Pierwiastki barokowe w poezji Danuty Kobyłeckiej. Štěbot šalmaje / Szczebiot szałamai. Překlad/Przekład František Všetička.

Transkrypt

1 Andrzej Borkowski (CBN IKRiBL) Pierwiastki barokowe w poezji Danuty Kobyłeckiej. Štěbot šalmaje / Szczebiot szałamai. Překlad/Przekład František Všetička. Olomouc 2013 Barok to jedna z tych epok w historii kultury Zachodu, której ślady są widoczne nie tylko w architekturze czy sztuce, ale też może nawet w mentalności mieszkańców Starego Kontynentu, uwyraźniając się również w literaturze. Na fakt żywej inspiracji barokiem przez pisarzy współczesnych zwracał uwagę wybitny historyk literatury Janusz Pelc, który jednocześnie widział podobnie jak autor Rodzinnej Europy słabość dialogu o literaturze i kulturze we współczesnej Polsce 1. Owszem, tradycja romantyczna czy też kultura współczesna nie znika z kart zbioru Danuty Kobyłeckiej. Widnieje wyraźnie, ale zyskuje jednak uderzający sztafaż dawności. Tytuł wyboru wierszy Danuty Kobyłeckiej w przekładzie czeskiego historyka literatury Františka Všetički odsyła czytelnika do terminów z kręgu muzyki 2. Szałamaja to dziś raczej mało znany instrument charakterystyczny dla czasów średniowiecza aż po epokę baroku 3. Występuje w kompozycjach klasycznych, jak też ludowych, skrywając w sobie pewną uniwersalność zastosowań, co jest też pewną metaforą, odsłaniającą fuzję tego, co niskie w kulturze z tym, co wysokie, elitarne. Sygnalizowana na poziomie tytułu muzyczność zbioru wskazuje również na intuicyjne czy może też celowe wiązanie poezji z muzyką w ogóle, odsłaniając swoiście archetypiczną samoświadomość arty- 1 Pisał o tym Czesław Miłosz, przestrzegając przed zawężeniem naszych polskich tradycji obciętych o sporo stuleci. Por. J. Pelc: Barok epoka przeciwieństw. Warszawa 1993, s Wiersze zgromadzone w tytułowym zbiorze odnaleźć można w poszczególnych tomikach poetki: Z szuflady, (Nysa 2006); Wpisane w moje trwanie (Nysa 2012). 3 Szałamaja <niem. Schalmei> muz. dawny instrument muzyczny, piszczałka z bocznymi otworami, wydająca dość przenikliwe dźwięki, pochodząca z Azji, używana od średniowiecza do XVIII w. Uniwersalny Słownik Języka Polskiego. Red. S. Dubisz. Warszawa 2003, t. 3, s

2 styczną autorki, która widzi twórczość poetycką związaną ściśle ze światem muzyki i w horyzoncie szerszej tradycji kulturowej 4. W stronę baroku kieruje czytelnika utwór otwierający zbiór. Tekst Życie czy też z czeskiego Život to wielki temat egzystencjalny zwłaszcza literatury dawnej. Oczywiście tego rodzaju refleksje czytelnik odnajdzie już w literaturze antycznej, jednakże bliższą perspektywą jest literatura polskiego renesansu, a zwłaszcza baroku. Już bowiem u Jana Kochanowskiego we Fraszkach odnaleźć można nasyconą ironią drobiazgi poetyckie, ukazujące doczesne istnienie człowieka w perspektywie teatralnej. Poważne zalecenia, co do wychowania, sposobu życia, nauki, pracy i modlitwy widać w pełni u Mikołaja Reja w Żywocie człowieka poczciwego. To jednak barok eksploduje wielorakim i gruntownym namysłem nad istnieniem człowieka, o czym świadczy wielość tekstów opatrywanych tytułem o żywocie ludzkim 5. Również Danuta Kobyłecka próbuje zdefiniować to, czym jest życie, widząc je w perspektywie antynomiczności: Czym jesteś / Próbą niebios / Czy darem szatana (s. 4). To wyzwanie rzucone samemu Bogu przypomina nieco prometejski bunt, który ostatecznie skierowany zostaje w stronę ciekawości metafizycznej podmiotu Co na końcu swym kryjesz / Gdzie mnie zaprowadzisz / Jakie znamię wyciśniesz / Jeżeli zostaniesz (s. 4). Z topiką barokową kojarzy się również utwór Sen 6. Wiersz ten to w istocie subtelny erotyk: Bez słów szukamy swoich dłoni / Wzajemnie tuląc się / Do siebie [ ] / Nie mogąc, czy nie chcąc / Się obudzić (s. 14). Śnienie w wierszu skojarzone zostało ze stanem miłosnego uniesienia. Podobnie w wierszu Droga uwidacznia się ponowienie topiki znamiennej nie tylko dla wieku XVII. Mowa o toposie peregrinatio vitae 7, który zyskuje w poezji Kobyłeckiej wyraziste znamię chrześcijańskie: 4 Z bogatej literatury o powinowactwie muzyki i literatury por. m.in. A. Biała: Literatura i muzyka. Korespondencja sztuk. Warszawa 2011; A. Hejmej: Muzyczność dzieła literackiego. Wrocław Spośród badań szczegółowych por też E. Borkowska: Konteksty muzyczne i kulturowe utworu poetyckiego Nocny gość Władysława Broniewskiego. W: Literatura w kalejdoskopie sztuki. Twórczość poetów i pisarzy polskich XX wieku jako inspiracja dla dzieł muzycznych, plastycznych i filmowych. W 100lecie urodzin Czesława Miłosza. Red. G. Darłak, I. Melson, I. Mida. Katowice 2013, s Badaczka komentując słowa Karola Szymanowskiego pisała o niezbędnej roli tradycji w życiu sztuki. (s. 214). 5 Por. np. W. Potocki: Dzieła. Oprac. L. Kukulski. Warszawa 1987, t. II, s. 440 i n. 6 Zob. np. rozdział Życie snem w książce D. Künstler-Langner: Idea vanitas. Jej tradycje i toposy w poezji polskiego baroku. Toruń 1996, s Ibidem, s

3 Czego nie może dźwignąć mędrzec Z łatwością dźwiga Narodzony Wpisując w życie każdy etap Aż do śmierci krzyżowej Ziemskie trwanie jest chwilą I niczym nasze troski Jeżeli zawierzymy miłości Małej Boskiej Istotki (s. 62) Jezus Chrystus okazuje się geniuszem wędrowania, chcąc doprowadzić człowieka do szczęścia wiecznego. Frapujące, że sam Mesjasz mówił o sobie, iż jest drogą (J 14,6). W krąg rozważań o ludzkiej wolności wpisuje się tekst Liberum veto. Słynne nie pozwalam, obrosłe w tradycji rodzimej negatywnymi konotacjami zwłaszcza w odniesieniu do sarmackiej przeszłości, staje się wartością dla dziedziczki tej piętnowanej nieraz tradycji. Poetka z liberum veto czyni ostateczną instancję sprzeciwu wobec grzechów codzienności, jakimi są nieszczerość czy miłość własna. W zbiorze można odnaleźć również inne wiersze nawiązujące do współczesności oraz szlacheckiej przeszłości. Przykładem tekst Twardowski (s. 38), będący pochwałą postawy twórczej znakomitego poety Jana Twardowskiego. W tym utworze zawarte są także aluzje do postaci słynnego alchemika, bohatera ballady Pani Twardowska Adama Mickiewicza. Warto dodać, że słynne lustro Twardowskiego znajduje się w kościele w Węgrowie nieopodal Siedlec. Tomik Danuty Kobyłeckiej to niewątpliwie ciekawa propozycja czytelnicza, także dla publiczności czeskiej. Pokazanie tej poezji w dwujęzycznej perspektywie daje szansę na ożywiony dialog międzykulturowy i budowanie wspólnoty wartości. Summary: This text refers to the contemporary Polish poetry. Danuta Kobyłecka in her own poems refers to the old tradition. The author shows that history is important to her; in these poems, there are signs of the Baroque. Kobyłecka writes about love, raises the question of what life is and uses the ancient literary topos ( life is a dream, peregrinatio vitae etc.). In these verses, there is also a tradition of Polish Sarmatism. Keywords: Danuta Kobyłecka, Poetry, Baroque, Shawm 93

4 Bibliografia: Źródła: - Kobyłecka D.: Štěbot šalmaje / Szczebiot szałamai. Překlad/Przekład František Všetička. Olomouc 2013; Z szuflady (Nysa 2006); Wpisane w moje trwanie (Nysa 2012). Potocki W.: Dzieła. Oprac. L. Kukulski. Warszawa 1987, t. II. Opracowania: -Biała A.: Literatura i muzyka. Korespondencja sztuk. Warszawa Borkowska E.: Konteksty muzyczne i kulturowe utworu poetyckiego Nocny gość Władysława Broniewskiego. W: Literatura w kalejdoskopie sztuki. Twórczość poetów i pisarzy polskich XX wieku jako inspiracja dla dzieł muzycznych, plastycznych i filmowych. W 100lecie urodzin Czesława Miłosza. Red. G. Darłak, I. Melson, I. Mida. Katowice 2013, s Hejmej A.: Muzyczność dzieła literackiego. Wrocław Künstler-Langner D.: Idea vanitas. Jej tradycje i toposy w poezji polskiego baroku. Toruń Uniwersalny Słownik Języka Polskiego. Red. S. Dubisz. Warszawa 2003, t

5 95

6