DZIAŁALNOŚĆ TOWARZYSTWA GEOFIZYKÓW W WARSZAWIE ( ) ON THE SOCIETY OF GEOPHYSICISTS IN WARSAW ( )

Transkrypt

1 PRZEGLĄD GEOFIZYCZNY Rocznik LVI 2011 Zeszyt 3 4 Sławomir MAJ Polskie Towarzystwo Geofizyczne / Instytut Geofizyki PAN Warszawa DZIAŁALNOŚĆ TOWARZYSTWA GEOFIZYKÓW W WARSZAWIE ( ) ON THE SOCIETY OF GEOPHYSICISTS IN WARSAW ( ) Z chwilą odrodzenia się państwa polskiego w listopadzie 1918 r. jak grzyby po deszczu zaczęły wyrastać w różnych krajowych ośrodkach akademickich towarzystwa i stowarzyszenia naukowe. I tak na przykład, już w styczniu 1919 r., z inicjatywy profesora PW Józefa Wierusza-Kowalskiego ( ), powstało w Warszawie Polskie Towarzystwo Fizyczne (PTF); wiosną 1920 r. utworzono oddziały wileński i krakowski, a w 1921 r. Oddział Lwowski PTF. Również w 1919 r. powołano do życia Polskie Towarzystwo Chemiczne (profesorowie Leon Marchlewski ( ) i Ignacy M o ś cicki ( )). W 1920 r. ukonstytuowało się w pełni Polskie Towarzystwo Matematyczne. W tym samym roku utworzono w Krakowie Polskie Towarzystwo Geologiczne pod przewodnictwem profesora Władysława Szajnochy ( ). Polskie Towarzystwo Geograficzne natomiast powstało w Warszawie już 26 stycznia 1918 r. Opóźnili się nieco astronomowie, ponieważ Polskie Towarzystwo Astronomiczne ukształtowało się dopiero w roku 1923 (w Toruniu), ale za to w 450. rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika. Oczywiste jest, że również Polskie Towarzystwo Geofizyczne tradycją sięga czasów II Rzeczpospolitej. W grudniu 1929 r. (dokładnie 6 XII) zwołano w Warszawie posiedzenie komitetu organizacyjnego w sprawie założenia Towarzystwa Geofizyków, Meteorologów i Hydrografów w Warszawie. Aktywnymi uczestnikami spotkania byli: geofizyk i polarnik Antoni Bolesław Dobrowolski ( ), profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej i aktualny dyrektor PIM (który już w roku Prz. Geof. LVI, 3-4 (2011)

2 266 S. Maj 1924 wysunął projekt takiego stowarzyszenia); Stefan H ł asek-hł a s k o ( ,) geofizyk i meteorolog, b. dyrektor Obserwatorium Geofizycznego w Tyflisie i b. dyrektor PIM; Stanisław Kalinowski ( ), fizyk i geofizyk- -magnetolog, założyciel Obserwatorium Magnetycznego w Świdrze k. Warszawy, profesor PW; inż. Jean Lugeon ( ) szwajcarski fizyk, meteorolog i hydrolog (przyszły dyrektor PIM w latch ), profesor Politechniki w Zurichu; Witold P ogorzelski ( ), matematyk, profesor PW; Alfred Rundo ( ), hydrolog; Mieczysław Szczęsny Rybczyń ski ( ), hydrotechnik, profesor PW; Kazimierz S z u l c ( ), agrometeorolog, profesor SGGW; Tadeusz Zubrzycki ( ), hydrolog, pracownik służb hydrograficznych we Lwowie, Wiedniu i Warszawie. Inicjatywę też wsparli: Czesław B i a ł obrzeski ( ), fizyk i geofizyk, profesor Uniwersytetów Jagiellońskiego i Warszawskiego (a wcześniej Uniwersytetu w Kijowie); Władysław Niebrzydowski (?-1934 lub 1935), meteorolog, pracownik naukowy PIM; Czesław Witoszyń ski ( ), aerodynamik, profesor PW. W rezultacie 2 lutego 1930 r. w warszawskim środowisku naukowym powołano do życia elitarne stowarzyszenie o nazwie Towarzystwo Geofizyków w Warszawie (TGW) 1. Promotorem utworzenia TGW (i wieloletnim jego prezesem) był, jak już wspomniano, prof. A.B. Dobrowolski, uczestnik słynnej belgijskiej wyprawy antarktycznej w latach 1897/1899, od 1924 r. kierownik (naczelnik) Wydziału Aerologiczno-Wojskowego w Państwowym Instytucie Meteorologicznym w Warszawie. Działając w PIM, A.B. Dobrowolski uruchomił i redagował wydawnictwo Prace Meteorologiczne i Hydrograficzne (do 1929 r. ukazało się 6 zeszytów; później tytuł zmieniono na Prace Geofizyczne i wydano już tylko 4 zeszyty w latach ). W okresie funkcję przewodniczącego TGW sprawował wybitny hydrotechnik, profesor PW, M.S. Rybczyński, zresztą b. kierownik Biura Hydrograficznego we Lwowie, a w latach minister robót publicznych. Obowiązki sekretarza generalnego TGW spełniał przez długie lata inż. hydrolog T. Zubrzycki, b. pracownik Biur Hydrograficznych we Lwowie i Wiedniu. Skarbowość Towarzystwa powierzono K. Szulcowi, agrometeorologowi. Na dzień 1 stycznia 1931 TGW liczyło 16 członków zwyczajnych oraz 16 tzw. członków współpracujących, reprezentujących rozmaite ośrodki naukowo-techniczne zainteresowane geofizyką. Członkami zwyczajnymi oprócz wymienionych osób byli jeszcze: Ludwik H o r - witz ( ), geolog, Edward Walery Janczewski ( ), sejsmolog, profesor AGH w Krakowie, Władysław Smosarski ( ), meteorolog, profesor Uniwersytetu Poznańskiego i Stanisław Turczynowicz ( ), meliorant, profesor SGGW w Warszawie. Grupę członków współ- 1 Nie można wykluczyć, że asumpt do takiej nazwy dał Kraków, gdzie w 1919 r., z inspiracji wybitnego matematyka, profesora UJ, Stanisława Zaremby ( ), zawiązano Towarzystwo Matematyczne w Krakowie, zresztą bardzo szybko (w 1920 r.) przemianowane na Polskie Towarzystwo Matematyczne.

3 Działalność Towarzystwa Geofizyków w Warszawie 267 pracujących tworzyły następujące osoby: Stanisława K o s i ń ska-bartnicka ( ), klimatolog i synoptyk; Leonard B a r t n i cki ( ), meteorolog; Wanda Drege ( ), magnetolog; Kazimierz D ę bski ( ), hydrolog i hydrotechnik; Romuald Gumiń ski ( ), klimatolog, docent WWP w Warszawie, profesor UW; Henryk H e rbich ( ), hydrolog; Kazimierz Jantzen ( ), astronom i meteorolog, profesor USB w Wilnie; Zofia Kalinowska ( ), geofizyk-magnetolog; Władysław Kollis ( ), hydrolog; Franciszek Liana ( ), meteorolog; Konstanty Lisowski (?-?), meteorolog lotniczy; Józef Matusewicz ( ), hydrolog i hydrotechnik; Eugeniusz P rzybyszewski ( ), geofizyk-magnetolog; Comm.Pil. K. Zacharewicz (?-?) z Podkomisji Meteorologicznej ICAN; Piotr Zborowski (?-?), meteorolog-aktynometra; S. Ż bikowski (?-?) (Mikulski, 1984). Członkiem TGW można było zostać tylko na wniosek Zarządu Towarzystwa (zatwierdzonego uchwałą Walnego Zebrania TGW). Jak wynika ze statutu, głównym celem działań TGW miało być popieranie rozwoju fizyki ziemskiej w najszerszym tego słowa znaczeniu, łącznie ze wszystkimi działami meteorologii i hydrologii oraz szerzenie tej wiedzy wśród ogółu. Organem TGW było czasopismo Biuletyn Towarzystwa Geofizyków w Warszawie (Bulletin de la Société Géophysique de Varsovie). W latach wydano 15 zeszytów. Wydawnictwo korzystało z dotacji Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Redaktorem naczelnym Biuletynu został znany polski hydrolog, zresztą jeden ze współorganizatorów Towarzystwa, dr inż. Alfred Rundo 2. W 1938 r. nakład jednego numeru Biuletynu wynosił 400 egzemplarzy, a cena 1 egzemplarza 5 zł. Plan pracy TGW był rozległy i przemyślany obejmował: zebrania dyskusyjne dotyczące rozwoju badań geofizycznych w kraju i współpracy międzynarodowej, referaty ściśle naukowe, sprawozdania z konferencji naukowych, wycieczki do różnych placówek badawczych, organizowanie własnej biblioteki naukowej, wspomaganie polskich wypraw polarnych itp. W ramach TGW tworzyły się komisje specjalistyczne i tak np. w roku 1935 powstała Komisja Sejsmologiczna (przewodniczący fizyk Stefan P i e ń kowski ( ), prof. UW), która doprowadziła do uruchomienia 1 stycznia 1939 r. Obserwatorium Sejsmologicznego na terenie Uniwersytetu Warszawskiego; kierownikiem Obserwatorium została Irena Bobrówna, późniejsza doc. Irena Bóbr-Modrakowa ( ). Powołano Komisję do spraw Kształcenia Geofizyków (przewodniczący Edward Warchał owski ( ), geodeta, prof. PW). Utworzono komisję pod przewodnic- 2 Absolwent Instytutu Inżynierów Komunikacji w Sankt-Petersburgu, kierownik Petersburskiego Rejonu Hydrometrycznego, współtwórca i członek Rosyjskiego Instytutu Hydrologicznego. Po powrocie do ojczyzny (1924) podjął pracę w polskiej służbie hydrologicznej. Był stałym uczestnikiem Konferencji Hydrologicznych Państw Bałtyckich; członkiem Akademii Nauk Technicznych. Od 1937 r. kierował Instytutem Hydrograficznym. Inicjator publikacji: Bibliografia hydrologiczna Polska.

4 268 S. Maj twem A.B. Dobrowolskiego, współpracującą z Kołem Polarnym, zorganizowanym przy TGW przez Czesława Centkiewicza ( ) oraz Władysława Łysakowskiego (1907-?) i Stanisława Siedleckiego ( ), uczestników polskiej wyprawy na Wyspę Niedźwiedzią w ramach II Międzynarodowego Roku Polarnego 1932/1933; efektem była np. ekspedycja glacjalna na Spitsbergen w 1938 r. Wziął w niej udział m.in. profesor Ludwik Sawicki ( ), wybitny geolog i archeolog, znawca geomorfologii i stratygrafii plejstocenu oraz starszej epoki kamiennej (paleolitu). W tym samym roku utworzono ponadto Komisję Kriologiczną (Kryologiczną). W roku 1938 TGW liczyło 33 członków, w tym 25 miejscowych, 7 zamiejscowych (Gdynia, Legionowo, Lwów, Kraków, Zakopane/Kasprowy Wierch) oraz 1 korespondenta (prof. J. Lugeon, Szwajcaria). W porównaniu ze styczniem 1931 r. zmiany ilościowe były znikome, ale skład osobowy Towarzystwa zmienił się radykalnie ze starej gwardii pozostało tylko 16 osób; przyjęto do TGW 17 nowych przedstawicieli geofizyki i nauk pokrewnych (p. załączona lista członków). Działalność TGW przerwał wybuch II wojny światowej. Wojny nie przeżyło siedmiu członków Towarzystwa (aktywnych w 1938 roku). W dwa lata po jej zakończeniu TGW zostało reaktywowane (sierpień 1947 r.), ale pod nieco inną nazwą, jako Polskie Towarzystwo Geofizyków (PTGF); w dalszym ciągu było jednak stowarzyszeniem elitarnym. Wydawanie Biuletynu TGW nie zostało wznowione. Wydano tylko dwie pozycje książkowe: Glaciers structures and movements theories (A.B. Dobrowolski) i Fizyka atmosfery część 1, podręcznik akademicki autorstwa T. Kopcewicza ( ). Prezesami PTGF byli kolejno: prof. Antoni B. Dobrowolski , prof. Edward Warchałowski , dr Stanisław Rafał owski ( ) , doc. dr Irena Bóbr-Modrakowa , prof. Teodor Kopcewicz (Rafałowski, 1984). We wrześniu 1947 r. powstało w Warszawie nowe stowarzyszenie o bardziej wyspecjalizowanym profilu geofizycznym, a mianowicie Polskie Towarzystwo Meteorologiczne i Hydrologiczne (PTMH). Z racji znacznie łatwiejszego dostępu stanowiło swego rodzaju konkurencję dla PTGF. W 1948 r. PTMH rozpoczęło wydawanie kwartalnika Przegląd Meteorologiczny i Hydrologiczny; po ośmiu latach tytuł zmieniono na Przegląd Geofizyczny. W dekadzie podejmowano działania mające doprowadzić do fuzji PTGMH i PTGF w jedną organizację. Z różnych przyczyn do zjednoczenia jednak nie doszło. Aktywność PTGF stopniowo malała i w roku 1963 stowarzyszenie formalnie przestało istnieć. Materiały wpłynęły do redakcji 26 VII 2011.

5 Działalność Towarzystwa Geofizyków w Warszawie 269 Literatura i inne materiał y ź ródł owe Bibliografia prac opublikowanych przez pracowników i dawnych współpracownik6w Państwowego Instytutu Meteorologicznego (wydana z okazji Konferencji Dyrektorów Międzynarodowej Organizacji Meteorologicznej, sierpień 1935), 1935, PIM, Warszawa, ss Biuletyn Towarzystwa Geofizyków w Warszawie, 1938, red. A. Rundo, z. 15, ss. 63. Mikulski Z., 1984, Towarzystwo Geofizyków w Warszawie ( ). Prz. Geof., 29, 2, Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie , 1929, Warszawa, Rafał owski S., 1984, Polskie Towarzystwo Geofizyków. Prz. Geof. 29, 3, Rojecki A., 1977, Z dziejów towarzystw geofizycznych w Polsce (na marginesie trzydziestej rocznicy istnienia Polskiego Towarzystwa Geofizycznego, d. PTMiH). Prz. Geof., 22, 3-4, Warszawskie organizacje, instytucje i towarzystwa naukowe po wojnie, 1947, (w:) Nauka polska, jej potrzeby, organizacja i rozwój, 25, Wyd. Kasy im. Mianowskiego, Inst. Popierania Nauki, Warszawa, Streszczenie Na przełomie lat 1929/1930 powołano w Polsce pierwsze geofizyczne stowarzyszenie naukowe pod nazwą Towarzystwo Geofizyków w Warszawie (TGW). Inicjatorem był Antoni Bolesław Dobrowolski ( ), geofizyk i polarnik, profesor WWP w Warszawie oraz UW, dyrektor PIM ( ), uczestnik słynnej wyprawy antarktycznej na pokładzie fregaty Belgica w latach 1897/1899. TGW było stowarzyszeniem elitarnym. Członkiem można było zostać tylko na zaproszenie Zarządu, potwierdzonym przez Walne zebranie TGW. W dziesięcioleciu prezesami Towarzystwa byli A.B. Dobrowolski oraz profesor Mieczysław Rybczyński ( ). TGW było bardzo aktywne; organizowało spotkania specjalistyczne i konferencje naukowe. Nawiązało współpracę z Międzynarodową Unią Geodezji i Geofizyki, z Komisją II Międzynarodowego Roku Polarnego 1932/33 i in. Wspierało wyprawy polarne i organizację Polskiej Stacji Polarnej na Wyspie Niedźwiedziej w archipelagu Spitsbergenu. Udzielało wsparcia przy budowie i uruchomieniu Oddziału Morskiego PIM w Gdyni, Stacji Magnetyczno-Meteorologicznej w Helu, Obserwatorium Sejsmologicznego w Uniwersytecie Warszawskim, Obserwatorium Meteorologicznego na Kasprowym Wierchu i in. TGW w okresie wydawało czasopismo Biuletyn Towarzystwa Geofizyków w Warszawie. Redaktorem naczelnym był znany hydrolog inż. Alfred Rundo ( ). W ciągu ośmiu lat ukazało się drukiem 15 zeszytów. Zawierały bardzo urozmaicone treści (także w językach obcych) z różnych dziedzin szeroko pojętej geofizyki, a właściwie nauk o Ziemi. Efektywnie rozwijającą się działalność TGW przerwała II wojna światowa: W roku 1947 już w innej rzeczywistości TGW zostało reaktywowane, ale jako Polskie Towarzystwo Geofizyków; towarzyszyło temu zresztą, powołanie konkurencyjnej organizacji o nazwie Polskie Towarzystwo Meteorologiczno-Hydrologiczne. W uzupełnieniu zamieszczono krótkie biogramy (lub informacje o źródłach bibliograficznych) dotyczące członków Towarzystwa Geofizyków w Warszawie według listy z 1938 r. S ł owa kluczowe: geofizyka, polskie towarzystwa naukowe, Towarzystwo Geofizyków w Warszawie

6 270 S. Maj Summary In 1930 the first geophysical society called the Society of Geophysicists in Warsaw (SGW) was found in Poland. The founder and head of this Society was Professor Antoni Bolesław Dobrowolski ( ), a famous Polish explorer of Antarctic region (the polar expedition o s/v Belgic in 1897/1899). This SGW was very active; it organized various geophysical scientificassembles and conferencesand corporated also with the International Union of Geodesy and Geophysics, with the Commission of Second International Polar Year 1932/1933, etc. The SGW assisted new geophysical observatories as, e.g., Marine Observatory in Gdynia, Magnetic Station at Hel, Seismological Observatory at University of Warsaw, Meteorological Observatory at Kasprowy Wierch in Tatra Mountains, etc. The some Polish polar expeditions to Svalbard Archipelago were also aided. From 1931 to 1939 the SGW edited the journal entitled Bulletin de la Societé de Geophysique de Varsovie (Biuletyn Towarzystwa Geofizyków w Warszawie). The Editor-in-Chief was a Polish hydrologist Alfred Rundo ( ). During about eight years 15 issues were emitted. Additionally the short biograms (or other bibliographic informations) of members of the first Polish Geophysical Society ( ) after the list from 1938 are presented. Key words: geophysics, Polish scientific societies, Society of Geophysicists in Warsaw TOWARZYSTWO GEOFIZYKÓW W WARSZAWIE Lista członków TGW w 1938 r. SOCIETY OF GEOPHYSICISTS IN WARSAW List of members in 1938 Załączona lista członków TGW zawiera informacje biograficzne o nich. Ponieważ część osób z tej listy znalazła w opracowaniu jubileuszowym z okazji 60-lecia Polskiego Towarzystwa Geofizycznego (biogramy geofizyków polskich U. Kossowska-Cezak, S. Maj, Z. Mikulski), ich biogramy są tu na ogół bardzo krótkie; znajduje się przy nich odesłanie do pozycji podstawowej i ewentualnie innych. W przypadku osób, których nazwiska pojawiają się tu po raz pierwszy, podano pełniejsze ich biogramy i zaopatrzono je w bogatszą literaturę. Charakter i redakcja tych biogramów są podobne jak w pozycji podstawowej (Kossowska-Cezak i in., 2009). BERSON Artur ( ), inżynier, fizyk, meteorolog, aeronauta (loty balonowe). Absolwent wyższych uczelni w Wiedniu i Berlinie. Pracował naukowo w Pruskim Instytucie Meteorologicznym (Berlin). W 1901r., wraz z meteorologiem R. Suringiem, osiągnął w locie balonem wolnym (z otwartą gondolą) rekordową wysokość 10,8 km; pionier badań związanych z medycyną lotniczą. Zajmował się także klimatologią archipelagu Svalbard; prowadził obserwacje meteorologiczne w środkowo-wschodniej Afryce (tzw. Niemiecka Afryka Wschodnia). Autor 3-tomowego dzieła p.t. Loty naukowe (w jęz. niemieckim). (

7 Działalność Towarzystwa Geofizyków w Warszawie 271 BIAŁOBRZESKI Czesław ( ), fizyk, geofizyk, filozof natury; profesor Cesarskiego Uniwersytetu w Kijowie, Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i Uniwersytetu Warszawskiego. (Kossowska-Cezak i in., 2009; Ścisłowski, 1954) BLATON Jan ( ), fizyk-teoretyk, profesor UMSC w Lublinie oraz UJ w Krakowie; dyrektor PIM w Warszawie: (Gorczyński, 1948; Kossowska-Cezak i in., 2009) BOHDANOWICZ Karol Nereusz ( ), geolog, górnik; absolwent Instytutu Górniczego w Sankt-Petersburgu (1886); profesor tegoż Instytutu od 1903 r., kierownik Katedry Geologii; prowadził liczne terenowe badania geologiczno/geograficzne w Azji Środkowej, na Syberii i Dalekim Wschodzie; były to w większości prace pionierskie o dużym znaczeniu dla gospodarki (rosyjskiej). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wrócił do ojczyzny i włączył się w budowę krajowej geologii i geofizyki. Od 1923 profesor Akademii Górniczej w Krakowie; kierownik Katedry Geologii Stosowanej. W latach dyrektor Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Był członkiem m.in. PAU w Krakowie, Lwowskiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Opublikował ponad 200 prac (w różnych językach) z zakresu Nauk o Ziemi. (Arvaniti, 2009, Wójcik, 2002) BÓBR-MODRAKOWA Irena ( ), sejsmolog; docent w Zakładzie/Instytucie Geofizyki PAN w Warszawie; długoletnia kierowniczka Warszawskiego Obserwatorium Sejsmologicznego. Absolwentka tzw. Studiów Bestużewskich (żeńska 4-letnia szkoła wyższa) w zakresie fizyki i matematyki przy Uniwersytecie w Sankt-Petersburgu (1914); w latach pracownik naukowy w laboratorium fizycznym Uniwersytetu Petersburskiego oraz w Komitecie Sejsmologii RAN, kierowanym przez znanego rosyjskiego sejsmologa i sejsmika, profesora Borysa B. Golicyna ( ). Po powrocie do Polski (1920 r.) podjęła pracę w Zakładzie Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego u profesora Stefana Pieńkowskiego; w 1928 r. uzyskała doktorat nauk fizycznych. W latach organizowała (z ramienia Komisji Sejsmologicznej Towarzystwa Geofizyków w Warszawie) na terenie Uniwersytetu Warszawskiego Obserwatorium Sejsmologiczne; była jego kierownikiem i opiekunem przez następnych 20 lat (okupacja niemiecka i czasy powojenne). (Jankowska, 1986; Olczak, 1959; Ołpińska-Warzechowa, 1959) CENTKIEWICZ Czesław ( ), inżynier elektryk, polarnik; absolwent Politechniki w Liège (Belgia); pracownik PIM w Warszawie; uczestnik polarnej wyprawy na Wyspę Niedźwiedzią w ramach II Międzynarodowego Roku Polarnego 1932/1933; autor poczytnych książek dotyczących Arktyki i Antarktyki (Wyspa mgieł i wichrów, Biała foka...). (Zalewski, 1997) CYNK Bolesław (?-?), geofizyk-magnetolog; absolwent Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1927); dr filozofii w zakresie fizyki; pracownik naukowy Obserwatorium Morskiego PIM w Gdyni; w latach wicedyrektor Państwowego Instytutu Meteorologicznego w Warszawie; opiekun naukowy Stacji Magnetycznej w Helu; uczestnik (wraz ze Stanisławem Dłuskim) pierwszych pomiarów geomagnetycznych na polskim wybrzeżu Bałtyku (1932); w latach wykładowca fizyki w Polish University College (PUC) w Londynie. (Czyszek, Czyszek, 1984;

8 272 S. Maj CZARNOCKI Stefan ( ), geolog, inżynier górniczy (specjalność złoża węgli kamiennych i ropy naftowej); absolwent Instytutu Górniczego w Sankt-Petersburgu (1906); w latach pracował jako geolog w Komitecie Geologicznym (Sankt-Petersburg); badał złoża rud żelaza w Zachodniej Rosji i w Królestwie Polskim, także zasoby złóż węgla w Zagłębiu Dąbrowskim. Na północnym Kaukazie prowadził terenowe badania Kubańskiego Rejonu Naftowego; sporządzał ekspertyzy geologiczne dla projektowanych sieci kolejowych. W 1922 r. wrócił do kraju i rozpoczął pracę w PIG w Warszawie; kierował Wydziałem Węglowo-Naftowym; badał przede wszystkim Zagłębie Węglowe (GOP). Profesor zwyczajny geologii stosowanej w Akademii Górniczej w Krakowie. W czasie okupacji niemieckiej wykładał w Szkole Górniczo-Hutniczo-Mierniczej; od 1945 r. dziekan Wydziału Geologiczno-Mierniczego AG. Delegat PIG do Polskiego Komitetu Energetycznego. Aktywny, długoletni członek Pol. Tow. Geologicznego. (Doktorowicz-Hrebnicki, 1971) DŁUSKI Stanisław ( ), kapitan żeglugi wielkiej, meteorolog morski, magnetolog; wykładowca w Wyższej Szkole Morskiej w Tczewie i w Gdyni; adiunkt w Obserwatorium Morskim PIM w Gdyni; kierownik Oddziału Morskiego PIM; naukowy opiekun (wraz z dr Bolesławem Cynkiem) Stacji Magnetyczno-Meteorologicznej w Helu; aktywny uczestnik pierwszych polowych pomiarów magnetycznych na polskim wybrzeżu Bałtyku. Po wybuchu II wojny światowej zamordowany przez Niemców 11 XI 1939 w masowej egzekucji w Lasach Piaśnickich koło Wejherowa. (Projekt Edukacyjny Miasto Gdynia w Okresie II wojny światowej. Straty osobowe Gdyni w okresie II wojny światowej; aktualizacja nr 15; Urząd Miasta Gdyni; stan na 23 kwietnia 2009 [ pl]; Drozd i in., 2008) DĘBSKI Kazimierz ( ), hydrolog i hydrotechnik; absolwent PW; pracownik Instytutu Hydrograficznego w Warszawie; profesor SGGW w Warszawie; kierownik Katedry Budownictwa Wodnego. Ochotnik w wojnach 1920 i 1939 (odznaczony Krzyżem Walecznych). (Kossowska-Cezak i in., 2009; Stephan, 1968) DOBROWOLSKI Antoni Bolesław ( ) geofizyk, meteorolog, badacz polarny. (Kossowska-Cezak i in., 2009; Kowalczuk, 1999, 2001, Maj, 2011) DREGE Wanda ( ), magnetolog; st. asystent w Instytucie Fizycznym Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (Wydział Fizyki Ziemi), adiunkt w Zakładzie/Instytucie Geofizyki PAN, pracownik senior Obserwatorium Geofizycznego im. Profesora Stanisława Kalinowskiego w Świdrze k. Warszawy. (Hurwic, 1948; Kalinowska, 1962; Muzem..., 1929; Ołpińska-Warzechowa 1985) GUMIŃSKI Romuald ( ), klimatolog i agroklimatolog, docent WWP na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym; profesor UW, kierownik Zakładu Klimatologii. (Kossowska-Cezak i in., 2009; Mikulski, 1996; Pieślak, 1977; Stenz, 1952) JANCZEWSKI Edward Walery ( ), geofizyk prospekcyjny (sejsmolog). (Kowalczuk, 1999, 2001, 2003, 2011; Olczak, 1960)

9 Działalność Towarzystwa Geofizyków w Warszawie 273 JODKO-NARKIEWICZ Konstanty ( ) fizyk, aeronauta (loty balonowe); absolwent Uniwersytetu Warszawskiego; pracował w Zakładzie Fizyki Doświadczalnej UW u profesora St. Pieńkowskiego, po 1930 r. u profesora St. Ziemeckiego ( ) w SGGW w Warszawie. Prowadził pionierskie obserwacje promieniowania kosmicznego w atmosferze ziemskiej. Jako zamiłowany alpinista i podróżnik brał udział w licznych wyprawach w Tatry, Alpy i góry Atlasu, w Andy i lodowce Islandii. Uczestniczył w polskiej wyprawie na Spitsbergen (1936); był jednym z pomysłodawców niedoszłego lotu balonem Gwiazda Polski do stratosfery w 1938 r. (en.wikipedia.org/wiki/konstanty_jodko-narkiewicz ; auger.ifj.edu.pl/historia_k/tatry.htm) KALINOWSKA Zofia ( ), geofizyk-magnetolog; absolwentka Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie; docent w Instytucie Geofizyki PAN, długoletnia kierowniczka Obserwatorium Geofizycznego im. Prof. St. Kalinowskiego w Świdrze k. Warszawy. (Hurwic, 1948; Ołpińska-Warzechowa, 1985; Przybyszewski E, 1962) KALINOWSKI Stanisław ( ), fizyk, geofizyk-magnetolog; profesor Politechniki Warszawskiej i Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie; założyciel Obserwatorium Magnetycznego w Świdrze k. Warszawy. (Drege, 1947; Drege, Kalinowska-Widomska, 1962; Hurwic, 1948, 1994; Kalinowska, 1962, Kalinowska-Widomska, 1947; Kossowska-Cezak i in., 2009; Ołpińska-Warzechowa K., 1985; Stanisław Kalinowski..., 1964; Szczeniowski, 1947) KARPOWICZ Antoni (?-?), fizyk; wykładowca w Zakładzie Fizyki Politechniki Warszawskiej; nie przetrzymał okupacji niemieckiej (Olszewicz, 1947) KOPCEWICZ Teodor ( ), fizyk, geofizyk; absolwent Uniwersytetu Warszawskiego; profesor UW. (Kossowska-Cezak i in., 2009; Kowalczuk, 1999, 2001; Motrenko, 1979; Skaliński, 1977) KWIATKOWSKI Antoni Konstanty ( ), inżynier geodeta; absolwent Wydziału Inżynierii Budowlanej i Rolnej PW (1926); współpracownik naukowy Głównego Urzędu Miar w Warszawie (pomiary przyśpieszenia siły ciężkości na terenie Polski); adiunkt Wydziału Inżynierii Wodnej i Wydziału Geodezyjnego PW; członek Bałtyckiej Komisji Geodezyjnej. Uczestnik wojny polsko-radzieckiej 1920 roku; absolwent Wołyńskiej Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii im. Marcina Kątskiego; porucznik uzbrojenia (od 1935 r.), w 1940 r. zamordowany w Katyniu. ( LIANA Franciszek ( ), meteorolog (konstrukcja przyrządów pomiarowych); od 1919 r. naukowy pracownik PIM w Warszawie, kierownik Zakładu Instrumentoznawstwa. (Kossowska-Cezak i in., 2009; Rojecki, 1960) LUGEON Jean ( ), inżynier szwajcarski, meteorolog, fizyk atmosfery i hydrolog; profesor Politechniki w Zurichu, dyrektor PIM w Warszawie ; organizator i formalny kierownik Polskiej Stacji Polarnej na Wyspie

10 274 S. Maj Niedźwiedziej w latach 1932/33 (II Międzynarodowy Rok Polarny); współzałożyciel TGW; inspirator budowy Obserwatorium Meteorologicznego na Kasprowym Wierchu. (Centkiewicz, 1977; Kossowska-Cezak i in., 2009) MATUSEWICZ Józef ( ), inżynier hydrolog; studia na Uniwersytetach w Moskwie i Dorpacie, w Akademii Morskiej w Sankt- -Petersburgu i w Politechnice Warszawskiej; doktor nauk matematyczno-fizycznych; pracownik (od 1919 r.) Centralnego Biura Hydrograficznego (Instytutu Hydrograficznego); organizator terenowej służby hydrologicznej (wraz z siecią sygnalizacji zjawisk); kierownik Oddziału Hydrografii Statystycznej. Po II wojnie światowej pierwszy dyrektor Państwowego Instytutu Hydrologiczno-Meteorologicznego; od 1949 r. działalność w urzędach państwowych do spraw gospodarki wodnej, żeglugi, transportu itp. Organizator Inżynierskiego Studium Hydrograficznego przy PW; autor licznych prac naukowych z zakresu warunkówtermicznych wód płynących, podstaw prognoz hydrologicznych, problemów gospodarki wodnej. (Molga, 1974) OLCZAK Tadeusz ( ), astronom i geofizyk; absolwent UJ w Krakowie; profesor UW. (Kossowska-Cezak i in., 2009; Kowalczuk, 1999, 2001; Kozłowski, 1984; Maj, 1996; Maj, Guterch, 1990, 1993, 2008; Maj, Ołpińska-Warzechowa, 1990) ROSŁOŃSKI Romuald Karol ( ), inżynier hydrotechnik; absolwent Politechniki Lwowskiej, Królewskiej Politechniki w Berlinie (Charlottenburg) oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego (studia geologiczne); profesor Politechniki Lwowskiej (Katedra Budownictwa Wodnego od 1937); udział w budowach linii metra oraz sieci wodociągowej w Nowym Jorku; w kraju zbiorniki wodne: Porąbka, Rożnów, Czchów, wodociągi Warszawy, Łodzi i Przemyśla, zaopatrzenie w wodę Zagłębia Śląsko-Dąbrowskiego. Po II wojnie światowej profesor Wydziału Inżynierii Środowiska Politechniki Krakowskiej; członek WTN. (Mikulski, 2002; Wydział Inżynierii Środowiska, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki. Zmarli zasłużeni pracownicy WIŚ prof. zw. dr hab. inż. Romuald Rosłoński ( ) pl/zmarli+zasłużeni,s32.html?i4s2) RUNDO Alfred ( ), inżynier hydrolog, redaktor naczelny Biuletynu TGW. (Kossowska-Cezak i in., 2009; Mikulski, 1977, 1984) SMOLEŃSKI Jerzy Józef Gedeon ( ), geograf fizyczny, geolog, antropogeograf; absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego; profesor UJ; kierownik Katedry Geografii Fizycznej; dyrektor Instytutu Geograficznego UJ (od 1929); członek PAU (1917), członek Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Państwowej Rady Ochrony Przyrody, Polskiego Narodowego Komitetu Międzynarodowej Unii Geograficznej i in.; liczne prace z zakresu geomorfologii ziem polskich; pierwsze polskie prace oceanograficzne; zagadnienia relacji zjawisk geofizycznych z geologicznymi (np. rozmieszczenie anomalii siły ciężkości a struktura skorupy ziemskiej); badania z zakresu rozwoju demograficznego Polski; badania z zakresu geografii politycznej (wprowadzenie metody socjologicznej); zasłużony dla rozwoju planowania przestrzennego i regionalnego w Polsce; wieloletni redaktor czasopisma Prace Instytutu Geograficznego UJ. W listopadzie 1939 r. został wywieziony przez Niemców wraz z grupą innych profesorów UJ do obozu koncentracyjnego w Oranienburgu k. Berlina, gdzie poniósł śmierć w styczniu (Hołub-Pacewiczowa, 1945)

11 Działalność Towarzystwa Geofizyków w Warszawie 275 SMOSARSKI Władysław Antoni Jan ( ), meteorolog, matematyk, profesor Uniwersytetu Poznańskiego; pierwszy kierownik Katedry Meteorologii na Wydziale Rolniczo-Leśnym (od 1920 r.); od 1951 r. Wyższa Szkoła Rolnicza w Poznaniu; Katedra Agrometeorologii. (Kossowska-Cezak i in., 2009; Witkowski, 1961) STENZ Edward ( ), fizyk i geofizyk; absolwent Uniwersytetu Warszawskiego; profesor UW. (Balcer, 1997; Chomicz, 1976; Gadomska, Maj, 2002; Kossowska-Cezak i in., 2009; Kowalczuk, 1999, 2011; Maj, 1997, a, b; Mikulski, 1997; Mikulski i in., 1956; Winid, 1956) SZULC Kazimierz Michał ( ), agrometeorolog; profesor w Wyższej Szkole Rolniczej w Dublanach k. Lwowa; dyrektor PIM ( ); profesor SGGW w Warszawie, kierownik Zakładu Meteorologii i Klimatologii. (Kossowska-Cezak i in., 2009) TURCZYNOWICZ Stanisław ( ), meliorant; profesor SGGW w Warszawie. (Kossowska-Cezak i in., 2009; Mikulski, 1957) WARCHAŁOWSKI Edward ( ), inżynier geodeta; absolwent Szkoły Mierniczej w Pskowie, Instytutu Geodezyjnego w Moskwie (1909) i Uniwersytetu Moskiewskiego (studia matematyczne 1911 r.); działalność naukowa w Katedrze Geodezji IGd.; prace o charakterze teoretycznym, jak i technicznym; zainteresowanie fotogrametrią; profesor od 1918 r. i kierownik Katedry Geodezji. W 1921 r. wraca do kraju; obejmuje Katedrę Miernictwa I (Geodezji Wyższej) w Politechnice Warszawskiej. Sekretarz (od 1926) Polskiego Komitetu Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geofizycznej; wiceprzewodniczący Polskiego Towarzystwa Fotogrametrycznego; członek Akademii Nauk Technicznych (1930); rektor PW w latach i ; autor licznych prac z zakresu miernictwa, geodezji wyższej, fotogrametrii (w tym akademickich podręczników ); organizuje i prowadzi Geodezyjny Instytut Naukowo-Badawczy PW; w latach prezes Głównego Urzędu Pomiarów Kraju; doktor honoris causa AGH w Krakowie. (Kamela, 1991) WITOSZYŃSKI Czesław Maciej ( ), inżynier mechanik i konstruktor; aerodynamik ojciec polskiego lotnictwa. Absolwent Uniwersytetu w Sankt-Petersburgu (studia matematyczne) i Politechniki w Liege (Belgia); pierwszy polski konstruktor pomp wirowych; profesor PW na Wydziale Mechanicznym (Katedra Maszyn Wodnych); twórca Instytutu Aerodynamicznego PW (tunele aerodynamiczne); projektant i konstruktor oryginalnych polskich szybowców i samolotów; współzałożyciel Podlaskiej Wytwórni Samolotów; członek Akademii Nauk Tech., PAU, TWN; od 1945 r. profesor aerodynamiki w Politechnice Łódzkiej. ( Literatura Arvaniti J., Chodkowska A., Francikowska K., Krajewska H., Szymczyk H., Wrzosek M. (red.), 2009, Materiały Karola Nereusza Bohdanowicza ( ).[w:] Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk, nr 50,

12 276 S. Maj Balcer R., 1997, Profesor Stenz badacz optyki atmosfery. Prz. Geof., 42, 1, Centkiewicz Cz., 1977, Prof. dr Jean Lugeon w pierwszą rocznicę śmierci. Prz. Geof., 22; 2, Chomicz K., 1976, Prof. dr Edward Stenz (w dwudziestą rocznicę śmierci). Prz. Geof., 21, 2, 147. Czyszek Z., Czyszek W., 1984, Obserwatorium Geofizyczne w Helu. Prz. Geof., 29, 2, Doktorowicz-Hrebnicki St., 1971, Stefan Czarnocki ( ). Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 41, 1, Drege W., 1947, Stanisław Kalinowski twórca Obserwatorium Geofizycznego i Instytutu Fizycznego, [w:] Stanisław Kalinowski, , PZWS, Warszawa, Drege W., Kalinowska-Widomska E., 1962, Prace terenowe Obserwatorium Geofizycznego w Świdrze w latach [w:] Księga jubileuszowa , Prace Obs. Geof. St. Kalinowskiego w Świdrze, 23, Drozd J., Małkowski K., Obertyński E., Toczek R., 2008, Gdynianie. Lista (niepełna) strat osobowych Gdyni w II wojnie światowej , część I ludność cywilna. Gdynia. Gadomska B., Maj S., 2002, Profesor Edward Stenz ( ) jako popularyzator geofizyki. Publ. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sci., M-25 (347), Gorczyń ski W., 1948, Jan Blaton. Prz. Met. i Hydr., 1, 3-4, Hoł ub-pacewiczowa Z., 1945, Jerzy Smoleński. [w:] Straty kultury polskiej , tom I, red. A. Ordęga i T. Terlecki, Wyd. Książnica Polska, Glasgow. Hurwic J., 1948, Tajemnice obserwatorium geofizycznego. Problemy, 8, Hurwic J., 1994, Stanisław Kalinowski, pierwszy polski magnetolog. Fizyka w Szkole, 1, Jankowska W.A., 1986, Obserwatorium Sejsmologiczne imienia Ireny Bóbr-Modrakowej w Warszawie. Prz. Geof., 31, 2, Kalinowska Z., 1962, Historia powstania i działalności Obserwatorium Geofizycznego w Swidrae w latach [w:] Księga jubileuszowa , Prace Obs. Geof. St. Kalinowskiego w Świdrze, 23, Kalinowska-Widomska E., 1947, Stanisław Kalinowski [w:] Stanisław Kalinowski , PZWS, Warszawa, Kamela Cz., 1991, Prof. Edward Warchałowski ( ). Pierwszy wiceprzewodniczący Polskiego Towarzystwa Fotogrametrycznego. [w:] Polskie Towarzystwo Fotogrametrii i Teledetekcji, Sekcja Naukowa Stowarzyszenia Geodetów Polskich, mat. sesji naukowej 60-lecie Polskiego Towarzystwa Fotogrametrycznego, Warszawa, maja 1991 r. Kossowska-Cezak U., Maj S., M i k ulski Z., 2009, Biogramy geofizyków polskich. [w:] Polskie Towarzystwo Geofizyczne , red. E. Bogdanowicz, U, Kossowska-Cezak, J. Szkutnicki, PTGeof./IMGW, Kowalczuk J., 1999, Sylwetki geofizyków polskich. [w:] 100-lecie geofizyki polskiej Kalendarium. AGH, Uczelniane Wyd. Naukowo-Dydaktyczne, Kraków. Kowalczuk J., 2001, Sylwetki geofizyków polskich. [w:] 100-lecie geofizyki polskiej Kalendarium. Wydanie drugie poszerzone. Wydawnictwo Arbor, Kraków. Kowalczuk J., 2003, Ludzie polskiej nafty: Edward Walery Janczewski ( ), życie i działalność naukowa. Wiek Nafty, 13, 2, Kowalczuk J., 2011, Edward Walery Janczewski ( ). Życie i działalność naukowa. Prz. Geof., 56, 3-4, Kozł owski M.F., 1984, Profesor doktor Konstanty Tadeusz Olczak ( ). Prz. Geof., 29, 2, Maj S., 1996, Kwartalnik Acta Geophysica Polonica. Prz. Geof., 41, 1-2, Maj S., 1997a, Od Maurycego P. Rudzkiego do Edwarda Stenza. Zarys dziejów badań geotermicznych, w Polsce w pierwszej połowie XX wieku. Prz. Geof., 42, 1, Maj S., 1997b, Edward Stenz ( ): first editor of Acta Geophysica Polonica. Acta Geoph. Pol., 45, 4, Maj S., 2011, Antoni Bolesław Dobrowolski jako geofizyk. Prz. Geof., 56, 3-4,

13 Działalność Towarzystwa Geofizyków w Warszawie 277 Maj S., Guterch A., 1990, Professor Tadeusz Olczak a polish geophysicist. Acta Geoph. Pol., 38, 2, Maj S., Guterch A., 1993, Działalność profesora Tadeusza Olczaka ( ) w geofizyce. Prz. Geof., 38, 2, Maj S., Guterch A., 2008, Profesor Konstanty Tadeusz Olczak ( ) w 100-lecie urodzin. Prz. Geof., 53,1, Maj S., O ł piń ska-warzechowa K., 1990, Selected scientific works of Tadeusz Olczak. Acta Geoph. Pol., 38, 2, Mikulski Z., 1957, Prof. Stanisław Turczynowicz. Prz.Geof., 2, 4, Mikulski Z., 1977, Alfred Rundo ( ). Prz. Geof., 22, 3-4, Mikulski Z., 1984, Towarzystwo Geofizyków w Warszawie ( ). Prz. Geof., 29, 2, Mikulski Z., 1996, Romuald Gumiński ( ) sylwetka uczonego (w setną rocznicę urodzin). Prz. Geof., 41, 4, Mikulski Z., 1997, Edward Stenz ( ) wszechstronny geofizyk polski. Prz. Geof., 42, 1, Mikulski Z., 2002, Romuald Rosłoński ( ). Gosp. Wodna, 9, 365. Mikulski Z., Molga M., Rojecki A., Zych S., 1956, Prof. dr Edward Stenz wspomnienie pośmiertne i bibliografia prac i artykułów E. Stenza. Prz. Geof.,1, 3-4, Molga M., 1974, Dr inż. Józef Matusewicz, Prz. Geof., 19, 2, Motrenko E., 1979, Prof. dr habil. Teodor Kopcewicz, Obituary. Acta Geoph. Pol., 27, 3, Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie ( ), 1929, Warszawa, Olczak T., 1959, Doc. dr Irena Bóbr-Modrak (1B ). Acta Geoph. Pol., 7, 2, Olczak T., 1960, Prof. Edward Walery Janczewski. Prz. Geof., 5, 1, Olszewicz B., 1947, Lista strat kultury polskiej (1 IX III 1946). Wyd. S. Arcta, Warszawa. O ł piń ska-warzechowa K., 1959, Doc. dr Irena Bóbr-Modrakowa. Prz. Geof., 4, 2, 141. O ł piń ska-warzechowa K,, 1985, Obserwatorium Geofizyczne imienia Stanisława Kalinowskiego w Świdrze. Prz. Geof., 30, 2, Pieś lak Z., 1977, Prof. dr Romuald Gumiński w dwudziestą rocznicę śmierci. Prz. Geof., 22, 3-4, 293. Przybyszewski E., 1962, Rola Obserwatorium w Świdrze w badaniach magnetycznych w Polsce. [w:] Księga jubileuszowa , Prace Obs. Geof. St. Kalinowskiego w Świdrze, 23, Radliń s k a H., 1964, Stanisław Kalinowski ( ).[w:] Z dziejów pracy społecznej i oświatowej, red. J. Hulewicz, W. Wyrobkowa-Pawłowska, Zakład Nar. im. Ossolińskich, Wrocław, Rojecki A., 1960, Franciszek Liana wspomnienie pośmiertne wraz z bibliografią. Prz. Geof., 5, 2, Skaliń ski T., 1977, Teodor Kopcewicz ( ) Wspomnienie pośmiertne wraz z bibliografią. Prz. Geof., 22, 1, 3-8. Stenz E., 1952, Prof. dr Romuald Gumiński (wspomnienie pośmiertne wraz z bibliografią). Prz. Met. i Hydr., 5, 3-4, 3-8. Stephan W., 1968, Prof. dr inż. Kazimierz Dębski. Prz. Geof., 13, 2, Szczeniowski Sz., 1947, Stanisław Kalinowski jako naukowiec. [w:] Stanisław Kalinowski, PZWS, Warszawa, Ś cisł owski W. M., 1954, Czesław Białobrzeski ( ). Postępy Fizyki, 5, Winid B., 1956, Zasługi prof. dr. Edwarda Stenza dla geografii regionalnej. Prz. Geof., 1, 3-4, Witkowski J., 1961, Władysław Smosarski ( ) wspomnienie pośmiertne. Prz. Geof. 6, 1-2, Wójcik Z., 2002, Bohdanowicz Karol. [w:] Słownik biograficzny techników polskich, 13, Zalewski M., 1997, Czesław Jacek Centkiewicz ( ). Prz. Geof., 42, 1,