Gwałtowne rozbłyski wokół czarnej dziury
|
|
- Karol Urban
- 7 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Gwałtowne rozbłyski wokół czarnej dziury W artykule, który ukazał się w czasopiśmie Science Express, współpraca MAGIC przedstawia wyniki obserwacji silnego rozbłysku promieniowania gamma bardzo wysokich energii z galaktyki o nazwie IC 310. Obserwacje zostały wykonane przy użyciu dwóch 17-metrowych teleskopów umieszczonych na wyspie La Palma na terytorium Hiszpanii. Ten sam obiekt był też celem obserwacji europejskiej sieci VLBI (Very Long Baseline Interferometry, czyli radiowej interferometrii wielkobazowej), które zobrazowały w wysokiej rozdzielczości strugę materii wypływającą z prędkością bliską prędkości światła z pobliża supermasywnej czarnej dziury w centrum galaktyki IC 310. Obserwacje promieniowania gamma zapewniają znacznie gorszą rozdzielczość kątową niż obserwacje radiowe. Jednakże rozbłysk widziany przez teleskopy MAGIC wykazywał zmienność w czasie rzędu minut, wskazując na pochodzenie emisji z obszaru mniejszego niż rozmiar czarnej dziury. Naukowcy z współpracy MAGIC przypuszczają, że emisja ta jest wynikiem przyspieszania cząstek elementarnych w polu elektrycznym powstającym blisko szybko obracającej się czarnej dziury. Od lat naukowcy uważają, że w centrach galaktyk znajduje się supermasywna czarna dziura, nawet o masie kilka miliardów razy większej od masy Słońca. Jedna z takich czarnych dziur znajduje się w centrum galaktyki IC 310, jednej z galaktyk będących częścią gromady galaktyk w gwiazdozbiorze Perseusza oddalonej od nas o 260 milionów lat świetlnych. IC 310 jest zaliczana do grupy tzw. galaktyk z aktywnym jądrem (ang. Active Galactic Nucleus, AGN), czyli źródłem emitującym promieniowanie w szerokim zakresie energii, znacznie jaśniejszym niż nasza galaktyka. Ponadto, emisja ta ulega zmianie w różnych skalach czasowych. Tak jak w przypadku wielu innych obiektów typu AGN, obserwacje radiowe pokazują rozciągłą strugę materii wydobywającą się z centrum IC 310. Wiemy, że jest ona relatywistyczna, czyli wystrzeliwana z prędkością bliską prędkości światła. Obserwujemy ją pod kątem co najmniej 10. Proces jej powstawania wciąż nie jest w pełni wyjaśniony. Pomimo że struga jest niesłychanie jasna, promieniująca więcej energii niż miliardy Słońc, jej źródło jest rozmiarów zaledwie kilkakrotnie większych niż promień orbity Ziemi wokół Słońca. Niedawne obserwacje gwałtownej zmienności promieniowania gamma (fotonów podobnych do światła widzialnego, jednakże o energii miliardy razy większej), widziane przez teleskopy MAGIC, uświadomiły astrofizykom że IC 310 jest znacznie ciekawsze niż dotychczas myśleli. Europejska sieć anten radiowych EVN (ang. European VLBI network) otrzymała obraz IC 310 o wysokiej rozdzielczości wewnętrznej części strugi rozszyfrowując szczegóły jej struktury aż do rozmiarów rzędu zaledwie roku świetlnego. Obserwacje teleskopów MAGIC, choć widzą promieniowanie kilkanaście rzędów wielkości bardziej energetyczne niż radiowe, nie są w stanie dorównać teleskopom radiowym w rozdzielczości kątowej. Jednakże, jeżeli emisja jest zmienna, rozmiar obszaru z którego ona pochodzi może być oszacowany. Prawa fizyki wskazują, że żaden obszar nie może rozbłysnąć szybciej niż w czasie, którego potrzebowałoby światło żeby go przekroczyć, wyjaśnia dr Julian Sitarek, pracownik Katedry Astrofizyki WFIS UŁ analizujący dane obserwacyjne z IC 310. Lata badań nad obiektami typu AGN wskazały, że są one najszybciej zmienne w zakresie promieniowania gamma wysokich energii, więc te właśnie obserwacje stanowią klucz do zrozumienia zagadki powstawania relatywistycznych strug w aktywnych galaktykach. Niedawne obserwacje za pomocą teleskopów MAGIC pokazały, że IC 310 zmienia swoją emisję w czasie zaledwie 5 minut. Dorit Eisenacher Glawion, doktorantka pracująca nad IC 310 w Uniwersytecie w Würzburgu, stwierdza: Ponieważ supermasywna czarna dziura w IC 310 jest 3 razy większa od promienia orbity ziemskiej, odkrycie emisji gamma zmiennej w czasie odpowiadającym jednej piątej rozmiaru czarnej dziury było dla nas ogromnym zaskoczeniem.
2 Naukowcy podejrzewają że relatywistyczne strugi są zasilane przez energię ruchu obrotowego supermasywnych czarnych dziur. Możemy bezpośrednio obrazować te niewielkie obszary dzięki technice zwanej radiową interferometrią wielkobazową, używaną przez sieć teleskopów radiowych EVN, wyjaśnia Robert Schulz, doktorant pracujący w centrum naukowym Erlangen-Würzburg. Większość obserwacji aktywnych galaktyk w różnych zakresach energii da się opisać jako wynik przyspieszania cząstek na falach uderzeniowych wewnątrz strug. Jednakże model ten nie jest w stanie wytłumaczyć zmienności szybszej niż czas jaki potrzebuje światło, żeby przebyć dystans rzędu rozmiaru czarnej dziury u podstawy strugi, szczególnie w przypadku strug nachylonych pod dużym kątem do kierunku patrzenia obserwatora na Ziemi. Obserwacje MAGIC-a wymagają więc zupełnie nowego spojrzenia na emisję promieniowania w IC 310. Modele teoretyczne wskazują, że w sprzyjających warunkach w niewielkich obszarach w pobliżu szybko obracającej się czarnej dziury, ciągnącej za sobą pole magnetyczne, może powstać także silne pole elektryczne. W polu tym mogą być przyspieszane cząsteczki do energii przewyższających dziesiątki tysięcy razy energie spoczynkową elementarnych cząstek materii protonów i neutronów. Zatem obserwacje IC 310 mogą być ważnym krokiem w kierunku zrozumienia procesów tworzenia zagadkowych strug materii w pobliżu supermasywnych czarnych dziur w aktywnych galaktykach. Te zdumiewające rezultaty badań współpracy teleskopów MAGIC i EVN zostały opublikowane w czasopiśmie Science Express 6 listopada 2014: Według Razmika Mirzoyana z Max Planck Institut für Physik w Monachium: Odkrycie tak szybkiej zmienności przy tych energiach pozwala nam badać regiony w pobliżu masywnych czarnych dziur w aktywnych galaktykach, z których przypuszczalnie pochodzi emisja promieniowania. Współpraca MAGIC była w stanie osiągnąć ten i inne ważne wyniki dzięki doskonałej czułości teleskopów MAGIC, ich niskiemu progowi energetycznemu i szerokiemu zakresowi obserwowanego promieniowania. Eksperyment MAGIC jest umiejscowiony w Roque de los Muchachos European North Observatory (2200 m n.p.m.) na wyspie kanaryjskiej La Palma w Hiszpani. Układ dwóch teleskopów MAGIC, każdy z 17-metrową średnicą zwierciadła, jest w stanie mierzyć ze źródeł pozaziemskich promieniowanie o energii fotonów 25 miliardów do 50 bilionów razy większej niż energia fotonów światła widzialnego. Fotony gamma wpadając w ziemską atmosferę produkują pęki wtórnych cząstek, które emitują nanosekundowe, słabe błyski światła ultrafioletowego, tzw. promieniowanie Czerenkowa. Teleskopy MAGIC ogniskując promieniowanie Czerenkowa na kamerze robią zdjęcia indywidualnych pęków, których analiza pozwala określić pochodzenie i energie pierwotnych fotonów gamma. MAGIC został zbudowany w wyniku współpracy około 160 naukowców pracujących w instytutach naukowych w Niemczech, Hiszpanii, Włoszech, Polsce, Szwajcarii, Finlandii, Bułgarii, Chorwacji, Indiach oraz Japonii. Grupa naukowców z Katedry Astrofizyki Wydziału Fizyki i Informatyki Stosowanej, Uniwersytetu Łódzkiego (Włodzimierz Bednarek, Wojciech Idec, Andrzej Niedźwiecki, Julian Sitarek, Dorota Sobczyńska) bierze aktywny udział w tej współpracy od momentu jej powstania (od około dziesięciu lat). Więcej informacji na temat teleskopów MAGIC znajduje się na stronie internetowej EVN: europejska sieć VLBI jest wspólnym przedsięwzięciem instytutów astronomicznych m.in. z Europy, Chin i RPA, wspieranym przez narodowe rady badań naukowych w tych krajach. Obserwacje IC 310 zostały wykonane przy użyciu 100-metrowego teleskopu radiowego Effelsberg eksploatowanego przez Max Planck Institut für Radioastronomie.
3 Więcej informacji na temat projektu EVN znajduje się na stronie internetowej: Kontakt: prof. Włodzimierz Bednarek (Katedra Astrofizyki, UŁ, dr Julian Sitarek (Katedra Astrofizyki UŁ, obecnie IFAE, Hiszpania, tel.:
4 Obrazy: Rys. 1: IC 310
5 Rys. 2: Mapa obszaru nieba w kierunku IC 310 w gromadzie galaktyk w Perseuszu zaobserwowana przez teleskopy MAGIC 12 listopada 2012 (skala barw odpowiada strumieniowi emisji z danego kierunku). Jasne źródło punktowe po prawej stronie to obraz emisji gamma z IC 310. Kształt obszaru emisji nie jest znany z powodu ograniczonej rozdzielczości teleskopów MAGIC. Wewnętrzny panel pokazuje obserwacje radiowe wykonane przez EVN dwa tygodnie później. Obserwacje radiowe mają razy lepszą rozdzielczość kątowa niż obserwacje teleskopów MAGIC i są w stanie określić strukturę obszaru emisji. Kontury i skala barw ukazują strukturę strugi wyrzuconej z okolicy supermasywnej czarnej dziury. Wykorzystana ilustracja: MAGIC i EVN.
6 Rys. 3:
Zderzenie galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną
Zderzenie galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną Katarzyna Mikulska Zimowe Warsztaty Naukowe Naukowe w Żninie, luty 2014 Wszyscy doskonale znamy teorię Wielkiego Wybuchu. Wiemy, że Wszechświat się rozszerza,
Bardziej szczegółowoCzarna dziura obszar czasoprzestrzeni, którego, z uwagi na wpływ grawitacji, nic, łącznie ze światłem, nie może opuścić.
Czarna dziura obszar czasoprzestrzeni, którego, z uwagi na wpływ grawitacji, nic, łącznie ze światłem, nie może opuścić. Czarne dziury są to obiekty nie do końca nam zrozumiałe. Dlatego budzą ciekawość
Bardziej szczegółowoCząstki elementarne z głębin kosmosu
Cząstki elementarne z głębin kosmosu Grzegorz Brona Zakład Cząstek i Oddziaływań Fundamentalnych, Uniwersytet Warszawski 24.09.2005 IX Festiwal Nauki Co widzimy na niebie? - gwiazdy - planety - galaktyki
Bardziej szczegółowoFizyka jądrowa z Kosmosu wyniki z kosmicznego teleskopu γ
Fizyka jądrowa z Kosmosu wyniki z kosmicznego teleskopu γ INTEGRAL - International Gamma-Ray Astrophysical Laboratory prowadzi od 2002 roku pomiary promieniowania γ w Kosmosie INTEGRAL 180 tys km Źródła
Bardziej szczegółowoTeoria Wielkiego Wybuchu FIZYKA 3 MICHAŁ MARZANTOWICZ
Teoria Wielkiego Wybuchu Epoki rozwoju Wszechświata Wczesny Wszechświat Epoka Plancka (10-43 s): jedno podstawowe oddziaływanie Wielka Unifikacja (10-36 s): oddzielenie siły grawitacji od reszty oddziaływań
Bardziej szczegółowoEkspansja Wszechświata
Ekspansja Wszechświata Odkrycie Hubble a w 1929 r. Galaktyki oddalają się od nas z prędkościami wprost proporcjonalnymi do odległości. Prędkości mierzymy za pomocą przesunięcia ku czerwieni efekt Dopplera
Bardziej szczegółowoLX Olimpiada Astronomiczna 2016/2017 Zadania z zawodów III stopnia. S= L 4π r L
LX Olimpiada Astronomiczna 2016/2017 Zadania z zawodów III stopnia 1. Przyjmij, że prędkość rotacji różnicowej Słońca, wyrażoną w stopniach na dobę, można opisać wzorem: gdzie φ jest szerokością heliograficzną.
Bardziej szczegółowoCzarne dziury. Grażyna Karmeluk
Czarne dziury Grażyna Karmeluk Termin czarna dziura Termin czarna dziura powstał stosunkowo niedawno w 1969 roku. Po raz pierwszy użył go amerykański uczony John Wheeler, przedstawiając za jego pomocą
Bardziej szczegółowoPo co wymyślono ciemną materię i ciemną energię. Artykuł pobrano ze strony eioba.pl
Po co wymyślono ciemną materię i ciemną energię. Artykuł pobrano ze strony eioba.pl Oto powód dla którego wymyślono ciemną materię i ciemną energię. Jest nim galaktyka spiralna. Potrzebna była naukowcom
Bardziej szczegółowoAstrofizyka promieniowania gamma najwyższych energii w IFJ PAN. Jacek Niemiec (NZ-43)
Astrofizyka promieniowania gamma najwyższych energii w IFJ PAN Jacek Niemiec (NZ-43) Astrofizyka promieniowania gamma najwyższych energii w IFJ PAN: dr Jacek Niemiec dr Michał Dyrda - badania teoretyczne
Bardziej szczegółowoWszechświat na wyciągnięcie ręki
Wszechświat na wyciągnięcie ręki Minęło już całkiem sporo czasu, odkąd opuściłam mury I LO w Gorzowie Wlkp. Już tam wiedziałam, że będę studiować astronomię, ponieważ zawsze chciałam się dowiedzieć, jak
Bardziej szczegółowoGalaktyki aktywne I. (,,galaktyki o aktywnych jądrach'') (,,aktywne jądra galaktyk'') ( active galactic nuclei =AGN)
Galaktyki aktywne I (,,galaktyki o aktywnych jądrach'') (,,aktywne jądra galaktyk'') ( active galactic nuclei =AGN) System klasyfikacji Hubble a (1936) Galaktyki normalne / zwyczajne -różnoraka morfologia
Bardziej szczegółowoFizyka 3. Konsultacje: p. 329, Mechatronika
Fizyka 3 Konsultacje: p. 329, Mechatronika marzan@mech.pw.edu.pl Zaliczenie: 2 sprawdziany (10 pkt każdy) lub egzamin (2 części po 10 punktów) 10.1 12 3.0 12.1 14 3.5 14.1 16 4.0 16.1 18 4.5 18.1 20 5.0
Bardziej szczegółowoGalaktyki aktywne II. Przesłanki istnienia,,centralnego silnika'' Dyski akrecyjne Czarne dziury
Galaktyki aktywne II Przesłanki istnienia,,centralnego silnika'' Dyski akrecyjne Czarne dziury Asymetria strug Na ogół jedna ze strug oddala się a druga przybliża do obserwatora Natężenie promieniowania
Bardziej szczegółowoASTRONOMIA Klasa Ia Rok szkolny 2012/2013
1 ASTRONOMIA Klasa Ia Rok szkolny 2012/2013 NR Temat Konieczne 1 Niebo w oczach dawnych kultur i cywilizacji - wie, jakie były wyobrażenia starożytnych (zwłaszcza starożytnych Greków) na budowę Podstawowe
Bardziej szczegółowoGwiazdy neutronowe. Michał Bejger,
Gwiazdy neutronowe Michał Bejger, 06.04.09 Co to jest gwiazda neutronowa? To obiekt, którego jedna łyżeczka materii waży tyle ile wszyscy ludzie na Ziemi! Gwiazda neutronowa: rzędy wielkości Masa: ~1.5
Bardziej szczegółowoTak określił mechanikę kwantową laureat nagrody Nobla Ryszard Feynman ( ) mechanika kwantowa opisuje naturę w sposób prawdziwy, jako absurd.
Tak określił mechanikę kwantową laureat nagrody Nobla Ryszard Feynman (1918-1988) mechanika kwantowa opisuje naturę w sposób prawdziwy, jako absurd. Równocześnie Feynman podkreślił, że obliczenia mechaniki
Bardziej szczegółowoCTA - obserwatorium astronomii gamma najwyższych energii
Współpraca nauki z przemysłem - projekt "Cherenkov Telescope Array" CTA - obserwatorium astronomii gamma najwyższych energii Michał Ostrowski Koordynator Polskiego Konsorcjum Projektu "Cherenkov Telescope
Bardziej szczegółowoMikrosoczewkowanie grawitacyjne. Dr Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny Uniwersytet Wrocławski
Mikrosoczewkowanie grawitacyjne Dr Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny Uniwersytet Wrocławski Ogólna teoria względności OTW została ogłoszona w 1915. Podstawowa idea względności: nie możemy mówid o takich
Bardziej szczegółowoGimnazjum klasy I-III
Tytuł pokazu /filmu ASTRONAWIGATORZY doświadczenia wiąże przyczynę ze skutkiem; - uczeń podaje przybliżoną prędkość światła w próżni, wskazuje prędkość światła jako - nazywa rodzaje fal elektromagnetycznych;
Bardziej szczegółowoWstęp do astrofizyki I
Wstęp do astrofizyki I Wykład 9 Tomasz Kwiatkowski 1 grudnia 2010 r. Tomasz Kwiatkowski, Wstęp do astrofizyki I, Wykład 9 1/1 Plan wykładu Tomasz Kwiatkowski, Wstęp do astrofizyki I, Wykład 9 2/1 Odkrycie
Bardziej szczegółowoBudowa Galaktyki. Materia rozproszona Rozkład przestrzenny materii Krzywa rotacji i ramiona spiralne
Budowa Galaktyki Materia rozproszona Rozkład przestrzenny materii Krzywa rotacji i ramiona spiralne Gwiazdy w otoczeniu Słońca Gaz międzygwiazdowy Hartmann (1904) Delta Orionis (gwiazda podwójna) obserwowana
Bardziej szczegółowoALMA. Atacama Large (sub)millimeter Array
Atacama Large (sub)millimeter Array Największy na świecie Interferometr Radiowy - znajdujący się na płaskowyżu Chajnantor w Chilijskich Andach na wysokości ok. 5000 m n.p.m. 66 anten o średnicy 12m i
Bardziej szczegółowoAnaliza spektralna widma gwiezdnego
Analiza spektralna widma gwiezdnego JG &WJ 13 kwietnia 2007 Wprowadzenie Wprowadzenie- światło- podstawowe źródło informacji Wprowadzenie- światło- podstawowe źródło informacji Wprowadzenie- światło- podstawowe
Bardziej szczegółowoSłońce i jego miejsce we Wszechświecie. Urszula Bąk-Stęślicka, Marek Stęślicki Instytut Astronomiczny Uniwersytetu Wrocławskiego
Słońce i jego miejsce we Wszechświecie Urszula Bąk-Stęślicka, Marek Stęślicki Instytut Astronomiczny Uniwersytetu Wrocławskiego Dlaczego badamy Słońce? Wpływ Słońca na klimat Pogoda kosmiczna Słońce jako
Bardziej szczegółowoWykład 10 - Charakterystyka podstawowych systemów gwiazdowych: otoczenie Słońca, Galaktyka, gromady gwiazd, galaktyki, grupy i gromady galaktyk
Wykład 10 - Charakterystyka podstawowych systemów gwiazdowych: otoczenie Słońca, Galaktyka, gromady gwiazd, galaktyki, grupy i gromady galaktyk 28.04.2014 Dane o kinematyce gwiazd Ruchy własne gwiazd (Halley
Bardziej szczegółowo1. Obserwacje nieba 2. Gwiazdozbiór na północnej strefie niebieskiej 3. Gwiazdozbiór na południowej strefie niebieskiej 4. Ruch gwiazd 5.
Budowa i ewolucja Wszechświata Autor: Weronika Gawrych Spis treści: 1. Obserwacje nieba 2. Gwiazdozbiór na północnej strefie niebieskiej 3. Gwiazdozbiór na południowej strefie niebieskiej 4. Ruch gwiazd
Bardziej szczegółowoAtmosfera ziemska w obserwacjach promieni kosmicznych najwyższych energii. Jan Pękala Instytut Fizyki Jądrowej PAN
Atmosfera ziemska w obserwacjach promieni kosmicznych najwyższych energii Jan Pękala Instytut Fizyki Jądrowej PAN Promienie kosmiczne najwyższych energii Widmo promieniowania kosmicznego rozciąga się na
Bardziej szczegółowoEwolucja w układach podwójnych
Ewolucja w układach podwójnych Tylko światło Temperatura = barwa różnica dodatnia różnica równa 0 różnica ujemna Jasnośd absolutna m M 5 log R 10 pc Diagram H-R Powstawanie gwiazd Powstawanie gwiazd ciśnienie
Bardziej szczegółowoWszechświat: spis inwentarza. Typy obiektów Rozmieszczenie w przestrzeni Symetrie
Wszechświat: spis inwentarza Typy obiektów Rozmieszczenie w przestrzeni Symetrie Curtis i Shapley 1920 Heber D. Curtis 1872-1942 Mgławice spiralne są układami gwiazd równoważnymi Drodze Mlecznej Mgławice
Bardziej szczegółowoMetody badania kosmosu
Metody badania kosmosu Zakres widzialny Fale radiowe i mikrofale Promieniowanie wysokoenergetyczne Detektory cząstek Pomiar sił grawitacyjnych Obserwacje prehistoryczne Obserwatorium słoneczne w Goseck
Bardziej szczegółowoSpis treści. Przedmowa PRZESTRZEŃ I CZAS W FIZYCE NEWTONOWSKIEJ ORAZ SZCZEGÓLNEJ TEORII. 1 Grawitacja 3. 2 Geometria jako fizyka 14
Spis treści Przedmowa xi I PRZESTRZEŃ I CZAS W FIZYCE NEWTONOWSKIEJ ORAZ SZCZEGÓLNEJ TEORII WZGLĘDNOŚCI 1 1 Grawitacja 3 2 Geometria jako fizyka 14 2.1 Grawitacja to geometria 14 2.2 Geometria a doświadczenie
Bardziej szczegółowoKinematyka relatywistyczna
Kinematyka relatywistyczna Fizyka I (B+C) Wykład VI: Prędkość światła historia pomiarów doświadczenie Michelsona-Morleya prędkość graniczna Teoria względności Einsteina Dylatacja czasu Prędkość światła
Bardziej szczegółowoŚwiatło fala, czy strumień cząstek?
1 Światło fala, czy strumień cząstek? Teoria falowa wyjaśnia: Odbicie Załamanie Interferencję Dyfrakcję Polaryzację Efekt fotoelektryczny Efekt Comptona Teoria korpuskularna wyjaśnia: Odbicie Załamanie
Bardziej szczegółowoPROJEKT KOSMOLOGIA PROJEKT KOSMOLOGIA. Aleksander Gendarz Mateusz Łukasik Paweł Stolorz
PROJEKT KOSMOLOGIA Aleksander Gendarz Mateusz Łukasik Paweł Stolorz 1 1. Definicja kosmologii. Kosmologia dział astronomii, obejmujący budowę i ewolucję wszechświata. Kosmolodzy starają się odpowiedzieć
Bardziej szczegółowoGalaktyki aktywne. (,,galaktyki o aktywnych jądrach'') (,,aktywne jądra galaktyk'') ( active galactic nuclei =AGN)
Galaktyki aktywne (,,galaktyki o aktywnych jądrach'') (,,aktywne jądra galaktyk'') ( active galactic nuclei =AGN) System klasyfikacji Hubble a (1936) Galaktyki normalne / zwyczajne -różnoraka morfologia
Bardziej szczegółowoCo to jest promieniowanie grawitacyjne? Szymon Charzyński KMMF UW
Co to jest promieniowanie grawitacyjne? Szymon Charzyński KMMF UW Odziaływania elementarne elektromagnetyczne silne grawitacyjne słabe Obserwacje promieniowania elektromagnetycznego Obserwacje promieniowania
Bardziej szczegółowoNasza Galaktyka
13.1.1 Nasza Galaktyka Skupisko ok. 100 miliardów gwiazd oraz materii międzygwiazdowej składa się na naszą Galaktykę (w odróżnieniu od innych pisaną wielką literą). Większość gwiazd (podobnie zresztą jak
Bardziej szczegółowoCząstki elementarne. Składnikami materii są leptony, mezony i bariony. Leptony są niepodzielne. Mezony i bariony składają się z kwarków.
Cząstki elementarne Składnikami materii są leptony, mezony i bariony. Leptony są niepodzielne. Mezony i bariony składają się z kwarków. Cząstki elementarne Leptony i kwarki są fermionami mają spin połówkowy
Bardziej szczegółowoCo ma wspólnego czarna dziura i woda w szklance?
Co ma wspólnego czarna dziura i woda w szklance? Czarne dziury są obiektami tajemniczymi i fascynującymi, aczkolwiek część ich właściwości można oszacować przy pomocy prostych równań algebry. Pokazuje
Bardziej szczegółowoWirtualny Hogwart im. Syriusza Croucha
Wirtualny Hogwart im. Syriusza Croucha Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. EGZAMIN STANDARDOWYCH UMIEJĘTNOŚCI MAGICZNYCH ASTRONOMIA LISTOPAD 2013 Instrukcja dla
Bardziej szczegółowoKinematyka relatywistyczna
Kinematyka relatywistyczna Fizyka I (B+C) Wykład V: Prędkość światła historia pomiarów doświadczenie Michelsona-Morleya prędkość graniczna Teoria względności Einsteina Dylatacja czasu Prędkość światła
Bardziej szczegółowoFIZYKA IV etap edukacyjny zakres podstawowy
FIZYKA IV etap edukacyjny zakres podstawowy Cele kształcenia wymagania ogólne I. Wykorzystanie wielkości fizycznych do opisu poznanych zjawisk lub rozwiązania prostych zadań obliczeniowych. II. Przeprowadzanie
Bardziej szczegółowoOPIS MODUŁ KSZTAŁCENIA (SYLABUS)
OPIS MODUŁ KSZTAŁCENIA (SYLABUS) I. Informacje ogólne: 1 Nazwa modułu Astronomia ogólna 2 Kod modułu 04-A-AOG-90-1Z 3 Rodzaj modułu obowiązkowy 4 Kierunek studiów astronomia 5 Poziom studiów I stopień
Bardziej szczegółowoSzczegółowe wymagania edukacyjne na poszczególne oceny śródroczne i roczne z przedmiotu: FIZYKA. Nauczyciel przedmiotu: Marzena Kozłowska
Szczegółowe wymagania edukacyjne na poszczególne oceny śródroczne i roczne z przedmiotu: FIZYKA Nauczyciel przedmiotu: Marzena Kozłowska Szczegółowe wymagania edukacyjne zostały sporządzone z wykorzystaniem
Bardziej szczegółowoW poszukiwaniu nowej Ziemi. Andrzej Udalski Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego
W poszukiwaniu nowej Ziemi Andrzej Udalski Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego Gdzie mieszkamy? Ziemia: Masa = 1 M E Średnica = 1 R E Słońce: 1 M S = 333950 M E Średnica = 109 R E Jowisz
Bardziej szczegółowoZderzenia relatywistyczne
Zderzenia relatywistyczne Fizyka I (B+C) Wykład XVIII: Zderzenia nieelastyczne Energia progowa Rozpady czastek Neutrina Zderzenia relatywistyczne Zderzenia nieelastyczne Zderzenia elastyczne - czastki
Bardziej szczegółowoOPIS MODUŁ KSZTAŁCENIA (SYLABUS)
OPIS MODUŁ KSZTAŁCENIA (SYLABUS) I. Informacje ogólne: 1 Nazwa modułu kształcenia Astronomia ogólna 2 Kod modułu kształcenia 04-ASTR1-ASTROG90-1Z 3 Rodzaj modułu kształcenia obowiązkowy 4 Kierunek studiów
Bardziej szczegółowoWyznaczanie długości fali świetlnej za pomocą spektrometru siatkowego
Politechnika Łódzka FTIMS Kierunek: Informatyka rok akademicki: 2008/2009 sem. 2. grupa II Termin: 19 V 2009 Nr. ćwiczenia: 413 Temat ćwiczenia: Wyznaczanie długości fali świetlnej za pomocą spektrometru
Bardziej szczegółowoTheory Polish (Poland)
Q3-1 Wielki Zderzacz Hadronów (10 points) Przeczytaj Ogólne instrukcje znajdujące się w osobnej kopercie zanim zaczniesz rozwiązywać to zadanie. W tym zadaniu będą rozpatrywane zagadnienia fizyczne zachodzące
Bardziej szczegółowoOptyka geometryczna - 2 Tadeusz M.Molenda Instytut Fizyki, Uniwersytet Szczeciński. Zwierciadła niepłaskie
Optyka geometryczna - 2 Tadeusz M.Molenda Instytut Fizyki, Uniwersytet Szczeciński Zwierciadła niepłaskie Obrazy w zwierciadłach niepłaskich Obraz rzeczywisty zwierciadło wklęsłe Konstrukcja obrazu w zwierciadłach
Bardziej szczegółowoWstęp do astrofizyki I
Wstęp do astrofizyki I Wykład 2 Tomasz Kwiatkowski 12 październik 2009 r. Tomasz Kwiatkowski, Wstęp do astrofizyki I, Wykład 2 1/21 Plan wykładu Promieniowanie ciała doskonale czarnego Związek temperatury
Bardziej szczegółowoNastępnie powstały trwały izotop - azot-14 - reaguje z trzecim protonem, przekształcając się w nietrwały tlen-15:
Reakcje syntezy lekkich jąder są podstawowym źródłem energii wszechświata. Słońce - gwiazda, która dostarcza energii niezbędnej do życia na naszej planecie Ziemi, i w której 94% masy stanowi wodór i hel
Bardziej szczegółowoWstęp do astrofizyki I
Wstęp do astrofizyki I Wykład 15 Tomasz Kwiatkowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Fizyki Instytut Obserwatorium Astronomiczne Tomasz Kwiatkowski, OA UAM Wstęp do astrofizyki I, Wykład
Bardziej szczegółowoAstronomia na egzaminie maturalnym. Część 2
Astronomia na egzaminie maturalnym. Część 2 Poprzedni artykuł dotyczył zagadnień związanych z wymaganiami z podstawy programowej dotyczącymi astronomii. W obecnym będzie kontynuacja omawiania tego problemu.
Bardziej szczegółowoANALIZA OBSERWACYJNA GORĄCEJ PLAMY RADIOŹRÓDŁA PICTOR A W SZEROKIM ZAKRESIE WIDMA
ANALIZA OBSERWACYJNA GORĄCEJ PLAMY RADIOŹRÓDŁA PICTOR A W SZEROKIM ZAKRESIE WIDMA PRZYPOMNIENIE DLACZEGO GORĄCA PLAMA PICTORA A JEST INTERESUJĄCA? W widmach promieniowania niektórych gorących plam obserwuje
Bardziej szczegółowoOpis założonych osiągnięć ucznia Fizyka zakres podstawowy:
Opis założonych osiągnięć ucznia Fizyka zakres podstawowy: Zagadnienie podstawowy Poziom ponadpodstawowy Numer zagadnienia z Podstawy programowej Uczeń: Uczeń: ASTRONOMIA I GRAWITACJA Z daleka i z bliska
Bardziej szczegółowoDane o kinematyce gwiazd
Wykład 10 - Charakterystyka podstawowych systemów gwiazdowych: otoczenie Słońca, Galaktyka, gromady gwiazd, galaktyki, grupy i gromady galaktyk. Ciemna materia. 25.05.2015 Dane o kinematyce gwiazd Ruchy
Bardziej szczegółowoSzczegółowe wymagania edukacyjne z fizyki do nowej podstawy programowej.
Szczegółowe wymagania edukacyjne z fizyki do nowej podstawy programowej. Zagadnienie podstawowy Uczeń: ponadpodstawowy Uczeń: Numer zagadnienia z Podstawy programowej ASTRONOMIA I GRAWITACJA Z daleka i
Bardziej szczegółowoOddziaływania fundamentalne
Oddziaływania fundamentalne Silne: krótkozasięgowe (10-15 m). Siła rośnie ze wzrostem odległości. Znaczna siła oddziaływania. Elektromagnetyczne: nieskończony zasięg, siła maleje z kwadratem odległości.
Bardziej szczegółowoMagnetar to młoda, szybko wirująca gwiazda neutronowa o ogromnym polu magnetycznym, powstała z wybuchu supernowej. Na skutek ogromnych naprężeń
Michał Chodań Magnetar to młoda, szybko wirująca gwiazda neutronowa o ogromnym polu magnetycznym, powstała z wybuchu supernowej. Na skutek ogromnych naprężeń skorupy gwiazdy, często dochodzi tam do trzęsień
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne z fizyki dla klas pierwszych
Zagadnienie Poziom Numer zagadnienia z Podstawy podstawowy ponadpodstawowy programowej Uczeń: Uczeń: ASTRONOMIA I GRAWITACJA Z daleka i z bliska porównuje rozmiary i odległości we Wszechświecie (galaktyki,
Bardziej szczegółowoO aktywności słonecznej i zorzach polarnych część I
O aktywności słonecznej i zorzach polarnych część I dr Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny Uniwersytet Wrocławski Słooce Protuberancja Fotosfera Plama Chromosfera Włókno Dziura koronalna Proporzec koronalny
Bardziej szczegółowoPolitechnika Warszawska Wydział Samochodów i Maszyn Roboczych
Politechnika Warszawska Wydział Samochodów i Maszyn Roboczych Mateusz Bednarski nr albumu 228973 1 Teleskop kosmiczny Teleskop wyniesiony w przestrzeń kosmiczną w celu zwiększenia precyzji lub umożliwienia
Bardziej szczegółowoFIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych
FIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych Wykład 13 Początki Wszechświata c.d. Nukleosynteza czas Przebieg pierwotnej nukleosyntezy w czasie pierwszych kilkunastu minut. Krzywe ukazują stopniowy
Bardziej szczegółowoSoczewkowanie grawitacyjne
Soczewkowanie grawitacyjne Obserwatorium Astronomiczne UW Plan Ugięcie światła - trochę historii Co to jest soczewkowanie Punktowa masa Soczewkowanie galaktyk... kwazarów... kosmologiczne Mikrosoczewkowanie
Bardziej szczegółowoPL B1. UNIWERSYTET ŁÓDZKI, Łódź, PL BUP 03/05. STANISŁAW BEDNAREK, Łódź, PL WUP 09/10
RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 206633 (13) B1 Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (21) Numer zgłoszenia: 361507 (22) Data zgłoszenia: 30.07.2003 (51) Int.Cl. G09B 23/22 (2006.01)
Bardziej szczegółowo1100-3Ind06 Astrofizyka
1100-3Ind06 Astrofizyka 2016/2017 Michał Jaroszyński (+Tomasz Bulik +Igor Soszyński ) Różne informacje mogą znajdować się na: http://www.astrouw.edu.pl/~mj Zasady zaliczeń: Pozytywny wynik w teście otwartym
Bardziej szczegółowoI. PROMIENIOWANIE CIEPLNE
I. PROMIENIOWANIE CIEPLNE - lata '90 XIX wieku WSTĘP Widmo promieniowania elektromagnetycznego zakres "pokrycia" różnymi rodzajami fal elektromagnetycznych promieniowania zawartego w danej wiązce. rys.i.1.
Bardziej szczegółowoRozmycie pasma spektralnego
Rozmycie pasma spektralnego Rozmycie pasma spektralnego Z doświadczenia wiemy, że absorpcja lub emisja promieniowania przez badaną substancję występuje nie tylko przy częstości rezonansowej, tj. częstości
Bardziej szczegółowoTo ciała niebieskie o średnicach większych niż 1000 km, obiegające gwiazdę i nie mające własnych źródeł energii promienistej, widoczne dzięki
Jest to początek czasu, przestrzeni i materii tworzącej wszechświat. Podstawę idei Wielkiego Wybuchu stanowił model rozszerzającego się wszechświata opracowany w 1920 przez Friedmana. Obecnie Wielki Wybuch
Bardziej szczegółowoWykład Budowa atomu 1
Wykład 30. 11. 2016 Budowa atomu 1 O atomach Trochę historii i wprowadzenie w temat Promieniowanie i widma Doświadczenie Rutherforda i odkrycie jądra atomowego Model atomu wodoru Bohra sukcesy i ograniczenia
Bardziej szczegółowoFIZYKA KLASA I LO LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO wymagania edukacyjne
FIZYKA KLASA I LO LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO wymagania edukacyjne TEMAT (rozumiany jako lekcja) 1.1. Kinematyka ruchu jednostajnego po okręgu 1.2. Dynamika ruchu jednostajnego po okręgu 1.3. Układ Słoneczny
Bardziej szczegółowoFale elektromagnetyczne to zaburzenia pola elektrycznego i magnetycznego.
Fale elektromagnetyczne to zaburzenia pola elektrycznego i magnetycznego. Zmienne pole magnetyczne wytwarza zmienne pole elektryczne i odwrotnie zmienne pole elektryczne jest źródłem zmiennego pola magnetycznego
Bardziej szczegółowoSpełnienie wymagań poziomu oznacza, że uczeń ponadto:
Fizyka LO - 1, zakres podstawowy R - treści nadobowiązkowe. Wymagania podstawowe odpowiadają ocenom dopuszczającej i dostatecznej, ponadpodstawowe dobrej i bardzo dobrej Wymagania podstawowe Spełnienie
Bardziej szczegółowoOd Wielkiego Wybuchu do Gór Izerskich. Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny UWr Zakład Fizyki Słońca CBK PAN
Od Wielkiego Wybuchu do Gór Izerskich Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny UWr Zakład Fizyki Słońca CBK PAN Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie
Bardziej szczegółowo41P6 POWTÓRKA FIKCYJNY EGZAMIN MATURALNYZ FIZYKI I ASTRONOMII - V POZIOM PODSTAWOWY
41P6 POWTÓRKA FIKCYJNY EGZAMIN MATURALNYZ FIZYKI I ASTRONOMII - V Optyka fizyczna POZIOM PODSTAWOWY Dualizm korpuskularno-falowy Atom wodoru. Widma Fizyka jądrowa Teoria względności Rozwiązanie zadań należy
Bardziej szczegółowoWstęp do astrofizyki I
Wstęp do astrofizyki I Wykład 9 Tomasz Kwiatkowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Fizyki Instytut Obserwatorium Astronomiczne Tomasz Kwiatkowski, OA UAM Wstęp do astrofizyki I, Wykład
Bardziej szczegółowoRozważania rozpoczniemy od fal elektromagnetycznych w próżni. Dla próżni równania Maxwella w tzw. postaci różniczkowej są następujące:
Rozważania rozpoczniemy od fal elektromagnetycznych w próżni Dla próżni równania Maxwella w tzw postaci różniczkowej są następujące:, gdzie E oznacza pole elektryczne, B indukcję pola magnetycznego a i
Bardziej szczegółowoPomiar drogi koherencji wybranych źródeł światła
Politechnika Gdańska WYDZIAŁ ELEKTRONIKI TELEKOMUNIKACJI I INFORMATYKI Katedra Optoelektroniki i Systemów Elektronicznych Pomiar drogi koherencji wybranych źródeł światła Instrukcja do ćwiczenia laboratoryjnego
Bardziej szczegółowoPromieniowanie nietermiczne galaktyk.
Promieniowanie nietermiczne galaktyk. Michał Satława Ul. P.O.W. 3 m. 40a 42-200 Częstochowa II Liceum Ogólnokształcące im. R. Traugutta w Częstochowie Ul. Kilińskiego 62 42-200 Częstochowa tel./fax: 0-34
Bardziej szczegółowoWstęp do astrofizyki I
Wstęp do astrofizyki I Wykład 2 Tomasz Kwiatkowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Fizyki Instytut Obserwatorium Astronomiczne Tomasz Kwiatkowski, shortinst Wstęp do astrofizyki I,
Bardziej szczegółowoDlaczego niebo jest niebieskie?
Dlaczego niebo jest niebieskie? Obserwując niebo, na pewno zastanawiacie się, jakie przyczyny powstawania różnych kolorów nieba, a zwłaszcza kolor błękitny. Odpowiedź na to pytanie brzmi: przyczyną błękitnego
Bardziej szczegółowoOdległość mierzy się zerami
Odległość mierzy się zerami Jednostki odległości w astronomii jednostka astronomiczna AU, j.a. rok świetlny l.y., r.św. parsek pc średnia odległość Ziemi od Słońca odległość przebyta przez światło w próżni
Bardziej szczegółowoPodstawy fizyki wykład 8
Podstawy fizyki wykład 8 Dr Piotr Sitarek Katedra Fizyki Doświadczalnej, W11, PWr Optyka geometryczna Polaryzacja Odbicie zwierciadła Załamanie soczewki Optyka falowa Interferencja Dyfrakcja światła D.
Bardziej szczegółowoTytuł: Dzień dobry, mam na imię Atom. Autor: Ada Umińska. Data publikacji:
Tytuł: Dzień dobry, mam na imię Atom. Autor: Ada Umińska Data publikacji: 13.04.2012 Uwaga: zabrania się kopiowania/ wykorzystania tekstu bez podania źródła oraz autora publikacji! Historia atomu. Już
Bardziej szczegółowoGalaktyki i Gwiazdozbiory
Galaktyki i Gwiazdozbiory Co to jest Galaktyka? Galaktyka (z gr. γαλα mleko) duży, grawitacyjnie związany układ gwiazd, pyłu i gazu międzygwiazdowego oraz niewidocznej ciemnej materii. Typowa galaktyka
Bardziej szczegółowoPromieniowanie 21 cm rys i narracja: Struktura nadsubtelna atomu wodoru Procesy wzbudzenia Widmo sygnału z całego nieba Tomografia 21 cm Las 21 cm
Promieniowanie 21 cm rys i narracja: Struktura nadsubtelna atomu wodoru Procesy wzbudzenia Widmo sygnału z całego nieba Tomografia 21 cm Las 21 cm Obłoki HI Struktura nadsubtelna atomu wodoru ==> możliwe
Bardziej szczegółowoSCENARIUSZ LEKCJI FIZYKI Z WYKORZYSTANIEM FILMU PĘDZĄCE CZĄSTKI.
SCENARIUSZ LEKCJI FIZYKI Z WYKORZYSTANIEM FILMU PĘDZĄCE CZĄSTKI. SPIS TREŚCI: I. Wprowadzenie. II. Części lekcji. 1. Część wstępna. 2. Część realizacji. 3. Część podsumowująca. III. Karty pracy. 1. Karta
Bardziej szczegółowoĆwiczenie 12 (44) Wyznaczanie długości fali świetlnej przy pomocy siatki dyfrakcyjnej
Ćwiczenie 12 (44) Wyznaczanie długości fali świetlnej przy pomocy siatki dyfrakcyjnej Wprowadzenie Światło widzialne jest to promieniowanie elektromagnetyczne (zaburzenie poła elektromagnetycznego rozchodzące
Bardziej szczegółowoWYKŁAD 8. Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników. Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW 25.11.2011
Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników WYKŁAD 8 Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW 25.11.2011 Współczesne eksperymenty Wprowadzenie Akceleratory Zderzacze Detektory LHC Mapa drogowa Współczesne
Bardziej szczegółowoNaturalne źródła neutrin, czyli neutrina sa
Naturalne źródła neutrin, czyli neutrina sa wszędzie Tomasz Früboes Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych 16 stycznia 2006 Proseminarium fizyki jadra atomowego i czastek elementarnych Tomasz Früboes
Bardziej szczegółowoPiotr Brych Wzajemne zakrycia planet Układu Słonecznego
Piotr Brych Wzajemne zakrycia planet Układu Słonecznego 27 sierpnia 2006 roku nastąpiło zbliżenie Wenus do Saturna na odległość 0,07 czyli 4'. Odległość ta była kilkanaście razy większa niż średnica tarcz
Bardziej szczegółowoIII. EFEKT COMPTONA (1923)
III. EFEKT COMPTONA (1923) Zjawisko zmiany długości fali promieniowania roentgenowskiego rozpraszanego na swobodnych elektronach. Zjawisko to stoi u podstaw mechaniki kwantowej. III.1. EFEKT COMPTONA Rys.III.1.
Bardziej szczegółowoWszechświat czastek elementarnych
Wykład 2: prof. A.F.Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki Doświadczalnej Wykład 2: Detekcja Czastek 27 lutego 2008 p.1/36 Wprowadzenie Istota obserwacji w świecie czastek
Bardziej szczegółowoSens życia według gwiazd. dr Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny Uniwersytet Wrocławski
Sens życia według gwiazd dr Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny Uniwersytet Wrocławski Diagram H-R Materia międzygwiazdowa Składa się z gazu i pyłu Typowa gęstośd to kilka (!) atomów na cm3 Zasilana przez
Bardziej szczegółowoJaki jest Wszechświat?
1 Jaki jest Wszechświat? Od najmłodszych lat posługujemy się terminem KOSMOS. Lubimy gry komputerowe czy filmy, których akcja rozgrywa się w Kosmosie, na przykład Gwiezdne Wojny. Znamy takie słowa, jak
Bardziej szczegółowoEfekt Dopplera. dr inż. Romuald Kędzierski
Efekt Dopplera dr inż. Romuald Kędzierski Christian Andreas Doppler W 1843 roku opublikował swoją najważniejszą pracę O kolorowym świetle gwiazd podwójnych i niektórych innych ciałach niebieskich. Opisał
Bardziej szczegółowoStałe : h=6, Js h= 4, eVs 1eV= J nie zależy
T_atom-All 1 Nazwisko i imię klasa Stałe : h=6,626 10 34 Js h= 4,14 10 15 evs 1eV=1.60217657 10-19 J Zaznacz zjawiska świadczące o falowej naturze światła a) zjawisko fotoelektryczne b) interferencja c)
Bardziej szczegółowo