O UJAWNIENIU SIĘ NIEZNANEJ SZTOLNI W KONRADOWIE (MASYW ŚNIEŻNIKA, SUDETY) PODCZAS POWODZI W 1997 R.

Transkrypt

1 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 111 Politechniki Wrocławskiej Nr 111 Konferencje Nr Wojciech CIĘŻKOWSKI* sztolnia, Konradów, Masyw Śnieżnika, historia górnictwa O UJAWNIENIU SIĘ NIEZNANEJ SZTOLNI W KONRADOWIE (MASYW ŚNIEŻNIKA, SUDETY) PODCZAS POWODZI W 1997 R. Podczas katastrofalnych opadów dających początek powodzi latem 1997 r. nad wsią Konradów w paśmie Krowiarek w Masywie Śnieżnika dała się usłyszeć potężna eksplozja. Spowodowało ją nagłe otwarcie wlotu nieznanej starej sztolni przez wypływającą gwałtownie wodę, która wypełniła górotwór powodując znaczny wzrost jej ciśnienia. Wypływająca woda utworzyła na stoku wydłużony lej o o długości ok. 30 m i głębokości 6 7 m. W dnie leja przez kilka dni funkcjonowała zanikająca fontanna wody, a powierzchnia dna była pokryta galaretowatą żółtawą substancją. Lokalizacja sztolni wskazuje, że miała ona na celu rozpoznanie i/lub eksploatację łupków grafitowych. Łupki te zawierają od 0,23 do 10,90% grafitu. Sztolnia powstała zapewne w poł. XIX w. zapewniając surowiec do powstałych wówczas huty żelaza i huty szkła w posiadłościach Marianny Orańskiej. 1. WPROWADZENIE Masyw Śnieżnika był od wczesnego średniowiecza obszarem poszukiwań oraz eksploatacji różnych kopalin po obu stronach granicy śląskiej i czeskiej. Największe ich natężenie miało miejsce w XVI i XIX w. Część z prac górniczych nigdy nie została udokumentowana, stąd w wielu miejscach spotkać można zanikające ślady dawnej nieznanej działalności górniczej. Niniejszy tekst przedstawia jeden z takich przypadków, gdy wyjątkowe nasycenie górotworu wodą spowodowało nagłe odsłonięcie wylotu nieznanej dotąd sztolni. * Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa, Wrocław, pl. Teatralny 2.

2 24 2. PRACE GÓRNICZE W MASYWIE ŚNIEŻNIKA Pierwsze pisane informacje o działalności górniczej po północnej stronie Masywu Śnieżnika pochodzą z 1347 r., choć obszar ten musiał być już spenetrowany co najmniej w XIII w. Głównie eksploatowano tutaj rudy żelaza, ale też ołowiu, miedzi, ostatnio uranu, a także srebro. Z surowców skalnych wydobywano na cele budowlane i drogowe wapienie krystaliczne, gnejsy i różne odmiany łupków. Prowadzono tu także eksploatację surowców chemicznych fluorytu i grafitu. Rys. 1. Lej powstały w miejscu erupcji u wylotu starej sztolni w Konradowie. Stan w sierpniu 1997 r. Fig. 1. Crater created by eruption on the exit of the old adit in Konradów. The state from august 1997 Największy zakres prac górniczych związany był z ożywieniem gospodarczym tych terenów w XVI w., gdy Henryk Starszy, hrabia kłodzki i książę ziębicki, ustanowił wolność poszukiwań górniczych w 1497 r., a dodatkowo cesarz Rudolf II Habsburg w 1578 r. wydał specjalny ordunek górniczy dla hrabstwa kłodzkiego. Doprowadziły one do powstania kopalń rud żelaza w Kletnie, Janowej Górze, Kątach i Siennej, a także ołowiu w Bolesławowie i Marcinkowie. Funkcjonowały wówczas huty żelaza w Starej Morawie, Stroniu Śląskim i Strachocinie. Kolejny okres ożywienia prac górniczych przypadł na II poł. XIX w., po zakupieniu w 1836 r. znacznej części Masywu Śnieżnika przez Mariannę Orańską. Powstały wówczas huta żelaza w Strachocinie, a także działająca do dziś huta szkła w Stroniu Śląskim. Początkowo obie huty korzystały w dużej części z miejscowych surowców. Szerzej zagadnienia górnictwa i hutnictwa tego rejonu na przestrzeni wieków przedstawione zostały w pracach [1, 3, 6 8, 14] i in.

3 25 3. ERUPCJA W KONRADOWIE Konradów jest wsią położoną w gminie Lądek Zdrój, w województwie dolnośląskim. Rozciąga się ona w południkowo biegnącej dolinie potoku Konradka, wpadającego na północy do Białej Lądeckiej. Wieś znajduje się w obrębie Krowiarek, pasma wchodzącego w skład Masywu Śnieżnika. Na południe od wsi, w jej sąsiedztwie, funkcjonował od 1851 r. do lat dziewięćdziesiątych XX w. kamieniołom wapieni krystalicznych w Rogóżce. Natomiast ok. 2 km na południowy-zachód od wsi, w sąsiedniej dolinie, w XVI i XIX w. działała kopalnia ołowiu i srebra w Marcinkowie; w jej wyrobiskach poszukiwano w poł. XX w. uranu. W trakcie katastrofalnych opadów, które dały początek pamiętnej powodzi w 1997 r. miało miejsce w sąsiedztwie Konradowa ciekawe zdarzenie. Około godz. 2 w nocy z 7 na 8 lipca, wysoko na zachodnim stoku doliny, mieszkańcy wsi usłyszeli bardzo głośny huk, po którym dnem dolinki przepływającego tam potoczku spłynęła kilkumetrowej wysokości fala wody. Rankiem właściciel zabudowań położonych u wylotu dolinki poszedł w górę sprawdzić przyczynę eksplozji. Na wysokości ok. 610 m n.p.m., w lesie, znalazł on wyrwany w stoku olbrzymi wydłużony lej, o głębokości 6 7 m i długości ok. 30 m. W leju znajdowały się poprzewracane drzewa, zaś w jego dnie przy górnej podstawie zbocza wypływała pod ciśnieniem woda tworząc efektowną fontannę. Dno leja wypełniała galaretowata substancja o żółtawej barwie. Przez cały dzień w całej dolince odczuwalny był specyficzny zapach, zbliżony do zapachu gazu ziemnego. Wizja lokalna wykonana przez autora miesiąc po zdarzeniu potwierdziła dotychczasowe informacje (rys. 1), jednakże nie odczuwało się już żadnych zapachów, nie znaleziono galaretowatej substancji, a także nie było wypływu wody, który według mieszkańców wsi zanikł po kilku dniach. Bliższe przyglądnięcie się otoczeniu pozwoliło na wyrobienie sobie poglądu, że opisane zdarzenie związane było z istnieniem tu nieznanej sztolni, na której obecność wskazuje położony poniżej leja zarośnięty nasyp bez wątpienia stara hałda. Prezentowane zjawisko opisane zostało także w prasie lokalnej [12]. 4. GEOLOGICZNE UWARUNKOWANIA LOKALIZACJI SZTOLNI Okolice Konradowa znajdują się w obrębie większej jednostki geologicznej zwanej metamorfikiem Śnieżnika, a ściślej w obrębie wydzielonego w nim synklinorium Stronia. Synklinorium to budują skały pstrej serii strońskiej łupki łyszczykowe, kwarcyty i łupki kwarcytowe, łupki kwarcowo-skaleniowe, kwarcyty grafitowe, łupki grafitowe, amfibolity, wapienie krystaliczne, i in. Foliacja skał przebiega jednostajnie w kierunku NW-SE, zapadając przeważnie monoklinalnie ku NE pod kątami głównie Rejon samej sztolni budują łupki łyszczykowe, w obrębie których przebiega

4 26 rozerwane poprzecznymi uskokami pasmo łupków grafitowych ([4] [5] i in.). Położenie wlotu sztolni wskazuje, że celem jej wykonania było rozpoznanie lub eksploatacja właśnie łupków grafitowych (rys. 2). Rys. 2. Szkic geologiczny okolic Konradowa (wg [4]) 1 utwory holoceńskie, 2 łupki łyszczykowe, 3 łupki grafitowe, 4 marmury, 5 uskoki, 6 nasunięcie Kletna, 7 sztolnia Fig. 2. Geological sketch map of the Konradów area (after [4]). 1 holocenian deposits, 2 mica schists, 3 graphitic schists, 4 marbles, 5 faults, 6 overthrust of Kletno, 7 adit

5 Tutejsze łupki grafitowe (grafitowo-łyszczykowe) obejmują skały typu łupków łyszczykowych i paragnejsów strońskich o ciemnoszarym lub czarnym zabarwieniu wynikającym z podwyższonych zawartości grafitu. Warstwy łupków o miąższości od kilku centymetrów do kilkudziesięciu metrów zalegają pokładowo, zapadając w sąsiedztwie Konradowa pod kątem na NE. Często są one zaangażowane tektonicznie, stanowiąc strefy poślizgów. Prace poszukiwawcze za skałami grafitonośnymi w Sudetach przeprowadzone w latach pięćdziesiątych XX w. wykazały, że zawartość grafitu w łupkach łyszczykowych serii strońskiej wynosi od 0,23 do 11,7%, przy średniej 3,27%, a po wzbogaceniu uzyskano z nich w koncentratach 20,2 36,4%. Za przemysłowy uważano wówczas taki surowiec, w którym zawartość grafitu wynosi minimum 3%, przy możliwości wzbogacenia do ok. 50%. Grafit występuje tu głównie w postaci skrytokrystalicznej, a wielkość jego skupień przeważnie nie przekracza kilkudziesięciu mikronów, rzadko sięgając milimetrów. Wzbogacone w grafit skały są matowoczarne, silnie brudzące. Najbogatsze w grafit są łupki okolic Marcinkowa [4, 10, 15] POCHODZENIE SZTOLNI Najstarsza mapa geologiczno-górnicza tych okolic z 1780 r. [13] w analizowanym rejonie wskazuje istnienie tylko szurfu badawczego; zbyt mała dokładność mapy nie pozwala stwierdzić jednoznacznie czy znajdował się on w miejscu prezentowanej sztolni. Na żadnych późniejszych mapach topograficznych i geologicznych publikowanych i niepublikowanych autor nie natrafił tu na ślady jakichkolwiek robót górniczych. Biorąc pod uwagę gospodarcze dzieje tej części Ziemi Kłodzkiej można przypuszczać, że sztolnia powstała około połowy XIX w., w trakcie rozpoznawania surowców dla nowopowstałych zakładów przemysłowych w posiadłościach Marianny Orańskiej. Łupki grafitowe z jednej strony mają zastosowanie do wyrobów materiałów ogniotrwałych w przemyśle hutniczym, co zapewne zapewniało zapotrzebowanie na nie dla powstałych hut żelaza w Strachocinie oraz huty szkła w Stroniu Śląskim. Z drugiej strony duża zawartość kwarcu przy obecności grafitu w skałach narzuca ich przydatność do produkcji szkła. O miejscowym pochodzeniu surowców mineralnych w początkach działalności obu hut mówi wiele informacji źródłowych. Pierwsze wzmianki o śladach poszukiwań grafitu w tym rejonie pochodzą z 1848 i 1850 r. [9]. Być może z tego okresu pochodziła też inna sztolnia o nieznanej dotąd lokalizacji, która jeszcze w latach trzydziestych XX w. była dostępna ponad zabudowaniami sąsiedniej Rogóżki [11]. Ze śladami nawet kilku etapów nieznanych prac górniczych z przeszłości spotkano się także w udostępnionych turystycznie wyrobiskach kopalni uranu w niedalekim Kletnie [2]. Z całą pewnością można stwierdzić, że opisywana sztolnia nie była związana z poszukiwaniem i eksploatacją uranu na tym terenie po II wojnie światowej!

6 28 6. MECHANIZM ERUPCYJNEGO ODBLOKOWANIA SZTOLNI W świetle powyżej przedstawionych uwarunkowań geologicznych i historycznych można przedstawić przypuszczalny mechanizm powstania tytułowego zjawiska. Rys. 3. Ideowy schemat powstania leja a) przed lipcem 1997 r., b) erupcja wody i sprężonego powietrza podczas katastrofalnych opadów w lipcu 1997 r., c) po erupcji Fig. 3. The ideal scheme of the creation of the crater a) before July 1997, b) water eruption and pressured air during the catastrophic rainfalls in July 1997, c) after the eruption

7 Sztolnia wykonana prawie półtora wieku wcześniej, po zawaleniu się wejścia w przeszłości, zapewne pozostała drożna w głębi górotworu. Na dobry stan zachowania wyrobisk w obrębie skał metamorfiku Śnieżnika wskazują obserwacje wyrobisk nawet średniowiecznych kopalń Kletna, Janowej Góry czy Marcinkowa. Położenie sztolni na stoku oraz w pobliżu uskoku idącego dnem dolinki spowodowało, że z pewnością stanowiła ona bazę drenażu nadległego, spękanego górotworu (rys. 3a). Katastrofalne opady, które rozpoczęły się r., w ciągu trzech dób wypełniły wyrobisko oraz nadległe szczeliny wodą. Podnoszące się zwierciadło wód podziemnych powodowało powstawanie coraz większego ciśnienia wody oraz wzrostu ciśnienia sprężającego się powietrza zamkniętego w sztolni. Po przekroczeniu pewnego krytycznego ciśnienia nastąpiło nagłe wyrzucenie skał blokujących wylot sztolni (rys. 3b). Uwalniająca się woda i sprężone powietrze były przyczyną wyraźnego efektu akustycznego, a ich olbrzymia energia doprowadziła do powstania imponującego leja u wylotu sztolni. Materiał osuwający się do leja, a być może dodatkowo także przyniesiony z głębi wyrobiska, ponownie zaczął zatykać wypływ wody, która pod znaczącym ciśnieniem jeszcze przez kilka dni wypływała ze sztolni tworząc malejącą z czasem fontannę (rys. 3c). Wypełniającą na początku lej żółtawą galaretowatą substancję stanowiły najprawdopodobniej zgromadzone w sztolni w ciągu długiego czasu wodorotlenki żelaza. Trwające jeszcze prawie dwie doby intensywne opady usunęły te osady. W miesiąc po erupcji, na dnie nowo powstałego leja, znów nie było widać żadnych śladów wlotu sztolni ZAKOŃCZENIE Skrajne sytuacje doprowadzają często do ujawniania nieznanych zjawisk. Taką sytuację z pewnością wytworzyły w 1997 r. w Masywie Śnieżnika trwające kilka dób katastrofalne opady. Doprowadziły one do zaskakującego ujawnienia istnienia śladów starych prac górniczych. Szeroko prowadzone prace górnicze w różnych okresach na tym obszarze pozwalają mieć nadzieję na kolejne niespodzianki. LITERATURA [1] CIĘŻKOWSKI W., Surowce mineralne doliny Kleśnicy oraz ich eksploatacja. W: Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie. Badania i udostępnianie. Wrocław, Ossolineum, 1989, [2] CIĘŻKOWSKI W., KRAHL M., Kopalnia uranu w Kletnie (Sudety) nowy podziemny obiekt turystyczny. w: Zabezpieczanie i rewitalizacja podziemnych obiektów zabytkowych, Konferencja naukowo-techniczna, Kraków-Bochnia, września 2001, Scriptum, 2001, [3] CIĘŻKOWSKI W., IRMIŃSKI W., KOZŁOWSKI S., MIKULSKI S.Z., PRZENIOPSŁO S., SYLWESTRZAK H., Zmiany w litosferze wywołane eksploatacją surowców mineralnych, w: Masyw Śnieżnika zmiany w środowisku przyrodniczym, Wyd. PAE, Warszawa, 1996,

8 30 [4] CWOJDZIŃSKI S., Szczegółowa Mapa Geologiczna Sudetów 1:25 000, arkusz Stronie Śląskie, wraz z Objaśnieniami. Wyd. Geol., Warszawa, [5] DON J., Góry Złote i Krowiarki jako elementy składowe metamorfiku Śnieżnika. Geol. Sudetica, v. 1, 1964, [6] DZIEKOŃSKI T., Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od XIII do połowy XIX wieku. PAN IHKM, Ossolineum, Wrocław, [7] FECHNER H., Geschichte des schlesichen Berg- und Hüttenwesens Z. Berg-, Hütt.- u. Salinenw, 1903, 48. [8] GLUZIŃSKI W., Zarys dziejów górnictwa i hutnictwa metali na Kłodzczyźnie (XVI XVIII w.), Rocz. Ziemi Kłodzkiej, t. 4/5, [9] LIS J., SYLWESTRZAK H., Minerały Dolnego Śląska. Wyd. Geol., Warszawa, [10] MAŃKOWSKA A., O występowaniu grafitów w rejonie Stronia Śląskiego. Prz. Geol., 10, 1960, [11] PAX F., MASCHKE K., Die Höhlenfauna des Glatzer Schneeberges. 1. Die rezente Metazoenfauna, Beitr. zur Biol. des Glatzer Schneeberges, 1, 1935, [12] SIARKIEWICZ L., W Konradowie eksplodował wodny wulkan, Wiad. Lokalne z r., 27, [13] Situations Plan der Mertzberg und noch etliche Doerfer enhält, worauf die Schürfe welche zu Bemercken, desgleichen die Dabeý vorfallenden Kalckbrüche, wie auch der Grubenbau, der Beý Merzberg befindlich, gebracht worden, Schmidt Mapa w skali ok. 1:8320. AP Katowice, WUGkart., OBB II 1289, [14] STEINBECK A., Geschichte des schlesischen Bergbaues, seiner Verfassung, seiner Betriebes. Bd. I. Breslau, [15] SUBIETA M., Uwagi o dolnośląskich łupkach grafitowych. Prz. Geol., 10, 1960, ABOUT THE REVEALANCE OF THE UNKNOWN ADIT IN KONRADÓW (ŚNIEŻNIK MASIFF, SUTEDY MOUNTAINS) DURING THE FLOOD IN 1997 During catastrophic rainfalls in July 1997 in the forest above the Konradów village, in the Śnieżnik Massif, strong explosion took place. It was caused by the eruption of water which was gathered and it has flew out through unknown before adit. By the exit of the adit, a long funnel was created of the longtitude of about 30 m and of the depth of 6 7 m. The situation of the adit indicates that it s aim wasn t recognition or/and exploration of the graphitic schists. Those rocks contain from 0,23 to 10,90% of graphite. Adit was created probably in the middle of the XIX century, providing raw material for created that time ironworks and glassworks on the property of the Marianna from Oranien family.