZE był instytucją badawczą oraz posiadał bazę laboratoryjną. Do jego zadań

4 należało wypracowywanie i stosowanie metod zapobiegania i zwalczania chorób zakaźnych. Zakład miał także wspierać władze państwowe w realizacji celów sanitarnoepidemiologicznych. W 1923 roku PCZE zostało przekształcone w Państwowy Zakład Higieny (PZH), który miał połączyć zadania sanitarne z działalnością badawczą. W chwili obecnej, instytucja ta działa jako Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny. Przez cały okres międzywojenny PZH rozwijało swoje struktury terenowe. Do roku 1939 powstało 13 filii terenowych Zakładu. Przed wybuchem II wojny światowej działalność PZH obejmowała profilaktykę i zwalczanie chorób zakaźnych, produkcję szczepionek i surowic, zagadnienia higieny pracy, kontroli leków, higieny żywności i żywienia oraz nadzoru nad jakością wody do picia. Tak wszechstronny zakres działalności PZH w walce z chorobami zakaźnymi sprawiał, że był on główną instytucją zdrowia publicznego w Polsce okresu międzywojennego. W młodym państwie polskim, od samego początku jego istnienia, funkcjonują regulacje prawne dotyczące spraw sanitarnych. W dniu r. wchodzi w życie zasadnicza ustawa sanitarna, która w roku 1939 zostaje zastąpiona ustawą z dnia 15 czerwca 1939 r. o publicznej służbie zdrowia. Zgodnie z jej zapisami zadania sanitarne i przeciwepidemiczne przypisane były gminom, a resortem wiodącym było Ministerstwo Zdrowia. Znaczną rolę w nadzorze nad chorobami zakaźnymi, a także nad kształtowaniem postaw higienicznych społeczeństwa, mieli odgrywać lekarze powiatowi. Obok ustaw obowiązywały także akty prawne rangi rozporządzeń, regulujące aspekty higieniczne różnych aspektów życia. Po zakończeniu II wojny światowej w kraju zaczęły natychmiast powstawać instytucje władzy państwowej. W dniu 11 kwietnia 1945 roku, na mocy wydanego dekretu, utworzono Ministerstwo Zdrowia, a jego ramach tzw. Kolumny Sanitarne, które odpowiadały za akcje przeciwepidemiczne na poziomie regionalnym i lokalnym. Ich zadaniem było ograniczanie szerzenia się chorób zakaźnych i zwalczania ognisk już istniejących. Rok później uchwalona została ustawa o nadzorze nad lecznictwem, która przyznała Ministrowi Zdrowia zwierzchni nadzór i naczelne kierownictwo nad leczeniem. Organizację organów terenowych służby zdrowia regulowała W dniu 10 czerwca 1950 roku weszła w życie uchwała Rady Ministrów, która określiła organizację terenowych organów służby zdrowia. Powstały wydziały zdrowia prezydiów wojewódzkich rad narodowych oraz wydziały zdrowia prezydiów powiatowych (miejskich) rad narodowych. W roku 1952 powstały pierwsze struktury przyszłej inspekcji sanitarnej. Na szczeblach wojewódzkich utworzono wojewódzkie stacje sanitarno-epidemiologiczne, a następnie także stacje powiatowe. Zadaniem tych instytucji był tylko nadzór bieżący i akcje sanitarno-porządkowe.

5 W roku 1954, dekretem z dnia 14 sierpnia tego roku, utworzono Państwową Inspekcję Sanitarną (PIS). Państwowa Inspekcja Sanitarna miała działać w oparciu o społeczne zakłady służby zdrowia z zapleczem laboratoryjno-badawczym. Dotychczasowy zakres działania rozszerzono o zakres nadzoru zapobiegawczego. Organami nowo powstałej instytucji zostali państwowi inspektorzy sanitarni na szczeblu: wojewódzkim i powiatowym oraz miejskim, dzielnicowym i portowym, podporządkowani głównemu inspektorowi sanitarnemu odpowiedzialnemu przed Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej za wykonywane zadania. Organy te, posiadały kompetencje i obowiązki na niespotykaną dotychczas skalę, będąc odpowiedzialne za bieżący i zapobiegawczy nadzór sanitarny, zapobieganie chorobom zakaźnym i popularyzowanie zasad higieny, wpływając przez to na wiele kluczowych dla funkcjonowania państwa i życia obywateli dziedzin. Od dnia 1 września 1985 roku dekret z roku 1954 zastąpiła nowa ustawa o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, która weszła w życie w dniu 14 marca 1985 r. Ustawa ta, wielokrotnie zmieniania, obowiązuje do chwili obecnej. Obecnie Państwowa Inspekcja Sanitarna realizuje swoje zadania w oparciu o strukturę 349 stacji sanitarno-epidemiologicznych (16 województw, 318 powiatowych, 6 granicznych) zlokalizowanych na terenie całego kraju. Państwową Inspekcją Sanitarną kieruje główny inspektor sanitarny jako centralny organ administracji rządowej. Jest on powoływany przez premiera, na wniosek ministra zdrowia, spośród osób należących do państwowego zasobu kadrowego. Odwołuje go także premier. Główny inspektor sanitarny koordynuje i nadzoruje działalność państwowych inspektorów sanitarnych. Jego organem doradczym i opiniodawczym w sprawach objętych zakresem działania inspekcji jest Rada Sanitarno-Epidemiologiczna. Rada składa się z przewodniczącego, sekretarza i 15 członków, których powołuje i odwołuje, na wniosek głównego inspektora sanitarnego, minister zdrowia spośród pracowników nauki i osób posiadających przygotowanie praktyczne z dziedziny sanitarno-epidemiologicznej. Kadencja Rady trwa trzy lata. Główny inspektor sanitarny kieruje Głównym Inspektoratem Sanitarnym. Inspektorat jest centralnym urzędem administracji rządowej, ustala ogólne kierunki działania PIS. W skład Głównego Inspektoratu wchodzą: Departament Zdrowia Publicznego i Promocji Zdrowia, Departament Bezpieczeństwa Żywności i Żywienia, Departament Przeciwepidemiczny, Departament Higieny Środowiska, Departament Prawny,

6 Departament Ekonomiczno - Administracyjny, Departament Nadzoru i Kontroli, Biuro Głównego Inspektora, Biuro Dyrektora Generalnego, Wydział Informatyzacji.