Acta entomologica silesiana. Roman Królik 1, Rafał Ruta 2 WSTĘP

Transkrypt

1 Acta entomologica silesiana Vol. 24 (online 007): 1 8 ISSN , ISSN (online) Bytom, March 22, 2016 Ropalodontus novorossicus Reitter, 1901 nowy w faunie Polski gatunek chrząszcza oraz uwagi o rozsiedleniu w Polsce gatunków z rodzaju Ropalodontus Mellié, 1847 (Coleoptera: Ciidae) Roman Królik 1, Rafał Ruta 2 1 Ligota Zamecka 56a, Kluczbork, agrilus@poczta.onet.pl 2 Katedra Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej, Uniwersytet Wrocławski, Przybyszewskiego 63/77, Wrocław, rafal.ruta@uwr.edu.pl ABSTRACT. Ropalodontus novorossicus Reitter, 1901 a species of beetle new to the Polish fauna and new data on the occurrence of Ropalodontus Mellié, 1847 (Coleoptera: Ciidae). Ropalodontus novorossicus is recorded from Poland for the first time from a riparian forest in the River Odra valley near Krapkowice. New localities of Polish Ropalodontus species are presented. An identification key and biological comments are given. KEY WORDS: Tenebrionoidea, Ropalodontus baudueri, Ropalodontus novorossicus, Ropalodontus perforatus, Ropalodontus strandi, Trametes gallica, new records, faunistics, key. WSTĘP Ropalodontus Mellié, 1847 (Ryc. 1-4) to niewielki rodzaj, liczący tylko 11 gatunków, z czego 8 znanych jest z Zachodniej Palearktyki. W Europie występuje 5 gatunków, z których 3 wykazano do tej pory z Polski: Ropalodontus perforatus (Gyllenhal, 1813), Ropalodontus baudueri Abeille de Perrin, 1874 oraz Ropalodontus strandi Lohse, 1969 (Kubisz et al. 2015). W 2014 roku udało się odkryć w Polsce stanowisko kolejnego, czwartego gatunku: Ropalodontus novorossicus Reitter, Wobec braku w polskiej literaturze klucza do oznaczania Ciidae, umieszczono w niniejszej pracy klucz umożliwiający oznaczenie krajowych przedstawicieli rodzaju. O ile nie zaznaczono inaczej, okazy dowodowe znajdują się w kolekcjach autorów. Następujące skróty oznaczają: coll. kolekcja; ex., exx. okaz, okazy; IBL Zakład Ochrony Lasu, Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym; KBTE Katedra Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej, Uniwersytet Wrocławski; leg. odłowił; MIZ Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa; P. N. park narodowy; rez. rezerwat; RK R. Królik; RR R. Ruta, USMB Muzeum Górnośląskie w Bytomiu. CZĘŚĆ FAUNISTYCZNA Ropalodontus baudueri Abeille de Perrin, 1874 Bardzo rzadko spotykany gatunek o słabo poznanej bionomii i ekologii. Notowany poza Polską z Austrii, Danii, Francji, Grecji, Niemiec, Rosji, Rumunii, Słowacji, Ukrainy i Węgier (Drogvalenko; Jelínek 2008). W Polsce znany do tej pory jedynie z pojedynczych znalezisk w trzech krainach: Nizina Mazowiecka okazy chwytane były pod koniec XIX wieku na suchej topoli (Królik 2008), Góry Świętokrzyskie (Borowski 2007) oraz Roztocze okaz pozyskano z drobnej huby rosnącej na silnie wysuszonej kłodzie sosnowej (Borowiec 1991). 1

2 Nowe stanowiska: Góry Świętokrzyskie: rez. Chełmowa Góra [EB03], , 4, 1 na owocniku hubiaka pospolitego Fomes fomentarius (L.) Fr. przy pniu buka Fagus sylvatica L., w towarzystwie R. perforatus i R. strandi, leg. RK. Pieniny: Krościenko nad Dunajcem, Szczawi Potok [DV57], , 1 ex., leg. R. Bielawski, coll. MIZ. Gatunek nowy dla Pienin. Ropalodontus novorossicus Reitter, 1901 Gatunek o niedostatecznie poznanym rozsiedleniu, podawany do tej pory z Austrii, Czech, Francji, Grecji, Rosji, Szwajcarii, Ukrainy i Włoch (Drogvalenko, Reibnitz 1999, Callot & Reibnitz 2008, Jelínek 2008). R. novorossicus rozwija się w owocnikach grzyba Trametes (=Coriolopsis) gallica Fr., porastającego najczęściej drewno jesionu Fraxinus sp., rzadziej inne gatunki liściaste (Reibnitz 1999). Jego owocniki o rozpostarto-odgiętym kształcie w większych skupiskach porastają martwe drewno liściaste. Trametes gallica jest gatunkiem dość rzadko spotykanym w Polsce, na Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce (Wojewoda, Ławrynowicz 2006) posiada status: R rzadki. R. novorossicus został po raz pierwszy w Polsce znaleziony na poniższym stanowisku: Górny Śląsk: Żywocice ad Krapkowice [YR19], Nadl. Prószków, oddz. 759g, koordynaty stanowiska: N, E, , 2, 2 z owocników hub porastających leżącą na ziemi gałąź dębu Quercus sp., leg. RK; , 8 exx., z owocników huby Trametes gallica Fr. porastających martwe gałęzie jesionu Fraxinus excelsior L., leg. RK i RR (Ryc. 5, 6). Z zebranych owocników huby uzyskano drogą hodowli kilkadziesiąt kolejnych okazów (coll. USMB i KBTE). Stanowisko znajduje się w lesie o charakterze przejściowym między łęgiem i grądem (Adamski et al. 2000) położonym w dolinie Odry. Drzewostan składa się z dębów w wieku ok. 150 lat, jesionów w wieku około 100 lat, a także olch i dębów w wieku 80 lat (dane za: Bank Danych o Lasach, Dość licznie występują martwe gałęzie drzew, zwłaszcza jesionów, które są miejscami obficie porośnięte przez Trametes gallica. Ropalodontus perforatus (Gyllenhal, 1813) Nierzadki gatunek, rozsiedlony prawie na całym kontynencie europejskim, na północy sięga poza koło podbiegunowe, na południu zasiedla najczęściej tereny górskie, podawany również z Kaukazu (Burakowski et al. 1987, Reibnitz 1999). Doniesienia o występowaniu w europejskiej części Rosji, na Syberii i na Dalekim Wschodzie odnoszą się prawdopodobnie do R. strandi (Nikitsky & Schigel 2004). Występowanie w Japonii i północno-wschodnich Chinach (Jelínek 2008), w kontekście wcześniejszych rozważań wymaga weryfikacji. W Polsce poławiany najczęściej na hubiaku pospolitym F. fomentarius, na buku F. sylvatica. Nie został podany jeszcze z kilku krain. Nowe stanowiska: Pojezierze Pomorskie: rez. Bielinek nad Odrą [VU46], , 1 ex., leg. RR; Płociczno SE [WV70], , 1 ex. z owocnika F. fomentarius na starej brzozie, leg. RR; Tuczno [WU79], z brzozy przy drodze nad jezioro Tuczno, , 1 ex., leg. RR; Czapla vic. [XV00], , 3 exx., leg. RR; Bukowa Góra [XV10] ad Tarnowo, , 1 ex., leg. RR; Piła vic., oddz. 172 [XU19], , 1 ex., leg. RR. Nizina Wielkopolsko-Kujawska: rez. Buczyna Szprotawska [WT40], , 2 exx., 2

3 leg. RR; OChK Dąbrowy Krotoszyńskie, rez. Buczyna Helenopol [XT62] ad Zduny, , 2 exx., leg. A. Melke. Sudety Zachodnie: Góry Bialskie, Góra Kowadło ad Bielice [XR46], , 2 z owocnika F. fomentarius na buku F. sylvatica, leg. RK. Wyżyna Krakowsko-Wieluńska: Ojców [DA16], , 1 ex., leg. RR; Ojcowski P. N., Chełmowa Góra [DA16], buki, , 5 exx., leg. L. Buchholz i RR. Gatunek nowy dla Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i Sudetów Zachodnich. Ropalodontus strandi Lohse, 1969 Gatunek stosunkowo niedawno wykazany z Polski (Królik 1999). W Europie znany z Finlandii i Norwegii, skąd został opisany, Szwecji, Polski i obszarów położonych dalej na wschód aż po Daleki Wschód (Jelínek 2008, Kubisz et al. 2015). Bionomia i grzyby żywicielskie podobne jak u poprzedniego gatunku, często oba gatunki współwystępują w tych samych owocnikach. Poniżej przedstawiono kolejne stanowiska w Polsce. Nowe stanowiska: Nizina Wielkopolsko-Kujawska: Biedrusko ad Poznań [XU32], , 2 exx., w hubie na pniaku, leg. Sz. Konwerski. Podlasie: Biebrzański P. N., Gugny [FE01], , 3 exx. z owocników F. fomentarius, leg. C. Bystrowski, coll. IBL. Puszcza Białowieska: przy drodze Hajnówka Białowieża [FD84], , 1 ex., leg. RR; Białowieża [FD94], , 1 ex., leg. RR; Browska Droga [FD94], , 1 ex., leg. RR, , 4 exx., leg. RR. Wzgórza Trzebnickie: Malin [XS47], park, , 4 exx., leg. RR i K. Żuk. Góry Świętokrzyskie: rez. Białe Ługi [DB82], , 1 ex., leg. RR. Bieszczady: Smerek ad Wetlina [FV04], , 1 z owocnika huby na buku F. sylvatica, leg. RK. Nowy dla Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, Podlasia, Wzgórz Trzebnickich i Bieszczadów. KLUCZ DO OZNACZANIA OWADÓW DOSKONAŁYCH Chrząszcze z rodzaju Ropalodontus wyróżniają się od przedstawicieli pozostałych krajowych rodzajów następującymi cechami: przedpiersie przed przednimi biodrami zagłębione; wyrostek przedpiersia nie sięga dalej niż do środka bioder; tylny brzeg przedpiersia pośrodku kątowato załamany z różnie ukształtowanym wierzchołkiem (ważna cecha diagnostyczna); przednie biodra stożkowate, silnie wystają ponad powierzchnię przedpiersia; golenie przednich nóg w części dystalnej z wyraźnym rozszerzeniem, zaopatrzonym w wieniec kolców (Ryc. 7); pokrywy dość grubo, w miarę równomiernie punktowane (zwykle mocniej niż przedplecze); górna powierzchnia ciała z długim, odstającym owłosieniem; pierwszy widoczny sternit odwłoka u samców, w przedniej części z płatowatym, trójkątnym wyrostkiem, skierowanym wierzchołkiem do tyłu, częściowo zakrywającym owłosioną jamkę; na nadustku samców występują dwa stożkowate ząbki; czułki 10-członowe, buławka 3-członowa. U niektórych gatunków z rodzaju Ropalodontus samce posiadają na przednim brzegu przedplecza różnie ukształtowane, często wywinięte ku górze parzyste wyrostki (spośród krajowych gatunków takie wyrostki występują tylko u R. novorossicus). Pewne trudności 3

4 w oznaczaniu gatunków może sprawiać fakt, że w rodzaju Ropalodontus (podobnie jak u wielu innych przedstawicieli Ciidae) występuje duża zmienność samców, wyrażająca się różnym stopniem wykształcenia cech dymorfizmu płciowego na przedpleczu i nadustku w obrębie tego samego gatunku. W lokalnej populacji występują osobniki o różnym stopniu wykształcenia wymienionych cech. 1. Przedpiersie przed przednimi biodrami znacznie krótsze niż szerokość buławki czułków (Ryc. 8, 9); przedplecze błyszczące, bez wyraźnej mikrorzeźby między punktowaniem, niekiedy tłusto opalizujące; w pełni wybarwione chrząszcze ciemnobrązowe z jaśniejszymi odnóżami i czułkami; przedni brzeg przedplecza u samców regularnie zaokrąglony Przedpiersie przed przednimi biodrami relatywnie dłuższe, niemalże równe szerokości buławki czułków (Ryc. 10, 11); przedplecze bez wyraźnego połysku, z mniej lub bardziej widoczną mikrorzeźbą między punktowaniem, przynajmniej na jego bokach; przedni brzeg przedplecza u samców czasem zaopatrzony w parę wyrostków (Ryc. 3) lub tylko delikatnie wykrojony na przednim brzegu; chrząszcze jaśniej ubarwione lub przynajmniej tylna część pokryw jaśniejsza od przedplecza Powierzchnia przedplecza i pokryw grubo i gęsto punktowana; na przedpleczu przestrzenie między punktami wyraźnie mniejsze od średnicy punktów (Ryc. 2); wyrostek tylnego brzegu przedpiersia przed przednimi biodrami słabo zaznaczony, jego boki tworzą kąt rozwarty (Ryc. 9); ciało smuklejsze, ponad 2,2 razy dłuższe od szerokości; przeciętnie mniejszy: 1,2 2,0 mm... baudueri Abeille de Perrin, Powierzchnia przedplecza i pokryw delikatniej i rzadziej punktowana; na przedpleczu przestrzenie między punktami większe od średnicy punktów (Ryc. 1); tylny brzeg przedpiersia wyciągnięty w ostry szpic (Ryc. 8); bardziej krępy, ciało co najwyżej 2,2 razy dłuższe od swej szerokości; przeciętnie większy: 1,8 2,2 mm... perforatus (Gyllenhal, 1813) 3. Przedplecze matowe, z wyraźną mikrorzeźbą między punktowaniem; przedni brzeg przedplecza samca z dwoma, lekko wywiniętymi do góry wyrostkami (Ryc. 3), które u niektórych, przeciętnie mniejszych samców mogą zanikać; boki wyrostka na tylnym brzegu przedpiersia, przed przednimi biodrami tworzą kąt rozwarty (Ryc. 10); owłosienie pokryw krótkie, długość włosków niewiele większa od odległości między punktami na pokrywach; przedplecze zwykle ciemniej ubarwione od wierzchołka pokryw; buławka czułków przyciemniona; długość ciała: 1,7 2,2 mm... novorossicus Reitter, Przedplecze z delikatną mikrorzeźbą, dobrze widoczną na jego bokach; jego przedni brzeg u samca bez wyrostków (Ryc. 4), sporadycznie przedplecze delikatnie wykrojone na przednim brzegu; boki wyrostka na tylnym brzegu przedpiersia tworzą w przybliżeniu kąt prosty; owłosienie pokryw dłuższe; ubarwienie górnej powierzchni ciała jednolicie rdzawobrązowe; czułki jednobarwne, żółte; długość ciała: 1,7 2,2 mm... strandi Lohse, 1969 PODSUMOWANIE Spośród czterech znanych obecnie z Polski przedstawicieli rodzaju Ropalodontus, najszerzej rozsiedlony jest R. perforatus, znany z licznych stanowisk w całej Polsce, żerujący na hubiaku pospolitym Fomes fomentarius. Ropalodonus strandi, podobnie jak R. perforatus rozwija się na hubiaku F. fomentarius. Uważany jest za gatunek rzadko w Polsce spotykany, choć przytoczone w pracy stanowiska wskazują na jego szerokie 4

5 Acta ent. siles. 24 (online 007) Bytom, March 22, 2016 rozmieszczenie. Znacznie rzadziej spotykanym gatunkiem jest R. baudueri, który stwierdzony był w Polsce zaledwie kilkukrotnie. Niewiele wiadomo o jego preferencjach pokarmowych, choć współczesne obserwacje z Gór Świętokrzyskich wskazują, że podobnie jak dwa wcześniej omówione gatunki, może rozwijać się na hubiaku pospolitym. Prawdopodobnie spektrum grzybów żywicielskich R. baudueri jest jednak szersze, na co wskazują obserwacje Borowca (1991). Ropalodontus novorossicus różni się od innych środkowoeuropejskich przedstawicieli rodzaju preferencjami pokarmowymi najprawdopodobniej jest monofagiem Trametes gallica, grzyba znanego w Polsce z kilkunastu stanowisk (Wojewoda 2003). Trametes gallica występuje w nadrzecznych lasach liściastych, ale także w parkach, na cmentarzach i drzewach przydrożnych, gdzie rozwija się na żywych bądź martwych drzewach liściastych (klonach, olszach, bukach, jesionach, topolach, wierzbach i wiązach) (Wojewoda 2003). Poszukiwania w podobnych siedliskach z dużym prawdopodobieństwem pozwolą odnaleźć kolejne stanowiska R. novorossicus w Polsce. Ryc Ropalodontus, imagines (wg Borowiec 2015): 1 R. perforatus, 2 R. baudueri, 3 R. novorossicus samiec, 4 R. strandi samiec. Figs Ropalodontus, adults (by Borowiec 2015): 1 R. perforatus, 2 R. baudueri, 3 R. novorossicus male, 4 R. strandi male. Ryc. 5. Imago Ropalodontus novorossicus na Trametes gallica (Żywocice, ). Fig. 5. An adult of Ropalodontus novorossicus on Trametes gallica (Żywocice, ). 5

6 Acta ent. siles. 24 (online 007) Bytom, March 22, 2016 Ryc. 6. Stanowisko Ropalodontus novorossicus w Żywocicach, : u góry widok ogólny, na dole gałąź porośnięta przez T. gallica. Fig. 6. Locality of Ropalodontus novorossicus in Żywocice, : at the top a general view, at the bottom a branch overgrown with T. gallica. 6

7 Ryc. 7. Przednia noga Ropalodontus perforatus. Fig. 7. Fore leg of Ropalodontus perforatus. Ryc Ropalodontus, przedpiersie: 8 R. perforatus, 9 R. baudueri, 10 R. novorossicus, 11 R. strandi. Figs Ropalodontus, prosternum: 8 R. perforatus, 9 R. baudueri, 10 R. novorossicus, 11 R. strandi. 7

8 PODZIĘKOWANIA Osobom i instytucjom wymienionym w tekście dziękujemy za udostępnienie okazów i kolekcji. Prof. dr. hab. Lechowi Borowcowi (Katedra Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej U. Wr.) dziękujemy za udostępnienie zdjęć spreparowanych imagines. Dr. Markowi Halamie (Muzeum Przyrodnicze U. Wr.) dziękujemy za oznaczenie Trametes gallica. PIŚMIENNICTWO Adamski A., Benz R., Borysiak J., Dister E., Dunajski A., Foral M., Günther-Diringer D., Hamplová V., Jarošek R., Jermaczek A., Kalisiński M., Korol R., Koutecká V., Krukowski M., Kusznierz J., Lojkásek B., Neuschlová Š., Nieznański P., Obrdlík P., Pavelka K., Rast G., Schneider E., Smoczyk M., Świerkosz K., Wróbel D Atlas obszarów zalewowych Odry. WWF-Auen-Institut. (wersja on-line: odra.pl/) Borowiec L Nowe i rzadkie dla Polski gatunki chrząszczy (Coleoptera). Wiadomości entomologiczne 10: Borowiec L Rodzaj: Ropalodontus Mellié, Iconographia Coleopterorum Poloniae. Chrząszcze Polski. Last modification 08 April 2015, accessed 29 February pl/ropalodontus.htm Borowski J Waloryzacja drzewostanów Gór Świętokrzyskich przy wykorzystaniu mycetobiontycznych chrząszczy grzybów nadrzewnych. pp , In: Borowski J., Mazur S. (Eds.), Waloryzacja ekosystemów leśnych Gór Świętokrzyskich metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J Chrząszcze. Coleoptera, Cucujoidea, część 3. Katalog Fauny Polski, Warszawa, XXIII, 14: Callot H., Reibnitz J Deux nouveaux Ciidae pour la faune de France: Ropalodontus novorossicus Reitter, 1902 et Cis hanseni Strand, Confirmation de la présence de Cis fissicornis Mellié, 1848 en Alsace (Coleoptera Ciidae). L Entomologiste 64, 4: Drogvalenko A. [brak daty]. Check list Ciidae Ukraine. Accessed 03 January com/873/check-list-ciidae-ukraine Jelínek J Family Ciidae Leach, pp , In: Löbl I., Smetana A. (Eds.), Catalogue of Palaearctic Coleoptera. Vol. 5: Tenebrionoidea. Apollo Books, Stenstrup. Kompantsev A.V Preliminary list of the species of the family Ciidae of Russia. Last modification January, 2003, accessed 03 January Kubisz D., Iwan D., Tykarski P Tenebrionoidea: Mycetophagidae, Ciidae, Mordellidae, Zopheridae, Meloidae, Pyrochroidae, Salpingidae, Anthicidae. Critical checklist, distribution in Poland and metaanalysis. Coleoptera Poloniae, Vol. 3. University of Warsaw Faculty of Biology & Natura optima dux Foundation, Warszawa, 744 pp. Królik R Rhopalodontus strandi Lohse, 1969 i Cis hanseni Strand, 1965 nowe dla fauny Polski gatunki chrząszczy oraz nowe dane o rozmieszczeniu i ekologii kilkudziesięciu innych gatunków z rodziny Ciidae (Coleoptera). Wiadomości entomologiczne 18: Królik R Ciidae (Coleoptera) w kolekcji Wojciecha Mączyńskiego. Acta entomologica silesiana 16: Nikitsky N. B., Schigel D. S Beetles in polypores of the Moscow region, Russia: checklist and ecological notes. Entomologica Fennica 15: Reibnitz J Verbreitung und Lebensräume der Baumschwammfresser Südwestdeutschlands (Coleoptera: Cisidae). Mitteilungen Entomologischer Verein Stuttgart 34: Wojewoda W Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Różnorodność biologiczna Polski, tom 7. Instytut Botaniki PAN, Kraków, Wojewoda W., Ławrynowicz M Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce In: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (Eds.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Polska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera. Kraków: Accepted: 3 March 2016; published: 22 March 2016 Licensed under a Creative Commons Attribution License 8