JAKO GEOFIZYK (ŻYCIE I DZIAŁALNOŚĆ) PROFESSOR ANTONI BOLESŁAW DOBROWOLSKI ( ) A POLISH GEOPHYSICIST (HIS BIOGRAPHY AND SCIENTIFIC ACTIVITY)

Transkrypt

1 PRZEGLĄD GEOFIZYCZNY Rocznik LVI 2011 Zeszyt 3 4 Sławomir MAJ Polskie Towarzystwo Geofizyczne / Instytut Geofizyki PAN Warszawa PROFESOR ANTONI BOLESŁAW DOBROWOLSKI ( ) JAKO GEOFIZYK (ŻYCIE I DZIAŁALNOŚĆ) PROFESSOR ANTONI BOLESŁAW DOBROWOLSKI ( ) A POLISH GEOPHYSICIST (HIS BIOGRAPHY AND SCIENTIFIC ACTIVITY) Antoni B. Dobrowolski urodził się 6 czerwca 1872 roku we wsi Dworszowice Kościelne w powiecie radomszczańskim ówczesnej guberni piotrkowskiej, w niebogatej rodzinie włościańskiej. Wieś była królewszczyzną darowaną, razem ze starostwem brzeźnickim, oo. Paulinom z Jasnej Góry w Częstochowie; byli kolatorami parafialnego kościoła do 1811 r. Ojcowie paulini mieli tu folwark, z którego dochodów utrzymywali m.in. szkołę parafialną w Dworszowicach oraz osobną (poza kościołem) kaplicę zakonną. Jak się wydaje, taki swoisty klimat socjologiczny (wieś królewska, administracja Jasnej Góry) musiał mieć pozytywny wpływ na rozwój mentalności lokalnej społeczności wiejskiej. Nie dziwią więc zbytnio ani biegłość rzemieślnicza seniora Dobrowolskiego, kultywowanie zdolności muzycznych (jako organisty), czy angażowanie się w tajne nauczanie dzieci. Kult książki i wykształcenia w rodzinie, nieco naiwny i przesądny (Dobrowolski, 1928), zaowocował wysłaniem kolejnego syna, mimo ciężkich warunków materialnych, do V państwowego (rosyjskiego) gimnazjum w Warszawie. Wcześniej starszy brat Antoniego także ukończył gimnazjum w Warszawie i poszedł na studia uniwersyteckie. Świeżo upieczony gimnazjalista musiał sam dorabiać korepetycjami na utrzymanie (przez pierwsze dwa lata pomagał trochę brat student). Zaangażował się ponadto w pracę kółek samokształceniowych (poziom w szkołach rządowych był jednak niski) i oczywi-

2 280 S. Maj ście zetknął się również z ruchem socjalistycznym (II Proletariat); socjalistyczne ciągoty pozostały mu zresztą na całe życie. Ta ponadwymiarowa działalność skończyła się wpadką w ręce carskiej ochrany (kilka miesięcy po otrzymaniu świadectwa maturalnego w roku 1891). Wylądował w X Pawilonie cytadeli Warszawskiej, później był przetrzymywany na Pawiaku, po wyroku został osadzony w więzieniu w Sankt Petersburgu. W końcu zesłano maturzystę na posjelenie (osiedlenie) do Tyflisu na Kaukazie (Gruzja). Po dwóch latach zsyłki udało mu się uciec do Szwajcarii. Wstąpił na Uniwersytet w Zurychu, na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy. Po pewnym czasie przeniósł się do Belgii na Uniwersytet w Liège. Kontynuował swoje studia biologiczne którymi był wtedy zafascynowany u słynnego belgijskiego embriologa, cytologa i biologa morza Josepha Marie Edouarda Va n Benedena ( ), profesora zoologii. Nękały go jednak rozmaite wątpliwości (także natury filozoficzno-teologicznej) co do wybranego kierunku badań. W rezultacie zmienił zainteresowania i zajął się problemami tzw. przyrody martwej, a dokładniej odszedł od biologii do nauk fizycznych (Dobrowolski, 1928). 21 sierpnia 1897 r., niemal w ostatniej chwili, udało się włączyć absolwenta Uniwersytetu w Liège, Antoniego B. Dobrowolskiego w skład naukowo- -badawczej wyprawy antarktycznej na pokładzie s/v Belgica (trójmasztowa fregata z pomocniczym silnikiem parowym), pod komendą Adriena Victora Josepha de Gerlache de Gomery ( ), oficera królewskiej belgijskiej Marynarki Wojennej, głównego organizatora ekspedycji (przy wsparciu finansowym Belgijskiego Towarzystwa Geograficznego). Kierownictwo naukowe wyprawy spoczywało w rękach polskiego geofizyka i geochemika, Henryka Bronisława Arctowskiego ( ). Zamustrowany początkowo jako zwykły marynarz, A.B. Dobrowolski objął wkrótce obowiązki asystenta H. Arctowskiego przy żmudnych i pracochłonnych obserwacjach meteorologicnych. Antarktyczny rejs (1897/1899) stał się dla A.B. Dobrowolskiego prawdziwą geofizyczną szkołą pod żaglami. Opieka naukowa H. Arctowskiego, wszechstronnie i doskonale przygotowanego do prowadzonych badań, w tym przypadku dała naprawdę dobre rezultaty. W wyprawie s/v Belgica uczestniczyło w sumie 19 osób różnej profesji i narodowości; oprócz komendanta A.V.J. de Gerlache de Gomery było 8 Belgów: porucznik Emile Danco ( ), geofizyk-magnetolog (zmarł w czasie nocy polarnej), kapitan Georges L e c o i n t e ( ), hydrograf i astronom, III oficer Jules Malaerts (1876-?), I mechanik Henri Somers (1863-?), mechanik Max Va n Rysselberghe (1878-?), kucharz Louis Michotte ( ) oraz marynarze Gustave Gaston Dufour ( ) i Jean Van Mirlo ( ); sześciu Norwegów: II oficer Roald Amundsen ( ), marynarz- -sternik Ludvig-Hjalmar Johansen (1872-?), marynarz Adam Tollfsen (1866-?), marynarz Engelbret K n u d s e n ( ), Carl August Wi e n c k e ( ; zginął zmyty przez fale z pokładu), Johan K oren ( ), asystent zoologa; dwu Polaków: Henryk Bronisław Arctowski i Antoni Bolesław

3 Profesor Antoni Bolesław Dobrowolski ( ) 281 Dobrowolski; Rumun Emil R acovitza ( ), zoolog i botanik, także speleolog; Amerykanin (obywatel USA) Frederick Albert Cook ( ), lekarz, antropolog oraz fotograf wyprawy. W rezultacie udziału w pracach naukowo-badawczego zespołu antarktycznej wyprawy s/v Belgica A. B. Dobrowolski zainteresował się szczególnie takimi dziedzinami/tematami fizyki ziemskiej (w ówczesnym rozumieniu), jak: chmury (układy chmur), lód we wszelkiej postaci, zjawiska optyczne w atmosferze (halo), ruchy powietrza i wody po nierównościach gruntu. Wspólnym piętnem jego poszukiwań (działań) naukowych stał się charakter morfologiczny zarówno samych przedmiotów (obiektów) badań, jak też sposobów ujęcia i traktowania tematów (Dobrowolski, 1928). Niewątpliwie było to dziedzictwo po intensywnych, choć krótkich, uniwersyteckich studiach biomorfologicznych, które spostrzeżeniom i wyobraźni, a przez to i myśli badawczej, nadały swoiste nawyki i tendencje. Uważając się za fizyka ziemskiego, A. B. Dobrowolski pozostał na zawsze morfologiem. Po powrocie s/v Belgica do macierzystego kraju i macierzystego portu (Antwerpia) w sierpniu 1899 r. stanęło przed naukowo-badawczym zespołem załogi nowe wyzwanie opracowanie i publikacja wyników rejsu antarktycznego. Wziął te sprawy na swoje barki, jako naukowy szef ekspedycji, Henryk B. Arctowski. Zadanie było trudne i żmudne wymagało wielu lat intensywnej pracy. Sprawozdanie pod ogólnym tytułem Expedition Antarctique Belge ukazywało się stopniowo, w 10 oddzielnych tomach. Tomy II i IV zostały poświęcone meteorologii. Odnośne władze belgijskie przyznały A. B. Dobrowolskiemu dwuletnie stypendium naukowe na pomoc przy opracowywaniu meteorologicznych woluminów. W latach A. B. Dobrowolski był ponadto członkiem Międzynarodowego Biura do Spraw Polarnych w Brukseli. W trakcie przeszło dwuletniej wyprawy polarnej A. B. Dobrowolski prowadził własny dziennik (raptularz), w którym systematycznie notował wszystkie wydarzenia na pokładzie fregaty i w antarktycznym otoczeniu, a także swoje odczucia, nastroje, przemyślenia. Ponieważ był spostrzegawczy i do tego miał otwartą głowę i lekkie pióro, zebrał obfity materiał literacko-wspomnieniowy. W roku 1907 rosyjski car Mikołaj II ogłosił amnestię dla uchodźców i zesłańców politycznych. A. B. Dobrowolski mógł wreszcie wrócić do Królestwa Polskiego. W Warszawie podjął pracę nauczycielską, jako wychowawca w internacie i wykładowca w gimnazjach polskich. W 1914 r. opublikował w kraju książkę p.t. Wyprawy polarne. Historia i zdobycze naukowe, opartą także na własnych przeżyciach i wrażeniach z wyprawy antarktycznej. Uzyskał za nią Nagrodę Literacką m. st. Warszawy. Pierwsze lata I wojny światowej A. B. Dobrowolski spędził w neutralnej Szwecji, dokąd zdążył wyjechać, uzyskawszy niewielką zapomogę finansową z tzw. Kasy im. Józefa Mianowskiego. Prowadził tam (m.in. w Uppsali) intensywne studia i prace typu laboratoryjnego, dotyczące budowy płatków śniegu i struktury krysz-

4 282 S. Maj tałków lodu. Po powrocie do Warszawy trafił ponownie do oświaty. W 1920 r., w czasie wojny z bolszewikami, Antoni B. Dobrowolski dwukrotnie był wysyłany, jako emisariusz rządu polskiego, do ośrodków socjalistycznych w Belgii, aby przeciwstawić się (z powodzeniem) tamtejszej antypolskiej propagandzie. W latach działał (pracował), m.in. w charakterze wizytatora, w Ministerstwie Oświaty (Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego) w zakresie reformy szkolnictwa. Proponował m.in. 10-letnią powszechną szkołę średnią. Ponieważ jego koncepcje dydaktyczno-pedagogiczne nie uzyskały pełnej akceptacji, opuścił Ministerstwo i zatrudnił się w Banku PKO jako urzędnik. W 1923 r. ukazało się drukiem (Wydawnictwo Kasy J. Mianowskiego) unikalne dzieło A. B. Dobrowolskiego, zatytułowane Historia naturalna lodu. Wydana w języku polskim monografia (uhonorowana nagrodą Kasy im. J. Mianowskiego; Stenz, 1954) była pokłosiem zarówno badań śnieżnych i lodowych w ośrodkach naukowych Szwecji, jak i spostrzeżeń poczynionych wcześniej w Antarktyce. Autorowi udało się ustalić m.in. klasę symetrii lodu (Dobrowolski, 1933); wyznaczył płaszczyzny kryształów, wykazał, że sześcioboczny pokrój blaszkowy (tabliczkowy) kryształów jest normalny dla wszystkich środowisk krystalizacji, a pokroje słupkowy i igiełkowy występują tylko w powietrzu. Chodzi tu oczywiście o tzw. lód I, czyli polimorf lodu trwały w zakresie temperatury od 0 do -80 C (ok K) przy ciśnieniu normalnym (Bolewski, 1982). A. B. Dobrowolski wykazał ponadto, że pewne zjawiska optyczne obserwowane w atmosferze ziemskiej powstają w wyniku swobodnego opadania swego rodzaju naturalnych mini-konstrukcji lodowych, tzw. ćwieczków Dobrowolskiego. W 1924 r. A. B. Dobrowolski podjął pracę jako naczelnik Wydziału Aerologiczno-Wojskowego w Państwowym Instytucie Meteorologicznym w Warszawie. W tym czasie dyrektorami PIM byli kolejno: w latach klimatolog prof. Władysław Gorczyń ski ( ) oraz w latach agrometeorolog Kazimierz Szulc ( ). A. B. Dobrowolski narzekał wprawdzie, że robi się tam niewiele pod względem czysto naukowym (Dobrowolski, 1928), ale znalazł w rezultacie zespół zarówno meteorologów różnych specjalności, jak i hydrografów z osiągnięciami znaczącymi na polu hydrologii (Centralne Biuro Hydrograficzne), chętnych do działania w dziedzinie fizyki ziemskiej. Powołano do życia czasopismo Prace Meteorologiczne i Hydrograficzne, które bardzo szybko zmieniło nazwę na Prace Geofizyczne. W wyniku wzmożonego ruchu w interesie A. B. Dobrowolski został wice-, a następnie dyrektorem PIM ( ); po nim dyrekcję PIM objął (w latach ) profesor Stefan H ł asek-hł a s k o ( ), doskonały organizator o wielkim doświadczeniu zawodowym. W tym okresie rozpoczęto budowy Obserwatorium Morskiego w Gdyni, Obserwatorium Aerologicznego w Legionowie (k. Warszawy), Stacji Magnetyczno-Meteorologicznej w Helu oraz Stacji Klimatologicznej w Warszawie (na Bielanach). W odrodzonej Rzeczpospolitej tworzyły się liczne stowarzyszenia naukowe. Z inspiracji A. B. Dobrowolskiego,

5 Profesor Antoni Bolesław Dobrowolski ( ) 283 jako dyrektora PIM, powołano Komitet Organizacyjny ds. założenia Towarzystwa Geofizyków, Meteorologów i Hydrografów w Warszawie. W krótkim czasie, bo już 2 lutego 1930 r., zaczęło działać w Polsce pierwsze geofizyczne stowarzyszenie naukowe pod nazwą Towarzystwo Geofizyków w Warszawie (w skrócie TGW). Prezesem TGW wybrano A. B. Dobrowolskiego (który akurat w roku 1929 przeszedł na zasłużoną emeryturę); pełnił tę funkcję kilkanaście lat (z wyjątkiem lat , kiedy to przewodniczył Towarzystwu prof. Mieczysław Rybczyń ski ( )). Sekretarzem generalnym TGW został hydrolog dr inż. Tadeusz Zubrzycki ( ), a redaktorem naczelnym oficjalnego organu TGW o tytule Biuletyn Towarzystwa Geofizyków w Warszawie (Bulletin de la Société Géophysique de Varsovie) nieoceniony Alfred Rundo ( ). W roku 1927 A. B. Dobrowolski został powołany na stanowisko profesora w Wolnej Wszechnicy Polskiej, na Wydziale Pedagogicznym. Wolna Wszechnica Polska (WWP), prywatna szkoła wyższa w Warszawie, powstała w 1918 r. na bazie Towarzystwa Kursów Naukowych. Jednym z jej współzałożycieli był fizyk i geofizyk, Stanisław Kalinowski ( ). Po dziesięciu latach (w 1929 r.) WWP zyskała status uniwersytecki. S. Kalinowski (rektor WWP w latach ) utworzył na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym WWP studia geofizyczne. W II Rzeczpospolitej była to druga uczelnia wyższa, po Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, mogąca kształcić studentów w zakresie geofizyki ogólnej. We wrześniu 1929 r. Kongres IMO (Międzynarodowa Organizacja Meteorologiczna) w Kopenhadze przyjął uchwałę o zorganizowaniu w latach 1932/33 II Międzynarodowego Roku Polarnego (czyli w 50-lecie I MRP 1882/83). Prof. H. Arctowski wystąpił wówczas z propozycją czynnego udziału Polski w takiej międzynarodowej imprezie i założenia polskiej bazy badawczej na Spitsbergenie, w sąsiedztwie pól śnieżnych umożliwiających lądowanie samolotów (wyposażonych w płozy). W miarę jak zbliżały się terminy II Międzynarodowego Roku Polarnego 1932/33, obaj polscy badacze polarni, profesorowie A. B. Dobrowolski w Warszawie i H. B. Arctowski we Lwowie, optowali bardzo energicznie za angażowaniem się Polski w akcję naukową II MRP (Dobrowolski, 1930; Lugeon, 1930, 1931). Prof. Stefan Hłasek-Hłasko, doświadczony organizator służb meteorologicznych, jako dyrektor PIM w latach , powołał za zgodą ówczesnego Ministra Rolnictwa Polską Komisję Narodową Roku Polarnego. W skład Komisji wchodzili (w roku 1932): Czesław B i a ł obrzeski ( ), fizyk-teoretyk i geofizyk profesor UW; Antoni Bolesław Dobrowolski, geofizyk i badacz polarny; profesor WWP, b. dyrektor PIM; Janusz Groszkowski ( ), radiotechnik, profesor PW, dyrektor Instytutu Radiotechnicznego/Państwowego Instytutu Telekomunikacyjnego; Stefan H ł asek-hł asko, geofizyk i meteorolog, b. dyrektor PIM; Stanisław Kalinowski, fizyk i geofizyk-magnetolog, profesor

6 284 S. Maj PW, kierownik Obserwatorium Magnetycznego w Świdrze; dr inż. Jean Lugeon ( ), światowej sławy szwajcarski meteorolog i fizyk atmosfery, profesor Politechniki w Zurychu, ówczesny dyrektor PIM oraz Władysław Smosarski ( ), meteorolog i klimatolog, profesor Uniwersytetu Poznańskiego. Komisja, w której większość stanowili członkowie Towarzystwa Geofizyków w Warszawie, powierzyła zorganizowanie polskiej stacji obserwacyjnej w strefie polarnej zgodnie z programem Międzynarodowego Roku Polarnego ówczesnemu dyrektorowi PIM, którym był Jean Lugeon, ponieważ w Polsce tylko Państwowy Instytut Meteorologiczny miał odpowiednie możliwości aparaturowe i materiałowe, a w pewnym stopniu również finansowe. W maju 1931 r. J. Lugeon, osoba wielce energiczna i operatywna oraz ciesząca się uznaniem w świecie naukowym (atmoradiografy Lugeona do badań elektryczności atmosfery), jako delegat Komisji Polskiej ustalił na spotkaniu w Kopenhadze z profesorem Dan Barfod l a Cour ( ), prezesem Międzynarodowej Komisji Roku Polarnego, że najlepszym sposobem udziału Polski w II MRP będzie założenie stacji badawczej na Wyspie Niedźwiedziej (Bjornoya), należącej do rządu Norweskiego 1. 1 Wyspa Niedźwiedzia stanowiła punkt Oceanu Lodowatego Północnego, wyjątkowo przydatny do spostrzeżeń meteorologicznych i geofizycznych (Lugeon, 1933). Z drugiej strony, z finansowego punktu widzenia, wymieniony projekt był jednym z najbardziej oszczędnych. Norwegowie utrzymywali na Wyspie czynną stację radiowo-nadawczą (element radiowej sieci morskiej Oceanu Lodowatego), z której można było korzystać. Dostęp do samej wyspy nie był zbyt trudny i uciążliwy. Dyrektor norweskiej służby meteorologicznej udostępnił ekspedycji (bezpłatnie) użytkowanie budynku mieszkalnego (w bardzo dobrym stanie technicznym) wraz opałem. Międzynarodowa KRP wypożyczyła dla stacji polskiej na Wyspie Niedźwiedziej dwa całkowite komplety nowoczesnych magnetycznych wariometrów systemu D. la Coura. Inne przyrządy pomiarowe zostały oddane do dyspozycji wyprawy przez PIM (np. Wydział Morski), a także przez Ministerstwo Spraw Wojskowych. Niezbędne wyposażenie dla wyprawy zakupiono po promocyjnych cenach w Warszawie oraz w Kopenhadze i Tromso. Zapomóg wyprawie udzieliły Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Spraw Wojskowych, Komunikacji, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Fundusz Kultury Narodowej przy Prezydium Rady Ministrów. Wiele osób prywatnych i firm handlowych poczyniło odpowiednie i użyteczne dary (np. firma E. Wedel czy B. Rudzki). Uwzględniając doświadczenia licznych duńskich ekspedycji polarnych na wybrzeża Grenlandii oraz sugestie profesora D. la Coura, zdecydowano się na trzech uczestników stałej ekipy, wybranych z licznej grupy chętnych. Były to osoby o odpowiednich predyspozycjach fizycznych i psychicznych oraz właściwym przygotowaniu zawodowym: inż. elektryk Czesław Jacek Centkiewicz ( ), absolwent Politechniki w Liège, geofizyk i magnetolog Władysław Ł ysakowski (1907-?) z Instytutu Geofizyki i Meteorologii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie oraz czynny taternik, student fizyki i matematyki (a przyszły profesor geologii), Stanisław Siedlecki ( ) z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Cała trójka przeszła dodatkowe szkolenia w wybranych ośrodkach badawczych (Obserwatorium Aerologiczne PIM w Legionowie, Duńskie Obserwatorium Magnetyczne w Rude Skov k. Kopenhagi). Należy tu podkreślić ogromną pomoc i zrozumienie ze strony duńskich oraz norweskich ośrodków geofizycznych (Duński Instytut Meteorologiczny, Norweski Instytut Meteorologiczny, Norweski Instytut Geofizyczny, Norweskie Towarzystwo Geofizyczne, Norweska Komisja Geofizyczna w Oslo). Na wybitną wdzięczność zasłużyli w szczególności: profesor Lars Vegard ( ), słynny norweski badacz zórz polarnych, prezes Komisji Geofizycznej w Oslo; profesor Leiv Marius Harang ( ), dyrektor Obserwatorium

7 Profesor Antoni Bolesław Dobrowolski ( ) 285 Nie ma wątpliwości, że powierzenie przez PNKRP Państwowemu Instytutowi Meteorologicznemu i jego dyrektorowi zorganizowania polarnej stacji na Wyspie Niedźwiedziej było przysłowiowym strzałem w dziesiątkę. Roczna działalność PSP dostarczyła mnóstwo cennych i unikalnych naukowych danych obserwacyjnych z rozmaitych dziedzin geofizyki; stymulowała także utworzenie przy TGW tzw. Koła Polarnego (pod patronatem A. B. Dobrowolskiego) oraz zainspirowała następne efektywne wyprawy polskie w rejony arktyczne (Spitsbergen i Grenlandia, w latach 1934, 1936, 1937, 1938). 16 lutego 1938 r. w Warszawie odbyło się zebranie założycielskie Polskiej Komisji Kryologicznej (Kriologicznej, w skrócie PKK lub KK) przy Towarzystwie Geofizyków. Obradom przewodniczył prezes TGW A. B. Dobrowolski, równocześnie wiceprzewodniczący Międzynarodowej Komisji Lodów i Śniegów Asocjacji Hydrologii Naukowej UGGI (Międzynarodowa Unia Geodezji i Geofizyki) i zarazem jej przedstawiciel na Polskę. Antoni B. Dobrowolski wyjaśnił, że KK musi być związana z TGW zarówno ze względu na potrzebny jej aparat biurowy, jak i fakt, że program naukowy KK ma mieć charakter ogólny, ograniczony tylko kompetencjami członków Komisji i realnymi możliwościami, a więc będzie przekraczać program Międzynarodowej Komisji Lodów i Śniegów. W ramach KK utworzono 4 sekcje: 1) Lodowcową i epok lodowcowych, 2) Szaty śnieżnej, 3) Pokrywy lodowej wód i 4) Lodu atmosferycznego. W najbliższej przyszłości zaplanowano powołać jeszcze sekcję Badania własności lodu. Sekretarzem generalnym KK został mgr S. Kołodziejczyk ( ) 2. Zespołem kriologicznym miał oczywiście kierować promotor prof. Dobrowolski. Bez wątpienia powołanie Polskiej Komisji Kriologicznej przy TGW było dla A. B. Dobrowolskiego sporym sukcesem. Od lat starał się bowiem usilnie i na forum krajowym i międzynarodowym by badania kriologiczne stały się ważnym elementem poczynań geofizycznych w świecie (Dobrowolski, 1934), a pojęcie kriologii uzyskało odpowiedni status i zagościło na stałe w naukach o Ziemi, nie tylko w geofizyce Zorzowego w Tromso; członek Norweskiej AN dr Hans Theodor H e sselberg ( ), długoletni (40 lat) szef norweskiej służby synoptycznej, sekretarz i prezes IMO. Formalnym kierownikiem Polskiej Stacji Polarnej na Wyspie Niedźwiedziej był dyrektor PIM, czyli J. Lugeon, a faktycznym C. Centkiewicz (urzędowo zastępca kierownika). 5 sierpnia 1932 r. rozpoczęto wyładowywanie dostarczonego morską drogą majątku ekspedycji i organizację stacji wraz z uruchamianiem aparatury pomiarowej. Siłę roboczą stanowili: przyszli zimujący na Wyspie tubylcy : C. Centkiewicz, W. Łysakowski i S. Siedlecki oraz sezonowi przybysze : J. Lugeon i inż. Jan Gurtzman z PIM. Oczywiście nie można tu zapomnieć o pomocy norweskich radiotelegrafistów, a zwłaszcza ich szefa, słynnego na całą Arktykę Fritza Corneliusa Oiena ( ). W rezultacie, dzięki ogromnemu wysiłkowi ekipy, Polska Stacja Polarna na Wyspie Niedźwiedziej rozpoczęła działalność zgodnie z zaleceniami i harmonogramem Międzynarodowej Komisji Roku Polarnego (Lugeon, 1933; Centkiewicz, 1934). 2 Meteorolog; porucznik rezerwy Baza Lotnicza nr 3; zamordowany przez Rosjan w Katyniu wiosną 1940 r. Awansowany pośmiertnie (9-10 XI 2007) do stopnia kapitana WP.

8 286 S. Maj Napaść Niemiec i Związku Radzieckiego na Polskę we wrześniu 1939 r. i wybuch II wojny światowej uniemożliwiły na szereg lat zapowiadający się doskonale rozwój TGW i związanych z nim formacji. Po wojnie, w sierpniu 1947 r., TGW zostało reaktywowane, ale o zmienionej nazwie, jako Polskie Towarzystwo Geofizyków (PTGF); było w dalszym ciągu Towarzystwem ekskluzywnym. Wydawania Biuletynu TGW nie wznowiono. Prezesem PTGF na lat kilka został A.B. Dobrowolski, po nim kierowali PTGF kolejno: geodeta Edward Warchał owski ( ), profesor PW; geofizyk i astronom Tadeusz Olczak ( ), profesor UW; meteorolog Stanisław R a f a ł owski ( ), pracownik naukowy PIHM; geofizyk i fizyk Teodor K opcewicz ( ), profesor UW. Ponieważ udało się zdobyć tylko niewielką subwencję, nakładem PTGF ukazały się w tym okresie tylko dwie publikacje: podręcznik akademicki T. Kopcewicza Fizyka atmosfery, tom I oraz przekład angielski 2 rozdziałów Historii naturalnej lodu A. B. Dobrowolskiego, dotyczących teorii budowy lodowców i ich ruchu (Glaciers structures and movements). W 1948 r. przypadała 50. rocznica Antarktycznej wyprawy s/v Belgica. Prof. A. B. Dobrowolski wyjechał do Belgii, aby osobiście wziąć udział w uroczystościach rocznicowych. Przy okazji wstąpił jeszcze do Anglii, gdzie uczestniczył w naukowym spotkaniu glacjologów na Uniwersytecie w Cambridge. W okresie tym jednak aktywność naukowa i organizacyjna A. B. Dobrowolskiego, przynajmniej w naukach geofizycznych, zaczęła wyraźnie słabnąć (Stenz, 1954). Z drugiej strony trzeba zdawać sobie sprawę z faktu, że A. B. Dobrowolski równie intensywnie jak w fizyce ziemskiej działał na polu pedagogiki (zwłaszcza pedagogiki społecznej), a mówiąc ogólniej teorii (filozofii) wychowania; już od 1927 r. był profesorem na Wydziale Pedagogicznym WWP w Warszawie. W efekcie w roku 1948 A. B. Dobrowolski został profesorem zwyczajnym Wydziału Humanistycznego w Uniwersytecie Warszawskim; równocześnie objął kierownictwo Katedry Pedagogiki. W tym samym czasie nadano A. B. Dobrowolskiemu stopień naukowy doktora filozofii w zakresie pedagogiki. Został wybrany także członkiem świeżo utworzonej Polskiej Akademii Nauk. Po roku 1950 władze PRL zaczęły jednak ograniczać dydaktyczną (uniwersytecką) działalność A. B. Dobrowolskiego. Zlikwidowano studium doktoranckie, zabrano etaty asystenckie. W końcu przeniesiono profesora w stan spoczynku. Wszystkie te poniżające i uprzykrzające życie poczynania odbiły się na jego zdrowiu. Po dłuższej chorobie A. B. Dobrowolski zmarł w Warszawie 27 kwietnia 1954 r. Spoczął na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach przy ul. Powązkowskiej 43/45, kwatera 2A 9. W uznaniu wkładu Antoniego Bolesława Dobrowolskiego w badania polarne nadano jego imię kilku obiektom geograficznym. Są to: Wyspa Dobrowolskiego w archipelagu Palmera, lodowiec Dobrowolskiego na Wyspie Króla Jerzego (zatoka Martel), szczyt Dobrowolskiego na Wyspie Króla Jerzego, a na Spitsbergenie niewielki lodowiec Dobrowolskiego, spływający z Góry Arctowskiego. Ponadto

9 Profesor Antoni Bolesław Dobrowolski ( ) 287 imię A.B. Dobrowolskiego nosi sezonowa stacja polarna we Antarktyce Wschodniej, otrzymana w 1959 r. przez Polskę (wtedy PRL) jako spadek po polarnikach radzieckich, ale już od roku 1979 nieczynna. W Warszawie Gimnazjum nr 72, mieszczące się przy ul. S. Przybyszewskiego 45 na Bielanach, nosi imię Antoniego B. Dobrowolskiego, a także Szkoła Podstawowa nr 65 w Szczecinie przy ul. Młodzieży Polskiej 9. W Warszawie, w dzielnicy Bemowo, znajduje się ulica Antoniego B. Dobrowolskiego. Materiały wpłynęły do redakcji 26 VII Literatura Bolewski A., 1982, Mineralogia szczegółowa. wyd. III, zaktualizowane, Wyd. Geol., Warszawa. Dobrowolski A. B., 1928, Mój życiorys naukowy. Odbitka z tomu IX Nauki Polskiej, Warszawa, ss Centkiewicz Cz., 1934, Wyspa mgieł i wichrów. Tow. Wydaw. Rój, Warszawa, ss Dobrowolski A. B., 1930, Z powodu Roku Polarnego. Prz. Geogr,. 10, Dobrowolski A. B., 1933, La symetrie des cristaux de glace. Bull. Soc. Franc. Mineral., 56, Dobrowolski A. B., 1934, Kryosfera, kryologja, kryotechnika i sprawa organizacji międzynarodowej badań nad lodem i zjawiskami lodowemi. Biul. Tow. Geofiz. w Warszawie, 9-10, Lugeon J., 1930, Rok Polarny i współpraca Polski. Prz. Geogr. 10, 3-4. Lugeon J., 1931, Remarques sur la participation de la Pologne a l Annee Polaire 1932/33. Biul. Tow. Geofiz. w Warszawie, 1. Lugeon J., 1933, Polski Rok Polarny na Wyspie Niedźwiedziej. Prz. Geogr., 13, 1, Stenz E., 1938, Obserwatorium meteorologiczne na Kasprowym Wierchu. Biul. Tow. Geofiz. w Warszawie, 15, Stenz E., 1954, Antoni Bolesław Dobrowolski ( ). Prz. Meteor. i Hydr., 7, 1-2, 3-9. Inne materiał y ź ródł owe Biuletyn Towarzystwa Geofizyków w Warszawie, 1938, 15, De Verdmon J., 1902, Krótka Monografia Wszystkich Miast, Miasteczek i Osad w Królestwie Polskiem. Druk Rubieszewskiego i Wrotnowskiego, Warszawa. Bogdanowicz E., Kossowska-Cezak U., Szkutnicki J. (red.), 2009, Polskie Towarzystwo Geofizyczne PTGeof./IMGW, Warszawa. Dobrowolski A.B., 1923, Historja naturalna lodu. Wyd. Kasy Pomocy im. J. Mianowskiego, Warszawa, ss. 940+XXVI. Koł odziejczyk S., 1938, Protokół Nr 1 zebrania organizacyjnego Polskiej Komisji Kriologicznej (Kryologicznej) z dn. 16 lutego 1938 r. Biul. Tow. Geofiz. w Warszawie, 15, Kowalczuk J., 2001, 100-lecie geofizyki polskiej Kalendarium. Wydanie drugie poszerzone, Wyd. Arbor, Kraków.

10 288 S. Maj Machowski J., 1998, Antoni Bolesław Dobrowolski (6 June April 1954). Pol. Polar Res. 19, 1-2, Maj S., 2009, Profesor Henryk B. Arctowski ( ) jako geofizyk (życie i działalność). Prz. Geof. 54, 1-2, Olszewicz B., 1947, Lista strat kultury polskiej (1 IX III 1946). Wyd. S. Arcta, Warszawa, ss. XVI O ł piń ska-warzechowa K., Piotrowska M., 1997, Bibliografia , Prz. Geof., 42, 3-4, ss Popioł e k J., 1998, Działalność organizatorska A. B. Dobrowolskiego w dziedzinie nauk przyrodniczych. Prace Muzeum Ziemi (Warszawa), 45, Popioł e k J., 1998, Polar Action of Antoni Bolesław Dobrowolski in the interwar period. Pol. Polar Res. 19, 1-2, Barr S., Ludecke C. (red.), 2010, The History of the International Polars Years (IPYs). Springer- -Verlag, Berlin-Heidelberg; doi:101007/ _7. Stauning P., 2011, Danish auroral science history, Hist. Geo Space Sci., 2, 1-28 ( -sci.net/2/1/2011/doi: /hgss ). Szkoła Podstawowa w Dworszowicach Kościelnych; ( Belgijska Wyprawa Antarktyczna - WIKIPEDIA (2011); ( Streszczenie W słynnej oceanicznej ekspedycji badawczej fregaty s/v Belgica w rejon Antarktydy (1897/1899) uczestniczyło dwóch Polaków: geofizyk i geochemik Henryk Bronisław Arctowski ( ), będący naukowym kierownikiem wyprawy oraz Antoni Bolesław Dobrowolski ( ), absolwent studiów przyrodniczych na Uniwersytecie w Liège (Belgia). W czasie rejsu, jako asystent kierownika, prowadził on systematyczne obserwacje meteorologiczne (w tym obserwacje układów chmur). Udział w wyprawie polarnej sprecyzował zainteresowania geofizyczne A. B. Dobrowolskiego, kierując je wyraźnie w stronę zjawisk kriologicznych. Okres I wojny światowej A. B. Dobrowolski spędził głównie w neutralnej Szwecji, studiując zjawiska lodowe zachodzące w przyziemnej atmosferze. W niepodległej Polsce pracował początkowo w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (pedagogika społeczna i teoria wychowania była drugą pasją A. B. Dobrowolskiego; w 1927 r. został profesorem pedagogiki ogólnej w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie). W roku 1924 A. B. Dobrowolski rozpoczął działalność naukową i organizacyjną w PIM w Warszawie; w latach był dyrektorem PIM. W 1923 r. opublikował monografię Historia naturalna lodu. Z inicjatywy A. B. Dobrowolskiego powołano na przełomie lat 1929/1930, pierwsze w Polsce stowarzyszenie geofizyczne pod nazwą Towarzystwo Geofizyków w Warszawie (TGW). Wieloletnim i energicznym prezesem Towarzystwa był A. B. Dobrowolski; równocześnie przewodniczył Komisji Kriologicznej TGW oraz kierował tzw. Kołem Polarnym, założonym przy TGW przez polskich uczestników wyprawy na Wyspę Niedźwiedzią w ramach II Międzynarodowego Roku Polarnego 1932/1933. Aktywną działalność A. B. Dobrowolskiego i dalszy rozwój TGW zahamował wybuch II wojny światowej. Po jej zakończeniu TWG zostało wprawdzie reaktywowane (wrzesień 1947 r.) pod nazwą Polskie Towarzystwo 3 Uwaga! Data zbrodni katyńskiej zafałszowana przez komunistyczną cenzurę zamiast roku 1940, wszędzie wpisano rok 1941.

11 Profesor Antoni Bolesław Dobrowolski ( ) 289 Geofizyków. W nowych warunkach społeczno-politycznych jednakże praca szła już wybitnie niemrawo. W roku 1948 Antoniego B. Dobrowolskiego mianowano profesorem pedagogiki w Uniwersytecie Warszawskim; objął kierownictwo Katedry Pedagogiki Ogólnej na Wydziale Pedagogicznym UW, został też wybrany na członka Polskiej Akademii Nauk. Siłą rzeczy więc pedagogika i dydaktyka zdominowały twórcze poczynania A. B. Dobrowolskiego. S ł owa kluczowe: geofizyka, wyprawy polarne, Towarzystwo Geofizyków w Warszawie, Antoni Bolesław Dobrowolski Summary Professor Antoni Bolesław Dobrowolski ( ) was a Polish geophysicist and meteorologist and also a vogue polar explorer. During the 1897/1899 he took part in well-known Belgian oceanic expedition to Antarctic zone (voyage of frigate s/v Belgica ). In this time A. B. Dobrowolski was a science graduate of University in Liège. On the board of s/v Belgica he was a meteorology assistent of Henryk B. Arctowski ( ), geophysicist and geochemist, scientific manager of expedition. It is very probable, that the long and difficult but very interesting polar expedition formed the future geophysical activities of A. B. Dobrowolski. In particular, he investigated some important properties of natural crystalline ice and structures of snow flakes. The most original work of this kind is the text-book (monograph) entitled The Natural History of Ice, edited in 1923 in Warsaw. On the other hand, professor A. B. Dobrowolski was very active also in popularization polar (Arctic and Antarctic) problems; his lectures, articles and books were well-known and written an interesting manner. From 1924 to 1929 A. B. Dobrowolski worked as active sciencist manager in the State Meteorological Institute (full director ). According to suggestions of professor A. B. Dobrowolski the first Polish geophysical society, namely the Society of Geophysicists in Warsaw (in abbreviation: SGW) was constituted in The chairman of SGW was selected, A. B. Dobrowolski. The SGW was elite and very active scientific society. In particular, the cryology as a new geophysical speciality, Arctic expeditions (1934, 1936, 1938) and other polar researches were preferred (e.g. II International Polar Year 1932/1933 Polish Polar Station in Bear Island, Svarbald). After the Second World War Antoni B. Dobrowolski was hence active, but in the pedagogical fields above all. In 1948 he was nominated professor and head of the Chair of General Pedagogy on the Pedagogical Department at University of Warsaw. Key words: geophysics, polar expeditions, Society of Geophysicists at Warsaw, Antoni Bolesław Dobrowolski