Szlak Architektury Drewnianej to jedno z największych przedsięwzięć utworzone z myślą o turystach zmotoryzowanych. Na terenie województwa

Transkrypt

1 1

2 Szlak Architektury Drewnianej Szlak Architektury Drewnianej to jedno z największych przedsięwzięć utworzone z myślą o turystach zmotoryzowanych. Na terenie województwa podkarpackiego szlak liczy 1202 km długości. Zasięgiem obejmuje również województwa śląskie i małopolskie. Na szlaku znalazło się 128 obiektów architektury drewnianej, zarówno sakralnych jak i świeckich. Na trasie obejrzeć można: kościoły, cerkwie, skanseny, zespoły zabudowy małomiasteczkowej, dworki i pałace. Godne szczególnej uwagi są perły architektury drewnianej, wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. To kościół w Haczowie i zespół plebański z kościołem w Bliznem. Blizne Bachórzec 2

3 TRASA I KROŚNIEŃSKO BRZOZOWSKA, o długości 134 km prowadzi z Krosna przez Lutczę w kierunku Brzozowa, następnie do Grabownicy Starzeńskiej i Dydni, gdzie łączy się z trasą nr II sanocko dynowską. Na trasie obejrzeć można jeden z najcenniejszych obiektów drewnianej architektury sakralnej zespół plebański z kościołem z XVI w. w Bliznem. Piękny, monumentalny kościółek zachwyca bogatą polichromią ornamentalno figuralną, przedstawiającą unikatową tzw. Biblię plebejską. Niezwykle cenne jest otoczenie kościoła: stara plebania, lamus, dawna szkoła parafialna i stodoła. Na tej trasie mamy również zabudowę zdrojową w Rymanowie Zdroju i Iwoniczu, który należy do najstarszych polskich uzdrowisk, wymienianych już w XVI wieku. 1. Bałucianka cerkiew greckokatolicka pw. Zaśnięcia Przeświętej Bogarodzicy, wzniesiona prawdopodobnie w XVII wieku. W latach 1820 i 1899 przebudowana i remontowana. Jedna z dwóch zachowanych cerkwi (obok Chyrowej) prezentujących typ budowli sakralnej charakterystycznej dla obszaru środkowej i wschodniej Łemkowszczyzny, w których upowszechniło się stosowanie wielopolowych sklepień zrębowych. 2. Blizne kościół pw. Wszystkich Świętych istniał już w 1470 roku. W XVI i XVII wieku świątynię ozdobiono bogatą polichromią ornamentalno figuralną. W I połowie XVII wieku wzniesiono obecną dzwonnicę, a w 1811 roku przeprowadzono gruntowny remont kościoła. Świątynia stanowi jeden z najcenniejszych obiektów średniowiecznej drewnianej architektury sakralnej w Polsce. Niezwykle cenne są także zachowane w otoczeniu kościoła drewniane obiekty dawnego zespołu plebańskiego: stara plebania, lamus, dawna szkoła parafialna i stodoła. 3. Bonarówka cerkiew greckokatolicka pw. Przeświętej Bogarodzicy z I połowy XVII wieku; obecnie kościół filialny parafii rzymskokatolickiej w Żyznowie. Początkowo była to cerkiew trójdzielna, trójkopułowa. Budynek gruntownie przekształcono w 1841 roku. W końcu XIX wieku do nawy dostawiono wieżę kryjącą babiniec. 4. Domaradz kościół parafialny pw. św. Mikołaja, wzniesiony prawdopodobnie w II połowie XV wieku. Wielokrotnie remontowany i przekształcany: m.in. w XVII wieku (dobudowano wieżę) i w XVIII wieku. Znaczącą przebudowę przeprowadzono w 1878 roku (m.in. przedłużono nawę, zlikwidowano zaskrzywienia, wnętrze korpusu podzielono na trzy nawy) oraz w 1906 roku (wzniesiono wieżyczkę na sygnaturkę oraz dobudowano kruchty). W 1887 roku kościół ozdobiono polichromią. Świątynia należy do najstarszych drewnianych kościołów w Polsce. 5. Dydnia plebania została wzniesiona ok roku, według projektu architekta Bogdana (plebania) Tretera. Stanowi (obok drewnianego kościoła w Jabłonce) przykład jednego z najciekawszych budynków wzniesionych w tzw. stylu zakopiańskim na terenie województwa podkarpackiego. 6. Golcowa kościół parafialny pw. Barbary i Narodzenia NMP wzniesiony zapewne w II połowie XV wieku. Wybudowany w systemie więźbowo zaskrzywieniowo zaczepowym, należącym 3

4 Haczów Iwonicz Iwonicz Zdrój do najstarszych typów konstrukcyjnych kościołów drewnianych. W II poł. XIX wieku przebudowany (m.in. rozebrano soboty, wybudowano wieżyczkę na sygnaturkę, przedłużono nawę, wnętrze korpusu podzielono na trzy nawy). Wnętrze pokryte XIX wieczną polichromią pędzla Jana Tabińskiego. Należy do najstarszych obiektów późnogotyckiej architektury drewnianej w Małopolsce. 7. Haczów dawny kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła datuje się na I połowę XV wieku. W 1494 roku jego wnętrze ozdobiono monumentalną polichromią. W czasie najazdu tatarskiego w 1624 roku świątynia została uszkodzona, a następnie odnowiona i rozbudowana (m.in. wzniesiono wieżę i oddano obiegające kościół podcienia). Pod koniec XVIII wieku przekształcono wnętrze oraz wzniesiono kaplicę Matki Boskiej. Kościół w Haczowie, wzniesiony w systemie więźbowo zaskrzywieniowo zaczepowym, jest największym drewnianym kościołem w stylu gotyckim na świecie i najstarszym kościołem drewnianym w Polsce. 8. Humniska kościół parafialny pw. Stanisława Biskupa wzniesiony w XV wieku, wielokrotnie remontowany. Przebudowany w latach (m.in. przedłużono nawę, odbudowano kaplicę północną i kruchtę, przebudowano dach z częściowym zachowaniem pierwotnej storczykowej więźby). Jest przykładem jednego z najstarszych zachowanych drewnianych kościołów w Polsce, reprezentując wyjątkowo rzadki przykład rozplanowania korpus nawy o szerokości równej prezbiterium, z zachowanymi reliktami płytkich aneksów transeptowych. 9. Iwonicz kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych wzniesiony został w latach 60. XV wieku z fundacji Marcina Iwonickiego. Pierwotnie posiadał system więźbowo zaskrzywieniowo zaczepowy. W I poł. XVII wieku dobudowano murowaną zakrystię, od zachodu dostawiono wieżę dzwonnicę. W latach świątynię przebudowano (m.in. przedłużono korpus 4

5 nawowy, dobudowano dwie kaplice w formie pseudotranseptu, a do prezbiterium kaplicę Załuskich). Kościół w Iwoniczu, mimo przekształceń, zachował gotycki układ i konstrukcję. 10. Iwonicz Zdrój kościół parafialny pw. św. Iwony i Matki Boskiej Uzdrowienia Chorych wzniesiony w 1895 roku z fundacji rodziny Załuskich, wg projektu architekta austriackiego Favorgera w konstrukcji szkieletowej, typowej dla realizacji zachodnioeuropejskich. Świątynia stanowi wyjątkowy przykład drewnianego kościoła zdrojowego o cechach neogotyckich na terenie województwa podkarpackiego. 11. Iwonicz Zdrój zespół zabudowy Iwonicz Zdrój należy do najstarszych polskich uzdrowisk wymienianych już w końcu XVI wieku. Za twórcę iwonickiego uzdrowiska uważa się jednak Karola Kałuskiego, który w 1837 roku przystąpił do jego odbudowy. Centrum iwonickiego uzdrowiska posiada dobrze zachowany układ przestrzenny oraz stosunkowo jednolity stylistycznie zespół drewnianej zabudowy o wyjątkowej wartości zabytkowej. Czas powstania większości obiektów przypada na II połowę XIX wieku i I połowę XX wieku. Zachowało się również kilka obiektów z II połowy XIX wieku. Architektura ta stanowi jakby swoistą syntezę tzw. stylu szwajcarskiego, z poźnoklasycystycznym nurtem rodzimej architektury polskiej. W późniejszej fazie krzyżują się w niej elementy secesji z różnymi formami ciesiołki i budownictwa ludowego. 12. Jabłonka kościół parafialny pw. Matki Boskiej Częstochowskiej wybudowany został w 1936 roku staraniem Antoniego Krasińskiego, właściciela ziemskiego w Jabłonce, wg projektu Bogdana Tretera. Kościół reprezentuje tzw. styl narodowy w drewnianej architekturze okresu międzywojennego, wzorowany na kościołach podhalańskich. 13. Jaćmierz kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny wzniesiony został w połowie XVII wieku. Zniszczony przez pożar w 1737 roku, został odnowiony i przebudowany w 1760 roku. Rozbudowa objęła m.in. wzniesienie dwóch wież i kruchty w fasadzie zachodniej, powiększenie zakrystii, wydzielenie trzech naw we wnętrzu. W XIX wieku dobudowano do nawy dwie kaplice tworzące rodzaj transeptu. Kościół w Jaćmierzu jest jednym z nielicznych dwuwieżowych kościołów drewnianych, naśladujących architekturę murowaną. 14. Jasienica kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP zbudowano w 1770 roku Rosilena z fundacji Ignacego Załuskiego, dziedzica Jasienicy oraz jego żony Marianny z Dębińskich. Wnętrze zdobione polichromią iluzjonistyczną z 1870 roku wykonaną przez Jana Tabińskiego, przemalowaną w 1930 roku. Ta późnobarokowa świątynia należy do nielicznych kościołów drewnianych z dwuwieżową fasadą zachodnią, nawiązującą do architektury murowanej. 15. Klimkówka kościół filialny pw. Znalezienia Krzyża Świętego i Pana Jezusa Ukrzyżowanego wybudowano w 1868 roku. Powstanie świątyni związane jest z miejscowymi legendami o cudownym znalezieniu krucyfiksu. Remontowany i przebudowywany w 1890 i 1938 roku oraz w latach 80. XX wieku. W jego wnętrzu, w ołtarzu głównym, umieszczono cudowny krucyfiks, pochodzący z II połowy XVII wieku. 16. Klimkówka kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła wzniesiony w 1854 roku wg projektu miejscowego majstra ciesielskiego Floriana Waisa. Przebudowywany i remontowany w II połowie XIX wieku i na 5

6 Klimkówka Rogi początku XX wieku. Wnętrze ozdobione secesyjną polichromią z 1906 roku, autorstwa lwowskiego malarza Tadeusza Popiela. Obiekt oparty na tradycyjnej dla świątyń drewnianych konstrukcji, w swej formie i rozplanowaniu nawiązuje do murowanej fary w Rymanowie. 17. Krosno kościół filialny pw. św. Wojciecha wzniesiony około połowy XV wieku. W końcu XVIII wieku opuszczony i zagrożony zniszczeniem. W połowie XIX wieku poddany został remontowi i na nowo poświęcony w 1856 roku. Całkowicie przebudowany (z zachowaniem ogólnych proporcji poprzedniej świątyni) w 1903 roku, wg projektu architekta Tadeusza Stryjeńskiego. Remontowany w latach 40. XX wieku po uszkodzeniach spowodowanych działaniami wojennymi w latach 60. XX wieku. 18. Królik Polski kościół parafialny pw. Narodzenia NMP i św. Wacława wybudowano w 1754 roku z fundacji Wacława Hieronima Sierakowskiego, biskupa przemyskiego, na miejscu wcześniejszego. Pozostawiono zachowaną XVII wieczną murowaną zakrystię i wykorzystano zapewne część budulca starej świątyni. Uszkodzony w trakcie działań wojennych w 1944 roku, restaurowany w 1950 roku i w latach 60. XX wieku. W otoczeniu kościoła zachowane pozostałości XVII wiecznych fortyfikacji. 19. Lutcza kościół filialny pw. Wniebowzięcia NMP wzniesiony został w II poł. XV wieku. Rozbudowany w I połowie XVI wieku m.in. o murowaną zakrystię, a także prawdopodobnie w I połowie XVII wieku (budowa wieży, wzmocnienie ścian lisicami). W 1670 roku kościół został częściowo zniszczony pożarem; odbudowany i odnowiony dopiero po 1722 roku. 20. Rogi kościół parafialny pw. Bartłomieja wzniesiono w 1600 roku. W I połowie XVIII wieku rozbudowany, w II połowie XIX wieku gruntownie przekształcony (przedłużenie nawy, budowa nowej wieży, dobudowa kruchty). Wnętrza naw ozdobione polichromią z 1888 roku autorstwa Michała Hornialkiewicza. Prezbiterium zyskało polichromię w 1931 roku wykonaną przez malarza sanockiego Włodzimierza Lisowskiego. 21. Rymanów zespół zabudowy zdrojowej uzdrowisko Rymanów powstało w II połowie XIX wieku Zdrój w wyniku odkrycia w 1876 roku zdrojów mineralnych. W 1881 roku zakład uzdrowiskowy został oficjalnie otwarty. W szybkim czasie powstawały pensjonaty, kabiny kąpielowe, pawilony, urządzono nowy park zdrojowy. W 1885 roku utworzono pierwszą krajową kolonię leczniczą dla 6

7 dzieci. W czasie II wojny światowej rymanowskie uzdrowisko zostało w znacznym stopniu zrujnowane. Większość zachowanych obiektów to budynki drewniane, których architektura w pewnym stopniu wzorowała się i kształtowała się pod wpływem stylu tyrolskiego, podobnie jak miało to miejsce i w innych uzdrowiskach Galicji w XIX wieku. 22. Targowiska kościół parafialny pw. św. Małgorzaty zbudowany w latach Do budowy użyto drewna z rozbiórki starszej świątyni (na ścianach zachowane ślady późnośredniowiecznych zacheuszy). W II połowie XIX wieku rozbudowany (odbudowa kaplicy, przedłużenie nawy). W latach 80. XX wieku przeprowadzono gruntowny remont kościoła, dokonując znacznego przekształcenia budowli. Wnętrze pokryte polichromią z 1897 roku autorstwa Jana Tabińskiego. Polichromia kaplicy autorstwa Władysława Lisowaskiego (1928). 23. Trześniów zespół dworski, złożony z drewnianego dworu i spichlerza, murowanej oficyny oraz parku krajobrazowego, powstał zapewne w I połowie XIX wieku. Na południe i wschód od dworu znajdował się park krajobrazowy, w którego wschodniej części istniały dwa stawy. Dwór wzniesiony w konstrukcji zrębowej, posadowiono na kamiennym podmurowaniu. Do zespołu dworskiego należy też drewniany spichlerz z I połowy XIX wieku. 24. Wietrzno kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła został wzniesiony w 1752 roku z wykorzystaniem elementów wcześniejszej budowli. Gruntownie remontowany w początkach XX wieku i w latach 80. XX wieku. Wnętrze prezbiterium ozdobione polichromią figuralno ornamentalną z 1880 roku autorstwa Leona Wróblewskiego. Świątynia należy do typu XVIII wiecznych obiektów drewnianej architektury sakralnej o tradycjach późnogotyckiego ciesielstwa małopolskiego. 25. Wrocanka kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych wybudowany w 1770 roku z fundacji parafian i proboszcza Tomasza Boczarskiego, na bazie XVII wiecznej murowanej zakrystii istniejącej przy wcześniejszym kościele. W 1886 roku kościół został rozbudowany o kaplicę pw. św. Rozalii i dwie kruchty. Mocno zniszczony i uszkodzony w czasie II wojny światowej został poddany w latach 60. XX wieku kompleksowemu remontowi i częściowej rekonstrukcji. Wietrzno Targowiska 7 Trześniów

8 TRASA II SANOCKO DYNOWSKA, o długości 80 km prowadzi z Sanoka przez Tyrawę Wołoską, Mrzygłód do Dydni gdzie łączy się z trasą I krośnieńsko brzozowską oraz z alternatywną trasą II a Dydnia Dynów Bircza. Biegnie doliną Sanu, wśród malowniczych wzniesień Gór Słonnych oraz pogórzy. To jeden z najbardziej widowiskowych szlaków. Na trasie tej znalazły się perły architektoniczne: skansen w Sanoku oraz cerkiew w Piątkowej. 1. Brzeżawa cerkiew greckokatolicka pw. Michała Archanioła wzniesiona w 1843 roku; obecnie kościół rzymskokatolicki. Ściany wewnątrz zdobione figuralno ornamentalną polichromią ścienną z końca XIX wieku. 2. Czerteż (gm. Sanok) cerkiew parafialna greckokatolicka pw. Przemienienia Pańskiego zbudowana w 1742 roku jako trójkopułowa, przekształcona około połowy XIX wieku. Dzwonnica wzniesiona w 1887 roku. We wnętrzu zachowane pozostałości polichromii. 3. Dobra obecnie istnieje tutaj zespół złożony z dwóch cerkwi (jedna Szlachecka z nich bramna z dzwonnicą). Cerkiew bramna jest świątynią co najmniej XVII wieczną, przekształconą w dolnej kondygnacji w XIX wieku. Świątynia pw. Podwyższenia Krzyża Świętego (obecnie kościół rzymskokatolicki) datowana jest na 1879 rok, jednak prawdopodobnie jest to obiekt znacznie starszy. Cerkiew bramna w Dobrej jest jedynym tego typu zabytkiem w Polsce, reliktem średniowiecznej tradycji budowlanej sytuującej świątynię ponad bramą w fortyfikacji. 4. Hłomcza (zespół cerkiewny) cerkiew greckokatolicka pw. Soboru Bogarodzicy zbudowana w 1859 roku. Obok cerkwi wzniesiono w tym samym czasie dzwonnicę murowaną, w której wiszą trzy dzwony, w tym jeden z 1668 roku. 5. Hołuczków dawna cerkiew parafialna greckokatolicka pw. św. Paraksewy (obecnie kościół filialny rzymskokatolicki) zbudowana została w I połowie XIX wieku przez miejscowego cieślę Konstantego Mielnika. W roku 1902 cerkiew poddano gruntownej restauracji. Cerkiew prezentuje typ budownictwa ludowego o skromnym programie architektonicznym, w duchu klasycystycznym. 6. Jurowce dawna cerkiew parafialna greckokatolicka pw. św. Jerzego, obecnie kościół parafialny rzymskokatolicki pw. świętych Piotra i Pawła, wzniesiona w 1873 roku w konstrukcji słupowej. Obok cerkwi dzwonnica z 1905 roku. W 1924 roku do prezbiterium od strony południowej dobudowano boczną kaplicę. Siemuszowa 8 Brzeżawa Dobra Szlacheckie

9 7. Łodzina cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Bogarodzicy, wybudowana została w 1743 roku; obecnie kościół rzymskokatolicki. Świątynię remontowano w 1875 roku (z tego czasu m.in. ikonostas). Cerkiew jest przykładem murowanej architektury sakralnej rozpowszechnionej w XVIII wieku na obszarze górnego Nadsania. 8. Obarzym (gm. Dydnia) cerkiew greckokatolicka p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego wybudowana w 1828 roku, następnie odnowiona w 1926 roku. Po 1945 roku cerkiew pozostawała opuszczona. W 1970 roku wyremontowana i od tego czasu użytkowana jako kościół rzymskokatolicki. Pomimo przekształceń dokonanych podczas ostatniego remontu, czytelna pozostaje oryginalna, centralna kompozycja przestrzenna, rzadko stosowana na gruncie budownictwa cerkiewnego na terenie Polski południowo wschodniej. 9. Mrzygłód zespól zabudowy do XVI wieku miejscowość nazywana była Tyrawa (Królewska). Prawa miejskie Mrzygłód otrzymał w 1425 roku. Kilkakrotnie pustoszony przez Tatarów, niszczony przez powodzie i pożary stopniowo chylił się ku upadkowi. Po II wojnie światowej utracił prawa miejskie. O charakterze miasteczka decyduje drewniana zabudowa, pochodząca z końca XIX i początku XX wieku, rozmieszczona głównie wokół rynku. Do zachowania obecnej struktury przestrzennej miejscowości przyczyniły się plany utworzenia zalewu na terenie, na którym położony jest Mrzygłód, co pociągnęło za sobą zakaz budowy nowych obiektów. O unikalności kulturowej tej miejscowości świadczy nie tyle ranga pojedynczych obiektów, co układ zachowany niemalże w całości, bez znaczących zmian. 10. Piątkowa cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitra wzniesiona została w 1732 roku (lub jedynie w tym czasie przebudowana). Świątynia remontowana była w 1881 roku. Od 1947 roku cerkiew pozostawała opuszczona. Świątynia w Piątkowej należy do nielicznie zachowanych, na terenie południowo wschodniej Polski, trójdzielnych cerkwi kopułowych. 11. Sanok Muzeum Budownictwa Ludowego założone zostało w 1958 roku. Obejmuje swym zasięgiem tereny Beskidu Niskiego, Bieszczadów i Podkarpacia, czyli obszary zamieszkane przez ludność zróżnicowaną pod względem narodowościowym i wyznaniowym. W zakresie zainteresowań Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku znajduje się kultura ludowa, budownictwo Hłomcza Hołuczków 9

10 mieszkalne, gospodarcze, przemysłowe i sakralne czterech grup etnograficznych: Łemków, Bojków, Pogórzan i Dolinian. Obiekty przenoszone do muzeum prezentują formy typowe dla ww. grup etnograficznych. Wyjątkową atrakcję skansenu stanowi ekspozycja malarstwa cerkiewnego (XVI XIX wiek), obecnie jedna z największych w naszym kraju. 12. Siemiuszowa dawna cerkiew filialna greckokatolicka pw. Przemienienia Pańskiego (obecnie kościół filialny rzymskokatolicki pw. Chrztu Pańskiego) wzniesiona została w 1841 roku. Wewnątrz zachował się ikonostas z II połowy XIX wieku. Cerkiew prezentuje typ budownictwa ludowego w duchu klasycystycznym z wyraźnymi pierwiastkami latynizacji, przejawiającymi się w nawiązaniu do tradycyjnego nurtu architektury sakralnej okresu józefińskiego. 13. Tyrawa Solna dawna cerkiew parafialna greckokatolicka pw. św. Jana Chrzciciela (obecnie kościół filialny rzymskokatolicki) wzniesiona została w 1837 roku z fundacji ówczesnego parocha tyrawskiego Jereja Mejnickiego. Cerkiew prezentuje typ budownictwa ludowego w duchu klasycystycznym z wyraźnymi cechami latynizacji. 14. Ulucz cerkiew greckokatolicka pw. Wniebowstąpienia Pańskiego (pierwotnie klasztorna) według tradycji zbudowana w latach (jednakże badania dendrochronologiczne sugerują XVII wiek), związana z istniejącym tu niegdyś warownym klasztorem Bazylianów. Po 1947 roku opuszczona. Remontowana i rekonstruowana w latach , obecnie filia Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Bazyliańska świątynia pozostaje nadal jedną z niewielu zachowanych drewnianych cerkwi, kształtujących nasze wyobrażenie o najdawniejszym budownictwie sakralnym. Siemuszowa Piątkowa Tyrawa Solna 10

11 11 Ulucz

12 TRASA III USTRZYCKO LESKA, o długości 118 km prowadzi z Ustrzyk Dolnych na północny wschód do Krościenka gdzie skręca na północny zachód i wiedzie drogami lokalnymi do Kuźminy. Następnie biegnie drogą krajową w kierunku Sanoka (do Załuża). Z Załuża wiedzie na południe, przez Lesko i dalej Solinę, by w Uhercach Mineralnych skręcić na wschód i wrócić do Ustrzyk Dolnych. Na tej trasie można spotkać nieliczne już cerkwie bojkowskie w Smolniku i Liskowatem. 1. Bystre cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła wybudowana została w 1902 roku. Projektantem tej cerkwi, a także dwóch niemal bliźniaczych, nieistniejących już okolicznych cerkwi w Lipiu i Lutowiskach, był prawdopodobnie lwowski architekt Wasyl Nahirny. Po 1951 roku zespół cerkiewny pozostawał bez opieki, co przyczyniło się do jego dewastacji. Chmiel, Stefkowa 2. Chmiel cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja wybudowana w miejscu starszej świątyni w 1904 roku; obecnie kościół rzymskokatolicki. Świątynia należy do grupy zabytków, których forma ukształtowała się w wyniku poszukiwań stylistycznych tzw. uniwersalnego stylu narodowego. Jednym z kierunków poszukiwań było nawiązanie do krzyżowego układu przestrzennego świątyni, rozpowszechnionego m.in. na obszarze Huculszczyzny. 3. Czarna (gm. Czarna) cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitryja Męczennika wzniesiona w 1834 roku; obecnie kościół parafialny rzymskokatolicki pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Świątynia jest jednym z nielicznych już reprezentantów nurtu klasycyzującego w drewnianej architekturze cerkiewnej. 12

13 Smolnik Smolnik 4. Hoszów cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja wzniesiona w 1930 roku; obecnie kościół rzymskokatolicki, pw. błogosławionej Bronisławy. Świątynia należy do grupy zabytków, których forma ukształtowała się w wyniku poszukiwań stylistycznych, mających doprowadzić do wypracowania formy tzw. uniwersalnego stylu narodowego. Podobnym zjawiskiem w polskiej tradycji kulturowej tego czasu jest styl zakopiański. Roztoka 5. Kuźmia świątynię greckokatolicką pw. św. Dymitra wybudowano w 1814 roku. W 1938 roku cerkiew została przekazana na kościół rzymskokatolicki. 6. Liskowate dawna cerkiew parafialna greckokatolicka pw. Narodzenia NMP wzniesiona prawdopodobnie w 1832 roku; obecnie kościół rzymskokatolicki. Pierwotnie cerkiew posiadała górną kaplicę lub dzwonnicę z galerią nad babińcem oraz podcień na słupach od frontu. Obiekt znacznie przekształcono w trakcie remontu w 1929 roku. Po II wojnie światowej cerkiew początkowo służyła emigrantom greckim, a następnie, do lat 70. XX wieku, użytkowana jako magazyn PGR, w związku z czym uległa dewastacji. 7. Łodyna cerkiew greckokatolicka pw. Archanioła Michała wybudowana w 1862 roku lub, co bardziej prawdopodobne, wyremontowana w tym czasie. W 1911 roku ponownie remontowana, a jej otoczenie wzbogacono murowaną parawanową dzwonnicą. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej cerkiew pozostawała opuszczona. Od 1970 roku użytkowana jest jako kościół rzymskokatolicki. 8. Michnowiec zespół cerkiewny. Cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Bogarodzicy wybudowana w latach ; obecnie (od 1971 roku) kościół rzymskokatolicki. Remontowano ją 13

14 w 1924 roku (wówczas dobudowano zakrystię i kruchtę). W pobliżu cerkwi drewniana dzwonnica wzniesiona w 1904 roku. Świątynia w Michnowcu jest unikalnym rozwiązaniem architektonicznym, tak w odniesieniu do kompozycji przestrzennej, jak i zastosowanych rozwiązań konstrukcyjnych. 9. Polana cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja (od 1969 roku kościół rzymskokatolicki) datowana najczęściej na 1790 rok, lecz miejscowa tradycja głosi, że wzniesiona została w XVI/XVII wieku, jako kaplica dworska, którą pod koniec XVIII stulecia przekazał unitom ówczesny właściciel wsi. W 1922 roku przedłużono korpus nawowy. Po 1951 roku cerkiew opuszczona do 1966 roku. 10. Rabe cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja (od 1971 roku kościół rzymskokatolicki) zbudowana została w 1858 roku, obok cerkwi wzniesiono murowaną dzwonnicę. Po 1951 roku cerkiew opuszczona. Wewnątrz zachował się ikonostas współczesny cerkwi. Cerkiew w Rabem jest jednym z nielicznych reprezentantów nurtu klasycyzującego drewnianej architektury cerkiewnej. 11. Roztoka cerkiew greckokatolicka pw. Prokow Przeświętej Bogarodzicy wzniesiona w 1936 roku, na miejscu starszej drewnianej cerkwi z 1822 roku; obecnie kościół rzymskokatolicki. Cerkiew należy do grupy zabytków, licznie reprezentowanych na obszarze południowo wschodniej Polski, których forma ukształtowała się w wyniku poszukiwań stylistycznych, mających doprowadzić do wypracowania form tzw. uniwersalnego stylu narodowego. 12. Równia cerkiew greckokatolicka pw. Prokow Przeświętej Bogarodzicy (od 1976 roku kościół rzymskokatolicki), wzniesiona została prawdopodobnie na początku XVIII wieku, remontowana w 1792 roku oraz w XIX wieku i w 1975 roku. Po 1951 roku cerkiew pozostawała opuszczona. Cerkiew w Równi należy do nielicznych zachowanych na terenie południowo wschodniej Polski, trójdzielnych cerkwi kopułowych. 13. Smolnik cerkiew greckokatolicka pw. Michała Archanioła wzniesiona w 1791 roku (od 1973 roku kościół rzymskokatolicki). Opuszczoną po 1951 roku cerkiew wyremontowano w 1969 roku, przywracając jej pierwotną formę. We wnętrzu zachowała się figuralna polichromia ścienna z końca XVIII wieku. Świątynia w Smolniku należy do nielicznych, zachowanych na terenie Polski południowo wschodniej Polski, trójdzielnych cerkwi kopułowych, powszechnie występujących na Bojkowszczyźnie, zniszczonych na tym obszarze po 1947 roku. 14. Stefkowa zespół cerkiewny. Cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraksewy wybudowana w 1840 roku, (od 1953 roku kościół rzymskokatolicki). Stojącą opodal cerkwi drewnianą dzwonnicę wzniesiono w 1906 roku. Świątynia w Stefkowej, pomimo przekształceń, pozostaje budowlą wyraźnie tradycyjną, nawiązującą kompozycyjnie do dawnej architektury cerkiewnej. Taki typ budowli cerkiewnych, zarówno wieżowych, jak bezwieżowych, upowszechnił się w XIX wieku na obszarze górnego Nadsania. 15. Średnia Wieś kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii wzniesiony został prawdopodobnie w II połowie XVI wieku, jako kaplica dworska (pozostałości zespołu dworskiego zachowały się do dzisiaj). W XVII wieku pełnił funkcję zboru protestanckiego. W 1697 roku odzyskany przez katolików. W latach dostawiono wieżę, a w 1991 roku 14

15 do zachodniej ściany prezbiterium nową zakrystię. Na szczególną uwagę zasługuje utrzymany w gotyckiej tradycji ciesielskiej portal w dawnej ścianie frontowej (obecnie pod wieżą). 16. Ustianowa cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraksewy wzniesiona w 1792 roku, (od 1951 roku kościół Górna rzymskokatolicki pw. Najświętszej Panny Marii). W 1892 roku została odnowiona i rozbudowana (dobudowano wówczas przedsionek zachodni). W latach przez wieś przebiegała granica polsko sowiecka. W 1973 roku dawną cerkiew poddano gruntownemu remontowi. 17. Wojtkowa cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Bogarodzicy wzniesiona w 1919 roku (od 1973 roku kościół rzymskokatolicki). Po wysiedleniu ludności ukraińskiej cerkiew pozostawała opuszczona, później użytkowana jako magazyn Straży Pożarnej. Cerkiew w Wojtkowej należy do grupy zabytków, których forma ukształtowała się w wyniku świadomych poszukiwań tzw. uniwersalnego stylu narodowego. 18. Żłobek cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Bogarodzicy (od 1979 roku kościół rzymskokatolicki) wybudowana w 1830 roku. W 1855 roku dobudowano do niej zakrystię. Po 1951 roku cerkiew opuszczona, później magazyn Leśnictwa. Gruntowny remont zabytku przeprowadzono w 1977 roku. 15 Równia

16 Komańcza 16

17 TRASA IV SANOCKO DUKIELSKA, o długości 113 km prowadzi z Sanoka na południe do Komańczy, a następnie na zachód, w kierunku Dukli do Krempnej i dalej na zachód, przez Żmigród, do Pielgrzymki. Trasa bardzo atrakcyjna krajobrazowo, biegnie przez obszary zamieszkiwane w przeszłości przez ludność łemkowską i ukazuje dwa zasadnicze typy sakralnego budownictwa łemkowskiego: wschodnio i zachodniołemkowski. 1. Chyrowa cerkiew greckokatolicka pw. Prokow Przeświętej Bogarodzicy wzniesiona w 1780 (Hyrowa) roku (obecnie kościół rzymskokatolicki). Cerkiew gruntownie remontowano w 1932 roku i w latach 90. XX wieku. Świątynia w Chyrowej jest jedną z dwóch zachowanych do dzisiaj cerkwi (obok cerkwi w Bałuciance) prezentujących typ budowli charakterystycznych dla obszaru środkowej i wschodniej Łemkowszczyzny, w których upowszechniło się stosowanie wielopolowych sklepień zrębowych. 2. Jaśliska zespół zabudowy lokowane w 1366 roku miasto otrzymało nazwę Hohenststh. W 1434 roku, już pod nazwą Jaśliska, miasto przeszło na własność biskupa przemyskiego. Szybki rozwój miasteczko zawdzięczało swemu położeniu na szlaku handlowym, prowadzącym na Węgry. Od połowy XVIII wieku stopniowo podupadało. Prawa miejskie utraciło w 1934 roku. Obecna zabudowa rynku jest w większości drewniana. Najstarsze budynki, z około połowy XIX wieku, zachowały się w zachodniej pierzei rynkowej. Przykłady dawnej, drewnianej zabudowy małomiasteczkowej odnaleźć można również przy ul. Węgierskiej oraz ul. Wolańskiej. Powstały one w końcu XIX i początku XX wieku i nawiązują w konstrukcji, bryle oraz detalu architektonicznym do przyrynkowych budynków z połowy XIX wieku. 3. Komańcza dawna cerkiew parafialna greckokatolicka pw. Matki Boskiej wybudowana została w 1802 roku (obecnie cerkiew filialna prawosławna). W roku 1834 wzniesiono dzwonnicę bramną, a w 1836 roku dobudowano zakrystię. Cerkiew była wielokrotnie remontowana. Z dawnego wyposażenia zachował się ikonostas z 1832 roku. Cechą szczególną jest usytuowanie zakrystii na przedłużeniu sanktuarium, na osi wzdłużnej cerkwi. Cerkiew w Komańczy wraz z dzwonnicą stanowi typowy przykład wschodniołemkowskiego (tzw. osławskiego) budownictwa sakralnego. 4. Kotań cerkiew greckokatolicka pw. świętych Kosmy i Damiana (obecnie kościół rzymskokatolicki) wzniesiona zapewne w XVIII wieku, a gruntownie remontowana w 1841 roku. W 1963 roku podczas remontu wokół cerkwi utworzono lapidarium (22 zabytkowe nagrobki). Świątynia należy do najbardziej typowych budowli sakralnych wznoszonych na terenie zachodniej Łemkowszczyzny. 5. Krempna cerkiew greckokatolicka pw. świętych Kosmy i Damiana, (od 1971 roku kościół rzymskokatolicki) 17

18 datowana jest na 1778 rok (data na nadprożu przedsionka). Cechy konstrukcyjne budynku sugerują jednak jej powstanie w XVII, a nawet w XVI wieku, w związku z czym data 1778 odnosiłaby się jedynie do przekształcenia starszej świątyni. Cerkiew w Krempnej należy do najbardziej typowych budowli sakralnych wznoszonych na terenie zachodniej Łemkowszczyzny. 6. Olchowiec cerkiew greckokatolicka pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja, kościół filialny rzymskokatolicki pw. św. Mikołaja. Pierwszą cerkiew wzniesiono w roku W 1934 roku rozebrano ją, a na jej miejscu wzniesiono nową. W latach 40. XX wieku z pozostawionej bez opieki cerkwi rozkradziono znaczną część wyposażenia. Od 1987 roku wznowiono w niej nabożeństwa greckokatolickie. W latach 80. i 90. XX wieku cerkiew odremontowano. 7. Pielgrzymka cerkiew greckokatolicka pw. Archanioła Michała (obecnie cerkiew prawosławna) wzniesiona zapewne w końcu XVIII wieku, a gruntownie remontowana w latach Z tego okresu pochodzi obecny ikonostas. Świątynia w Pielgrzymce należy do typowych budowli sakralnych wznoszonych na zachodniej Łemkowszczyźnie. 8. Rzepedź cerkiew filialna greckokatolicka pw. św. Mikołaja wzniesiona w 1824 roku (od 1949 roku użytkowana jako kościół filialny rzymskokatolicki i kaplica Wisłok Wielki greckokatolicka) wzniesiona została w 1824 roku (napis w narożu drzwi do babińca). Równocześnie z cerkwią wzniesiona została wolnostojąca dzwonnica. Świątynię odnowiono i przebudowano w 1896 roku. Zmieniono wówczas konstrukcję dachu oraz wykonano polichromię wnętrz (malarz Josip Bukowczyk). W 2000 roku miał miejsce gruntowny remont cerkwi. 9. Szczawne dawna cerkiew parafialna greckokatolicka pw. Zaśnięcia Matki Boskiej (obecnie cerkiew filialna prawosławna) wzniesiona w latach Równocześnie Turzańsk Łodzina 18

19 Szczawne Rzepedź z cerkwią wybudowano drewnianą dzwonnicę. W 1925 roku we wnętrzu świątyni wykonano polichromię. W 1968 roku dokonano napraw dachu cerkwi, a w 1973 roku remontowano dzwonnicę. 10. Świątkowa jako datę budowy dawnej cerkwi greckokatolickiej pw. św. Michała Archanioła (obecnie Mała kościół rzymskokatolicki) przyjmuje się rok 1762, jednakże często podkreśla się, że jest to raczej data rozbudowy istniejącej już kaplicy z XVII wieku (dzisiejsze sanktuarium) o nawę i babiniec. Świątynię remontowano i prawdopodobnie przebudowywano na przełomie XIX i XX wieku (z tego czasu ma pochodzić obecna wieża). Cerkiew w Świątkowej Małej należy do typowych budowli sakralnych, wznoszonych na terenie zachodniej Łemkowszczyny. 11. Świątkowa dawna cerkiew filialna greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła (od 1986 roku Wielka kościół filialny rzymskokatolicki) wzniesiona (lub przebudowana) w 1757 roku. Remontowana w 1796 roku, a następnie w latach , (prawdopodobnie już wówczas dobudowano wieżę). W latach nieużytkowana. Remontowana w latach 90. XX wieku. We wnętrzu polichromia z II połowy XVIII wieku. Cerkiew w Świątkowej Wielkiej należy do typowych budowli sakralnych wznoszonych na terenie zachodniej Łemkowszczyzny. 12. Turzańsk zespół cerkiewny. Cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła (obecnie cerkiew prawosławna) wybudowana w latach W 1817 roku wzniesiono drewnianą dzwonnicę. W 1936 roku cerkiew rozbudowano (o kruchtę od zachodu i prawdopodobnie zakrystię południową. Świątynia reprezentuje rzadki typ architektury sakralnej ramiona transeptu wieńczy 5 kopuł. 13. Wisłok Wielki (Dolny Wisłok) zespół cerkiewny. Cerkiew greckokatolicka pw. św. Onufrego (obecnie kościół rzymskokatolicki) wybudowana wraz z murowaną dzwonnicą bramną w latach Podobnie jak kilka innych zachowanych w dolinie Osławy cerkwi, reprezentuje typ architektury sakralnej, rozpowszechniony w XIX wieku na terenie środkowej i wschodniej Łemkowszczyzny. 19

20 TRASA V PRZEMYSKA, jest to najkrótsza trasa, długości 67 km. Prowadzi z Przemyśla przez Radymno w kierunku przejścia w Korczowej, następnie drogami lokalnymi przez Stubno do Medyki. Wariantem tej trasy jest krótki, liczący 25 km odcinek biegnący na południe do Kalwarii Pacławskiej. Na trasie kilka obiektów o wyjątkowych walorach, ukazujących wielką różnorodność form cerkiewnej architektury, np. cerkiew w Miękiszu Starym nieliczny przykład nawiązujący do architektury barokowej, czy w Chotyńcu jedna z najstarszych w Polsce cerkwi, z polichromią figuralno ornamentalną z 1735 i 1772 roku, i pięciokondygnacyjnym ikonostatem opatrzonym bogatą snycerką z 1671 roku. 1. Chotyniec cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy wzniesiona około 1600 roku. Pierwotnie mogła to być budowla trójdzielna z dwiema lub trzema kopułami na tamburach. Nad babińcem znajdowała się kaplica pw. Zwiastowania, z zewnętrznymi galeriami. Cerkiew wielokrotnie poddawana była remontom i istotnym przekształceniom, m.in. w 1733, 1858 oraz w 1925 roku. We wnętrzu zachowała się polichromia figuralno ornamentalna z 1735 i 1772 roku, ikonostas zapewne z 1671 roku. W latach dokonano kompleksowej renowacji obiektu. 2. Fredropol Kormanice zespół cerkiewny. Cerkiew greckokatolicka pw. Soboru Bogarodzicy (obecnie kościół rzymskokatolicki), wzniesiona została w 1922 roku. Cerkiew w Kormanicach należy do grupy zabytków, których forma ukształtowała się w wyniku poszukiwań stylistycznych, mających doprowadzić do wypracowania form tzw. stylu narodowego. 3. Kalwaria zespół zabudowy małomiasteczkowej osada Kalwaria Pacławska powstała w 1668 Pacławska roku równocześnie z zespołem klasztornym oo. franciszkanów, na gruntach wsi Pacław. Do rangi miasta podniesiona została na początku XVIII wieku. Położona poza obrębem fortalicji klasztornych stanowiła bazę noclegową dla przybywających pątników. Świadczy o tym m.in. jego charakterystyczna zabudowa podcieniowe domy przystosowane do przyjmowania dużej liczby gości. Zachowane do dziś budynki pochodzą w przeważającej części z II połowy XIX wieku. Wartość zabytkowa dawnego miasteczka Kalwaria Pacławska to nie tylko zachowana w dużym procencie struktura planu i drewnianej zabudowy, lecz także otoczenie krajobraz, sąsiedztwo architektoniczne i przyrodnicze. 4. Kruhel zespół cerkiewny. Cerkiew greckokatolicka pw. Wniebowstąpienia Pańskiego wybudowana Wielki przed 1630 rokiem. Przy cerkwi w XVIII wieku wzniesiono drewnianą dzwonnicę. Cerkiew kruhelską przebudowywano w 1884 roku. Po 1974 roku opuszczona. Gruntownie odremontowana w latach Przebudowa z XIX wieku nie zniekształciła w zasadniczy sposób architektonicznej formy świątyni, która pozostaje do dzisiaj jednym z najcenniejszych zabytków architektury cerkiewnej na terenie kraju, kształtującym nasze wyobrażenie o wyglądzie drewnianych cerkwi budowanych przed XVII wiekiem. 5. Leszno cerkiew greckokatolicka pw. św. Bazylego Wielkiego (od 1957 roku kościół rzymskokatolicki) wybudowana w 1737 roku, przekształcona w 1971 i 1989 roku. Cerkiew, pomimo dokonanych 20

21 Leszno Młyny zmian, należy do najcenniejszych na terenie Polski zabytków architektury cerkiewnej, o archaicznym układzie przestrzennym. Do niedawna tworzyła ona zespół z innym unikatowym zabytkiem architektury XVI wieczną dzwonnicą (zawaliła się w 2000 roku). Dzwonnica ta w najbliższym czasie wybudowana zostanie w nowym miejscu, tj. obok drewnianej greckokatolickiej kaplicy pw. Trójcy Świętej (obecnie greckokatolicka cerkiew parafialna), około 200 metrów na północ od dawnej cerkwi parafialnej. 6. Medyka kościół parafialny pw. świętych Piotra i Pawła zbudowany w 1607 roku. Gruntownie przebudowany w 1850 roku (wnętrze z jednonawowego przekształcono w trójnawowe, wykonano pozorne sklepienie kolebkowe, przy prezbiterium od północy zbudowano pomieszczenie analogiczne kruchtę). W 1880 roku zmodyfikowano znacznie bryłę poprzez oderwanie wieży od korpusu kościoła i ustawienie jej jako wolnostojącej dzwonnicy. Remontowany m.in. w latach 1900 i Chotyniec

22 7. Miękisz Stary cerkiew greckokatolicka pw. Prokow Przeświętej Bogarodzicy jest budynkiem o wyraźnych nawarstwieniach stylowych. Najstarszą częścią (zapewne XVII wiek) jest zrąb ścian sanktuarium. Do niego dostawiono na przełomie XIX/XX wieku nawę i babiniec. W 1885 roku wykonano pseudosklepienie nawy, a bryłę świątyni wzbogacono o zakrystię i kruchty. Budynek jest jednym z nielicznych, w drewnianej architekturze cerkiewnej południowo wschodniej Polski, przykładów inspirowanych murowanym barokowym budownictwem sakralnym. 8. Młodowice zespół cerkiewny. Dawna cerkiew greckokatolicka pw. Zmartwychwstania Pańskiego i Niepokalanego Poczęcia Bogarodzicy (obecnie filialna cerkiew prawosławna) wzniesiona w 1923 roku na miejscu starszej drewnianej. Obok cerkwi w tym samym czasie wybudowano drewnianą dzwonnicę na planie ośmioboku. Dzwonnica cerkiewna w Młodowicach jest jednym z nielicznych i oryginalnym przykładem modernistycznych form architektonicznych w drewnianym budownictwie sakralnym. 9. Młyny według tradycji cerkiew istniała już w XVII wieku. O dawnej metryce obiektu świadczy m.in. portal z datą 1733 w nadprożu, odnoszący się do rekonsekracji cerkwi. Można sądzić, że w 1733 roku świątynia została jedynie przebudowana (podwyższono zrąb ścian, a wnętrze doświetlono nowymi, większymi oknami). Nawa była pierwotnie krótsza, na planie kwadratu. Obecny wygląd nadała cerkwi przebudowa z XIX wieku (m.in. przedłużono nawę, wzniesiono kopułę na wysokim tamburze). W pobliżu cerkwi znajduje się drewniana dzwonnica z XVIII wieku. 10. Prałkowce zespół cerkiewny. Murowana cerkiew greckokatolicka pw. Wprowadzenia Bogarodzicy do Świątyni wzniesiona w 1842 roku, obecnie kościół rzymskokatolicki. W pewnym oddaleniu od strony południowo zachodniej znajduje się drewniana, wolnostojąca dzwonnica, konstrukcji słupowo ramowej, wzniesiona w XVIII wieku, remontowana w 1967 roku. Zniszczenia w obrębie drewnianego budownictwa sakralnego, które nastąpiły po 1947 roku, zdecydowały o tym, że dzwonnica cerkwi w Prałkowicach jest dzisiaj unikatowym zabytkiem architektury na terenie południowo wschodniej Polski. 11. Stubienko zespół cerkiewny. Cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Bogarodzicy (od 1971 roku kościół rzymskokatolicki), wzniesiona w 1849 roku na miejscu starszej drewnianej cerkwi. W niewielkiej odległości na południowy zachód od cerkwi usytuowana jest współczesna jej, wolnostojąca, dwukondygnacyjna, drewniana dzwonnica. 12. Zadąbrowie cerkiew greckokatolicka pw. Zaśnięcia Bogarodzicy, wybudowana prawdopodobnie w 1660 roku. W XIX wieku uległa zasadniczemu przekształceniu, szczególnie w partii sklepień i dachów. Po wysiedleniu ludności Stubienko ukraińskiej w 1947 roku, cerkiew pełniła funkcję kościoła rzymskokatolickiego. W 1984 roku, po wzniesieniu nowego kościoła (na miejscu cerkwi), została translokowana i przestała pełnić funkcje kultowe, służąc parafii za budynek magazynowy 22

23 TRASA VI LUBACZOWSKA, o długości 189 km, prowadzi przez tereny Płaskowyżu Tarnogrodzkiego, w znacznej części w obrębie Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego. Na trasie piękna cerkiew w Wielkich Oczach budowla trójdzielna, o szkieletowej konstrukcji ścian z wypełnieniem cegłą, jedyna w Polsce świątynia o konstrukcji szachulcowej. 1. Borchów dawna cerkiew greckokatolicka pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, wybudowana w 1781 roku. Na przełomie XIX i XX wieku podwyższono babiniec i umieszczono w nim chór śpiewaczy. W 1924 roku do babińca dobudowano ganek. Po II wojnie światowej, do końca lat 60. XX wieku obiekt nie był użytkowany. Od 1971 roku pełnił funkcję rzymskokatolickiej kaplicy filialnej. W latach 80. i 90. XX wieku świątynię gruntownie remontowano. Reprezentuje tradycyjny układ przestrzenny z późniejszymi modyfikacjami planu i bryły. 2. Cewków dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitra wzniesiona w 1840 roku. Na przełomie XIX i XX wieku wnętrze nowej świątyni pokryto polichromią. Po II wojnie światowej została przejęta przez Skarb Państwa, dlatego też z powodu braku opieki szybko uległa zniszczeniu. Cerkiew prezentuje późną, dziewiętnastowieczną fazę rozwoju cerkiewnej architektury Gorajec Stare Oleszyce 23

24 drewnianej. Tradycyjny układ przestrzenny został zmodyfikowany przez dążenie do ujednolicenia przestrzeni wnętrza i zwiększenia roli skrajnych pomieszczeń w ukształtowaniu bryły świątyni. 3. Chotylub cerkiew greckokatolicka pw. Przenajświętszej Bogarodzicy Prokow wzniesiona (lub przebudowana) w 1888 roku (od 1947 roku kościół rzymskokatolicki pw. Opieki NMP). Na przełomie lat 60. i 70. remontowana, a w 1986 roku rozbudowana o przedsionek. We wnętrzu zachował się m.in. ikonostas pięciorzędowy z XVII XVIII wieku. Świątynia reprezentuje tradycyjny układ przestrzenny z późniejszymi modyfikacjami planu i bryły. 4. Gorajec dawna cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia NMP (od 1947 roku kaplica rzymskokatolicka) wzniesiona została w 1586 roku. Początkowo posiadała bryłę jednokopułową oraz zapewne niewielką dzwonnicę nad babińcem. W 1816 roku wybudowano nowe sanktuarium, a w 1835 roku nowy babiniec. Świątynię znacznie przekształcono przed 1903 rokiem (nawę rozszerzono o otwarte do niej dwa boczne ramiona). W latach przeprowadzono gruntowny remont obiektu (m.in. dokonano rekonstrukcji ścian nawy). Wewnątrz na szczególną uwagę zasługuje pierwotna ściana ikonostasowa z polichromią. Obecna dzwonnica z 1860 roku została przeniesiona z Majdanu Sieniawskiego w 1994 roku. 24 Kowalówka

25 5. Kowalówka dawna cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy wzniesiona w II połowie XVIII wieku. Remontowana w latach 1813 i (polichromia). W latach przebudowano nawę, rozszerzając ją o ramiona transeptu. Ustalona w tym czasie kompozycja przestrzenno bryłowa świątyni przetrwała do obecnych czasów. Po 1947 roku została zaadaptowana na rzymskokatolicki kościół filialny pw. Narodzenia NMP. 6. Łówcza dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraksewy (obecnie kaplica rzymskokatolicka pw. Matki Boskiej Bolesnej). Wzniesiona w 1808 roku z inicjatywy Jana Matczyńskiego, dziedzica wsi. Zgodnie z wolą fundatora, cerkwi nadano wygląd kościoła łacińskiego o planie dwudzielnym. W 1899 roku świątynia uległa zasadniczej przebudowie. Nadano jej cechy architektury cerkiewnej nad nawą wzniesiono kopułę, plan uzupełniono o trzeci człon babiniec. Na południowy zachód od cerkwi znajduje się drewniana dzwonnica, w zniesiona w końcu XIX wieku. 7. Łukawiec cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitra Męczennika wzniesiona w 1701 roku. Przebudowana w 1923 roku (m.in. wzniesiono nowy babiniec z przedsionkiem, a do sanktuarium dobudowano zakrystię). W latach 60. XX wieku zamieniono ją na magazyn. W 1987 roku została uszkodzona w wyniku pożaru. Remont z odtworzeniem pierwotnego wyglądu części zachodniej przeprowadzono w latach Obecnie nieużytkowana. Obiekt należy do grupy tradycyjnych świątyń drewnianych Kościoła Wschodniego. Jej układ przestrzenny plan trójdzielny i jednokopułowa bryła, wyraźnie nawiązuje do najstarszych cerkwi drewnianych z XVI XVIII wieku. 8. Łukawiec dawny kościół rzymskokatolicki pw. Objawienia Pańskiego (Trzech Króli), zbudowany w 1754 roku. Według tradycji kościół został zakupiony i przeniesiony z Narola. Świątynię wielokrotnie odnawiano. W trakcie remontu w latach 1948 i 1950 zmieniono formę wieżyczki Radruż Wola Wielka 25

26 na sygnaturkę. Ostatni remont (m.in. rozbudowa przedsionka) miał miejsce w latach Świątynia jest typowym przykładem budowli drewnianej, której forma kontynuuje w XVIII wieku wykształcone jeszcze w średniowieczu rozwiązania. 9. Moszczanica dawna cerkiew greckokatolicka, filialna pw. św. Michała Archanioła wybudowana w 1719 roku. Gruntownie przebudowana w 1930 roku (wzniesiono wówczas nowy babiniec i zmieniono kopułę nad nawą). Po 1947 roku do 1991 roku rzymskokatolicka kaplica filialna. Na osi cerkwi wolnostojąca, drewniana dzwonnica, wzniesiona przed 1890 rokiem. Cerkiew należy do skromnych rozwiązań tradycyjnej drewnianej architektury cerkiewnej o typowym dla starszych obiektów planie trójdzielnym, z dominującą w bryle nawą. 10. Nowe Brusno dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraksewy wzniesiona w I połowie XVIII wieku. Pierwotnie nad babińcem znajdowała się kaplica z galerią arkadową od zewnątrz. Budowla otoczona była wokół zadaszeniami i sobotami. W 1873 roku do sanktuarium dostawiono zakrystię, a w 1903 roku przekształcono bryłę budowli (wzniesiono nowy babiniec, zmieniono profile kopuły i zlikwidowano zadaszenie). Po 1947 roku cerkiew została przejęta przez Skarb Państwa. W 1994 roku rozpoczęto parce konserwatorskie. 11. Radruż zespół złożony z cerkwi pw. św. Paraksewy i wolnostojącej dzwonnicy, wzniesionych zapewne w końcu XVI wieku oraz murowanej kostnicy z XIX wieku. Całość obwiedziona jest kamiennym murem z połowy XIX wieku. W 1648 roku cerkiew ozdobiono polichromią. Remontowana w II połowie XVIII wieku (m.in. rozebrano istniejącą nad babińcem dzwonnicę) a następnie w 1832 i 1845 roku. Po 1947 roku przejęta przez Skarb Państwa. W latach zespół gruntownie remontowany. Cerkiew w Radrużu, wzniesiona przez zawodowych mistrzów, wykorzystujących doświadczenia ciesielstwa późnogotyckiego, należy do najcenniejszych świątyń drewnianych na terenie Polski. 12. Rudka cerkiew greckokatolicka pw. Zaśnięcia Bogarodzicy wybudowana w 1693 roku. W XVIII wieku przekształceniu uległa część nawowa i babiniec cerkwi (w nawie zlikwidowano przydach na rysiach, zastępując go podcieniem, a nad babińcem wzniesiono wieżę). Remontowana w 1958 roku i w latach 90. XX wieku. Od czasu budowy murowanej cerkwi, w 1924 roku, przestała pełnić funkcje kultowe. Osiemnastowieczna przebudowa cerkwi nie zatarła archaicznej formy świątyni, która jest do dzisiaj jednym z najcenniejszych zabytków drewnianej architektury cerkiewnej na terenie południowo wschodniej Polski. 13. Stare Oleszyce dawna cerkiew greckokatolicka pw. Opieki NMP (od 1979 roku kościół rzymskokatolicki pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa) wzniesiona została w 1787 roku. Przebudowywana w latach i w latach 20. XX wieku. Po 1947 roku przejęta przez Skarb Państwa. W 1971 roku odzyskała funkcje sakralne. W latach remontowana i przebudowywana. Obok cerkwi drewniana dzwonnica, wzniesiona zapewne w końcu XVIII wieku. Świątynia, mimo zasadniczej 26 Radruż

27 Święcany przebudowy, zachowała elementy tradycyjnej, drewnianej architektury cerkiewnej plan trójdzielny i dominującą w bryle nawę, przykrytą kopułą zrębową. 14. Szczutków dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitra Męczennika, wzniesiona w 1904 roku w miejscu poprzedniej, po 1946 roku kaplica rzymskokatolicka pw. św. Wawrzyńca. W północno zachodnim narożu zlokalizowana jest drewniana dzwonnica wzniesiona przed 1825 rokiem (przebudowywana w 1895 i przed 1903 rokiem). Położenie zespołu cerkiewnego posiada obronny charakter. W sąsiedztwie zespołu istnieje cmentarz parafialny z nagrobkami bruśnieńskimi. 15. Wielkie Oczy dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja wybudowana w 1925 roku, w miejscu poprzedniej. Po 1947 roku pełniła okresowo funkcję magazynu sklepowego (skład wapna, cementu). Obecnie nieużytkowana. Jest to budowa trójdzielna, o szkieletowej konstrukcji ścian z wypełnieniem cegłą. Świątynia stanowi jedyny przykład cerkwi o konstrukcji szachulcowej w Polsce południowo wschodniej. 16. Wola Wielka dawna cerkiew greckokatolicka pw. Opieki NMP wzniesiona w 1755 roku. Około 1844 roku rozbudowywana (m.in. dobudowano zakrystię). Świątynię przebudowywano w latach 90. XIX wieku (m.in. czworoboczną kopułę zrębową znad nawy zastąpiono ośmiopołaciową kopułą sferyczną, powiększono zakrystię). Od 1994 roku cerkiew nieużytkowana. Obok cerkwi usytuowana jest wolnostojąca dzwonnica z XVIII wieku. Budowla posiada typowy dla cerkwi ruskich plan trójdzielny z dominującą nawą i dwoma mniejszymi pomieszczeniami na osi podłużnej. 27

28 TRASA VII RZESZOWSKO JAROSŁAWSKA, o długości 133 km, biegnie z Rzeszowa przez Łańcut, dalej prowadzi drogami lokalnymi przez Kańczugę i Pruchnik do Jarosławia, następnie na powrót do Rzeszowa przez Przeworsk. W Pruchniku istnieje możliwość wjazdu na trasę łącznikową z trasą II sanocko dynowską, w Przeworsku z kolei na trasę lubaczowską. Zespół urbanistyczny Pruchnika stanowi unikatowy przykład miasteczka z zachowaną drewnianą zabudową małomiasteczkową, drewniane podcienione domy z XVIII i XIX wieku, zostały skupione wokół rynku. 1. Bachórzec dawny kościół parafialny pw. św. Katarzyny, wzniesiony w latach z fundacji Antoniego z Siecina Krasickiego. Gruntownie remontowany był w XIX wieku (m.in. zyskał wówczas neobarokowy wystrój malarski wnętrza) oraz po uszkodzeniach I i II wojny światowej. Od 1961 roku nieużytkowany. W 2000 roku remontowany i rekonstruowany. Kościół w Bachórzcu jest przykładem drewnianej architektury doby baroku. 2. Chłopice zespół kościelny. Kościół pw. Matki Boskiej wybudowany jako cerkiew w 1761 roku, od 1788 roku przejęty przez kościół rzymskokatolicki. Prawdopodobnie równocześnie ze świątynią wzniesiono dzwonnicę. W połowie XIX wieku w związku z kultem obrazu MB Chłopickiej do dzwonnicy dobudowano prostokątną kaplicę. Na południowy wschód od kościoła znajduje się ołtarz polowy, wzniesiony zapewne w latach 60. XX wieku, w czasie generalnego remontu zespołu. Stanowi ciekawe i stylowe nawiązanie do form dzwonnicy kaplicy znajdującej się w zespole. 3. Wydrze Julin zespół Pałacyku Myśliwskiego Julin wzniesiony został przez II ordynata łańcuckiego Alfreda Potockiego. Budowę zespołu ukończono w 1880 roku. W 1927 roku rozbudowano pałacyk, a rok później kuchnię. W skład zespołu wchodzą: pałacyk myśliwski, służbówka zwana dyrektorówką lub adiunktówką, budynek kuchni i lodownia. Położony w centrum zespołu Pałacyk Myśliwski zbudowany jest w tzw. stylu tyrolsko szwajcarskim. Od 1996 roku zespół pozostaje w użytkowaniu Muzeum Zamek w Łańcucie. 4. Kosina kościół pw. św. Sebastiana wzniesiony w roku 1737, na miejscu poprzedniego, drewnianego. W latach 1954 i 1980 był restaurowany z całkowitą wymianą gontów. W miejscu starej kruchty wzniesiona została nowa. We wnętrzu polichromia iluzjonistyczna, zapewne z XVIII wieku. 5. Krzeczowice dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja wzniesiona pod koniec XVIII wieku. Przyjmuje się, iż był to rok 1770 lub 1793 oraz, że obiekt został 28 Bachórzec